БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Яўген Васілёнак

Бліскавіца

1
2
3
4
5
6
7

1

У зямлянцы было добра нацеплена, гэта я ведаў пэўна, бо днявальныя круглыя суткі палілі ў дзвюх печках, і, акрамя таго, сто шэсцьдзесят чалавек, што ляжалі на нарах упрытык адзін да аднаго, па восемдзесят чалавек з аднаго і з другога боку, сваімі целамі і дыханнем таксама рабілі немалое цяпло. А мяне як узялі дрыжыкі адразу пасля вячэры, дык я і дагэтуль, хоць ужо настала пара адбою, ніяк не мог угрэцца. І чым далей, тым мацней мяне калаціла. Мой сусед па нарах Анатоль Белавус акрамя майго шыняля паклаў на мяне зверху яшчэ і свой, але і гэта не памагала.

— Не ведаю, ці бедаваць з гэтае прычыны, ці радавацца,— сказаў Анатоль Белавус.

— Якая ж тут радасць, калі я, напэўна, захварэў,— ляскаючы зубамі, адказаў я.

— Затое цяпер на фронт не пашлюць...

— Дурань!

— Заўтра ўсе мы рушым на станцыю, а ты застанешся,— гаварыў далей сваё Анатоль.— Цябе пакладуць у шпіталь.

— Ні ў які шпіталь я не пайду.— Я аблізнуў засмяглыя губы.— Дай мне, калі ласка, вады, усё ў роце перасохла. Табе гэта не цяжка?

— Зараз, хвіліначку.

Анатоль паспешліва злез з нараў. Я чуў, як ён бразнуў алюмініевай конаўкай аб цынкавы бачок з вадою, што стаяў непадалёк у праходзе між нараў пасярод зямлянкі, як адкруціў кран, як зацурчала вада ў конаўку.

— На! — сказаў Анатоль, асцярожна ўладкоўваючыся побач са мною.— Ты можаш падняць галаву?

— Магу.— Мне і папраўдзе ўдалося крыху прыўзняцца, абапіраючыся на левы локаць. Анатоль паднёс да майго рота конаўку, і я прагна пачаў піць.

— Досыць,— сказаў Анатоль.— Многа піць не трэба. Я пакіну конаўку тут, калі яшчэ захочаш — скажаш.

Над нашымі галовамі ўздоўж сцяны была прымайстравана паліца, куды мы клалі свае немудроныя салдацкія пажыткі. Туды і паставіў Анатоль конаўку.

— Гэта ў мяне, відаць, малярыя,— сказаў я.— Яна і раней мяне калаціла, але ўжо гады два не было яе.

— Можа, і малярыя. А можа, і што другое. Трэба, мусіць, паклікаць доктара, га, Пятрок?

— Не трэба ніякага доктара. Да раніцы ўсё пройдзе. Пакалоціць, і перастане.

— А калі гэта ў цябе запаленне лёгкіх? — Ён прыклаў руку да майго лба.— Вунь які гарачы. Значыць, тэмпература.

— Глупства,— сказаў я, хоць недзе ў падсвядомасці пачынаў ужо разумець, што гэта ў мяне і папраўдзе не малярыя, а штосьці іншае, можа, нават і запаленне лёгкіх, а калі і не запаленне, дык, прынамсі, грып. Дыхаць мне рабілася ўсё цяжэй і цяжэй. Але разам з тым мяне яшчэ не пакідала спадзяванне, што ўсё абыдзецца, што гэта я проста крыху застудзіўся, калі мыліся ў лазні, і потым, калі пераабмундзіроўваліся на ўсё новае, і от варта мне цяпер добра ўгрэцца — і ўсё пройдзе, і я зноў буду здаровы, як і ўсе, і разам з усімі раніцай рушу на станцыю, дзе нас пагрузяць у эшалон і мы паедзем на фронт.— Глупства, Толя! — паўтарыў я, нацягваючы шынель на галаву і падкурчваючы ногі.— Да раніцы ўсё скончыцца, сам пабачыш!

— Славяне, хто конаўку сцібрыў? — гукнуў хтосьці на ўсю зямлянку.

— Напіся з крана,— адказаў Анатоль.— Тут чалавек захварэў.

— Аддай конаўку,— сказаў я Анатолю.— І не крычы на ўвесь свет пра маю хваробу.

— Ведаем мы гэтых хворых,— гаварыў тым часам далей ранейшы голас.— Ха, перад самай адпраўкай захварэў. Яснае дзела — пафілоніць надумаўся. Бачылі мы такіх філонаў.

— Не балбачы абы-што! — узняў голас Анатоль.— Не мерай усіх на свой аршын!

— Перастань, Толя,— папрасіў я.— Дай мне яшчэ напіцца і аддай конаўку.

— Вазьмі, выпі глыток. А конаўка няхай стаіць. Не вялікі ён пан, нап’ецца і з крана. На фронце будуць выпадкі, калі любой лужыне рады будзе.

— Адкуль ты ведаеш, як яно там будзе. Ты ж не быў на фронце.

— Здагадваюся. Не рай там і нават не бацькоўская хата. Можа і такое надарыцца, што па некалькі дзён ні табе крошкі хлеба ў роце, ні кроплі вады.

— Цяпер такога не можа быць. Цяпер жа не сорак першы год і нават не сорак другі.

Сапраўды, цяпер была зіма сорак чацвёртага года, а мы з Толікам Белавусам з’яўляліся салдатамі мінамётнага батальёна 333-га палка 39-й Омскай запасной дывізіі — дывізіі, якая рыхтавала папаўненне фронту. Кожныя два тыдні адсюль, з-пад вёскі Чаромушкі, што стаяла на беразе Іртыша, адпраўляліся маршавыя батальёны, якія перад тым праходзілі кароткатэрміновую баявую падрыхтоўку — хлопцаў вучылі страляць, акопвацца, весці наступальныя баі і шмат яшчэ чаму, што трэба было ведаць салдату на вайне. Адзін аднаго мы ведалі мала, бо знаходзіліся разам параўнаўча нядаўна, не больш за месяц. Былі мы галоўным чынам маладыя хлопцы, якім надышоў тэрмін прызыву, але страчаліся сярод нас і старэйшыя, і нават пажылыя людзі — хто з тылавых шпіталяў пасля ранення на фронце і лячэння, а другія пасля заканчэння розных адтэрміновак і броняў. Я трапіў у батальён проста са школьнай парты, з дзесятага класа, а мой сусед Анатоль Белавус казаў, што ўжо чатыры гады рабіў на нейкім заводзе. Але ні я, ні нават ён дагэтуль не трымалі зброі ў руках і мінамёт убачылі ўпершыню толькі тут, у запасной дывізіі. Тым не менш абыходзіцца з ім мы ўжо ўмелі, бо ён аказаўся вельмі простым па канструкцыі, і нават зрабілі з яго па некалькі стрэлаў — і з адкрытай і з закрытай пазіцый. Абмундзіраваны мы былі ў зелянковага колеру бушлаты і такія ж галіфэ, прычым далёка не першага тэрміну нашэння, а на нагах мелі чаравікі з абмоткамі, якія да нас таксама пабачылі багата іншых ног. Уся тая абмундзіроўка ані не грэла, а мы ледзь не цалюткі дзень былі на холадзе, і ён праймаў нас да самых касцей, і таму самым прывабным месцам на зямлі здавалася нам наша цесная для цэлае роты, з нарамі замест ложкаў, землянка, у якой заўсёды панаваў паўзмрок, бо яе асвятляла толькі адна газоўка, і дзе паветра было не сказаць каб надта чыстае. На занятках па баявой падрыхтоўцы, якія амаль увесь дзень праводзіліся ў полі, на марозе, мы думалі толькі аб нашай зямлянцы, прагна чакаючы яшчэ ад самае раніцы, калі нарэшце трапім зноў у яе, адагрэемся і скінем абрыдлыя, наскрозь прамёрзлыя чаравікі. Нічога іншага з амбундзіравання мы не скідалі, спалі не распранаючыся. Ды ўчора ўсе гэтыя нягоды скончыліся. Зранку стала вядома, што на заняткі мы болей не пойдзем. Пасля снедання і палітінфармацыі нас павялі ў лазню, дзе мы скінулі свае зашмальцаваныя бушлаты і галіфэ, ладна падношаныя чаравікі і абмоткі, мытую-перамытую бялізну і, памыўшыся, атрымалі ўсё чыста новенькае, як кажуць, з іголачкі — шапку-вушанку, шынель, гімнасцёрку, цёплую бялізну, ватовыя штаны, а самае галоўнае — валёнкі, і ў дадатак яшчэ мякенькія байкавыя анучы...

Выходзіла, што мы заўтра ці паслязаўтра павінны рушыць у дарогу, якая мо для многіх з нас будзе апошняй...

Але пра гэта ніхто не думаў. Мы адчувалі цяпер сябе сапраўднымі воінамі і, калі выйшлі з лазні і пачулі каманду на пастраенне, займалі свае месцы ў страі нейкія ўнутрана не такія, як дагэтуль,— сур’ёзныя, засяроджаныя, з тварамі, поўнымі рашучасці і адвагі. Мы былі гатовыя хоць зараз кінуцца ў бой і біцца з ворагам зацята, самааддана, нічога не шкадуючы дзеля перамогі. Нам здавалася, што там, на фронце, толькі нас і не хапае, і менавіта мы са сваімі пяцідзесяціміліметровымі ротнымі мінамётамі даб’ём Гітлера ў ягоным логаве.

Што ж, мы былі такія ж наіўныя, як і ўсе, хто не бачыў фронту, не нюхаў пораху, не адбіваў танкавых атак і сам не хадзіў у атакі,— карацей кажучы, не бачыў вайны з усімі яе жахамі.

— Вайна ёсць вайна,— сказаў Анатоль.— Праблема конаўкі там не з самых галоўных.

— А ну цябе з тваёй конаўкай к чорту! — узлаваўся я.

— Гэта добра, што ты злуешся. Злосць і смех — аснова жыццяздольнасці,— зазначыў Анатоль.

Мне робіцца няёмка ад майго раптоўнага выбуху злосці, і я праз хвіліну мякка кажу майму суседу:

— Спі, Толік. Мне нічога болей не трэба. Спі.

Усе наўкола ўжо даўно пазасыналі. Стомленыя перадад’езднымі турботамі людзі ў сне пасапвалі, уздыхалі, пахрапвалі, ускрыквалі, мармыталі. Не спім толькі мы з Анатолем. Я адчуваю, што мне яшчэ доўга не заснуць, а мажліва, і наогул гэтая ноч у мяне будзе без сну, а вось чаму не спіць Анатоль? Няўжо ён узяўся па сваёй ахвоце даглядаць мяне?

— Спі, Толік,— зноў кажу я яму.— Мне нічога болей не трэба. Мяне ўжо амаль перастала калаціць, хутка і зусім стане добра. Спі, браток.

Гэта была няпраўда, мне ані не рабілася лепей, але Анатоль нічым не мог памагчы мне. Няхай сабе спіць, няхай не турбуецца, не перажывае праз мяне. Яму ж, мабыць, дужа хочацца спаць.

— Бачу я ўсё сам,— кажа Анатоль.— Заўтра цябе ўсё ж забяруць у шпіталь... А вось што ты не спіш — гэта вельмі дарэчы. Я хачу табе штосьці расказаць... Даўно збіраўся, ды ўсё неяк не выпадала... То ты цяпер набярыся, калі ласка, цярплівасці і выслухай мяне. Гэта вельмі важна, каб ты выслухаў усё да канца. Каб выслухаў і зразумеў. Я хачу адкрыць табе адну тайну.

Анатоль быў прыкметны хлопец — высокі, шыракаплечы, з правільнымі рысамі твару, на якім заўсёды блукала нейкая незразумелая для мяне задуменнасць,— асабліва задуменнымі былі яго блакітныя вочы, якія ён часта прыжмурваў і позірк якіх ніколі не быў звернуты на субяседніка, а скіроўваўся кудысьці ўбок,— і таму мяне не вельмі здзівілі цяпер Анатолевы словы. Пачуўшы іх, я адразу падумаў, што мусіў даўно здагадацца, што ў Анатоля павінна быць нейкая тайна — такі ўжо ён чалавек.

— Гавары, гавары! — зашаптаў я. Па натуры я быў чалавек цікаўны і, нягледзячы на хваробу, увесь ператварыўся ў слых.— Я слухаю цябе, Толік.

Вось што мне расказаў у тую ноч Анатоль.

Зрэшты, ён быў ніякі не Анатоль. І прозвішча ў яго было не Белавус...

 

— ...Ты слухай і маўчы. І не перапыняй мяне, калі ласка. Але калі табе што спатрэбіцца, скажы. Вады, скажам, захочацца выпіць або яшчэ што трэба будзе, не саромейся, гавары.

Я табе пра сябе раскажу. Хто я такі і адкуль тут узяўся. Гэта ўсё лухта, што я табе раней гаварыў, ды і іншым... ну, што я на заводзе рабіў, што быў за токара. Ні на якім заводзе я не рабіў і пра тое, чым займаецца токар, ведаю толькі прыблізна. Ніводнага токара я і ў вочы не бачыў.

Перад вайной я быў студэнтам. Вучыўся ў Мінску. Марыў стаць адвакатам. Смешна, але маім героем, нават маім богам быў славуты рускі адвакат Плявака. Ты, мажліва, нават і не чуў пра такога, а я прачытаў, ды не толькі прачытаў, але і старанна вывучыў усе яго прамовы, многія і цяпер помню ледзь не на памяць.

Усё ішло ў мяне добра, я вучыўся на адны пяцёркі, быў круглым выдатнікам. У саракавым годзе я скончыў тры курсы універсітэта, перайшоў на чацвёрты. На летнія канікулы паехаў дамоў, на сваю Лепельшчыну,— ёсць такая мясціна ў Беларусі, на граніцы з Польшчай. Там жылі мае бацькі... Ці жывуць яны і цяпер там і, наогул, ці жывыя яны — не ведаю... Як ты мог заўважыць, я пісем ні ад каго не атрымліваю, і сам нікому не пішу. Але прычынаю тут не вайна. Я ўжо з ліпеня саракавога года ні з кім не маю перапіскі.

Ехаць мне тады трэба было праз Оршу, там перасесці на цягнік Орша — Лепель. Прыехаў я ў Оршу днём, а цягнік на Лепель меўся адысці толькі ўвечары. Трэба было неяк прабавіць час, але нічога пэўнага я прыдумаць не мог. Пашвэндаўся па вакзале, выйшаў на прывакзальную плошчу, пакруціўся каля ларкоў, але нічога не купіў. У мяне быў толькі невялічкі фібравы чамаданчык, як цяпер памятаю, цёмна-сіняга колеру, і ён не замінаў мне. Наважыўся быў з’ездзіць у горад, але на аўтобус была вялікая чарга, і я перадумаў. Зноў вярнуўся ў вакзал. Падышоў да газетнага кіёска. На прылаўку акрамя газет і часопісаў было многа кніжак, і я стаў прыглядацца, якую б купіць. Пагартаў некаторыя з іх, але нічога цікавага для сябе не выбраў. Хацеў ужо адысціся ад кіёска, ды раптам зірнуў на кіяскёрку. Зірнуў і... аслупянеў. Можаш мне не верыць, але так яно і было — я літаральна скамянеў. Бо перада мной стаяла дзяўчына незвычайнай прыгажосці. Я яшчэ ніколі не бачыў такога прывабнага дзявочага твару. Я не ўмею, не здолею апісаць табе яе прыгажосць, але ў мяне тады было такое адчуванне, быццам я ўбачыў нейкі незвычайны цуд. Мабыць, я глядзеў на дзяўчыну залішне доўга і на ўсе вочы, і яна адчула гэты мой, напэўна, утрапёны позірк, бо таксама зірнула на мяне і сказала:

— Вы хочаце што-небудзь узяць? Кнігу або часопіс? Магу прапанаваць вам...

Я не чуў, што яна гаварыла далей. Чуў толькі яе голас — мяккі, ласкавы і быццам даўно знаёмы. Яна падышла яшчэ бліжэй да мяне і звыклымі рухамі сваіх маленькіх далікатных рук папраўляла на прылаўку часопісы і кнігі. Усё ў гэтых яе рухах было таксама прывабнае, невыказна прывабнае. Яна ўжо не пазірала на мяне, адно рабіла сваю справу і гаварыла, гаварыла, а я глядзеў то на яе твар, то на яе рукі і не мог сказаць у адказ ні слова.

