Па-рознаму збіраюцца людзі ў дарогу. Адны бяруць з сабой усё, што на відавоку — і патрэбнае, і непатрэбнае. Другія — толькі тое, што ім павінна аблегчыць далёкі шлях. Трэція — не бяруць нічога. Ці то з бестурботнасці і ляноты, ці проста так, па звычцы.
А я, выпраўляючыся ў дарогу, чамусьці заўсёды бяру і прыкрую горыч, і светлую радасць, і непрыглушаныя гадамі трывогі ўжо далёкага і такога яшчэ блізкага юнацтва. І нікому не скарджуся, што ноша мая нялёгкая.
Першы раз я цябе сустрэў на гэтай станцыі... Потым мы ехалі на гнутым вазку. Ты была нейкая асаблівая. І можа, таму пачынала непакоіць рэўнасць і да твайго далёкага горада, і да тых людзей, якія жылі поруч з табою.
Але ў мілых вачах згледзеў столькі ціхага дакору, столькі шчырай прыязнасці і спачування, што язык не павярнуўся сказаць што-небудзь. А ты сказала:
— Цяпер і вы будзеце жыць па-людску...
Як хораша гэта гучала ў тваіх вуснах! Нават колы вазка пакаціліся па гасцінцы шпарчэй і, здавалася, таксама выгаварвалі:
— Людзьмі будзем... Людзьмі будзем...
А потым былі доўгія тыдні роздумаў і спадзяванняў. Дзе пазычыць, думаў я, тую адвагу, каб так вось, без дай прычыны зайсці ў школу і загаварыць хоць пра што-небудзь? Не, на гэта не хапала адвагі. Не мог я нават завітаць у тую суседчыну хату, дзе ты здымала пакойчык. Мог толькі хадзіць па вуліцы як апантаны і, нібы ў сне, слухаць размовы гаманкіх вясковых жанок наконт удалай «саветкі», нашай «красавітай вучыцелькі».
...А потым, помню, былі танцы. Проста ў школе. Ты падышла і ўпершыню ўсміхнулася мне:
— Станцуем?..
Мы танцавалі... А хлопцам заставалася толькі зайздросціць нам.
Пасля вечарынкі я цябе праводзіў да веснічак. Як добра мы памаўчалі ў той вечар!
А памятаеш той дзень, калі я ўпершыню назваў цябе Ленкай? Не Аленай Васільеўнай, а Ленкай. Памятаеш?..
Мы ішлі лугам, па калені ў рамонках, і сонца адбівалася ў блакіце тваіх вачэй. Ты прабавала гасіць яго пад густымі трапяткімі вейкамі... Але яно не гасла...
Першы пацалунак. Праз рамонкі ў руцэ, якімі ты захіналася...
Раптам ты нечакана патушыла ў вачах наша сонца і заплакала ў палявыя кветкі.
Збянтэжаны і прысаромлены, я не ведаў, чым загладзіць сваю дуроту. Рваў рамонкі і моўчкі нёс іх табе. Цэлае бярэмя чароўных і чыстых кветак...
Іншы раз і цяпер я прыношу дадому рамонкі. Стаўлю ў гліняны гарлачык і любуюся імі. Сонца, здаецца, згусцілася і застыла ў сардэчніку між белых пялёсткаў. Гляджу і ўспамінаю тыя рамонкі нашага першага спаткання.
Чамусьці кружыцца галава — ці ад водару, ці ад успамінаў. А кветкі глядзяць мне ў вочы і нібы дакараюць: «Эх ты, мужчына! Трымаеш сябе, як блазнюк, нежанатая ты чупрына! Што людзі скажуць?»
Рамонак, каліўца лугавой травінкі, а што яна робіць часамі з душой чалавека!..
Памятаеш, я расказваў табе пра начлегі?
Сяджу, бывала, з такімі як сам, падшыванцамі ля вогнішча і гадзінамі слухаю іхнія пераказы пра лясныя страхі. Хтось падкідае ў зыркі жар сухія лапкі. З трэскам шугае ўверх вясёлае, гарачае полымя. Задуменны, я гляджу і гляджу ў агонь.
І ўжо здаецца мне, што гэта зусім і не полымя над вогнішчам, а гарачы, чырвоны штандар палыхае над калонай дэманстрантаў у прысадах панскага маёнтка... Мы тады чакалі бацьку да поўначы, а ён так і не вярнуўся дадому. Помню, у тую пару адцвітала ў нас груша на прыгуменні.
У той самы дзень адцвіло і маё маленства...
Ты мяне разумела. О, як ты мяне разумела ў тыя далёкія дні! Помніш, мы напралёт праседжвалі доўгія зімовыя вечары ў тваім пакойчыку. Як толькі і цярпення табе ставала навучаць сялянскага хлапца разбірацца ў жыццёвай складанасці? За сцяною выла завіруха, а мы чыталі, чыталі, чыталі...
А потым ты вучыла такіх, як я, пераросткаў у вячэрняй школе. І шчыра, нібы дзіцянё, радавалася кожнаму новаму поспеху свайго выхаванца.
