Канстанцін Пятровіч прыйшоў у купэ перад самым тым, як рушыць поезду. Усе пасажыры былі ўжо на месцы. Поезд нібыта толькі і чакаў Канстанціна Пятровіча,— вагон адразу ж крануўся, і ў акне багажная каса павольна паплыла ўлева.
— Добры дзень,— сказаў Канстанцін Пятровіч і паставіў свой чамаданчык на ніжнюю лаўку, з правага боку ад дзвярэй.
— Прывітанне! — бойка адказаў яму за ўсіх малады кучаравы хлопец у шэрым світэры. Ён сядзеў насупраць, каля самых дзвярэй.
Астатнія моўчкі кіўнулі галовамі.
Гэтымі астатнімі былі пажылы лысаваты падпалкоўнік і жанчына ў строгім цёмна-сінім касцюме. Падпалкоўнік нечага поркаўся ў сваім чамадане, які ляжаў на верхняй паліцы. Жанчына сядзела ля століка і задуменна глядзела ў акно.
— Не пашанцавала нам,— панура сказаў падпалкоўнік.
— Чаму? — азваўся кучаравы хлопец.
— Апошні вагон. Матляць будзе.
— Нічога, выхад ёсць.
— Які?
— Можна прабавіць час у рэстаране. Ён у сярэдзіне састава.
— Ваша праўда,— пажвавеў падпалкоўнік.— То, можа, адразу і рушым?
— А чаму б і не?
Яны падаліся з купэ.
Цямнела. Але святло чамусьці яшчэ не запальвалася.
Канстанцін Пятровіч зняў макінтош, паклаў яго на чамаданчык і прысеў на сваю лаўку ля акна, насупраць жанчыны. Яна павярнула галаву і зірнула на яго.
І тады Канстанцін Пятровіч адразу пазнаў яе. Нейкі час ён адно ўзіраўся ў яе вочы, адчуваючы, як моцна закалацілася раптам сэрца. Яна таксама глядзела яму ў вочы, і вейкі яе ледзь прыкметна затрымцелі,— тыя самыя даўгія чорныя вейкі.
Так, гэта была яна. Сумнявацца не прыходзілася.
— Добры дзень, Шура...— ціха сказаў Канстанцін Пятровіч.
— Добры дзень, Косця...— гэтак жа ціха адказала жанчына.
Яны ўсё яшчэ глядзелі адно аднаму ў вочы. Абое былі бледныя, усхваляваныя і збянтэжаныя.
Як жа яна змянілася, як змянілася!.. Але ж і не дзіва — гэта ж уга колькі год мінула!..
— Гара з гарою...— сумна прамовіў Канстанцін Пятровіч.
— Як бачыце...— праз сілу ўсміхнулася жанчына...— Людзі ўрэшце ўсё ж такі сыходзяцца.
Вагон пагойдваўся, у адчыненае акно далятаў перастук колаў на стыках рэек. Гэты перастук здаваўся нясцерпна моцным, аглушальным. Канстанцін Пятровіч устаў і апусціў фрамугу акна. Потым зноў сеў на ранейшае месца.
Невядома было, куды дзець рукі. На маленькім століку з зялёным блішчастым верхам яны здаваліся занадта вялікімі і вельмі белымі, бы ў мерцвяка. Канстанцін Пятровіч паспешліва палез у кішэню, шукаючы папяросы. Але папярос не аказалася. Ён успомніў, што ўжо месяц як кінуў курыць. «Не ў час кінуў, не ў час!» — нездаволена ўпікнуў ён сябе.
Рукі ўдалося схаваць пад столікам. Там якраз вельмі дарэчы стаяла складная лесвічка.
— Вы ў Маскву? — спытаў Канстанцін Пятровіч. Ён ніяк не мог успомніць яе імя па бацьку. А называць яе тым, ранейшым імем — Шура — было ўжо немагчыма. Яно вырвалася ў яго, калі ён толькі ўбачыў яе, але цяпер сказаць так ужо не мог.
— У Маскву, Канстанцін Пятровіч. А вы?
Дапраўды, як жа яе зваць па бацьку?.. «Шура, Шурачка, як вас цяпер зваць?..»
