Праз сетку дробнага асенняга дажджу, які імжыў за вокнамі трамвая, амаль немагчыма было ўбачыць што-небудзь на вуліцы. Заміналі разглядаць навакольнае яшчэ і танюткія струменьчыкі вады, што ўлукаткі беглі па шкле са знадворнага боку. Таму ўсё на вуліцы — і дамы, і дрэвы, і слупы — было нейкае дрыготкае, нібы яно раптам страціла ўстойлівасць і раўнавагу.
Здавалася, што трамвай ідзе вельмі марудна, значна марудней, чымся звычайна. Часам яго пачынала кідаць у бакі, потым ён нервова калаціўся, быццам яму рабілася ніякавата ад подыху восені, што прыйшла гэтак знячэўку. І адным голасам бясконца звінела нейкая тужлівая нота. Маршрут трамвая быў далёкі, ён цягнуўся праз увесь горад, з аднаго канца ў другі.
Людзей у вагоне было небагата. Насупраць мяне сядзеў пажылы чыгуначнік з худым, у зморшчынах, тварам і чытаў нейкую тоўстую патрапаную кнігу. Спінаю да чыгуначніка стаяў юнак у расхрыстанай кашулі і ў ссунутай набакір маленькай кепачцы; надыхаўшы на шкло пары, ён раз за разам выводзіў пальцам адзін і той жа малюнак, які можна было палічыць і за планету Сатурн з кольцам, і за жаночы капялюш. Яшчэ далей сядзела светлавалосая дзяўчына ў акулярах; яна пільна глядзела на сваю сумачку, якая ляжала на каленях, і было такое ўражанне, быццам дзяўчына старалася ўспомніць, што там знаходзіцца,— і не магла. Былі ў трамваі яшчэ жанчына з дзіцем на руках, малады мужчына ў сінім камбінезоне, чалавек няпэўнага веку ў чорным бліскучым плашчы і чатыры ці пяць хлопцаў відавочна студэнцкага выгляду.
Астатніх пасажыраў я не бачыў — яны былі за маёю спінаю.
— Грамадзяне,— няветліва сказала кандуктарка,— грамадзяне пасажыры, хто за вас білеты будзе браць, га? Думаеце, Пушкін возьме, га?
— Пушкін, да вашага ведама, памёр ужо,— сказаў чалавек у плашчы.— У адна тысяча восемсот... восемсот...— Ён падумаў крыху і прамовіў: — Гэта было, да вашага ведама, яшчэ за царом Гарохам.
— Грамадзяне пасажыры, не перашкаджайце працаваць! — Кандуктарка злосна тарганула вяровачку, што цягнулася пад столлю ўздоўж вагона, і недзе ў другім вагоне гэтак жа злосна плямкнуў званок.— А што тычыцца Пушкіна, дык ён не памёр, а быў забіты на дуэлі. Мо нават гэткім во тыпам. Я ў вас пытаюся: вы будзеце браць білет? І наогул трэба зачыняць дзверы, бо на вуліцы халадэча.
— А калі зачыню, хіба на вуліцы пацяплее?
— Я каму кажу!..—яшчэ болей узлавалася кандуктарка і рушыла да пасажыра.
— Калі ласка! — Чалавек у плашчы працягнуў кандуктарцы старую зашмальцаваную сторублёўку і хітравата ўсміхнуўся.— Адзін білет. Калі ласка, плацкартны.
Кандуктарка схапіла сторублёўку і не спяшаючыся пачала выцягваць са свае сумкі рублі, траячкі, пяцёркі. Твар у пасажыра выцягнуўся, смешна адкрыўся рот, але ніхто на гэта не ўсміхнуўся, ніхто нават не звярнуў увагі. Застаўся неацэненым і жарт наконт плацкартнага трамвайнага білета.
Сумна, тужліва ездзіць у такія вось дажджлівыя асеннія дні. Надвор’е неяк давіць на цябе, псуе настрой, выклікае жаданне схавацца дзе-небудзь далей ад людскога вока. На душу кладзецца нейкі незразумелы асадак.
Людзі сядзяць ціха, ні аб чым не размаўляюць і нават не скардзяцца на дождж, быццам баяцца, што калі пачнуць скардзіцца, дык ён возьме і зацурбоніць яшчэ спарней. І таму ўсе, відаць, скардзяцца на яго толькі ў думках.
На чарговым прыпынку ў вагон увайшло некалькі новых пасажыраў. Адзін з іх, стары, склаўшы парасон, ласкава прывітаўся з кандуктаркай.
— Дзень добры, дачушка!
— Дзень добры! — кандуктарка раптам зусім нечакана лагодна ўсміхнулася старому, так, як усміхаюцца пры сустрэчы з даўнім прыемным знаёмым.