Наогул, як я цяпер разумею, ты была харошым педагогам. Нават тады, калі па ўсёй зямлі буяў сп’янелы ад кветак чэрвень, трапяталі, звінелі ў бяздонным небе мільёны жаўранкаў, а мы ішлі сцяжынаю праз поле. Памятаю: на хаду, як незнарок, сарвала ты валошку і ўпляла ў сваю льняную касу. А ў маю непадатлівую чупрыну, ужо жартуючы, уваткнула два вусатыя, у «красе», каласкі. «На красаванне»,— сказала і засмяялася.
Мы пабеглі ў гай і, змораныя спёкай, як снапы, упалі ў цень першай бярозы.
Памятаю, ты паказала на мурашак. Цугам, адна за адной яны шнуравалі па сваіх сцежачках, маленькія і руплівыя, занятыя сваім нялёгкім клопатам. І нам іх стала шкада.
«Дапаможам?» — запыталіся твае вочы.
Мы збіралі ў хустачку сухую ігліцу і, узяўшыся за ражкі, насілі ў мурашнік.
Толькі ідучы дадому я ўспомніў пра свае каласкі.
Вечарам да школы падляцела «эмка». Клікнуўшы цябе, каб падышла бліжэй, немаладая загадчыца райана шэптам, не выходзячы з машыны, распарадзілася:
— Леначка! Пакуль не знішчыш усё — ні з месца!
І, як жару схапіўшы, пакурэла ў змярканне, пакінуўшы ў вачах тваіх разгубленасць і трывогу.
...Гула полымем печка, глынаючы папкі, скруткі, партрэты. Калі дайшла чарга да кніг, ты апусціла рукі, села і залілася слязьмі.
— Не магу,— шапталі твае губы.— Не магу...
Прыбеглі хлапчукі і застылі ў здзіўленні: плакала настаўніца! А ты паглядзела на іх і ўжо больш спакойна сказала:
— Дзеці, разбірайце кнігі... Яны вам спатрэбяцца...
На шафе заставаўся яшчэ глобус. Ты сказала мне ціха: «Бяры». І я ўзяў. Звычайны, зялёны школьны глобус.
Разыходзіліся мы ўжо ўпоцемку, і мне здавалася, што нясу я дадому нашу пакутлівую планету.
Яна і цяпер стаіць у мяне на шафе, тая прыжураная, апаленая планета. Я ўсё часцей і часцей бяру яе ў рукі і чырвоным алоўкам замалёўваю кавалачкі абазначанай на ёй сушы. І радуюся за маіх далёкіх сяброў...
...Яшчэ зацемкам наступнага дня ты пастукала ў шыбіну і папрасіла:
— Правядзі.
Мы ішлі туды, дзе нясмелым сполахам пакрываўся далёкі небакрай. Дарога ўпіралася ў яго і, ружавеючы, раставала ўдалечыні. А потым на яе выкацілася вялізнае барвовае сонца і застыла ў нерашучасці.
— Дзякую,— прашаптала ты і, спяшаючыся, пайшла цвёрдай хадой.
Ты пайшла ў сонца.
Дваццаць пяць разоў зелянеў і жоўкнуў наш бярозавы гай з тае пары. І ўсё-такі рос, і дзеці раслі ў безбацькоўскіх удовіных хатах...
Нарэшце ад цябе прыйшло пісьмо. Не мне. Проста ў вёску, без канкрэтнага адрасу. Людзі сказалі:
— Ці чуў, брыгадзір, аб’явілася наша вучыцелька?
Я глянуў на спісаны лісток са школьнага сшытка, і ўсё ва мне аж зайшлося. Ні да каго не звяртаючыся, ты пыталася, ці ўцалела вёска і як жывуць былыя твае вучні. І ўсё. Праўда, унізе быў яшчэ подпіс. І ні слова пра мяне. Ні слова! А на канверце — толькі штамп твайго горада.
Чаму ж ты так? Няўжо, чым жыў я ўсе тыя гады, было нязбытнай марай? Я не верыў гэтаму, не верыў!
Няўжо магло што здарыцца і там? Я ж пісаў табе з партызанскага атрада на Вялікую зямлю. Але ніводнага разу ты не парадавала мяне вестачкай. Я напісаў табе і з прыступак палаючага рэйхстага... Нарэшце, вяртаючыся дадому з таго пекла, я спачатку паехаў туды, дзе спадзяваўся знайсці цябе. Але не адшукаў і слядоў тваіх.
Тое пісьмо паклікала мяне зноў у дарогу. Ішоў на станцыю і найболей вінаваціў сябе. За тое, што пусціў цябе тады, праводзячы, адну...
Твой горад сустрэў мяне непрыветна. Уздумалася нечага пайсці дажджу. На лужынах я прыплёўся да аддзела міліцыі і вымаліў твой адрас.
А кватэра твая сустрэла мяне замком. Зайсці ў школу? Дай, думаю, спачатку пазваню.
— Алену Васільеўну можна?
— Зараз паклічу,— паабяцаў мілагучны голас.
Прайшла цэлая вечнасць, пакуль я пачуў твой... такі знаёмы і блізкі:
— Слухаю вас!..