— Гэта вельмі цікавы раман,— пачаў нарэшце разумець я яе словы і ўбачыў, што яна паклала перада мною нейкую кнігу.— Пісьменнік сам яшчэ малады, гэта яго першы твор, але напісаны ён з высокім майстэрствам і вельмі хвалюе. Я вам шчыра раю яго...

— Дзякую... — сказаў я нарэшце.— Я сам выберу, дзякую вам.

Яна зноў на нейкае кароткае імгненне зірнула на мяне. У гэтым яе позірку ані нічога не адбілася. І ўжо ў наступнае імгненне дзяўчына скіравала свой позірк на другі канец прылаўка, дзе ляжалі газеты і дзе сабралася ўжо чалавек колькі пасажыраў. Дзяўчына і адышлася туды.

Стаяць вось так слуп слупам было ўжо няёмка, і я падаўся прэч ад кіёска. Зноў выйшаў на плошчу з яе мітуснёю і рознагалосым гоманам. Доўга стаяў, нічога не цямячы і не бачачы, адно думаючы пра той незвычайны цуд, што з’явіўся нядаўна перада мною. Ён існуе і зараз, ён зусім блізка ад мяне, вось у гэтым цагляным будынку за спіною — вельмі блізка і ў той жа час надзвычай далёка, і будзе адгэтуль усё аддаляцца і аддаляцца, бо я праз нейкі час паеду адсюль, а ён, цуд, застанецца тут, і, можа, здарыцца такое, што я ўжо ніколі болей і не пабачу яго...

Угледзеўшы з правага боку амаль незанятую лаўку, я пайшоў і прымасціўся на яе з краёчку, паставіў каля ног свой чамаданчык і зноў надоўга задумаўся... Ах, як гэта несправядліва, што дзяўчына-кіяскёрка жыве і працуе не ў Мінску альбо на Лепельшчыне,— там я абавязкова пазнаёміўся б з ёю, знайшоў бы спосаб пазнаёміцца!.. А што зробіш тут? Не падыдзеш жа да яе, не скажаш: «Добры дзень, мяне завуць вось так, а як ваша імя?» Я сядзеў і адно праклінаў сябе, свой лёс і тое, што мне трэба сёння паехаць з Оршы. Я лічыў сябе самым няшчасным чалавекам на зямлі...

 

2

Мой сусед па нарах у зямлянцы змоўк. Перачакаўшы крыху, я нецярпліва спытаў:

— А далей? Што было далей? Няўжо ты так і не пазнаёміўся з ёю?

— Зараз... — Ён шумна ўздыхнуў.— Зараз я буду зноў расказваць...

Ён памаўчаў яшчэ нейкую хвіліну.

— Я нікому яшчэ пра гэта не расказваў,— неяк глуха сказаў ён потым.— Гэтак, як табе зараз,— нікому. Але мне трэба расказаць табе, разумееш — трэба!

— Дык гавары, я слухаю цябе.

— А не дужа я цябе стамляю?

— Нічога, я здолею слухаць. Колькі трэба, столькі і буду слухаць.

— Цябе ўсё яшчэ калоціць?

— Цяпер ужо меней.

— Даць яшчэ вады? .

— Дай трошачкі. Мабыць, скора ўжо і зусім перастане калаціць.

— На, выпі.

Прыўзняўшы галаву, я зрабіў некалькі глыткоў з конаўкі. Хацелася выпіць болей, але сусед адняў конаўку ад маіх губ і паставіў яе на паліцу.

— А перапыніўся я вось чаму. Май на ўвазе, што пасля таго, як я раскажу табе гэтую гісторыю... вельмі незвычайную, дарэчы, але шчырую і да самых апошніх драбніц праўдзівую... я звярнуся да цябе з адной просьбай. Мне хочацца ўжо цяпер ведаць, што ты выканаеш яе. Абяцай мне, што ты выканаеш маю просьбу, абавязкова выканаеш, якія б перашкоды ні стаялі на тваім шляху.

— Абяцаю.

— Але ж ты не ведаеш, якая гэта просьба.

— Не ведаю. Але абяцаю.

— Дай чэснае слова. Не, пачакай. Спярша падумай. А раптам я запатрабую ад цябе нечага такога, чаго ты не зможаш або не захочаш выканаць?

— Такога ты не запатрабуеш.

— Чаму ты гэтак думаеш?

— Я чамусьці ўпэўнены, што нічога благога ты ад мяне патрабаваць не станеш.

— Дзякую, Пеця!

— Даю чэснае слова, што я выканаю тваю просьбу!

— Дзякую, шчыра дзякую, Пеця! Ты нават і не здагадваешся, які камень ты зняў з мае душы. Цяпер мне лягчэй будзе расказваць.

— Гавары, я слухаю.

— Зараз, зараз. Не зважай, што я задужа падрабязна расказваю. Але мне вельмі важпа ўзнавіць усе дэталі тае даўняе гісторыі. Усё-ўсё, што тады адбылося. І што адбылося пазней...

Перад тым, як пачаць гаварыць далей, ён зноў крыху памаўчаў, відаць, збіраючыся з думкамі. Я больш не прыспешваў яго.

На розныя галасы храпла наша мінамётная рота. Нехта штосьці дужа мармытаў праз соп, нехта ўздыхаў, а яшчэ нехта натужліва ўскрыкваў,— мабыць, бачыў у сне штосьці непрыемнае ці, можа, нават страшнае.

Не спалі па-ранейшаму толькі мы з суседам. Ды яшчэ днявальны — ён час ад часу хадзіў ад грубкі да грубкі, шуруючы ў іх качаргою або падкідаючы дровы.

— Ну то слухай жа...

 

— ...Колькі я сядзеў на той лаўцы, праклінаючы свой лёс, цяжка сказаць. Мажліва, гадзіну, а мажліва, і болей. Ды спахапіўся, што трэба ісці кампасціраваць білет. Спахапіўся, напэўна, таму, што раптам выявіў — ужо бралася на вечар.

Падаўся ў вакзал, знайшоў патрэбную касу. Чарга была невялікая, і я хутка закампасціраваў свой білет. І як толькі адышоўся ад касы, пачуў голас дзяжурнай, якая ішла па зале ў чырвонай фуражцы і гучна гаварыла:

— Цягнік Орша — Лепель стаіць на першым пуці маскоўскага боку. Выхад на перон толькі па білетах. Тыя, хто праводзяць, павінны набыць перонныя білеты. Прадаюцца яны ва ўсіх касах.

Не ведаю чаму, але я вярнуўся і набыў перонны білет.

У Оршы на вакзале два пероны — з аднаго і з другога боку. Адзін называецца маскоўскім, другі ленінградскім. Значыць, мне трэба было падавацца на маскоўскі.

Дзяжурная на выхадзе здзіўлена зірнула на два мае білеты, але нічога не сказала і пероннага білета не адабрала, як гэта звычайна рабілася.

Адшукаўшы свой восьмы вагон і сваё месца ў ім — а яно было верхняе,— я паклаў туды чамаданчык і хацеў ужо сам залезці на лаўку, але раптам мне нясцерпна захацелася яшчэ раз зірнуць на дзяўчыну ў кіёску. Я адчуў, што проста не змагу паехаць, калі не пабачу яе. І тады, расштурхоўваючы пасажыраў, я кінуўся назад з вагона.

Адразу, як толькі расчыніў дзверы ў залу, я ўбачыў яе. Цяпер я паспеў разгледзець, што яна была ў простай палатнянай сукенцы светла-залацістага колеру, з якою зліваліся яе падстрыжаныя, амаль такога ж колеру валасы. Калі я падышоў бліжэй, дык угледзеў, што вочы ў дзяўчыны шэрыя, а над правым брывом прыляпілася невялічкая радзімка.

Так, я не памыліўся —яна папраўдзе была вельмі прыгожая, прыгажэй за ўсіх прыгажунь свету!..

Я падышоў да прылаўка і левай рукой пачаў гартаць нейкі часопіс, а сам глядзеў толькі на яе, на кіяскёрку. Дзяўчына дала газету нейкаму чалавеку з таўстымі акулярамі, узяла ў яго манетку, кінула ў драцяную скрыначку і павярнула галаву ў мой бок.

— Вы так і не выбралі сабе нічога? — пазнаўшы, мабыць, мяне, спытала яна.— Вы, напэўна, з лепельскім едзеце?

— Я вас люблю! — сам не чакаючы, што скажу такое, ляпнуў я.

— Што?.. — пабляднела яна і прыціснула руку да грудзей.

— Я вас люблю... — ужо цішэй паўтарыў я.

Яна чамусьці азірнулася на бакі, тады зрабіла крок назад, да паліц, і збянтэжана глядзела на мяне, цяпер ужо заліваючыся чырванню.

Нехта, хто стаяў побач са мною, хіхікнуў. Толькі тады я зразумеў, што зрабіў вялікае глупства, паставіўшы і сябе, і дзяўчыну ў смешнае становішча. Трэба было неадкладна знайсці нейкі выхад. І мне здалося, што я знайшоў яго.

— Я кажу...— гучна і выразна вымавіў я,— я кажу — дайце мне кнігу, якая называецца «Я вас люблю».

— А-а...— Яна паспрабавала ўсміхнуцца, але ўсмешка атрымалася нейкая вымучаная, штучная, і дзяўчына яшчэ больш зачырванелася.— Такой кнігі ў мяне няма.

— Шкада,— як мага больш натуральна сказаў тады я.

— Я нават і не чула пра такую кнігу.— Яна агледзела свой прылавак, зірнула на паліцы.— А хто аўтар?

— Здаецца, Дастаеўскі.

— У Дастаеўскага такога рамана няма, гэта я ведаю пэўна.

— Няма? Тады, мабыць, аўтар Леў Мікалаевіч Талстой.

Падумаўшы, дзяўчына сказала:

— I ў Талстога няма... «Анна Карэніна» ёсць, «Вайна і мір» ёсць, «Уваскрэсенне». А такога рамана... як вы сказалі?

— Я вас люблю.

— Такога рамана няма.

— Але гэта зусім і не раман. Гэта казка. Яе прыдумаў адзін вельмі нешчаслівы чалавек.

— Вы гаворыце... прабачце... штосьці не зусім зразумелае.

— Шчыра кажучы, гэта нават не казка. Гэта быль. Адна чыстая, святая праўда. Вялікая і неабдымная, як свет.

— Вы спозніцеся на цягнік, ён хутка адправіцца,— сказала яна.— Вам трэба спяшацца.

— Але, мне трэба спяшацца. А вам трэба заставацца. Бывайце!

— Шчаслівай вам дарогі,— сваім мяккім і цяпер ужо паспакайнелым голасам сказала яна.

Тут я ўспомніў пра свой перонны білет, набыты невядома дзеля чаго. Я выняў яго з нагруднай кішэні і паклаў перад дзяўчынай.

— І будзем лічыць,— са смуткам сказаў я,— што вы праводзілі мяне. Бывайце!..

Павярнуўшыся і не азіраючыся, я шпарка пашыбаваў да выхада.

На перон я выскачыў, калі цягнік ужо рухаўся. І якраз перада мною быў восьмы вагон. Я ўжо прымерыўся ўскочыць па падножку, калі раптам заўважыў, што трымаю ў руцэ штосьці такое, чаго ў мяне раней не было...

Тут я проста жахнуўся. У мяне, аказваецца, быў часопіс. Той самы часопіс, які я пачаў машынальна гартаць, калі падышоў да кіёска, і які чамусьці так і застаўся ў маёй руцэ.

Я кінуўся назад, у вакзал. Я не мог паехаць з гэтым часопісам. Дзяўчына, безумоўна, бачыла яго ў маёй руцэ. Што яна магла падумаць пра мяне?!.

— Даруйце,— сказаў я, падбегшы да яе,— гэта я ўзяў незнарок. Я ўзяў выпадкова. Даруйце, калі ласка!

— А бог з ім, з часопісам,— хвалюючыся, сказала яна.— Бяжыце, бяжыце хутчэй!

І я пабег. Ды на пероне ўбачыў толькі чырвоны агеньчык хваставога вагона. Па інерцыі я пабег быў за ім — ды дзе там! Цягнік імкліва набіраў хуткасць, і чырвоны агеньчык усё меншаў і меншаў, аддаляючыся...

Я самотна прыпыніўся ў канцы перона і — далібог не маню! — адчуваў сябе рэччу, якую забыліся ў апошнюю хвіліну ўзяць з сабою.

Тады ўспомніў пра свой чамаданчык, які застаўся ў вагоне. Мне чамусьці ані не было шкада яго. Хаця потым, пасля, я часта бедаваў, што яго няма са мною, а галоўнае — што няма цёплага шарсцянога світэра, які ляжаў там на самым дне. Ды гэта было потым, пазней, і ўжо зусім у іншых умовах...

 

3

Сусед зноў аціх. Цяпер я не турбаваў яго, не прасіў хутчэй расказваць далей. Ведаў, што гэты перапынак яму патрэбны, каб супакоіцца, унутрана сабрацца перад самым, мабыць, галоўным.

Пасля працяглай паўзы ён спытаў:

— Як ты сябе адчуваеш?

— Ужо значна лепей. Калаціць мяне перастала. Вазьмі свой шынель.

— А можа, ён яшчэ патрэбны табе? Можа, ты думаеш, што мне холадна?

— Не, мне ён больш не патрэбны, я ўгрэўся. Вазьмі.

— Калі так, то вазьму. Шчыра кажучы, у зямлянцы і сапраўды стала крыху халаднавата. Мабыць, днявальны задрамаў.

— Мабыць, задрамаў. Калі хочаш, гукні яго, няхай падкіне дроў у печы.

— Ат, не варта. Накіну во шынель, і добра будзе. Скажы, ты ніколі не курыў?

— Не, не курыў. У шостым класе мы спрабавалі пацягваць у туалеце, але для мяне гэта было балаўство і больш нічога. А потым пачалася вайна, тытунь стаў вельмі дарагі, і было не да яго. Мабыць, і добра, што не навучыўся. Бачу, як людзі пакутуюць часам праз гэтае курава. А ты — курашчы?

— Я таксама ніколі не курыў, нават у школе. Не цягнула.

— А чаму ты загаварыў пра гэта?

— Успомніў, што тады я — мабыць, са злосці, ці што — купіў у ларку пачак папярос «Эпоха» і закурыў. Не заўважыў, як высмактаў дзве папяросы запар, але тут мяне пачало нудзіць, і я выкінуў тую «Эпоху» ў урну.

Ён яшчэ памаўчаў.

— Табе піць не хочацца?

— Не, не хочацца.

— Тады я аднясу конаўку назад.

— Ага, аднясі.

Ён узяў конаўку, злез з нараў. Я пачуў, як конаўка бразнула аб бачок. Потым зацурчала вада з крана. Відаць, сусед сам захацеў піць. Потым ён схадзіў да аднае грубкі, да другой,— напэўна, падкінуў у іх дроў. Вярнуўшыся, ён накрыўся шынялём і зноў нейкі час маўчаў.

— Спытаў я пра курава яшчэ і таму,— сказаў тады ён,— што мне раптам дужа захацелася закурыць. Умоўны рэфлекс, ці што... Хацеў быў нават папрасіць у днявальнага. Ды падумаў, што ён мог бы і не даць.

— Даў бы,— сказаў я.— Я ведаю крыху гэтага хлопца, ён з трэцяга ўзвода. Мы разам ехалі з ваенкамата сюды. Ён даў бы. А хочаш — я пайду папрашу.

— Ляжы, не трэба табе ўставаць. Пайду сам. Мне б толькі разы два пацягнуць. Чорт, успомніў вось — і захацелася...— неяк вінавата і нібы просячы прабачэння сказаў сусед, зноў злазячы з нараў.

Некалькі хвілін яго не было. Я пачуў ягоны кашаль недзе каля ўваходных дзвярэй. Неўзабаве ён вярнуўся і, дыхаючы на мяне тытунём, сказаў:

— Дрэнь усё ж гэтае курава. Не паспеў зацягнуцца, як мяне ледзь не вырвала. Як і тады.

— Я чуў, як ты закашляўся.

— Ага, адразу схапіў кашаль. А днявальны тады кажа да мяне: «Ты ўжо, браток, мабыць, не курэц на гэтым свеце». Чаму ён так сказаў, га?

— Не ведаю,— адказаў я, а сам падумаў: «Гэта днявальны, відаць, перайначыў словы, калі пра безнадзейна хворага чалавека кажуць, што ён ужо не жылец на гэтым свеце. Напэўна, днявальны вырашыў, што мой сусед дужа на штосьці хворы, калі гэтак кашляе».