— Бач, Баталевіч прыйшоў!— пакідаючы чытаць кнігу, прамовіў чыгуначнік і таксама ўсміхнуўся. Відаць, і ён ведаў старога.
Дзіўная справа: як увайшоў стары, ажывіўся не адзін толькі чыгуначнік. У вагоне многія заварушыліся, пачалі ўсміхацца, позіркі ўсіх скіраваліся на пляцоўку, дзе стаяў, страсаючы кроплі дажджу са свайго не новага ўжо, але яшчэ прыстойнага цёмна-сіняга драпавага паліто, новы пасажыр. Пры ім была нейкая скрынка даволі значнага памеру, якую ён паставіў каля сябе на падлогу. Прыгледзеўшыся, я зразумеў, што гэта футарал ад баяна.
— Сядайце, калі ласка! — узнімаючыся са свайго месца, сказала да старога дзяўчына ў акулярах.
— Дзякую, ясачка, я са сваім крэслам,— адказаў стары.
Неспадзявана кандуктарка сунула назад у сумку жменю сваіх траячак і пяцёрак і голасам, які адразу неяк прыемна палагаднеў, сказала чалавеку ў плашчы:
— Не варта, бадай-што, разменьваць сто рублёў з-за трыццаці капеек, таварыш. Возьмеце як-небудзь іншым разам два білеты.
— Хто гэта? — спытаў я ў чыгуначніка, паказваючы вачыма на старога.
— Гэта? — здзіўлена паглядзеў на мяне чыгуначнік, як глядзяць звычайна на тых дзівакоў, што не ведаюць самых простых рэчаў.— Ды гэта ж Баталевіч!
Мабыць, старога вельмі добра ведалі ў гэтым горадзе. Таму, відаць, чыгуначнік і быў упэўнены, што імя яго адразу растлумачыць мне ўсё. А я толькі нядаўна прыехаў сюды і, вядома, меў пра горад і справы яго жыхароў самае прыблізнае ўяўленне. «Баталевіч?..— напружваў я сваю памяць.— Хто ж гэта такі?..» І як ні стараўся я, але нічога пэўнага прыгадаць не мог. Такога прозвішча я не сустракаў ні ў газетах, ні ў часопісах. Ды і невядома было, ці гэта прозвішча, ці імя. А мо проста мянушка?..
Тым часам стары падняў вечка сваёй скрынкі і выняў адтуль баян. Інструмент быў з тых, што мелі час багата пабачыць на сваім вяку і якім даводзілася даваць уцеху шмат і шмат каму з людзей. Стары сеў на скрынку, нетаропка перакінуў цераз плячо рамень, усміхнуўся якойсьці сваёй думцы і раптам хуткім рухам шырока расцягнуў мяхі. І тады нібыта вецер уварваўся ў вагон,— дзіўна прыемны, падбадзёрваючы вецер, якога ты даўно чакаў і па якім дужа знудзіўся... Ды не, гэта не вецер; гэта далёкі Амурбацька прыгнаў сюды свае ўспененыя хвалі, і яны ўзрушана загаманілі, адкрываючы табе таямніцы сваіх сівых глыбінь... Здавалася, што ў старэнькім, неважнецкім на выгляд баяне схаваны цэлы аркестр, бо ў вагоне гучалі то разважлівы фагот, то далікатная флейта, а то сардэчная скрыпка. І гукі, што ліліся з іх, то раптам паніжаліся да ніжняга соль і амаль знікалі, то нечакана ўзляталі да верхняга фа дыез. У гэтых гуках быў пляск хваль і гоман тайгі, шамаценне ніцай лазы і крык чаек, а над усім гэтым лунаў дух неўміручага рускага матроса.
Не адрываючыся, я глядзеў на падцягнуты, сухаваты твар старога. Яго глыбока запалыя вочы летуценніка, хоць і пазіралі на людзей, але, здаецца, нікога на бачылі; густыя калматыя бровы амаль сышліся ля пераносся, а адтуль па лбе пабеглі ўгору дзве шырокія зморшчыны; сівыя доўгія вусы з загнутымі ўніз канцамі натапыршчыліся і ледзь прыкметна варушыліся ў такт музыцы... У жылістых, учэпістых руках старога ўгадвалася немалая сіла, якую не здолеў, ды мо і не здолее зламаць час. Гэта былі рукі рабочага, з тых, што ўмеюць усё — узводзіць гмахі і шыць боты, пракладваць каналы ў пустыні і апрацоўваць дэталі з дакладнасцю да мікрона, вадзіць паязды і рабіць цацкі. Наогул музыка быў дужа багаты на тую высакародную старэчую прыгажосць, якая міжвольна выклікае павагу і зачараванне.