— Ленка! Ленка, гэта ты?!
У адказ — маўчанне. І я закрычаў што было сілы:
— Ленка! Я знайшоў цябе, Ленка!..
— О, божа! — пачулася ў трубцы і змоўкла. Хвілін колькі я слухаў толькі тваё дыханне, перарывістае, прыглушанае. І хоць бы слова... А потым надакучліва, да болю заныў зумер.
Разгублены, сам не свой, я зноў набраў твой нумар. Чужы голас адказаў:
— Прашу вас больш не званіць. Алена Васільеўна прасіла... І ўвогуле, вам лепш пакінуць яе ў спакоі.
Мокры, стомлены, я крочыў назад на вакзал. Думалася толькі аб адным: упасці б дзе-небудзь і, забыўшыся пра ўсё на свеце, патануць у глыбокім сне.
У вагоне адшукаў незанятае месца, але чамусьці не спалася. Відаць было, як за акном па пероне снавалі праваднікі ў чаканні адпраўкі поезда. З вакзала выйшаў высокі мужчына ў галіфэ і зялёнай фуфайцы. Ён, мабыць, недзе «клюнуў», бо прыкметна зыбаўся ў бакі і спрабаваў нешта заспяваць. Я глядзеў у акно і зайздросціў яго бесклапотнасці і добраму настрою.
— Зноў напіўся... Не лёгка з ім Алене Васільеўне,— заўважыў мой сусед па лаўцы, мабыць, палічыўшы мяне за мясцовага.
Яго словы, як нажом, разанулі мне па сэрцу, і я спытаў:
— Адкуль вы яе ведаеце?
— Вось табе на, адкуль! Разам працуем. І ваявалі ў адным атрадзе.
І, не скупячыся, як свайму, расказаў пра цябе ўсё, што ведаў. Цяпер ведаю і я.
...Шмат дзён уцякала ты ад вайны. Дзе пеша, дзе на спадарожнай палутарцы. Палаючы Мінск таксама правёў цябе далей, на ўсход. Але да сонца ты тады не дайшла. Яго засланілі хмары.
Толькі праменьчыкі ўсё ж прабіваліся іншы раз праз тыя хмары. Не-не — і прылятала вестка ў глухую вёсачку, дзе знайшла ты прыстанішча, і будзіла ў табе надзею. Яе прыносілі з-за Бярэзіны лясныя хлопцы. І табе было сорамна, што гэтага не можаш рабіць ты.
Аднойчы, калі на ўгрэве пачала ўжо на купінах адскокваць купавіца-асака і карацейшымі сталі ночы, прыйшлі праз балота тыя лясныя хлопцы і сказалі:
— Хутчэй, збірайся!
І ты з радасцю паляцела насустрач новаму дню.
Лес прыняў цябе як сваю, родную. Мажныя дубы і танклявыя бярозкі здзіўляліся тваёй цягавітасці. Ты магла цалюткімі днямі мыць заношаную бялізну, рыхтаваць немудроны партызанскі абед. І цябе палюбілі яны, як дачку, як сястру.
Але праз цябе там страціў спакой камандзір узвода разведчыкаў. Вяртаючыся з нялёгкіх начных паходаў, ён знаходзіў цябе, садзіўся паводдаль на пяньчук і, не зводзячы з цябе вачэй, гадзінамі любаваўся табою. Так любуецца палярнік, вярнуўшыся ў родныя мясціны, яркай палявой кветкай. А ты нічога не ведала.
А каб і ведала, то баялася б нават падумаць пра гэта...
А потым здарылася так, што ты стала разведчыцай. Баявой і смелай разведчыцай. Лясныя кастры і сцюдзёныя ветры загартавалі тваё сэрца, і яно бязлітасным было да ворага.
Аднойчы вы неўспадзеўкі наткнуліся на засаду. Адступаць было позна. Адно выйсце — прарвацца.
І калі варожая граната чмякнулася вам пад ногі і вось-вось павінна была разарваць сакавіцкую ноч, ты грудзьмі засланіла свайго камандзіра.
...Ён доўга нёс цябе ў лагер, непрытомную, і на твар твой падаў капеж з бяроз.
Калі прыйшоў ён, ужо ў раённую бальніцу, і прыглушана сказаў: «Ну што ж, хадзем», ты пакорна пайшла за ім. Ты не плакала тады. Ты глушыла слёзы і боль свой, не даючы ім вырвацца на свабоду. І гэта ўдавалася табе.
А потым пашыла кофтачку з доўгімі рукавамі. Ты хацела хоць крыху прыкрыць сваё калецтва...
А сёння, узяўшы з сабою прыкрую горыч, светлыя надзеі і непрыглушаныя гадамі трывогі, я зноў пайшоў у дарогу.
Я крочыў туды, дзе нясмелым сполахам пакрываўся далёкі небакрай. Дарога ўпіралася ў яго і, ружавеючы, раставала ўдалечыні.
А потым на яе выкацілася вялізнае барвовае сонца і, здавалася, увесь свет заліло праменнямі.
І я паскараю хаду. Іду да цябе. Да свайго незакатнага сонца...