— А ён папраўдзе добры хлопец,— неяк сумна сказаў мой сусед.— Не паспеў я падысці да яго, як ён сам прапанаваў мне закурыць.— Пасля новай паўзы ён дадаў: — Рэдка мне даводзілася апошнім часам сустракаць добрых людзей.

Я нічога не сказаў яму на гэта. Мабыць, у яго былі нейкія свае прычыны, каб гаварыць гэтак.

— Будзеш слухаць далей?

— Ага, буду.

— Не заснеш?

— Што ты!

— Тады слухай...

 

— ...Ужо ладна ўцямнела, уключылі электрычнасць. Я зусім не ведаў, што мне рабіць далей. Наступны цягнік на Лепель меўся быць толькі заўтра, гэтай жа парою. Значыць, цэлыя суткі я вымушаны ацірацца ў гэтай Оршы, дзе ў мяне ніводнае роднае душы, нават ніводнага проста знаёмага чалавека.

Акрамя, вядома, дзяўчыны-кіяскёркі.

Але хіба мог я цяпер паказацца ёй на вочы?..

Дзверы ў вакзал з перона аказаліся замкнёныя. Вісеў замок і на весніцах, праз якія можна было трапіць з перона на плошчу. Давялося неўзаметку пераскочыць цераз шчыкеты — балазе яны былі не дужа высокія.

Зайсці ў вакзал я так і не адважыўся. Надумаўся паехаць у горад і там пашукаць сабе якога прытулку на ноч. Калі нічога не выйдзе з гасцініцай, разважаў я, забяруся ў які-небудзь парк — павінен жа ў горадзе быць нейкі парк! — і перабуду там ноч на лаўцы. А папярэдне пашукаю, дзе б пад’есці. А калі не знайду — нічога страшнага, пацярплю да раніцы.

Цяпер чарга на аўтобус была ўжо невялікая, стаяла ўсяго некалькі чалавек. Я стаў за нейкай пажылой жанчынай у мужчынскім пінжаку. Аўтобус — гаварылі ў чарзе — павінен быў вось-вось прыйсці.

Цябе, мажліва, здзіўляе, што я гэтак добра запомніў ўсё, што адбывалася тады ў Оршы, хоць прайшло з таго часу безліч дзён. Я і сам дзіўлюся, чаму нічога не забылася, усё засталося, усё зафіксавалася ў памяці — абсалютна ўсё, да самай нязначнай драбніцы...

Так, усё засталося — і, відаць, назаўсёды, да скону дзён маіх!

Аўтобус нарэшце прыкаціў, з яго выйшлі пасажыры, што прыехалі з горада. Тады пачалі ўціскацца праз дзверы мы, што збіраліся ехаць у горад. Заняў месца непадалёк ад вадзіцеля і я. Набралася нас мо толькі на палавіну аўтобуса. Шафёр пачакаў яшчэ хвілін пяць, тады завёў матор. І тут нібы хто падштурхнуў мяне з майго месца. Я ўскочыў і кінуўся з аўтобуса прэч. Ён пайшоў без мяне.

Не, не мог я цяпер паехаць у горад. Мне трэба было яшчэ раз пабачыць дзяўчыну-кіяскёрку. Хоць бы здаля. Не падыходзячы да яе. Стаць дзе-небудзь збоку, неўзаметку, і палюбавацца ёю. Яшчэ раз падзівіцца на незвычайны цуд, што раптам напаткаўся мне і завалодаў усімі маімі думкамі.

Я падаўся ў вакзал.

І тут здарылася нечаканае.

У дзвярах я тварам у твар сутыкнуўся з ёю.

— Усё ясна,— сказала яна і чамусьці засмяялася.— Мы спазніліся на цягнік, і мы злосныя на ўвесь божы свет і ў першую чаргу на «Саюздрук». Гэта значыць, на мяне!

Міжвольна і я пачаў усміхацца.

— Спазніўся — гэта праўда. А злаваць, тым больш на вас, хіба можна!

— То мо вы скажаце яшчэ, што нават рады з таго, што спазніліся?

— Вось іменна — рады! — вельмі шчыра прызнаўся я і, паддаючыся яе весялосці, таксама засмяяўся.

Яна, вядома, зразумела мае словы як жарт, але я і папраўдзе быў рады, што гэтак сталася і што я во маю магчымасць зноў бачыць яе і нават размаўляць з ёю.

Мы адышліся ад дзвярэй; калі сказаць больш дакладна — яна адцягнула мяне ўбок, бо мы заміналі людзям. На тую хвіліну зрабіць гэта сам я, напэўна, не здагадаўся б і мог бы стаяць там ля дзвярэй хоць вечнасць.

— Што ж вы будзеце рабіць? — цяпер ужо занепакоена спытала яна.

— А нічога! — зусім весела і бесклапотна сказаў я.— І калі вы не верыце...

— Чаму — не веру?

— Таму, што я рады, што...

— Веру, веру. Хто ж не ведае, што вы толькі і марылі пра тое, каб адстаць у Оршы ад цягніка! Гэта ж была ваша самая светлая мара яшчэ ад дзён маленства.

Яна жартавала, а я раптам успомніў, што аднойчы ў маленстве і папраўдзе дужа хацеў адстаць ад цягніка. Нечага пакрыўдзіўся быў на бацькоў, з якімі ехаў да цёткі ў Ленінград, і думаў: «Вось адстану ад вас на якой-небудзь станцыі, тады вы будзеце ведаць, як крыўдзіць мяне. Паскачаце, пашукаеце, ды трасцу знойдзеце. Вы паедзеце ў Ленінград, а я паеду сабе ў Маскву. І ніколі вы мяне болей не ўбачыце...»

І стала мне тады дужа шкада сябе, настолькі шкада, што я ўрэшце перадумаў адставаць.

Успомніўшы гэта, я зарагатаў. Дзяўчына вельмі здзівілася з гэтага майго нечаканага рогату. Тады я расказаў ёй пра той выпадак, і яна таксама доўга рагатала.

Потым яна пацягнула мяне ў вакзал, загадала даць ёй мой білет і некуды знікла. Хвілін праз колькі з’явілася зноў. Сказала, што была ў дзяжурнага і адтэрмінавала мой білет. Не ведаю, як ёй гэта ўдалося, але на білеце і сапраўды стаяў адпаведны штампік і чырвоным алоўкам была старанна перакрэслена кампасціроўка.

Я падзякаваў дзяўчыне і, чамусьці засаромеўшыся, не ведаў, што сказаць яшчэ. Маўчала нейкі час і яна, мабыць, пра штосьці думаючы.

— А наперадзе ноч,— сказала нарэшце яна.— Ці ёсць у вас у Оршы хоць якія-небудзь знаёмыя?

— Акрамя вас — ні душы.

— І гэтай адзінай вашай знаёмай душы вы нават імя не ведаеце.

— Скажыце, буду ведаць. Мяне завуць...

Як толькі я сказаў ёй сваё імя, яна раптам здзіўлена зірнула на мяне, а тады зноў узялася рагатаць. Ды так, што ў яе аж слёзы на вачах выступілі.

Я сумеўся, бо не разумеў, чаго ёй зрабілася гэтак смешна. Няўжо маё імя выклікала ў яе такі прыступ рогату? Але ж імя ў мяне было зусім не смешнае. Наадварот, я лічыў яго вельмі прыгожым, я нават ганарыўся ім. І вось жа маеш — рагоча, не спыняецца дзяўчына!..

Крыху супакоіўшыся, яна працягнула мне сваю руку і сказала:

— Мар’яна.

Я спярша яшчэ больш сумеўся, а тады таксама зарагатаў.

У нас, аказваецца, былі аднолькавыя імёны! Яна была Мар’яна, а я — Мар’ян.

Сапраўды, было з чаго рагатаць!

А далей высветлілася, што агульнае імя — гэта яшчэ не ўсё. Мы абое нарадзіліся — уяві сабе! —у адзін і той жа дзень — 14 чысла! І ў адным і тым жа месяцы — у жніўні! І, што ўжо зусім неверагодна,— нават год нараджэння ў нас супаў. Дзіва, дый годзе! Каб хто расказаў мне пра гэткае, я, мажліва, нават не паверыў бы.

— А ты? Ты мне верыш?

 

4

Я яму верыў. Не ведаю чаму, але верыў. Мабыць, было ў ягоным голасе, у паглядзе вачэй і наогул ва ўсім абліччы штосьці такое, што выклікала прыхільнасць і абсалютны безаглядны давер.

— Мне вельмі важна, каб ты верыў,— з нейкай тужлівай надзеяй сказаў мой сусед.— У гэтай маёй гісторыі шмат незвычайнага і нават неверагоднага, але ўсё, пра што я расказваю,— чыстая праўда, я нічога не выдумляю, нічога не прыхарошваю і нічога не чарню, перадаю табе ўсё так, як яно і было.

— Я веру табе,— шчыра сказаў я.— Ды і з якое рады ты ўзяўся б маніць мне? Каб развеяць хворага? Дык прасцей было б расказваць анекдоты, а не выдумляць пра сябе чорт ведае што.

— Гэта дужа добра, што ты мяне правільна разумееш. І якое ж гэта шчасце, браце мой, што маім суседам па гэтых, мабыць, апошніх у маім жыцці нарах... а ў мяне хапала нараў!.. якое шчасце, кажу, што маім суседам аказаўся менавіта ты!

— А каб быў хто другі — няўжо ты не расказаў бы тое, што расказваеш мне?

— Не ведаю... Мажліва, і не расказаў бы.

— Відаць, усё-такі расказаў бы і некаму другому. Настала напэўна ў цябе такая часіна, што табе трэба выказацца, пільна трэба.

Ён — ужо ў каторы раз сёння — задумаўся і маўчаў доўга. Я не перашкаджаў яму думаць. Бо мяне і самога ўзяў одум. Я паспрабаваў уявіць сабе тую дзяўчыну-кіяскёрку, але ў мяне нічога не атрымлівалася. Мажліва, таму, што мне не было з кім параўнаць яе. Усе дзяўчаты, якіх я ведаў дасюль — у школе, па нашай вуліцы — не падыходзілі на ролю Мар’яны. Усе яны, нават самыя прывабныя, не былі, на маю думку, дастаткова прыгожымі, каб закахацца ў іх вось так, з першага імгнення — і назаўжды. А тая аршанская Мар’яна была, безумоўна, прыгажосці незвычайнай. Нават, як уяўлялася мне, фантастычнай.

А адкуль у яго, думаў я яшчэ, такое імя — Мар’ян?.. Нейкае нібы і не наша... І гэта ж трэба было, каб у дзяўчыны аказалася гэткае самае імя!..

Мар’ян і Мар’яна.

Што ж у іх было потым? Няўжо лёс разлучыў іх? Звёў раптам на кароткі час — ад цягніка да цягніка — і разлучыў потым назаўсёды?

— Ты спіш? — ціха спытаў сусед.

— Што ты! — паспешліва сказаў я.— Ані не сплю!

— Я зараз зноў буду расказваць... Зараз...

Мне было ўжо вельмі горача, я ляжаў увесь узмакрэлы. Стараючыся не патурбаваць суседа, я асцярожна адхінуў шынель.

— Ты дужа не раскрывайся,— сказаў Мар’ян.— Табе трэба як след прапацець.

— Я ўжо і так прапацеў.

— Піць хочаш?

— Дужа хачу.

— Чаму ж не сказаў?

— Думаў — перацярплю.

— Дарэмна.

Ёп даў мне напіцца. Тады выцер ручніком мне твар.

— Дзякую, Мар’ян.

Я ўпершыню сказаў услых яго імя. Мне здалося, што ён нават здрыгануўся.

Праз хвіліну ён спытаў:

— Ты можаш слухаць далей?

— Магу і буду,— адразу адказаў я.— Расказвай, Мар’ян.

 

— ...Тады я яшчэ не ведаў, не ўсведамляў да канца, што ўжо цалкам закаханы ў Мар’яну, не ведаў і таго, што і ў яе пачало нараджацца адпаведнае пачуццё,— тады мы проста стаялі пасярод вакзала і дзівіліся з тае незвычайнай акалічнасці, што ў нас агульныя імёны і яшчэ шмат чаго агульнага.

— Няўжо гэта магчыма? — гаварыла яна, азіраючы мяне з галавы да ног, нібы жадаючы пераканацца, што перад ёю жывы чалавек, што я існую, а не з’яўляюся вынікам нейкага недарэчнага жарту альбо розыгрышу.— Гэта ж як у казцы!

— Або як у дрэнным кінафільме,— сказаў я.

— Чаму — у дрэнным? — не пагадзілася яна.

— Ну калі не ў дрэнным, дык, ва ўсякім разе, у непраўдападобным.

— Але ж усё гэта — чыстая праўда! Усё праўда! Праўда! — паўтарала яна, як заклінанне.

— Праўда, Мар’яна! — сказаў я.

— Праўда, Мар’ян! — сказала яна.

І мы зноў засмяяліся.

— Але што ж нам рабіць? — заклапочана сказала потым яна, і мяне вельмі кранула гэтае нам. Зрабілася неяк хораша-хораша на сэрцы.— Вам жа трэба недзе начаваць.

— Гэта не самая вялікая праблема ў маім жыцці,— сказаў я.— Цяпер лета, а летам, як сцвярджаюць вопытныя людзі, кожны кусцік пераначаваць пусціць.

— Вы і сябе адносіце да людзей вопытных?

— Дзе ўжо мне!

— Вось бачыце. У такім разе варта паклапаціцца не толькі пра кусцік, але і пра дах над ім. Здаецца, я вам і ў гэтым здолею памагчы.

— Якому ж богу мне маліцца, што ён паслаў мне вас?

— Гарадскому аддзелу «Саюздруку» ў асобе яго начальніка таварыша Чухнюка.

— Хвала і пашана таварышу Чухнюку!

— У горадзе, у гасцініцы, дзяжурным адміністратарам працуе... між іншым, сама я жыву тут непадалёк, у станцыйным пасёлку, на вуліцы Новы быт... дык вось, у горадзе, у гасцініцы, адміністратарам працуе мая цётка. Паспрабую пазваніць — а раптам яна якраз сёння дзяжурыць?

— Не варта званіць, Мар’яна,— сказаў я.— Усе свае дакументы, каб было больш надзейна, я паклаў у чамадан.

— А чамадан... паехаў?..— здагадваючыся, жахнулася яна.

— Ту-ту-у!

— Чаго ж вы маўчыце!

— А што ж мне — лямантаваць на ўсю Оршу? Занятак гэты безнадзейны.

— Вы нібы малое дзіця,— пасур’ёзнела Мар’яна.— Хадзем хутчэй да дзяжурнага па станцыі.

Яна зноў пацягнула мяне некуды. Неўзабаве мы апынуліся перад дзвярыма, на якіх была прымацавана шыльда: «Пабочным асобам уваход строга забаронены». Не зважаючы на гэтае катэгарычнае папярэджанне, Мар’яна рашуча прачыніла дзверы, шапнуўшы мне:

— Смялей!

Пакой, у якім мы апынуліся, быў спрэс застаўлены нейкімі незнаёмымі мне прыладамі. За сталом з пакатым верхам сядзеў чалавек з чырвонай фуражкай на галаве і штосьці злосна крычаў, хоць у пакоі нікога не было. Я здагадаўся, што ён крычыць у мікрафон.

Накрычаўшыся, чалавек павярнуўся да нас і зусім іншым, ужо лагодным і цёплым голасам сказаў:

— Мар’яна, ты ж ведаеш, нават табе сюды прыходзіць нельга.

— Сяргей Мітрафанавіч, але ў нас вельмі важная справа,— умольна сказала Мар’яна.— Чамадан паехаў, а гаспадар застаўся!

— Ясна. Праз цябе застаўся? — Дзяжурны па станцыі акінуў мяне не вельмі прыхільным позіркам. Быў ён немаладым ужо чалавекам, з кароткімі вусікамі, з невялічкаю бародкаю і, здаецца, з голай галавою: ва ўсякім разе, на скронях валасоў не было.

— Што вы, Сяргей Мітрафанавіч! — не дужа пераканаўча запярэчыла Мар’яна.— Ён сам застаўся... выйшаў быў на хвіліну з вагона... і трошачкі спазніўся. А цягнік тым часам пайшоў... лепельскі.

— Ясна, хлопцу ў самую апошнюю хвіліну спатрэбілася купіць свежую газету, бо без яе... Нумар вагона? — раптам спытаў ён у мяне.

— Восьмы,— адказаў я.

— Да якой станцыі меўся ехаць?

Я сказаў да якой.