— От бо хараство! — усклікнуў у захапленні чыгуначнік.— Такое і ў тэатры не заўсёды пачуеш... Што, вы не згодны?
Чыгуначнік звяртаўся адразу да ўсіх, хто быў побач, але ўсе не маглі адказаць яму, ды ён, відаць, і не чакаў адказу, бо, мяркуючы па ўсім, цвёрда быў перакананы, што яго захаплення не можа не падзяляць кожны з прысутных.
Так яно і было.
— Відаць, добры заробак мае стары са свайго баяна? — прамовіў я.
— Што вы! — узрушана выгукнуў чыгуначнік і кінуў на мяне знішчальны позірк. У голасе яго гучала крыўда.— Хіба Баталевіч, вы думаеце, дзеля заробку іграе?! Дрэнна ж вы ведаеце яго, калі так гаворыце!
Тады я прызнаўся, што зусім не ведаю старога і нават бачу яго ўпершыню.
— Ён... як бы гэта сказаць вам дакладней... аматар, адным словам. Ён даўней токарам рабіў... Ого, якім токарам быў Баталевіч! Хто-хто, а я ўжо ведаю... А цяпер на пенсіі, бо недабачваць пачаў. Не, грошы яму навошта! У яго тры сыны, масцеравыя першай рукі, ды яшчэ дачка замужам за галоўным інжынерам. Пры ёй і жыве стары.
Чыгуначнік памаўчаў крыху, з замілаваннем прыслухоўваючыся да мелодыі, што запаланіла сабою вагон, потым зноў пачаў давяральна расказваць:
— У яго дружбак ёсць, на другім канцы горада жыве. Такі ж самы, як і ён, стары, таксама пенсіянер. І яшчэ, можа, большы аматар музыкі, на скрыпцы грае. Вось яны і наведваюць адзін аднаго. То Баталевіч едзе да таго, а то той да Баталевіча. Часцей за ўсё Баталевіч ездзіць, бо ён больш рухавы. А як збяруцца разам, дык такую канцэрціну даюць, што ўся вуліца, дальбог, збягаецца слухаць. І тэатра таго не трэба... А дарогаю, бачыце от, таксама не можа стрымацца, каб не пусціць душу пад баян.
Трамвай гушкаўся, уздрыгваў, хістаўся ў бакі, людзей усё большала, станавілася ўжо цесна, але ў вагоне не было звычайнай у такіх выпадках штурханіны, незадаволенасці адно адным — усе пасажыры былі ціхманыя, далікатныя, і на тварах ва ўсіх блукала ясная задуменнасць.
А стары музыка, узяўшы апошні акорд, раптам перавёў мелодыю ў іншы тэмп, і тады панесліся па вагоне, ударылі ў вокны, шуганулі пад столь нястрымныя рускія скокі. Яны ўсё набіралі і набіралі тэмп, і, слухаючы іх, амаль ужо немагчыма было ўседзець на месцы... Пад такую вось разудалую музыку выходзяць за весніцы хлопцы, каб памерацца сілаю і вырашыць нарэшце, каму быць на сяле першым танцорам, хто з іх здольны пераскакаць астатніх, здзівіць усіх спрытам і майстэрствам... І калі б гэта не ў трамваі, дык вунь тыя хлопцы, што так прагна слухаюць пералівы баяна, нізавошта б, напэўна, не стрымаліся. Адзін бы з іх раптам трасянуў русымі кучарамі, тупнуў нагою, прайшоўся, кідаючы выклік. Другі, у сіняй кашулі з вышытым каўняром, сарваўся б з месца, адбіў чачотку. Трэці, з быстрымі вочкамі, узняўся б птахам, панёсся ў нястрымных скоках. І ўсе трое закружыліся б у шалёным віхоры. Яны то ўзнімаліся б угору, застываючы ў паветры, то падалі ўніз, на адно калена, то пускаліся ўпрысядкі. І круціліся, бясконца круціліся б хлопцы ваўчком... Ох, як цяжка ім стрымацца!
Са свайго месца падняўся юнак ў расхрыстанай кашулі; відаць, яму трэба было выходзіць з трамвая. Пастаяўшы ў нерашучасці якую хвіліну, ён зашпіліў на ўсе гузікі кашулю, паправіў на галаве сваю кепачку і зноў сеў на лаўку. Цяпер я добра разгледзеў — тое, што ён намаляваў пальцам на шкле, было не Сатурн і не капялюш, а жаночае вока.
Заплакала было дзіця на руках у жанчыны, але, быццам перадумаўшы, адразу і сцішылася.
Да мяне нахіліўся чыгуначнік.