А яна, аказваецца, ведае. Яна адразу ўспомніла.
— Не, я не ў Маскву,— няпэўна сказаў Канстанцін Пятровіч.
— Камандзіроўка ў мяне толькі на тры дні. Шкада, мала дзе прыйдзецца пабываць.
«Няўжо яна жыве ў Мінску? — падумаў Канстанцін Пятровіч.— Чаму я ніколі не бачыў яе за ўсе гэтыя гады? Чаму ні разу не сустрэў?»
Яна машынальным рухам левай рукі паправіла прычоску, хоць тая і без гэтага была ў поўным парадку.
— Я пастарэла, праўда?
Ён адказаў не адразу.
— Крышачку.
Яна рассмяялася.
— Нічога сабе — крышачку. За чвэрць стагоддзя — і толькі крышачку?
— Няўжо мінула дваццаць пяць год?..— жахнуўся Канстанцін Пятровіч.
— Амаль што. Дваццаць чатыры.
Яна ўсё помніла. А от ён, хоць забі, не можа прыгадаць яе імя па бацьку. Гэта тым больш дзіўна, што ўвесь час, доўгія гады ён з упартасцю фанатыка штогод адзначаў дзень 19 чэрвеня. Гэта быў дзень яе нараджэння.
І дзень іхняга знаёмства. Іменна 19 чэрвеня ў той далёкі цяпер год здзеялася тое, што пакінула ў яго душы след на ўсё жыццё. Запрошаны разам з адным сваім сябрам на Шурын дзень нараджэння, ён жартам купіў ёй тады ў падарунак невялікую гумавую матрошку. Шура сказала, што ёй матрошка вельмі спадабалася. На другі дзень ён пайшоў у той магазін, дзе прадаваліся матрошкі. Цяпер і яму здаліся яны вельмі арыгінальнымі і сімпатычнымі. Ён доўга любаваўся імі і нарэшце купіў яшчэ адну. А вечарам цэлую гадзіну шпацыраваў каля тэлефоннай будкі, збіраючыся пазваніць Шуры. Мо дзесяць разоў здымаў тэлефонную трубку і кожны раз вешаў яе назад. Тады сказаў сабе, што пазвоніць заўтра. А назаўтра было тое самае. І паслязаўтра таксама. Доўга, надта доўга збіраўся пазваніць ён, настолькі доўга, што калі смеласць нарэшце ўсё ж прыйшла, стала ясна: цяпер званіць проста няёмка. Смеласць, аказваецца, прыйшла роўна праз год, таксама 19 чэрвеня. Ён падумаў тады, што мо надарыцца цуд, і Канстанціна запросяць на гэты дзень яшчэ раз. Ды цуд не адбыўся...
У купэ нарэшце запалілася святло — сіняе зверху і яшчэ лямпа на століку. Настольная лямпа гарэла вельмі ярка, і Канстанцін Пятровіч выключыў яе.
— Ведаеце, што мне сказаў нядаўна адзін мой саслужывец? Аляксандра Сцяпанаўна, кажа, у вас надзвычай маладыя валасы.— І яна горка ўсміхнулася.
Дык вось як: яна — Сцяпанаўна. І не Шура, а Аляксандра. Яна сама прыйшла яму на дапамогу.
І тут ён зразумеў: ён не мог успомніць яе імя па бацьку таму, што і не ведаў яго. Яна была для яго проста Шурай. Заўсёды толькі Шурай.
Так, яна пастарэла з тае пары. І ўсё ж яшчэ добра выглядае. І па-ранейшаму прыгожая. Прыгожая той сталай, спакойнай прыгажосцю пажылых жанчын, якая заўсёды выклікае захапленне і нават замілаванне.
На яе можна глядзець і глядзець. І згадваць у цяперашняй Аляксандры Сцяпанаўне ранейшую Шуру.
— Гэты ваш саслужывец не вельмі дасціпны чалавек,— сказаў Канстанцін Пятровіч.
— Наадварот, ён меў рацыю. У адрозненне ад душы, валасы ў мяне чамусьці зусім не сівеюць. А наогул, Канстанцін Пятровіч, я ўжо бабуля.