— Ідзі, дачытвай сваю газету,— буркнуў мне дзяжурны. І, пасміхаючыся, дадаў: — А мо гэта не газета, а раман?

— Дзякуй, Сяргей Мітрафанавіч! — сказала Мар’яна.

— Вы праўду кажаце — гэта раман,— сказаў я дзяжурнаму.— І буду я чытаць яго ўсё жыццё.

Мар’яна пацягнула мяне за дзверы.

— А вы яршысты,— сказала яна, калі мы адышліся ад дзвярэй, і зазірнула мне ў вочы.

— Не люблю, калі дзяды блазнуюць, як дзеці.

— Ён ніякі не дзед. Ён стары халасцяк.

— Тым больш.

— Гэта наш сусед.

— Зрэшты, я сказаў яму праўду.

Яна зноў зазірнула мне ў вочы. Тады паспешліва прамовіла:

— А цяпер давайце зоймемся ўсё ж гасцініцай.

— Пачакайце,— сказаў я.— Гэта вы спецыяльна зачынілі свой кіёск, каб заняцца маімі справамі, так?

— Не бярыце на сябе задужа многа,— сказала яна.— Проста я скончыла работу і, выходзячы з вакзала, выпадкова сустрэла вас.

— Ясна,— сказаў я тонам дзяжурнага па станцыі.

— Што вам ясна? — насцярожана перапытала яна.

— Мар’яна, мілая, вы скончылі работу, і вам трэба дамоў, вас, напэўна, чакаюць...

Яна прыпынілася. Прыпыніўся і я.

— Вы хочаце, каб я пайшла дамоў? — глуха спытала яна.

— Не хачу! — амаль крыкнуў я.— Не хачу! Не хачу! Але... я не маю права затрымліваць вас... не маю права патрабаваць, каб вы...

— Ясна,— сказала тады і яна тонам дзяжурнага па станцыі.

І мы — у каторы ўжо раз сёння — адначасова разрагаталіся.

— А ну, бяспашпартны бадзяга, паехалі ў горад! — загадала Мар’яна і ўзяла мяне пад руку.

— Але ж вы збіраліся папярэдне пазваніць.

— А навошта званіць? Так або інакш, дзяжурыць мая цётка або не дзяжурыць, у гасцініцу ўсё роўна ўладкавацца вам трэба.

— І вы ўпэўнены, што без вас я аніяк не ўладкуюся?

— А вы ўпэўнены, што ўладкуецеся?

Я падумаў і прызнаўся:

— Не, не ўпэўнены...

— Вось бачыце. Дарэчы, а грошы ў вас ёсць?

— Грошы ёсць! — сказаў я.— Не такі ўжо я дурань, каб класці грошы ў чамадан.

— Вы разумнік. Бо ў адваротным выпадку мне давялося б зрабіцца растратчыцай, залезці ў дзяржаўную кішэню... да заўтрашняга дня, вядома.

— Абыдземся без дзяржаўнай кішэні.

— То і добра.

У аўтобуснай касе я ўзяў білеты, мы селі ў старую абшарпаную калымагу і паехалі. Калымага неміласэрна калацілася ўсім сваім начыннем, то адкідаючы нас ледзь не пад столь, то кідаючы адно да аднаго, і мы разы са два нават стукнуліся лбамі. Спружыны ў сядзеннях пад намі рыпелі, стагналі, скавыталі. У дадатак да ўсяго недзе пасярэдзіне дарогі матор нашай калымагі аглушальна стрэліў і заглух. Шафёр вылез з машыны, падняў капот, усцёр запалку і колькі часу задумёна пазіраў на аўтобусныя вантробы, пакуль запалка не патухла. Тады шафёр апусціў капот, абышоў машыну, пастукаўшы для нечага нагою па чарзе ў кожнае кола і, узлезшы на сваё месца, флегматычна абвясціў:

— Іскры няма.

Пасажыры пачалі абурацца, лаячы і шафёра і ягонае начальства. Але з машыны чамусьці ніхто не выходзіў.

— Тут ужо недалёка,— сказала Мар’яна,— дойдзем самі.

Мы выйшлі з машыны, і толькі тады за намі падаліся астатнія пасажыры, цяпер ужо маўклівыя, злосныя адзін на аднаго.

Было цёмна, на небе — ні месяца, ні зорак. Куды ісці, на што арыентавацца? Стваралася такое ўражанне, нібы мы стаім сярод голага поля, і каб дабрыць да якога-небудзь жытла, не хопіць і ночы. Я сказаў пра гэта Мар’яне.

— Глупства,— сказала яна.— Пройдзем пару соцень метраў і ўбачым агні горада. Давайце вашу руку і рушым. Я добра ведаю дарогу, да таго ж у мяне каціны зрок, я выдатна арыентуюся ў цемры.

— Адкуль ён у вас, той каціны зрок? Выдумляеце, каб падбадзёрыць мяне. Толькі майце на ўвазе — я не з палахлівых.

— Нічога я не выдумляю. А адкуль ён у мяне, мой незвычайны зрок, я і сама не ведаю. Яшчэ як была малая, выявіла, што ў цемры бачу тое, чаго другія не бачаць. Гэтая здольнасць асабліва выручала мяне, калі мы дзецьмі латашылі яблыкі ды грушы ў чужых садах.

Мы пабраліся за рукі і пайшлі.

Ой, як жа мне прыемна было адчуваць яе руку ў сваёй! Рука ў яе была маленькая, мякенькая, цёпленькая, і я падумаў — хай бы да горада было не кіламетр ці два, а сто, тысяча кіламетраў, каб вось так ісці і ісці ў апраметнай цемры і адно адчуваць Марыніну руку ў сваёй.

 

5

Мяне зноў пачало калаціць, і я, стараючыся, каб не заўважыў Мар’ян, стаў нацягваць на сябе шынель.

Ды ён заўважыў. І, перастаўшы расказваць, пачаў памагаць мне.

— Нічога, нічога,— сказаў я,— не трэба, я сам. Ты гавары далей.

— Давай зробім перапыначак,— сказаў Мар’ян.— Перачакаем, пакуль табе зробіцца лепей. Я вельмі шкадую, што нічога не магу зрабіць для цябе.

— Абыдзецца. Во зноў угрэюся, і пройдзе,— сказаў я, калоцячыся ўсім целам.— Мне скора стане зусім добра.

Я маніў — і яму, і сабе. Бо мне рабілася ўсё горш і горш. На нейкі час я ці то страціў прытомнасць і пачаў трызніць, ці то проста заснуў. Хутчэй за ўсё — заснуў. І ўбачыў у сне... Мар’яну. Яна была ў белай, да самых пятаў, сукенцы, а на галаве ў яе быў вянок з васількоў. Яна ішла мне насустрач, але не па зямлі, а недзе над зямлёю, проста ў паветры. Я падумаў, што Мар’яна ідзе гэтак таму, каб не забрудзіць свае ногі — чамусьці босыя, а наўкола была нейкая чорная, як каламазь, твань.

— Я бачыў тваю Мар’яну,— сказаў я, ачнуўшыся.— Во, толькі што бачыў.

— Ага, ты трызніў. Штосьці мармытаў пра босыя ногі.

— Гэта яна была босая, Мар’яна. І ішла проста ў паветры.

— А-а...— сказаў Мар’ян.— А я не мог даўмецца, пра што ты гаворыш.

— Мар'яна таксама гаварыла... Не, не проста гаварыла, а штосьці прасіла. Але што іменна — я не зразумеў. Яна была далекавата ад мяне, і я дрэнна чуў яе словы. Тады я памкнуўся да яе... і ачнуўся.

— А чаму ты рашыў, што гэта была іменна Мар’яна?

— Бо яна была вельмі прыгожая.

— А якая... якая ўсё ж яна была?

— Я ж табе сказаў — прыгожая.

Мар’ян паклаў свой шынель на мяне, падаткнуў і мой, і свой мне пад бакі. Пасля пачаў гаварыць раздумліва і ціха, нібы сам з сабою.

— Так, яна была прыгожая... але нейкай не нашай, не славянскай прыгажосцю. Мабыць, у рысах яе твару было штосьці мангольскае, і іменна гэта рабіла яе незвычайнай, вельмі жаноцкай і прывабнай. Ва ўсякім разе — для мяне.

Не, у сваім сне-трызненні я бачыў не такую Мар’яну... Падумаўшы крыху, я зразумеў, што бачыў сваю Мар’яну, тую дзяўчыну, што здавён малявалася мне ў думках як ідэал прыгажосці, як адна-адзіная ў свеце, якую толькі і можна пакахаць...

— Я доўга спаў? — спытаў я.

— Мабыць, з паўгадзіны. І гэта добра, што ты хоць трохі паспаў. Цяпер табе павінна зрабіцца лепей.

— Ага, павінна,— пагадзіўся я.— А дыхаць мне ўжо і зараз значна лягчэй. Нібы нейкі цяжар ад грудзей адваліўся.

— Ты і папраўдзе дыхаеш не так шумна.

— Вось пабачыш, раніцай мне будзе зусім добра! А зараз... расказвай, калі ласка, далей. Абяцаю, што не засну, пакуль ты не раскажаш усё да канца.

— Скора ўжо і канец будзе.

— Я слухаю, Мар’ян.

— Ты памятаеш, на чым я перапыніўся?

— Памятаю, а як жа! Вы з Мар’янай ішлі паўз парк і гаварылі...

— Правільна, ты ўсё памятаеш,— сказаў Мар’ян.— То слухай далей...

 

...— Нарэшце мы мінулі той парк, перайшлі мост цераз раку. Мар’яна сказала:

— Цяпер, лічыце, мы ўжо ў горадзе. Да гасцініцы тут зусім недалёка.

І сапраўды, адчувалася, што мы ідзём нейкаю вуліцай і паабапал стаяць маўклівыя хаціны. У некаторых яшчэ гарэла святло, другія былі ўжо цёмныя.

Мы ішлі павольна, і нас час ад часу пераганялі нейкія людзі — мажліва, сярод іх былі і пасажыры з нашага аўтобуса.

— Але ж дзіўны ў вас парк,— зазначыў я.— Ні людзей у ім няма, ні нават святла.

— А ў ім наладжваюцца гулянні толькі па суботах і нядзелях. А сёння, самі ведаеце, панядзелак.

— Так, так, сёння панядзелак. Цяжкі дзень. Таму і аўтобус наш сапсаваўся.

— І вы на цягнік спазніліся,— засмяялася Мар’яна.

— Ну, тут панядзелак ні пры чым.

— А што ж — пры чым?

Я сумеўся.

— Вы ж ведаеце — часопіс.

— А-а...— сказала Мар’яна.— «Работніца і сялянка».

— Няўжо «Работніца і сялянка»?

— І вы перагарталі часопіс некалькі разоў.

— Я і не заўважыў...

Гэта было падобна на прызнанне ў тым, што на тую хвіліну я думаў зусім не пра часопіс, што ў мяне ў галаве было зусім іншае — а іменна, яна, Мар’яна. Я яшчэ больш сумеўся і змоўк.

Маўчала і Мар’яна.

Тады нечакана для самога сябе я спытаў:

— Мар’яна, а чаму гэта вы надумаліся газетамі ды часопісамі на вакзале гандляваць? Іншай работы не знайшлі?

— Вы забыліся сказаць — і кнігамі.

— Так, і кнігамі.

— Вельмі проста — мне падабаецца, як вы кажаце, гандляваць. Асабліва — гандляваць кнігамі. І што на вакзале — таксама падабаецца. Увесь час новыя людзі, розныя, не падобныя на звычайных гараджан альбо звычайных сельскіх жыхароў — не, яны іншыя, яны пасажыры, яны ў дарозе, і клопаты, і турботы ў іх свае, адменныя. Хто з Масквы ці з Ленінграда едзе, а хто, наадварот, у Ленінград ці ў Маскву. А некаторыя яшчэ далей — у Сібір, на Далёкі Усход або ў Сярэднюю Азію. І — уявіце — кнігі мае таксама едуць з імі. У мяне часам бывае такое адчуванне, нібы я і сама некуды еду — у Сярэднюю Азію, у Сібір, на Далёкі Усход. А потым вяртаюся і зноў ад’язджаю. Вяртаюся і ад’язджаю. Нібы я ўвесь час у дарозе.

— Быць у дарозе толькі ў думках — гэтага мала,— сказаў я.

— Пакуль што мне хапае і гэтага. А там кідаць будзе, мо і папраўдзе выпраўлюся ў якую дарогу. У якую-небудзь вельмі вялікую дарогу.

— Тады і я прызнаюся вам... От вы любіце прадаваць кнігі, а я — люблю купляць іх. Страшэнна люблю купляць! Калі ўбачу дзе ў кнігарні цікавую кнігу — магу пайсці на любую ахвяру, абы толькі прыдбаць тую кнігу. У мяне дома ўжо цэлая бібліятэчка сабралася.

— А Ясенін у вас ёсць? — нечакана спытала Мар’яна.

— Не, Ясеніна няма...

— А ў мяне ёсць! Аж тры тамы. Гэта з ягонага збору твораў у чатырох тамах.

— Дык і вы збіраеце кнігі?

— Гэта я выпадкова купіла. Адзін пасажыр летась прадаў. Відаць, у дарозе застаўся чамусьці без грошай. Падышоў да майго кіёска і, вельмі саромеючыся, спытаў, ці не ведаю я каго, хто б купіў у яго Ясеніна. І паказвае мне тры тамы — першы, другі і чацвёрты, трэцяга ў яго чамусьці не было. Ну, я і купіла.

— А яшчэ якія ў вас кнігі ёсць?

— Больш ніякіх...

Памаўчаўшы і, як мне здалося, неўзаметку ўздыхнуўшы, яна дадала:

— Калі гаварыць шчыра, мне проста няма за што купляць кнігі. Я ў сям’і старэйшая, у мяне ёсць яшчэ два брацікі, адзін у сёмым класе, другі ў пятым. А тата наш памёр... ужо чатыры гады таму... І я змушана была пасля дзесяцігодкі ісці працаваць, бо вучыцца далей не выпадала...

Зноў крыху памаўчаўшы, яна спытала:

— А вы любіце вершы Ясеніна?

— Не,— сказаў я,— не люблю.

— А што вы чыталі з ягоных вершаў?

— Ну... гэты... там ёсць такія радкі: «Плюйся, ветер, охапками листьев, ты такой же, как я, хулиган».

— А яшчэ што?

— Штосьці і яшчэ чытаў...— няўпэўнена адказаў,— яшчэ ў школе, хлопцы давалі, але цяпер ужо і не памятаю, што іменна...

— То як жа вы можаце гаварыць, што не любіце паэта, калі амаль нічога не чыталі ягонага?

— А чаму я павінен любіць кулацкага паэта?

— Які дурань сказаў вам, што Ясенін — кулацкі паэт?

— Чаму — дурань? Гэтак нас вучылі ў школе. Гэта афіцыйная думка.

— Вам проста не пашанцавала на настаўніка рускай літаратуры. А вось наша Ніна Антонаўна прывучала нас, каб мы самі разбіраліся, дзе сапраўдная паэзія, а дзе — падробка пад паэзію.

— І яна ўбіла ў вашы галовы, што Ясенін — гэта і ёсць сапраўдная паэзія?

— Так, Ясенін — гэта сапраўдная руская паэзія. Шкада, няма часу, а то я пачытала б вам ягоныя вершы, я ведаю многа чаго на памяць, і вы самі пераканаліся б, што гэта такое — паэзія Ясеніна.

— Дык чытайце!

— Але мы прыйшлі ўжо, вось і гасцініца,— і яна паказала на будынак, да якога мы якраз падыходзілі.

Я не разгледзеў і не запомніў таго будынка, нават не ведаю, як называлася вуліца, на якой ён стаяў,— мае думкі, як ты сам разумееш, былі на той час заняты іншым.

— Вы пачакайце тут,— сказала Мар’яна,— а я пайду на перагаворы. Як парламенцёр. Але давайце спачатку прыдумаем якую-небудзь больш-менш праўдападобную гісторыю...

— Якую гісторыю? — не зразумеў я.

— Наконт таго, што мы з вамі добра знаёмыя... даўно знаёмыя... Бо не магу ж я сказаць цётцы Мальвіне, што прыйшла хадайнічаць за зусім незнаёмага чалавека.

— Але ж мы і папраўдзе добра знаёмыя! — усклікнуў я.— Мы цэлую вечнасць знаёмыя!

— Вы так лічыце? — Яна пільна паглядзела на мяне.