— Іду гэта я ўчора па Маскоўскай...— гаварыў ён мне,— а ўчора ж, самі ведаеце, таксама было непагодліва. Хоць і без дажджу, праўда, але гэткая, каб на яе ліха, стыль усхадзілася, што аж да касцей бярэ. Ну, іду, значыцца. А там у адным месцы камяніцу будаваць сталі, недалёка ад гастранома, можа ведаеце? Будаваць, праўда, яшчэ не зачыналі, толькі катлаван пакуль што пад фундамент капаюць. Экскаватарам, вядома. А на дварэ стыль, золь. Хіба тут да работы будзе таму экскаватаршчыку? Затрымаўся я, гляджу — не ліпнуць у яго рукі да справы, не ліпнуць, дый годзе! Зачэрпне, небарака, каўшом зямлі, а коўш той, можа, толькі напалавіну і поўны, падвядзе яго быццам з неахвотай да машыны, пачакае, спарожніць, зноў пачакае і зноў з той жа неахвотай паварочвае назад. Сарамаццё адно, а не работа!.. А тут бачу раптам — адкуль ні вазьміся — Баталевіч. Пастаяў, падзіваваў на таго работнічка, а потым выняў са скрынкі свой неразлучны баян ды як урэжа з усіх ладоў!.. Нешта вясёлае такое, бадзёрае. І што б вы думалі? Загудзеў той экскаватар, зароў, ды так, што аж зямля дрыжыць! Нібыта новага экскаватаршчыка на яго пасадзілі. Як птушка, залётаў у паветры коўш, толькі паспявай адвозіць машынамі зямлю. Вось — зачарпнуў, вось — высыпаў, вось ужо ляціць назад... А людзей сабралася! І ўсе гукаюць: «Давай, давай, братка!» — «Весялей хадзі, а ну, хадзі!» Любата адна, ліха яго не бяры, глядзець было!..
Тут да кандуктаркі падышоў чалавек у чорным плашчы. Зачырванеўшыся, ён працягнуў ёй дзве манеты.
— Знайшоў вось, бачыце, дробязь... завалілася была за падкладку, а я і не заўважыў. Якраз на білет.
— Дык тут жа толькі на бесплацкартны,— засмяялася кандуктарка.
— Не пярэчу і супроць такога...
Між тым адна мелодыя старога музыкі змяняла другую, і кожная з іх пашырала кола слухачоў. У вагон заходзілі ўсё новыя і новыя пасажыры. Неўзабаве ён ужо быў паўнюткі людзей. Ды толькі не заўважалася нешта, каб хто выходзіў на прыпынках...
Зняўшы акуляры, светлавалосая дзяўчына бліснула сваімі шэрымі, надзвычай жывымі вачыма і сказала, ні да каго ў прыватнасці не звяртаючыся:
— А мая сяброўка... Тома Грушэцкая, яна гістфак канчае... дык яна пад баян Баталевіча шлюб свой рэгістравала, во як было.— Спяшаючыся, каб яе абавязкова выслухалі, дзяўчына хутка гаварыла далей: — Падыходзяць яны з Сямёнам Карпяковым да загса, а насустрач ім Баталевіч. «Жаніцца, пытае, надумаліся, галубкі мае? — А сам жа іх першы раз у вочы бачыць.— Давайце, кажа, я вам сыграю ды за адным рыпам пажадаю, каб жылі вы ў злагадзе і ў шчасці, каб не ведалі журбы, а зналіся з адною толькі радасцю».
— Вось і ходзіць, і ездзіць так чалавек па горадзе, і бярэ людзей за жывое, калі дзе трэба,— уставіла сваё слова жанчына з дзіцем на руках.
— А яшчэ...— усхвалявана пачаў быў нехта ззаду мяне; здаецца, голас належаў чалавеку ў чорным плашчы. Але абарваўся ўжо апошні акорд баяна старога музыкі. Нейкі момант у вагоне панавала цішыня, а тады на змену ёй грымнулі дружныя, хоць вушы затыкай, апладысменты. Такіх апладысментаў і ў такой абстаноўцы мне, прызнацца, яшчэ не даводзілася чуць.
— Вось я і прыехаў. Да пабачэння! — проста сказаў стары і, хуценька схаваўшы свой баян у скрынку, пайшоў да дзвярэй.
Людзі пачціва сунуліся ў бакі, уступаючы яму дарогу. Каля дзвярэй стары прыўзняў свой шэры, пацямнелы ад дажджу капялюш, падміргнуў усяму вагону і, не па гадах жвава, саскочыў долу.
Мы былі ў нейкай незнаёмай мясціне. Відаць, час бег надзвычай хутка, бо я і не заўважыў, як праехаў свой прыпынак...
Я накіраваўся да выхада. За маёй спінаю чуўся ўзбуджаны гоман, бадзёры смех, вясёлыя жарты...
Я крочыў па вуліцы і не заўважаў, ці ёсць дождж, ці няма яго.