— Бабуля? — здзівіўся ён.
— Але. А вы, канечне, дзядуля, так?
— Амаль што...— зноў неяк няпэўна адказаў Канстанцін Пятровіч. Пасля, спяшаючыся, дадаў: — У мяне двое дзяцей. Сын і дачка. Абое ўжо дарослыя. Так, ужо дарослыя.
Аляксандра Сцяпанаўна пільна паглядзела на яго сваімі цёмнымі дапытлівымі вачыма. Шырокія бровы прыўзняліся, а вейкі ледзь прыкметна ўздрыгнулі.
— І мае дарослыя. І ў мяне, уявіце сабе, таксама двое. Таксама сын і дачка. Сын ужо ажаніўся. Летась. А дачка яшчэ з намі жыве. Са мною і мужам.
Потым яны доўга маўчалі. Здаецца, залішне доўга. Але ён аніяк не мог знайсці тэму для далейшай гаворкі. А яна чамусьці не хацела дапамагчы яму ў гэтым. А мо не магла?
Яна сядзела насупраць нейкая вельмі падцягнутая, сабраная і нібы нават насцярожаная. Вочы яе яшчэ больш пацямнелі і задуменна глядзелі некуды ў куток купэ.
— Вы шчаслівая? — ціха спытаў Канстанцін Пятровіч.
Яна ўсё яшчэ глядзела некуды ў ранейшым кірунку, і невядома было, пачула яна яго пытанне ці не.
Нарэшце яна прамовіла:
— Той самы мой саслужывец сказаў аднойчы так: а і добра ж, кажа, зімою на марозіку пілаваць з жонкаю дровы! Па-мойму, кажа, гэта і ёсць тое, што людзі называюць шчасцем.
— Тады дазвольце запытаць яшчэ...
— Ці пілавала я на марозіку дровы? — Яна засмяялася.— Але справа ў тым, што я жыву ў доме з цэнтральным ацяпленнем і з газавай плітою.
Унізе, пад падлогаю, пачуўся глухі шум тармазоў. Поезд пачаў прыцішваць свой імклівы бег. У акне замільгалі агеньчыкі прыстанцыйных будынкаў.
— На жаль, мне ўжо трэба выходзіць,— сказаў Канстанцін Пятровіч.— Я прыехаў. Трэба выходзіць.
— Выходзіць? — перапытала Аляксандра Сцяпанаўна.
— Так. Я прыехаў.
— Вы і папраўдзе не да Масквы?
— Не да Масквы.
— А я думала, вы таксама да Масквы.
Поезд спыніўся, а Канстанцін Пятровіч усё яшчэ сядзеў на сваім месцы.
— Не, я не да Масквы. Мне трэба тут выходзіць.
Ён разгублена зірнуў на Аляксандру Сцяпанаўну, потым на акно, пасля зноў на Аляксандру Сцяпанаўну.
— Поезд тут доўга стаіць? — невядома для чаго спытала яна.
— Не ведаю.
— Мусіць, скора пойдзе.
— Напэўна.
Канстанцін Пятровіч узяў сваё паліто, але не стаў надзяваць яго, а проста перакінуў цераз руку. А сам усё яшчэ не падымаўся.
— Бывайце, Шура,— сказаў ён.
— Бывайце, Косця,— бы аўтамат, сказала яна.
Ён пасядзеў яшчэ крыху.
— Гара з гарою...
— Канечне...
Нарэшце ён устаў з лавы і, нахіліўшыся ўсім тулавам наперад, нібы адольваючы моцны сустрэчны вецер, рушыў з купэ. Глуха бразнула за ім зашчапка ў дзвярах.
Аляксандра Сцяпанаўна нейкую хвіліну пільна глядзела на дзверы, бы ўсё яшчэ не верыла, што яны зачыніліся і болей не адчыняцца.
Яны не адчыніліся.
Тады Аляксандра Сцяпанаўна машынальна ўзяла сваю сумачку і пачала нешта шукаць у ёй. Знайшоўшы, не адразу зірнула на тое, што трымала ў руцэ. А калі зірнула,— здрыганулася. У руцэ пасміхалася дурасліваю ўсмешкаю маленькая гумавая матрошка.