— Я так лічу! А тое, што мы сустрэліся толькі сёння, не мае ніякага значэння. У мяне такое адчуванне, нібыта я ведаю вас даўно і вы мяне таксама ведаеце даўно. Не, наша знаёмства пачалося не сёння і скончыцца не заўтра. Яно не мае пачатку ў агульнапрынятым сэнсе слова і не будзе мець канца!

— Паслухайце, вы, часам, не на юрыдычным факультэце вучыцеся?

— На юрыдычным,— сумеўся я.— Але як вы здагадаліся?

Яна засмяялася.

— Вельмі проста. Якраз з гэткім імпэтам кажуць свае прамовы адвакаты, калі абараняюць злачынцаў.

І Мар’яна засмяялася яшчэ мацней.

— Не трэба смяяцца, Мар’яна,— сказаў я і зрабіў крок да яе. Цяпер мы стаялі зусім блізенька адно да аднаго. Я паклаў сваю руку ёй на плячо і адчуў раптам, што маю руку нібы агнём апякло.— Не трэба смяяцца, прашу вас. Мы ніякія не злачынцы, мы...

— Я не з вас смяюся, я з сябе смяюся,— перапыніла яна мяне. Пасур’ёзнеўшы і не адводзячы свайго позірку ад майго і не прымаючы маёй рукі са свайго пляча, Мар’яна гаварыла далей: — Дык якую версію мы прымем? Бачыце, я аперырую тэрмінам з вашай навукі. На жаль, мае веды юрыспрудэнцыі далей гэтага не ідуць.

— Скажыце вашай цётцы, што я ваш жаніх, а вы мая нявеста.

— Не блазнуйце, Мар’ян. Давайце дамовімся так: вы — мой колішні школьны таварыш. Мы з вамі вучыліся разам у школе, з першага да шостага класа.

— Чаму іменна да шостага?

— Я прыгадала, што і сапраўды са мною вучыўся адзін хлопец, які пасля шостага класа разам з бацькамі паехаў у Віцебск. Звалі яго Толікам. Ага, ён быў Толік Белавус. Дарэчы, ён быў нечым падобны на вас... аддалена, але падобны.

— То, можа, і мне назвацца Толікам Белавусам? Дакументаў жа ў мяне ўсё роўна няма ніякіх.

— Правільна. Значыць, вы цяпер — Анатоль... скажам, Іванавіч, бо ягонага імя па бацьку я не памятаю, а мо і наогул не ведала... Анатоль Іванавіч Белавус. Запомніце?

— Памяць у мяне добрая, не турбуйцеся.

— А ўсё астатняе будзе чыстая праўда. Вы адсталі ад цягніка, убачылі ў кіёску мяне, пазналі, потым расказалі пра сваю бяду, і я ўзялася памагчы вам. Вельмі натуральна.

— За выключэннем аднаго,— сказаў я.— Калі мы знаёмыя ажно з першага класа, то павінны звяртацца адно да аднаго на «ты».

— Вось што значыць юрыст! — зноў засмяялася Мар’яна і паклала сваю руку на маю, каб зняць яе з пляча. Але не зняла. Я ўвесь неяк сцішыўся, замёр. Яна правяла сваёй рукою па маёй адзін раз, і другі, і трэці.— Ну што ж, Толік Белавус, чакай мяне тут і маліся, каб усё было добра.

— Чакаю цябе, Мар’яна, і веру, што ты прынясеш мне ўдачу!

Толькі тады яна зняла маю руку са свайго пляча, але адпусціла яе не адразу, а на нейкі момант затрымала ў сваёй руцэ і ледзь улоўна націснула. Потым яна імкліва навярнулася і знікла за дзвярыма гасцініцы.

А я стаяў перад дзвярыма на вузенькім тратуарчыку як скамянелы, і толькі сэрца ў грудзях моцна калацілася, але і яно раз за разам давала перабоі — мабыць, да апошняга абцяжаранае абрынутым на яго пачуццём, якое для адных робіцца шчасцем, для другіх — бядою.

Яе доўга не было.

Каб не прыцягваць увагу людзей, якія хоць і зрэдку, але ўсё ж ішлі ў гасцініцу і выходзілі з яе альбо проста праходзілі міма, я адышоўся ад дзвярэй і пачаў пахаджаць уперад і назад. «Відаць, нічога ў Мар’яны не атрымліваецца з яе місіяй,— думаў я,— і давядзецца мне шукаць прытулку ў якім-небудзь парку. Можа, нават і ў тым, паўз які мы праходзілі. Але трэба будзе спачатку праводзіць Мар’яну, да саменькага яе дому».

І ад гэтае думкі зноў моцна закалацілася сэрца, і захацелася заспяваць што-небудзь узнёслае, але спяваць я не ўмеў, таму проста замармытаў: «Та-ра-ра-рам-там-там... Там-та-ра-ра-рам...»

— Гэта што — жалобны марш якога-небудзь індзейскага племені? — пачуў я раптам за спіною Мар’янін голас.

Павярнуўшыся да яе, я адказаў гэткім жа тонам:

— Не, гэта ўрачысты гімн у гонар вашае цёткі, якая непахісна стаіць на варце парадку і законнасці і наадрэз адмовілася пусціць у давераную ёй гасцініцу бяспашпартнага бадзягу.

— Мая цётка... на шчасце, якраз яна дзяжурыць сёння!.. Мая цётка лепшае думкі пра Толіка Белавуса, чым ён пра яе!

— Няўжо вам удалося...

— Табе! — паправіла мяне Мар’яна.

— Няўжо табе ўдалося пераканаць цётку ў тым, што Толік Белавус не нейкі там прайдзісвет, а даволі прыстойная асоба?

— Я пераканала цётку ў тым, у чым пераканана сама.

Я зноў хацеў пакласці ёй руку на плячо, але яна ў гэты момант павярнулася да дзвярэй гасцініцы.

— Прабач, Мар’яна, за дурное пытанне... але скажы мне: ты маеш на ўвазе Толіка Белавуса альбо... мяне?

— На дурныя пытанні не адказваюць,— сказала яна.— Хадзем. Над цётчыным акенцам вісіць прыгожая шыльдачка: «Вольных месц няма». Але цётка некаму пазваніла, відаць, нейкаму высокаму начальніку, і той дазволіў зняць бронь з «люкса». Ты будзеш начаваць у «люксе»!

— Пра гэта я марыў усё жыццё! — жартаўліва сказаў я.

— А можа, у цябе не хопіць грошай на той «люкс»? — занепакоена спытала раптам Мар’яна.— Ён каштуе дваццаць пяць рублёў!

— Падумаеш — дваццаць пяць! У мяне ёсць аж трыццаць шэсць!

— То ты вельмі багаты чалавек! — таксама жартаўліва ўсклікнула тады і Мар’яна.

Я расчыніў перад Мар’янай дзверы, прапусціў яе наперад, а другія дзверы яна расчыніла сама, і мы апынуліся ў невялікім вестыбюлі, дзе за перагародкаю (палавіна яе была з дрэва, а другая палавіна, верхняя, з матавага шкла) была відаць праз акенца мажная паўнатварая кабета з пранізлівым позіркам вялікіх цёмных вачэй. Над акенцам сапраўды вісела шыльда: «Вольных месц няма».

— Во гэта і ёсць Толік Белавус,— сказала Мар’яна да кабеты.— А гэта,— сказала яна да мяне, паказваючы вачыма на кабету,— мая дарагая цётачка, Мальвіна Ягораўна. Будзьце знаёмыя.

— Вельмі прыемна,— нізкім грудным голасам сказала Мальвіна Ягораўна.— Мне Мар’яна сказала пра вас столькі добрых слоў!

— Мар’яна валодае здольнасцю бачыць у чалавеку перш за ўсё станоўчыя якасці,— зазначыў я.

— А вы маеце і адмоўныя?

— Як і кожны чалавек.

— Хацелася б, каб іх у вас было як найменей.

— І мне таксама хацелася б гэтага.

— У вас востры язык,— стрэліла ў мяне пранізлівым позіркам Мальвіна Ягораўна. І спытала ў Мар’яны: — Ён і ў школе быў такі самы?

— Такі самы,— давялося схлусіць Мар’яне.— Ён ані не перамяніўся з таго часу. Але што яму, вы казалі, трэба запоўніць?

— Вось гэты бланк.— І Мальвіна Ягораўна падала Мар’яне нейкі лісток паперы.

Пасярэдзіне вестыбюля стаяў круглы абшарпаны стол і тры крэслы пры ім. На стале была вучнёўская чарніліца-невылівашка з уваткнутаю ў яе зялёнаю ручкаю, а побач — масіўнае мармуровае прэс-пап’е.

Мар’яна з лістком у руках села за стол першая, тады сеў побач і я. Яна паклала перада мною той лісток.

— Пішы і пастарайся нічога не пераблытаць,— ціха сказала яна мне.

На лістку, аказваецца, трэба было напісаць прозвішча, імя, імя па бацьку, год нараджэння, месца нараджэння, адкуль і чаго прыехаў, на які час, і яшчэ адказаць на пяць ці шэсць іншых пытанняў. Самым складаным было адказаць на тое, які нумар майго пашпарта. Заўважыўшы, што я задумаўся, Мар’яна зазірнула ў мой лісточак і шапнула:

— Пішы мой нумар.

— А ты памятаеш яго?

— Чамусьці памятаю: 163446.

— У цябе выдатная памяць.

— Не вельмі. Але нумар пашпарта немаведама чаму запомніла. Мабыць, прадчувала, што ён спатрэбіцца.

— Ты мяне здорава выручыла.

— Я зайздрошчу табе,— сказала Мар’яна.— Ты будзеш начаваць у нейкім таямнічым «люксе». Ніколі не бачыла «люксаў».

— То зойдзем — і зірнеш.

— Што ты, няёмка! — сказала Мар’яна.

— Падумаеш — няёмка!.. Ты толькі зірнеш, і мы адразу пойдзем.

— Куды — пойдзем?

— Як гэта — куды? Я ж павінен праводзіць цябе дамоў. Не ісці ж табе адной сярод ночы. Аўтобус той будзе стаяць да скону веку.

— А і праўда, я буду баяцца ісці адна,— прызналася Мар’яна.

— Ну вось бачыш.

Я аддаў Мальвіне Ягораўне лісток, заплаціў грошы, атрымаў квіток. А яшчэ Мальвіна Ягораўна дала мне ключ і сказала:

— Другі паверх, нумар дваццаць шосты.

І тады раптам Мар’яна спытала ў Мальвіны Ягораўны:

— Цётачка, а можна мне зірнуць на той ваш «люкс»?

Мальвіна Ягораўна стрэліла ў яе знішчальным позіркам сваіх вялікіх вачэй і сказала:

— Не паложана.

— Ну цётачка, родненькая, я толькі на адну хвіліначку! Зірну — і адразу назад!

— Пабочным асобам знаходжанне ў нумарах забаронена,— папулярна растлумачыла Мальвіна Ягораўна.

— Якая ж я пабочная асоба? — усклікнула Мар’яна.

Мальвіна Ягораўна зноў стрэліла ў яе вачыма.

— Тым больш не паложана заходзіць жанчынам да мужчын і наадварот.

— Ат, якое глупства!— ужо злуючыся сказала Мар’яна.

Тут у вестыбюль уваліліся чацвёра мужчын з чамаданамі і пайшлі ў наступ на Мальвіну Ягораўну, патрабуючы начлегу. Мальвіна Ягораўна паказала ім на шыльдачку. Узняўся вэрхал.

— Гайда! — сказаў я Мар’яне, цягнучы яе за руку.

Мы кінуліся да лесвіцы і адным духам узляцелі на другі паверх. Дзверы з лічбай «26» аказаліся ў самым канцы калідора. Я паспешліва адамкнуў іх, і мы апынуліся ў «люксе». У ім панавала цемра. Я сказаў:

— Зараз пашукаю выключальнік. Звычайна яны бываюць недзе каля дзвярэй. Зараз будзе святло.

— Пачакай, не запальвай,— сказала Мар’яна.— Давай паспрабуем адгадаць, што яно такое — гэты таямнічы «люкс».

— Давай,— згадзіўся я.— Мы ўбачым тут... ведаеш што?.. палац, якому пазайздросціў бы нават сам турэцкі султан!

— Не, мы ўбачым зараз спачывальню якой-небудзь старажытнай княгіні... напрыклад, княгіні Яраслаўны.

— Навошта мне спачывальня княгіні Яраслаўны? Калі ты не згодна на палац турэцкага султана, то няхай будзе хоць бы замак індыйскага магараджы. Але каб абавязкова быў фантан. Я дужа люблю фантаны!

— Чаго гэта цябе цягне толькі на замежнае? Вазьмі што-небудзь наша.

— Добра, бяру наш церам-церамок... толькі каб фантан у ім усё ж быў. Невялічкі такі персанальны фантанчык, няхай нават з адным струменьчыкам.

— Дару табе церам-церамок з персанальным фантанам! — урачыста сказала Мар’яна.

— Дзякуй табе, Мар’яна! — гэтак жа ўрачыста адказаў я.— Пастараюся як след аддзячыць табе!

Намацаўшы рукою выключальнік, я запаліў святло. І адразу ж пачуў гучны Мар’янін смех. Павярнуўшыся ад сцяны, я таксама зарагатаў. Мы знаходзіліся ў самым звычайным невялічкім пакойчыку, да таго ж асветленым вельмі слаба — са столі звісала адна лямпа, нават без абажура. У пакоі з правага боку каля сцяны стаяў металічны ложак (праўда, нікеляваны), з левага — шафа на адну створку, а перад акном — пісьмовы стол. І было ў пакоі яшчэ два крэслы з цыратавымі сядзеннямі. Чаму гэты звычайны гасцінічны нумар называўся «люксам», было не зразумела.

— Ну што ж,— сказаў я,— гэтая хароміна ніколькі не горшая за той будан, у якім некаторым людзям удаецца знайсці рай.

— А я ведаю, чаму ён называецца «люксам»! — сказала Мар’яна.

— Чаму?

— Таму, што ў ім ёсць тэлефон!

І сапраўды, на стале стаяла чорная прамавугольная скрыначка з двума ражкамі, на якіх ляжала тэлефонная трубка.

— Так што няма чаго табе асабліва крыўдаваць — замест персанальнага фантана табе даецца персанальны тэлефон,— сказала Мар’яна.

— Прыходзіцца задавальняцца хоць такою кампенсацыяй. Вось толькі шкада — званіць няма каму.

— І да таго ж невядома яшчэ, ці працуе ён.

— А гэта мы зараз праверым.

Я падышоў да стала, узяў трубку, прыклаў да вуха. І адразу ж пачуў голас тэлефаністкі: «Нумар?» Я паклаў трубку назад.

— Працуе,— сказаў я Мар’яне.— А ў цябе дома няма тэлефона?

— Адкуль жа ён у мяне будзе?

— Шкада. А то я пазваніў бы табе, і мы гаварылі б усю ноч!

— Пра што?

Я падумаў.

— Ты чытала б мне вершы Ясеніна.

— І ты, слухаючы іх, заснуў бы.

— Не заснуў бы! — рашуча запярэчыў я.— Я слухаў бы цябе да самае раніцы!

— Як бачыш, гэта немагчыма.

— На жаль.

— Мне трэба ісці, Мар’ян. Я і так затрымалася ў цябе залішне доўга. Што там падумае цётка Мальвіна...

— Давай прысядзем на дарогу,— прапанаваў я.

— Давай,— згадзілася яна.

Мы паселі на крэслы — яна на тое, што стаяла каля ўвахода, непадалёк ад ложка, а я прымасціўся на другое, каля стала.

Памаўчаўшы, я сказаў:

— Дазволь у цябе спытаць...— І асекся, не могучы вымавіць тое, што круцілася ў мяне на языку.

— Я ведаю, пра што ты хочаш спытаць,— сказала Мар’яна.— Не, я не замужам. Што ты хочаш яшчэ ведаць пра мяне?

— А больш я нічога не хачу ведаць! — узрушана сказаў я і ўстаў з крэсла. Устала і Мар’яна.

І раптам зазваніў тэлефон. Гэта было так нечакана, што мы абое ўздрыгнулі. Потым тэлефон зазваніў яшчэ — больш настойліва і патрабавальна. Я ўзяў трубку.

— Толік, гэта вы? — пачуўся жаночы голас. Я здагадаўся, што звоніць Марыніна цётка.

— Гэта я, ага,— чамусьці вельмі ціха адказаў я і зірнуў на Мар’яну. Яна штосьці паказвала мне на мігі, але я не разумеў, што іменна.

— Мар’яна яшчэ ў вас? — спытала Мальвіна Ягораўна.

— Не, яе няма,— не вагаючыся, сказаў я.

— То дзе ж яна? — заклапочана спытала Мальвіна Ягораўна.

— Пайшла дамоў,— напрапалую маніў я далей, бо адступаць ужо не было куды.— Пабыла трошкі і пайшла.

— Дзіўна...— прамовіла Мальвіна Ягораўна.— Чаму ж я не бачыла, як яна выходзіла?.. А-а, мажліва, гэта было якраз тады, калі я ўладкоўвала тых мужчын з Мінска.

— А вы ўсё ж уладкавалі іх? — Цяпер я ўжо не пазіраў на Мар’яну, я не мог бачыць яе вачэй.

— Давялося аддаць ім кабінет нашага дырэктара. Але з умоваю, каб да васьмі гадзін раніцы іхняга і духу там не было. Бо ў восем я змяняюся, а ў дзевяць прыходзіць дырэктар.

— Няўжо ў яго такі вялікі кабінет? — вельмі натуральна здзівіўся я.

— Не, кабінет не дужа вялікі. Там стаіць пісьмовы стол, канапа і восем крэслаў. Крэслы мы выставілі ў калідор, і такім чынам нам удалося пакласці на падлогу яшчэ тры матрацы. З бялізнаю, вядома.

— Добра, што ў вас якраз знайшліся лішнія матрацы.

— Знайшліся... Ну што ж, спакойнай вам ночы, Толік.

— Дзякую, Мальвіна Ягораўна. І вам таксама жадаю спакойнай ночы.

Але яна чамусьці не клала трубку на апарат. Трымаў сваю каля вуха і я.

— Дазвольце вам заўважыць,— сказала нарэшце Мальвіна Ягораўна,— што на вашым месцы я ўсё ж праводзіла б Мар’янку... Хоць бы да аўтобуса.

— Я і хацеў быў праводзіць, але яна не дазволіла. Сказала... сказала, што вы можаце блага пра яе падумаць.

— Гэта на яе падобна. Яна ў нас такая.

— Яна ў вас харошая! — не стрымаўся, каб не сказаць, я.

Мальвіна Ягораўна тады нарэшце паклала трубку. Паклаў сваю і я.

— Што мы нарабілі! — у роспачы сказала Мар’яна і, бы зняможаная, апусцілася на крэсла.— Што мы нарабілі!..

— Гэта я нарабіў, даруй мне, Мар’яна,— злуючыся на сябе, глуха сказаў я.— Сам не ведаю, чаму я сказаў гэтак... Даруй мне, калі ласка, даруй!

— Я сама вінаватая. Гэта я паказвала табе, каб ты сказаў, што мяне няма тут... вось ты і сказаў. Я сама вінаватая.

— Не, вінаваты я! Я не зразумеў, што ты мне паказвала, я ўзяў сам і ляпнуў, нібы мяне д’ябал пацягнуў за язык.

Яна маўчала, апусціўшы галаву і не пазіраючы на мяне.

— Мар’яна, мілая, не трэба гэтак злаваць на мяне, я вельмі прашу цябе! — умольна сказаў я.— Ну хочаш, я стану перад табою на калені?

— Гэтага яшчэ не хапала...— падняўшы нарэшце галаву, неяк асабліва мякка сказала Мар’яна.— Не трэба, ты ж ні ў чым не вінаваты.

— Зрэшты, нічога страшнага і не здарылася...— пачаў быў я, але Мар’яна перапыніла мяне:

— Здарылася, Мар’ян. Няўжо ты не разумееш? Я ж цяпер не магу пайсці адсюль... да самае раніцы, да васьмі гадзін, пакуль не зменіцца цётка. Бо калі яна ўбачыць мяне, яна і папраўдзе бог ведае што падумае.

— А можа, удасца як-небудзь прашмыгнуць? Давай паспрабуем,— прапанаваў я.

— Не ўдасца, не варта і спрабаваць. Колькі цяпер часу?

Я зірнуў на свой вялікі наручны гадзіннік, які падарыў мне бацька, калі я паступіў ва універсітэт.

— Дванаццатая гадзіна.

— Цяпер яна пільна сочыць за ўсім, што робіцца вакол. А ў дванаццаць замкне ўваходныя дзверы на ключ, схавае ключ у стол і будзе сядзець у сваім мяккім крэсле да раніцы.

— А дзверы толькі адны?

— Адны... Прыходзячы да нас, цётка часта расказвае пра свае начныя дзяжурствы і пра розныя прыгоды з насельнікамі гасцініцы. Так што там цяпер і мыш не прашмыгне незаўважанай, а ты кажаш — давай паспрабуем.

— Ну што ж, калі так ужо сталася, то заставайся, Мар’яна. І вер мне... прашу паверыць мне, што я...

— Я веру табе, Мар’ян,— перапыніла яна мяне.— Сама не ведаю чаму, але веру.

— Дзякую табе, Мар’яна, я апраўдаю твой давер!

Яна раптам усміхнулася.

— Чаго ты? — сумеўся я.

— Ведаеш, чаго мне зараз больш за ўсё хочацца? — яшчэ шырэй усміхаючыся і гэтай усмешкай нібы падводзячы рысу пад нашай гаворкай пра недарэчнасць яе становішча, сказала Мар’яна.— Ведаеш?

— Ну?

— Есці! — ужо амаль смяялася Мар’яна.— Мне раптам страшэнна захацелася есці! Бачыш, якая проза. Ты патрабуеш ад мяне вершаў Ясеніна, а я ад цябе — накарміць мяне. На вялікі жаль, ты нічым не здолееш памагчы мне прагнаць мой раптоўны голад.

— Здолею! — сказаў я.

— Якім чынам?

— Рэстаран жа, мабыць, яшчэ адчынены?

— Хто яго ведае.

— А дзе ён знаходзіцца?

— Я ніколі не была ў рэстаране.

— Спытаю ў твае цёткі, яна ж павінна ведаць.

— А можа, не варта табе хадзіць? Перацярплю як-небудзь да раніцы.

— Навошта табе цярпець? Ды я і сам, прызнацца пашчырасці, добра-такі выгаладаўся. Зараз адскочу. Адна нага тут, другая там.

— Толькі замкні мяне. І патушы, калі ласка, святло.

— Добра.

— А ў што ж ты возьмеш? У цябе ж нічога няма. Хоць бы газеціна якая была.

— Што-небудзь там прыдумаю.

— Пачакай, я пашукаю.— Мар’яна пацягнула шуфляду стала.— Во, ёсць нейкая старая газета. Усё ж лепей, чым нічога. На, і не забудзь замкнуць мяне.

— Не забуду.

Я ўзяў газету, склаў яе ў некалькі столак, засунуў у кішэню.

— А ты, можа, паляжыш пакуль што на ложку? — нясмела прапанаваў я.

— Не, я лепш пасяджу.

— Як хочаш.

Я выключыў святло, выйшаў у калідор і замкнуў дзверы на два абароты ключа.

Спусціўшыся ўніз і падышоўшы да Мальвіны Ягораўны — яна сядзела на сваім месцы і чытала нейкую кнігу,— я бадзёрым голасам сказаў:

— Мальвіна Ягораўна, вы не ведаеце — рэстаран яшчэ адчынены? А то я штосьці выгаладаўся.

— Павінен быць адчынены,— усміхаючыся мне як старому знаёмаму, адказала Мальвіна Ягораўна.

— А дзе ён знаходзіцца, як да яго патрапіць?

Яна растлумачыла, і я, падзякаваўшы, выскачыў на вуліцу.

Рэстаран я знайшоў хутка. У ім было поўна людзей, усе столікі былі занятыя. А паколькі нічога з гарачых страў я ўсё роўна не мог узяць з сабою, я адразу накіраваўся да буфетчыцы. На зашклёным прылаўку ўбачыў на талерачках невялічкія порцыі нейкай каўбасы, а яшчэ — крыху большыя порцыі нейкага халоднага мяса. Высветлілася, што гэта пячонка. Я папрасіў буфетчыцу даць мне дзве порцыі пячонкі і чатыры порцыі каўбасы.

— І хлеба адпаведна,— дадаў я.

— Сядайце за столік, вас абслужыць афіцыянтка,— чамусьці непрыязна сказала буфетчыца.

— Але ўсе столікі занятыя. Акрамя таго, я хачу ўзяць усё гэта з сабою. Разумееце, прыйшоў да мяне ў госці чалавек, а пачаставаць няма чым. Адпусціце, калі ласка, я буду вам вельмі ўдзячны.

— Выпіць знайшлося, а закусіць — не? — кпліва сказала буфетчыца.

— Не, выпіць таксама няма, але мы непітушчыя.

— Так я вам і паверыла.

— Слова гонару! Магу нават прызнацца — да мяне прыйшла знаёмая дзяўчына... даўно знаёмая.

— Ха, дзяўчат пячонкаю ды каўбасою не частуюць!

— А чым — частуюць?

— Ну, пірожным, цукеркамі.

— Тады дайце яшчэ два пірожныя і сто грамаў цукерак. Не, дайце дзвесце грамаў цукерак! Самых найлепшых, шакаладных!

Буфетчыца злітавалася і адпусціла мне ўсё, што я прасіў. І нават дала паперы загарнуць пірожныя і цукеркі. У мяне атрымаліся тры пакуначкі. З імі я і памчаў назад у гасцініцу.

Праходзячы паўз акенца Мальвіны Ягораўны, я пастараўся схаваць за спіну гэтыя свае пакуначкі. Ды яе спрактыкаванае вока цяжка было падмануць. І яна сказала з падазронасцю:

— Аднак вы хутка ўправіліся павячэраць.

— Ага, мне пашанцавала — людзей было мала,— як мага больш спакойна сказаў я.— Нават з сабою сёе-тое прыхапіў, каб раніцою было што перакусіць.

— А вы, як я пагляджу, прадбачлівы малады чалавек,— сказала Мальвіна Ягораўна.

— Ага, я прадбачлівы,— пацвердзіў я.

— Можа, вас чаем пачаставаць? — спытала Мальвіна Ягораўна.— У мяне якраз закіпеў чайнік па плітцы.

— Не, дзякую, я ўжо буду спаць,—сказаў я і падаўся да лесвіцы.

— Тады раніцой прыходзьце чаяваць. Вы рана ўстаеце? Можа, пабудзіць вас?

— Не, я буду спаць позна. Мне няма куды спяшацца. Ды і стаміўся я сёння... перахваляваўся...

— Я разумею вас. Тады спіце сабе на здароўе, колькі вам захочацца. Вас ніхто турбаваць не будзе.

Мабыць, гэта мне толькі здалося, што Мальвіна Ягораўна паставілася да мяне з падазронасцю. А ў апошніх яе словах гучала нават шчырасць і сардэчнасць.

Я падышоў да свайго нумара. Чамусьці доўга не мог патрапіць ключом у адтуліну. Потым, уставіўшы нарэшце ключ і павярнуўшы яго ў замку, я некалькі разоў тузануў за ручку, ды дзверы не адчыняліся... Тады нарэшце я ўспомніў, што замкнуў дзверы на два абароты.

Апынуўшыся нарэшце ў пакоі, я запаліў святло... і аслупянеў. У мяне, як кажуць, вочы на лоб палезлі.

Мар’яны ў пакоі не было.

Я разгублена стаяў каля дзвярэй, дзівячыся, як яно магло здзеецца такое. Пакой жа быў замкнёны, гэта я ведаў пэўна... А вось Мар’яны няма...

Нічога не разумеючы, я падышоў да стала, паклаў на яго свае пакупкі і азірнуўся паўкруг.

Не, Мар’яны нідзе не было.

І тады, неяк інстынктыўна, я ціха і безнадзейна сказаў:

— Мар’яна... дзе ты?..

— Я тут...— нібы з-пад зямлі пачуўся яе голас.

— Дзе, дзе ты? — усклікнуў я, не зусім яшчэ верачы сваім вушам.

Раптам шафа расчынілася і з яе, трымаючы ў руках свае туфлікі, басанож выскачыла Мар’яна.

— Вой, як ты напалохала мяне! — адразу заўсміхаўшыся, прамовіў я.

— А сама я тут яшчэ больш напалохалася! — сказала Мар’яна.— Ледзь богу душу не аддала.

— Хто ж цябе гэтак напалохаў? Кажы хутчэй, што здарылася?

Надзеўшы туфлікі — чорныя лодачкі,— Мар’яна села на сваё ранейшае месца.

— Як толькі ты пайшоў,— пачала расказваць Мар’яна, усё яшчэ бледная ад нечага перажытага ёю,— як толькі ты пайшоў... не, гэта было не адразу, а хвілін, мабыць, праз дзесяць... я пачула ў калідоры нечыя крокі... Не ведаю чаму, але я адразу падумала, што гэта ідзе цётка Мальвіна. Перад дзвярыма... ну вось перад гэтымі... крокі сцішыліся. Я вырашыла, што цётка зараз возьме і адамкне дзверы...

— Але ж я ўзяў ключ з сабою! — сказаў я.

— У іх там ёсць запасныя ключы, я ведаю. На ўсякі выпадак.

— І тады ты...

— І тады я, уся калоцячыся ад страху, схапіла ў рукі свае туфлі і — шась у шафу! Добра, што дзверы ў шафе аказаліся не рыпучыя... а ў нас дома яны так страшэнна рыпяць, што, калі б і тут былі такія, цётка адразу пачула б і пра ўсё здагадалася.

— Няўжо яна заходзіла ў нумар?!

— Не, не зайшла. Пастаяла крыху каля дзвярэй, тады асцярожна падалася назад. А я ўжо не магла вылезці з шафы, стаяла як скамянелая. Усё здавалася: варта толькі вылезці — і яна адразу зойдзе. Ты нават не ўяўляеш сабе, якога страху я нацярпелася!

— Уяўляю! — сказаў я.— Але ўсё, дзякуй богу, мінулася... і нас чакае вячэра. Не дужа, праўда, раскошная, але... усё, што я здолеў выпрасіць у буфетчыцы.

— А ты замкнуў дзверы?

— Не, не замкнуў.

— Ідзі хутчэй замкні. А то мне ўсё яшчэ боязна.

Я замкнуў дзверы, пакінуўшы ключ у замку.

— Цяпер нам сам чорт не страшны! — сказаў я.

Тым часам Мар’яна разгарнула пакункі.

— Ого! Нават пірожнае і цукеркі! — зусім па-дзіцячы ўзрадавалася Мар’яна.— Як гэта ты здагадаўся ўзяць?

— Гэта не я здагадаўся, гэта буфетчыца навяла мяне на розум,— прызнаўся я.

— Слава кемлівым буфетчыцам! — абвясціла Мар’яна.

Мы размаўлялі вельмі ціха, амаль шэптам.

 

6

Цяпер мне было горача, вельмі горача, хоць я ляжаў раскрыты. Чамусьці я і не заўважыў, калі скінуў з сябе шынялі. А мо я зноў траціў прытомнасць?..

— Што са мною было? — спытаў я ў суседа.

— Ты раптам паўтарыў за мною: «Слава кемлівым буфетчыцам!» і памкнуўся ўскочыць. Але я не пусціў цябе.

— Не памятаю... А ўсё, што ты расказваў, памятаю добра.

— Ты на некалькі хвілін зноў страціў быў прытомнасць.

— Мажліва.

— Гэта добра, што ты хутка ачуўся. А я ўжо думаў— гэта ў цябе цяпер надоўга. Хацеў ісці па доктара. І адно шкадаваў, што не паспеў зрабіць тое, што павінен быў зрабіць... тое, дзеля чаго я і расказваю табе ўсю гэту гісторыю.

— Што ты маеш на ўвазе?

— Вазьмі вось гэту паперку. І схавай яе вельмі надзейна. І барані божа, каб ты нідзе не згубіў яе. Тут я яшчэ пазаўчора ўсё напісаў... Маё сапраўднае прозвішча, імя. Адрас маіх бацькоў, іх імёны. Калі ты ўцалееш пасля вайны, абяцай мне, што ты з’ездзіш да іх і раскажаш ім усё пра мяне. Бо яны ані нічога не ведаюць. Я тады так і не даехаў дадому.

— Не даехаў?..

— Не даехаў... Абяцай мне, што ты знойдзеш маіх бацькоў!

— Вядома, знайду, Мар’ян, абавязкова знайду. Але ты і сам уцалееш... павінен уцалець.

— У мяне прадчуванне... заб’юць мяне. Не загінуў тады, то загіну цяпер.

— На вайне не абавязкова ўсе гінуць.