Аляксандра Сцяпанаўна доўга ўзіралася ў гэтую матрошку, нібы стараючыся ў яе ўсмешцы знайсці адказ на нейкае вельмі важнае сваё пытанне. Пасля сціснула матрошку і заплакала.
Вось і ўсё, і скончылася тое, што гэтак нечакана ўварвалася раптам у яе памяць, уварвалася і ўзняло столькі ўспамінаў, думак і трывогі!.. Нічога не засталося, усё знікла.
Зрэшты, нічога і не было,— ні цяпер, ні тады. Гэта яна ўсё панавыдумляла сабе. І самога Косцю выдумала, і яго каханне. А ў сапраўднасці нічога гэтага не было.
І не трэба было хлусіць. Не трэба было несці тую неймаверную лухту пра сям’ю. Ніякае сям’і ў яе няма. Ні сям’і, ні дзяцей, ні мужа. Ніколі не было. Ёй здавалася, што яе мужам мог стаць толькі адзін чалавек. А ён, аказваецца, не мог стаць, бо яна яго цалкам прыдумала. Не, не прыдумала, а ён прысніўся ёй. Прыйшоў некалі ў сне, падарыў смешную гумавую матрошку і знік. Яна чакала, што ён прыйдзе яшчэ. А ён болей не прыходзіў. Трэба было, мабыць, паклікаць яго. Напэўна, трэба было. А яна ўсё чакала, што ён прыйдзе сам...
Поезд яшчэ стаяў на станцыі. Відаць, станцыя была невялікая, бо за акном панавала цішыня.
З калідора нехта ўзяўся за ручку дзвярэй. Аляксандра Сцяпанаўна замерла. Потым дзверы шумна адчыніліся. А, гэта вярнуліся падпалкоўнік і малады чалавек у шэрым світэры. Аляксандра Сцяпанаўна паспешліва схавала матрошку.
— Вы нешта ў адзіноце? — спытаў падпалкоўнік.— А дзе наш спадарожнік?
Аляксандра Сцяпанаўна нічога не адказала. Яна старалася ўзяць сябе ў рукі.
— Праўда, куды гэта ён дзеўся? — прамовіў малады чалавек.
— А яго і не было. Гэта я яго выдумала.
— Што вы сказалі? — не зразумеў малады чалавек.
Аляксандра Сцяпанаўна нервова засмяялася.
— Не, нічога, я пажартавала. Ён знік. Прыйшоў быў і пайшоў. Праўда, ён мог застацца, трэба было толькі паклікаць яго. Але ніхто не паклікаў.
Малады чалавек зноў, відаць, нічога не зразумеў і здзіўлена паглядзеў па падпалкоўніка. Той паціснуў плячыма.
Вагон здрыгануўся, і ў акне зноў паплылі агеньчыкі. Поезд пашыбаваў далей.
А на станцыі стаяў і глядзеў яму ўслед Канстанцін Пятровіч. Станцыя была і сапраўды невялікая, і Канстанцін Пятровіч аказаўся адзіным пасажырам, які сышоў тут з поезда.
Канстанцін Пятровіч доўга стаяў на пероне, аж пакуль зусім не расталі ў цемры чырвоныя агеньчыкі апошняга вагона.
Праз паўгадзіны ён прыйшоў дадому. Яго домам быў маленькі халасцяцкі пакойчык пры школе, у якой ён настаўнічаў. Не запальваючы святла і не распранаючыся, Канстанцін Пятровіч прысеў да стала, паклаў на яго рукі і апусціў галаву.
Але праз момант ён падхапіўся. Яму здалося, што з цемры нехта пільна глядзіць на яго. Ён пастаяў хвіліну, працёр вочы далоняю, потым падышоў да этажэркі. На верхняй яе паліцы рука намацала штосьці маленькае, гладкае і падатлівае. Здагадаўся: гэта гумавая матрошка.
Некалі матрошка здавалася сімпатычнай і пацешнай. У яе была такая дураслівая ўсмешка. А цяпер? Якая яна цяпер?
Было цёмна, і разгледзець нічога не ўдавалася.
1962