— Але і не абавязкова ўсе выжываюць. Хачу аднаго... вельмі хачу, каб ты выжыў!

— А мне што. Я пастараюся.

— Пастарайся, браток. Схаваў паперку?

— Схаваў. Там і яе адрас?

— Не, яе адраса там няма.

— Чаму?

— Я ж табе не ўсё яшчэ расказаў. Ты не ведаеш, што потым здарылася.

— А што-небудзь... здарылася? — устрывожана спытаў я.

— Здарылася... Жудаснае і непапраўнае.

— Расказвай, Мар’ян, я буду цябе ўважліва слухаць.

— А ты здольны слухаць далей?

— Ага, мне стала значна лепей.

— Трымайся, браток.

Уздыхнуўшы, ён пачаў расказваць зноў.

 

— ...Тая ноч, як і папярэдні дзень, запомнілася мне з усімі падрабязнасцямі і найдрабнейшымі дэталямі, але часу ў нас з табою засталося не так ужо і багата, таму я пра сёе-тое раскажу табе ў агульных рысах.

Павячэралі мы весела і з добрым апетытам. Тады ўзяліся чытаць вершы. Мар’яна ведала многа чаго з Ясеніна на памяць. Чытала яна хораша, неяк асабліва пранікнёна. Я таксама прачытаў тры вершы Маякоўскага. Адзін час... гэта было ў восьмым класе... мы чамусьці ўсе захапіліся былі Маякоўскім. Нейкі юбілей ягоны адзначаўся — вось я і запомніў тры вершы. У мяне, наогул, памяць выдатная.

Мы не толькі чыталі вершы, але і расказвалі адно аднаму пра сябе, пра свае сем’і, пра сваё маленства — наогул, пра ўсё чыста.

Мы і не заўважылі, як праляцела ноч.

Нам было вельмі хораша.

Пад раніцу Мар’яна раптам сказала, смеючыся:

— А ведаеш, у мяне ёсць жаніх.

— Не выдумляй, няма ў цябе жаніха,— заявіў я.

— Праўда, ёсць. Ну, не зусім жаніх, але... так лічаць усе.

— Хто — усе?

— Мая маці. І цётка Мальвіна таксама.

— Хто ён такі? — спахмурнеў я.

— Увогуле неблагі хлопец. Мішка Міхалюта. Працуе памочнікам машыніста. Часта заходзіць да нас — мы жывём на адной вуліцы. Некалькі разоў запрашаў у кіно.

— І ты хадзіла?

— Два разы хадзіла.

— Ён, мабыць, прызнаваўся ў каханні?

— Прызнаваўся.

— А ты? Ты кахаеш яго?

— Ні во столечкі! — Мар’яна паказала на кончык мезенага пальца.

— І правільна робіш. А яму ты гаварыла пра гэта?

— Гаварыла.

— А ён што?..

— Кажа, што я ўсё роўна павінна стаць ягонаю жонкай. Маўляў, хопіць і таго, што ён кахае мяне. А нядаўна ён ведаеш што сказаў? Што калі я не пайду за яго замуж, то ён застрэліць і мяне, і сябе.

— Ха, застрэліць. З чаго ён збіраецца страляць? З крывога ружжа, ці што?

— У яго ёсць наган.

— Адкуль ты ведаеш?

— Ён сам паказваў мне.

— Мабыць, пугач які-небудзь. Цацка.

— Не, самы сапраўдны. Гэта ягонага бацькі наган. Бацька яшчэ з грамадзянскай вайны прынёс. Хаваў яго, перахоўваў... а сам ён стары ўжо чалавек... і нарэшце забыўся, дзе схаваў апошнім разам. А Мішка выпадкова знайшоў яго. Бацьку, вядома, не сказаў пра гэта, але схаваў, кажа, у надзейнае месца.

— Гэта мне пачынае не падабацца! — сказаў я.

— Ат, ён толькі страшыць.

— Не, трэба будзе адабраць у яго той наган, і неадкладна. Не ведаеш, гэты твой Мішка сёння дома?

— Павінен быць дома. Учора ў паездцы быў, сама бачыла, як ён у дэпо ішоў з чамаданчыкам.

— Ты мне пакажаш ягоны дом?

— Ты гэта сур'ёзна?..

— Зусім сур’ёзна. З наганамі жарты дрэнныя.

— То ты сам хочаш адабраць яго?

— Сам.

— А калі ён не аддасць?

— Аддасць, як міленькі. Не забывай, што я будучы юрыст, і таму ўсе законы ведаю. А ў адносінах да тых, хто трымае без адпаведнага дазволу агнястрэльную зброю, ёсць пэўны артыкул крымінальнага кодэксу, і даволі жорсткі артыкул.

— Не, так не гадзіцца. Ён жа здагадаецца, што гэта я сказала табе пра наган... што я данесла на яго.

— А ты і павінна была, дарэчы, зрабіць гэта. Ну, не данесці, а ўгаварыць яго, каб ён сам здаў зброю, трымаць якую не мае ніякага права.

— Дужа яго ўгаворыш. Так ён і паслухае. Ён і табе не аддасць, от пабачыш.

— Аддасць. Я і апамятацца яму не дам. Зноў нагадваю табе, што я будучы юрыст, адвакат. Прыйдзецца, канечне, крыху наманіць яму, але гэта для карысці справы. Ну, напрыклад, скажу, што я з адпаведных органаў. І гэтым органам, маўляў, стала вядома, што ў яго ёсць наган. І што калі ён добраахвотна здасць яго ў дадзеным выпадку — мне, то яму нічога не будзе. А калі не здасць, то закон жорстка пакарае яго. Адным словам, я ведаю, як падступіцца да яго.

— Дапусцім, што ён аддасць табе той наган. А потым? Што ты будзеш рабіць потым? Няўжо і сапраўды данясеш на Мішку?

Я засмяяўся.

— Я разбяру той наган на часткі... я ведаю, як гэта робіцца... і мы з табою пакідаем гэтыя часткі ў якое-небудзь балота. У вас ёсць паблізу падхадзяшчае балота?

— Было, але яго асушылі. Затое ёсць канава. Вялікая такая канава, у ёй заўсёды многа вады, яна цячэ з дэпо.

— Тады мы пакідаем усё ў тую канаву. І няхай гэта застанецца нашым маленькім сакрэтам. Добра?

— Не ведаю...

— Усё абыдзецца, вось пабачыш. А пасля мы пойдзем да твае маці.

— Да маці? — здзівілася Мар’яна.

— І скажам ёй, што мы хочам ажаніцца!

— Мы?.. Хочам?.. Ажаніцца?..— Мар’яна падскочыла з крэсла, потым зноў села, тады зноў узнялася.

Я падышоў да яе. Зазірнуў у вочы — у самую іхнюю блакітную глыбіню.

— Я люблю цябе, Мар’яна! Я палюбіў цябе адразу... як толькі ўбачыў!

— Хіба гэта магчыма... гэтак нечакана... — ціха-ціха сказала яна.

— Магчыма, Мар’яна, мілая мая, адзіная ў свеце! Магчыма! І ты сама ведаеш, што магчыма. Ну, скажы — ведаеш?

Яна апусціла вочы, нейкую хвіліну маўчала, потым зноў узняла вочы на мяне.

— Ведаю,— аднымі вуснамі адказала яна. Тады падняла рукі, абхапіла мяне за шыю і пацалавала — кароткім і сарамлівым дзявочым пацалункам.— Я таксама люблю цябе, Мар’ян! Дзіўна, мы знаёмыя толькі некалькі гадзін, а вось бачыш — я люблю цябе.

Тады я абняў яе за стан, прытуліў да сябе і пачаў цалаваць. Цалаваў я доўга, настолькі доўга, што ў мяне закружылася галава, і я нават пахіснуўся. Пахіснулася і Мар’яна.

— Мы сёння ж пойдзем у загс і запішамся! — заявіў я.

— Як жа мы запішамся? — усміхнулася Мар’яна.— У цябе ж няма ніякіх дакументаў.

— Праўда, я і забыўся. Тады я з’езджу на сваю станцыю, атрымаю чамадан і вярнуся. Але спачатку, сёння ж, мы скажам усё тваёй маці.

— А да сваіх бацькоў ты хіба не завітаеш?

— Завітаю, вядома. Яны ў мяне харошыя. А зараз пойдзем да тваёй маці.— Я зірнуў на гадзіннік і падкруціў завод.— Мальвіна Ягораўна павінна ўжо змяніцца. Хадзем. Толькі перад тым, як мы пойдзем да цябе, я заскочу спачатку да гэтага Мішкі і вазьму ў яго наган.

— Ой, Мар’ян, мне штосьці боязна робіцца, як падумаю пра гэта...

— Пра што — пра гэта? — перапытаў я.

— Ну, пра наган. А раптам Мішка не захоча аддаць? У яго вельмі ўпарты характар. Я баюся за цябе, Мар’ян... любы мой...

— Усё будзе добра, ён і не пікне. І выкінь, калі ласка, усякія благія думкі з галавы.

— І ўсё ж — будзь асцярожны, прашу цябе. Абяцай мне, што ты будзеш асцярожны!

— Абяцаю. Я буду асцярожны... і хітры. Тут патрэбна хітрасць. І, калі хочаш, нахабства... у нейкай ступені. Без яго не абысціся. Хадзем. Але спачатку даеш сваё пірожнае. І цукеркі.

— Гэта тваё пірожнае, я сваё з’ела.

— Пірожныя я не люблю, я для цябе браў.

— А цукеркі любіш?

— Магу часам з’есці адну.

— То вазьмі дзве.

— Хопіць мне і аднае.

— Добра, не будзем спрачацца...— Яна дакранулася пальцамі да майго пляча.— Ведаеш, мне хочацца... Так, мне хочацца, каб мы ніколі, ніколі ў жыцці... не спрачаліся!

— Чаму ж? Бывае, што трэба і паспрачацца. Калі неабходна давесці сваю думку, пераканаць другога ў чым-небудзь альбо самому пераканацца. А вось сварыцца!.. Сварка прыніжае людзей, абражае іх годнасць, іх чалавечую вартасць.

— Якраз гэта я і мела на ўвазе, толькі сказала недакладна. Мы ніколі не станем з табою сварыцца, праўда? Гэта так агідна, калі людзі, ды яшчэ блізкія, сварацца!..

Раптам за акном шуганула бліскавіца, і праз момант нямоцна ўдарыў гром. Мар’яна ўскрыкнула і даверліва прыхінулася да мяне. Я абняў яе.

— Гэта недзе далёка,— сказаў я.

— Мне здалося — нехта стрэліў...— нібы апраўдваючыся за сваю палахлівасць, сказала Мар’яна.

Я пагладзіў яе па галаве.

— Мабыць, дождж будзе,— сказаў я.

— Напэўна... — ужо больш спакойна прамовіла Мар'яна.— Даўно ўжо яго не было ў нас... Хадзем хутчэй!

Мы падаліся з гасцініцы. Папярэдне я выглянуў у калідор, ці няма там каго, тады выпусціў Мар’яну і замкнуў свой нумар. Потым пайшоў паперадзе і, аддаючы новай дзяжурнай ключ, хвіліну ці дзве пагаварыў з ёю — проста так, ні аб чым.

Тым часам Мар’яна за маёй спіною прашмыгнула на вуліцу.

Я дагнаў яе.

— Я адчуваю сябе... злачынцам,— сказала Мар’яна.— Мне здаецца, што ўсе людзі гэтак і пазіраюць на мяне — як на злачынцу.

— Выкінь гэтае глупства з галавы,— сказаў я, хоць і сам чамусьці адчуваў сябе цяпер ніякавата.— І не звяртай ні на што і ні каго ўвагі. Глядзі толькі на мяне.

— Увесь час — на цябе?

— Увесь час. Дай я вазьму цябе пад руку. Можна?

— Вядома. Наогул, ты не пытайся ў мяне дазволу, а рабі, што табе хочацца.

— Ого! Мне, напрыклад, хочацца ўзяць цябе на рукі і панесці.

— А што... вазьмі і панясі... Не, не тут, тут людзей многа... сорамна... а як будзем ісці паркам. Мы пойдзем з табою пеша, праўда? Тым паркам, паўз які ішлі ўчора ўвечары.

— Канечне, мы пойдзем пеша. Навошта нам той аўтобус. Ды яго, напэўна, яшчэ і не адрамантавалі.

— Дождж, мабыць, пройдзе стараною. Я пакажу табе, які ў нас цудоўны парк. Можа, на кіламетр цягнецца, а можа, і болей. А які ён стане праз некалькі год!

— Тады мы будзем вадзіць у яго на пагулянкі нашых дзяцей.

— У нас... будуць дзеці?

— Вядома. У нас будзе многа дзяцей!

— Гэта хораша, калі ў сям’і многа дзяцей... Але ж мы самі яшчэ амаль дзеці. Не забывай, што ты студэнт.

— Я магу пайсці працаваць, а вучыцца буду завочна.

— І мне таксама трэба будзе, мабыць, падвучыцца. У мяне ж толькі дзесяцігодка.

— Ты таксама можаш вучыцца завочна, калі захочаш. Куды б табе хацелася пайсці вучыцца?

— Некалі я марыла стаць настаўніцай.

— Ну што ж, пойдзеш у педінстытут. Скажам, на літаратурны факультэт, ты ж любіш літаратуру.

— А яшчэ раней я нейкі час марыла быць доктарам. Доктарам па дзіцячых хваробах.

— У Мінску ёсць медінстытут.

— А цяпер... цяпер мне хочацца стаць юрыстам, гэткім жа, як і ты.

— Юрыста з цябе не атрымаецца.

— Чаму ты гэтак лічыш?

— Мне так здаецца.

— Ты мяне дрэнна ведаеш. Я здатна на многае.

— Мабыць, ты па-сапраўднаму любіш дзятву. Вось і трэба табе прыдбаць адпаведную спецыяльнасць. Настаўніка або доктара.

— Мы яшчэ падумаем пра гэта. Усё як след абдумаем і ўзважым.

— А хочаш — заставайся ў сваім кіёску. Ты ж казала, што табе падабаецца твая работа.

— Падабалася... дасюль.

— А цяпер раптам перастала падабацца?

— Перастала падабацца — гэта не тое азначэнне. Пасля таго, як мы сустрэліся... мне ўжо хочацца нечага большага, значнага. Ты разумееш мяне?

— Разумею. Мне і самому хочацца сігануць некуды... на нейкую небывалую вышыню. Кудысьці далёка і высока! Я яшчэ не ведаю нават, куды іменна. Але — далёка і высока. Разам з табою! Наогул, мы заўсёды і ўсюды павінны быць разам!

Я паціснуў яе руку, якую трымаў у сваёй. Яна паклала на маю руку другую сваю руку і таксама паціснула.

— А вось і парк! — сказала Мар’яна.

Мы і папраўдзе былі ўжо ў парку. Агледзеўшыся, я перш за ўсё ўбачыў маладзенькую, але гонкую беластвольную бярозку. Мабыць, на яе пазірала і Мар’яна. Не згаворваючыся, мы кінуліся да яе, а падбегшы, пачалі дурэць, як малыя...

Потым, злавіўшы Мар’яну, я ўзяў яе на рукі і панёс. Яна была лёгкая, а ў мяне раптам узялося аднекуль столькі сілы, што я мог бы несці яе хоць на край свету.

Яна абхапіла мяне рукамі за шыю, прыгарнулася да маіх грудзей і цалавала мяне ў шчаку, у вочы, у вусны. А я нёс яе і нёс.

— Ты стаміўся,— сказала яна нарэшце,— адпусці мяне, я сама пайду.

— Я ані не стаміўся,— запярэчыў я.

— Тады нясі яшчэ... Мне так хораша... І не забывайся час ад часу насіць мяне на руках потым... калі мы будзем мужам і жонкаю.

— Не забуду! — цвёрда паабяцаў я.

Я яшчэ пранёс яе крыху. Але раптам яна нечага ўся сцялася, потым выпрасталася і саскочыла долу.

— Што з табою? — занепакоіўся я.

— Паглядзі...— яна паказала вачыма наперад.

Насустрач нам ішоў чалавек, ён быў яшчэ далекавата ад нас, але ўжо можна было пазнаць, што чалавек гэта малады і ідзе ён вельмі хутка. На ім былі цёмна-сінія штаны і белая кашуля з кароткімі рукавамі і адкрытай шыяй. Правую руку чалавек трымаў у кішэні, а левай энергічна махаў у такт хадзе.

— Гэта Мішка...— ціха і неяк прыгнечана сказала Мар’яна.

— Чаго ён тут? — здзівіўся я.

— Мяне шукае.

— Адкуль ён ведае?..

— Мабыць, быў у нас, і маці сказала, што не начавала дома. Тады ён кінуўся да цёткі Мальвіны. Тая, напэўна, і сказала яму, што бачыла мяне ўчора ў гасцініцы... з табою. Вось ён і шыбуе ў гасцініцу.

— Значыць, аўтобус яшчэ не адрамантавалі,— паспрабаваў пажартаваць я, але адчуў, што жарт гэты не да месца і што Мар’яна яго не прыняла.— Нічога, ідзём! — сказаў тады як мага больш спакойным голасам.

— А можа... давай лепш уцячом?..— няўпэўнена прапанавала Мар’яна.

— Цяпер ужо нікуды не ўцячэш,— зазначыў я.— Ён нас бачыць гэтак жа, як і мы яго.

— А можа, ён яшчэ не пазнаў нас...— прашаптала Мар’яна.

— Быць у ролі баязліўца і ўцекача мне яшчэ не даводзілася. Думаю, што і не давядзецца. Ты пастой тут, а я пайду пагавару з ім.

І я рушыў наперад.

— Я не магу застацца, Мар’ян,— па-ранейшаму шэптам, але цвёрда сказала Мар’яна.

Я рашуча махнуў рукою — маўляў, застанься! — і прыскорыў хаду. Але Мар’яна, можа, толькі на нейкія паўкроку адставала ад мяне.

Мішка быў ужо зусім блізка. Я паспеў заўважыць, што правая кішэня ягоных штаноў адтапырана больш, чым гэта трэба было для аднае рукі. Я ўжо не сумняваўся, што ў яго было там, у кішэні.

Ранейшы мой план вымантачыць у яго зброю цяпер не падыходзіў. Цяпер мне трэба было адбіраць наган сілаю. Я быў упэўнены, што здолею зрабіць гэта, і яшчэ прыскорыў хаду. Але і Мар’яна таксама пайшла шпарчэй, яна была цяпер поруч са мною.

Паміж намі і Мішкам заставалася метраў дзесяць, як ён раптам прыпыніўся. А я зрабіў яшчэ два ці тры крокі насустрач яму.

Тады Мішка імкліва выхапіў руку з кішэні. У руцэ ў яго быў наган, і ствол ягоны быў накіраваны проста на мяне. Я кінуўся да Мішкі. Ды Мар’яна апярэдзіла мяне. У жанчын рэакцыя наогул хутчэйшая за мужчынскую...

У наступнае імгненне грымнуў стрэл. Мар’яна ўскрыкнула і пачала валіцца на дол. Я паспеў падхапіць яе і асцярожна апусціў на траву.

Тая куля, што прызначалася мне, трапіла ў Мар’яну...

Мабыць, Мішка вельмі разгубіўся, бо другога свайго стрэлу ў мяне не зрабіў. Я выкарыстаў гэтую ягоную разгубленасць, скочыў да яго і схапіў абедзвюма рукамі ягоную правую руку, у якой быў наган.

І тут зноў грымнуў стрэл. Наган вываліўся з Міхалютавай рукі, і я машынальна падняў яго. А сам Міхалюта тым часам неяк павольна, бы нехаця, апусціўся на зямлю.

Ды я не звяртаў ужо на яго ніякай увагі.

Я нахіліўся над Мар’янай. Яна ляжала нерухома, была маўклівая, а твар рабіўся ўсё больш бледны. Сукенка ж на грудзях чырванела...

— Мар’яна!.. — застагнаў я.— Мілая мая, родная, каханая!.. Адгукніся, Мар’яна!..

Яна маўчала.

Тады я памкнуўся падняць яе, каб панесці. Я не ведаў, куды трэба несці, але заставацца нам тут не мела ніякага сэнсу.

Ды я не паспеў нічога зрабіць. Аднекуль збегліся людзі, аднялі ў мяне наган, які я ўсё яшчэ трымаў у руцэ, і, прызнацца, далі добрых кухталёў,— яны лічылі, што гэта я застрэліў і дзяўчыну, і хлопца. Я не абараняўся, не адбіваўся. Мажліва, яны і зусім забілі б мяне, але тут падаспеў міліцыянер. Ён не даў адбыцца самасуду.

Міліцыянер сказаў нейкаму чалавеку бегчы напрасткі на дарогу і спыніць любую машыну. Яшчэ чатыром чалавекам сказаў падняць Мар’яну і Міхалюту і панесці таксама ў тым кірунку... І сам пайшоў, загадаўшы мне ісці перад ім. За намі сунуўся цэлы натоўп узбуджаных людзей. Яны перагаворваліся між сабою, некаторыя штосьці выгуквалі.

На шашы ўжо стаяла машына — старая аблезлая паўтаратонка. Людзі перанеслі Мар’яну і Міхалюту цераз невысокія шчыкеты. Мы з міліцыянерам таксама пералезлі на той бок. Калі Мар’яну клалі ў кузаў машыны, я зняў свой пінжак і папрасіў, каб паклалі яго пад Мар’яну. Міліцыянер здзіўлена зірнуў на мяне, але ўзяў пінжак і перадаў людзям. Потым ён загадаў мне і яшчэ тром чалавекам таксама залезці ў кузаў і сам залез.

— У бальніцу Сямашкі,— сказаў міліцыянер шафёру.— Хутчэй!

«Позна ўжо,— гаварыў я сам сабе ў думках,— позна... Ніхто Мар’яне ўжо не паможа, і вінаваты ў гэтым адзін я. Калі б не было мяне, не было б і таго праклятага стрэлу...»

У гэты момант нечакана зноў шуганула бліскавіца, аглушальна грымнуў гром і адразу ж лінуў дождж. Машына памчала ў кірунку горада. Я ўкленчыў перад Мар’янай, паклаў свае рукі ёй пад галаву, прыкрываючы яе сабою ад дажджу. Я глядзеў на бледны змярцвелы Мар’янін твар, і такі боль працінаў усё маё цела... не, усю маю душу!.. што я ледзь стрымліваў сябе, каб не закрычаць на ўвесь голас, не зарыдаць у роспачы і адчаі.

У бальніцы тыя ж самыя людзі з дапамогаю жанчын у белых халатах паклалі Мар’яну на стол з калёсікамі на ножках. Я глядзеў толькі на Мар’яну, я бачыў толькі яе адну. Яе некуды павезлі. «У аперацыйную...— здагадаўся я.— Ды толькі марна ўсё гэта. Куля патрапіла напэўна ў самае сэрца. Столькі крыві было...»

Дзяжурны ўрач пачаў штосьці пісаць.

— Хто яна такая? — спытаў ён у міліцыянера.

— Спытайце ў яго,— паказаў міліцыянер на мяне.

— Як яе прозвішча? Імя? — звярнуўся тады ўрач да мяне.

— Мар’яна...— непаслухмяным языком ледзь вымавіў я. У мяне чамусьці перасохла ў горле.

— А прозвішча?

— Не ведаю...

— Хто яе ведае? — звярнуўся ўрач да прысутных.

— Я ведаю,— сказаў адзін з іх — той, што адабраў у мяне наган і першы даў мне кухталя.— Яна працуе... працавала на вакзале, у газетным кіёску.

Я не слухаў ужо, што тлумачыў чалавек дзяжурнаму. Бо боль ува мне ўсё мацнеў, і зрабілася ўжо да таго нясцерпна, што я застагнаў і заскрыгатаў зубамі.

Потым міліцыянер з тымі самымі людзьмі адвёў мяце ў міліцыю. Там склалі пратакол. Я назваўся імем і прозвішчам, пад якімі быў запісаны ў гасцініцы. Я не мог назваць свайго сапраўднага імя і прозвішча, не мог!.. Лічыў — калі я прызнаюся, што я ніякі не Анатоль Белавус, дык ачарню Мар'яну, пакладу пляму на яе гонар. Бо яна ж сказала цётцы Мальвіне, што прывяла ў гасцініцу свайго даўняга знаёмага Анатоля Белавуса. Акрамя таго, я не хацеў, каб пра тое, што здарылася са мною, даведаліся мае бацькі... Я павінен быў застацца Анатолем Белавусам. І застаўся ім.

А далей... далей было тое, што і павінна было быць. Кароткае следства... Суд... Я не адмаўляў высунутых супраць мяне абвінавачанняў, бо шчыра лічыў аднаго сябе вінаватым у тым, што здарылася ў парку.

Мяне судзілі па артыкуле крымінальнага кодэкса, які карае за наўмыснае забойства.

Тут я хачу сказаць табе пра адну акалічнасць. Мушу зрабіць адно невялікае адступленне, каб ты больш правільна зразумеў мой тагачасны стан і ўвогуле пра тое, што адбылося на судзе.

Павінен сказаць, што я здаўна развіваў у сабе красамоўства, яшчэ з тае пары, калі вучыўся ў школе — тады я часта ўдзельнічаў у розных дыспутах на самыя разнастайныя тэмы. Я любіў гэтыя дыспуты і заўсёды выходзіў у іх пераможцам. І пасля, ужо ва універсітэце, не было на нашым факультэце студэнта больш красамоўнага за мяне. Кажу гэта табе шчыра, без выхвалення...

Але калі мяне судзілі, усё маё красамоўства некуды знікла і я не мог сказаць у сваю абарону ніводнага слова, нічога такога, што кранула б суддзяў, што паслужыла б на маё апраўданне. Я толькі адказваў на пытанні, а ад апошняга слова наогул адмовіўся. Цяпер я разумею, што проста не хацеў шукаць для сябе апраўдання,— наадварот, я прагнуў, каб мяне пакаралі як мага больш жорстка. Бо я лічыў, што вінаваты не той, чыя куля аказалася фатальнай для ахвяры, а той, хто прывёў яе, ахвяру, да гэтага. А прывёў, вядома ж, я. Калі б не было мяне, нічога б з Мар’янаю не здарылася. Ды і з Міхалютам таксама.

На судзе было многа людзей. Мяне крыху здзівіла, што не было ў зале і Мар’янінай маці. Праўда, я не ведаў яе, але каб яна была, то напэўна пазнаў бы. Была на судзе Мальвіна Ягораўна і нават давала паказанні. Выгляд у яе пры гэтым быў разгублены. Яна і не абвінавачвала мяне, і не абараняла, а толькі адказвала на пытанні — адкуль мяне ведае, колькі разоў бачыла, што я ёй гаварыў. Яна нават сказала, што не можа пэўна адказаць на пытанне, ці заставалася Мар’яна ў тую ноч са мною ў нумары,— яна, маўляў, не ведае гэтага, не бачыла на свае вочы. І пра нашу тэлефонную размову змоўчала.

Галоўнымі сведкамі былі тыя трое мужчын, якія першымі апынуліся ў парку каля нас з Мар’янай і якія далі мне тады ладных кухталёў; пра гэта, зрэшты, ні яны, ні я не сказалі ні слова.

Мяне прыгаварылі да вышэйшай меры пакарання — расстрэлу. Прыгавор я сустрэў спакойна, нават з палёгкай — ува мне адразу сцішыўся той боль, які ахапіў мяне тады, у парку, і не знікаў ні на хвіліну пасля. «Так, так, за смерць Мар’яны я павінен заплаціць сваёй смерцю»,— сказаў я ў думках сам сабе.

Ні касацыйнай скаргі, ні просьбы аб памілаванні я не падаваў. І доўгіх два тыдні чакаў у турме, калі нарэшце мяне павядуць у маю апошнюю дарогу.

Але аднаго разу мяне паклікалі і сказалі, што расстрэл заменены мне дзесяццю гадамі зняволення.

Дамоў я нічога не напісаў — ні тады, ні пасля. Ды і што я мог напісаць?..

Праз месяц мяне, разам з іншымі зняволенымі, павезлі ў Сібір. Мне было ўсё роўна, куды мяне павязуць і што я буду там рабіць. Я адчуваў толькі, што са мною адбыліся вялікія змены — і ў характары, і ў паводзінах, і наогул... Я замкнуўся ў сабе, зрабіўся абыякавы да ўсяго на свеце і толькі адно худнеў. «Ну і што ж,— думалася мне тады,— не сканаў ад Міхалютавай кулі ў аршанскім парку, не сканаў ад кулі, што прызначалася мне паводле прыгавору, дык сканаю недзе на бальнічным ложку, або ў бараку на нарах, або буду ісці і раптам звалюся на дол і аддам богу — ці чорту — сваю. грэшную душу».

Страсянуўся я толькі тады, калі дачуўся, што пачалася вайна — Гітлер напаў на нашу краіну. Ад тае хвіліны мною завалодала адна думка, адно імкненне — трапіць на фронт. Але як ты патрапіш туды, калі маеш амаль поўную шпульку гадоў зняволення?!

І год мінуў, і другі, і трэці...

Ды от нарэшце і атрымаў я магчымасць выправіцца на вайну. Як гэта мне ўдалося — не мае значэння. Ды і расказваць няма ўжо часу... Хутка будзе пад’ём...

Не, я імкнуся на фронт не дзеля таго, каб шукаць сабе смерці. Ні смерцю сваёй, ні жыццём сваім я ўжо не памагу Мар’яне. I ні тым, і ні гэтым яе ўсё роўна не ўваскрэсіш... Там, на фронце, я буду аддана і добрасумленна — кажу гэта з усёй шчырасцю — біцца з ворагам. Але — адчуваю — смерць там сама мяне знойдзе. Жадаю толькі аднаго — каб гэта здарылася не адразу. Каб я здолеў знішчыць як мага больш фашыстаў. Я буду біць іх, пакуль хопіць сілы, пакуль змагу дыхаць!

От і ўся мая гісторыя...

Скажы: ты паверыў мне? Ты верыш мне?

 

7

Я не здолеў адказаць Мар’яну. Памкнуўся, але не здолеў. Галава ў мяне раптам закружылася, я перастаў адчуваць сваё цела, і язык ані не слухаўся мяне. Я зноў падаў у нейкую бездань...

Болей я не бачыў Мар’яна...

Як пазней высветлілася, у мяне ў тую ноч пачалося запаленне лёгкіх. Больш за два тыдні я пракачаўся ў шпіталі, быў адзін час у вельмі цяжкім стане, але нічога, вылузаўся.

Калі пачаў хадзіць... не, нават яшчэ раней, калі здолеў гаварыць і разумець тое, што мне кажуць, я даведаўся, што мая рота ўжо выправілася на фронт. «Значыць, і Мар’яна ўжо няма тут,— з нейкім шчымлівым пачуццём падумаў я.— Не пашанцавала мне... Але ж вайна яшчэ не скончылася, паваюю і я».

Тут я ўспомніў пра Мар’янаву запіску. Пачаў шукаць сваё абмундзіраванне, але яго нідзе не было відаць. Я ляжаў у адной бялізне, а на ложку ў нагах вісеў сіні халат... «Нічога, недзе ж яно ёсць»,— супакойваў я сябе.

Крыху пазней — тады я ўжо хадзіў — я знайшоў малодшага сержанта, у падначаленні якога была наша шпітальная капцёрка. Гэта быў пажылы нізкарослы і хударлявы чалавек з нестраявых. Ён вельмі здзівіўся, калі я пачаў распытваць у яго пра сваё абмундзіраванне. На яго думку, салдата не павінна турбаваць такое пытанне. Салдату ў свой час дадуць усё, што яму паложана.

— Але мне патрэбна маё абмундзіраванне! — захваляваўся я.— Іменна — маё, тое, што было на мне, калі мяне паклалі ў шпіталь!

— А што яно — нейкае асаблівае ў цябе? Мо з лампасамі, генеральскае? — пажартаваў малодшы сержант.

— Яно ў мяне новае. Пашукайце, калі ласка, вы яго лёгка знойдзеце, яно зусім новенькае,— пачаў упрошваць я малодшага сержанта.— Яно мне патрэбна толькі на адну хвіліначку!

— А-а, новенькае...— малодшы сержант безнадзейна махнуў рукою.— Тады шукай ветру ў полі.

— Чаму?..— прадчуваючы нядобрае, непапраўнае, ашаломлена спытаў я.

— Бо яго здалі на склад дывізіі. Нам трымаць новае не паложана. Яго выдаюць, сам ведаеш, толькі маршавікам. Нічога, салдат, калі як след ачуняеш, падбяром і табе адпаведную амуніцыю. Канечне, з падношанага, але трапляецца, бывае, і даволі людскае.

Так, шукаць цяпер сваё абмундзіраванне было яшчэ больш безнадзейным заняткам, чым шукаць іголку ў стозе сена...

Выходзіла, што тая запіска, якую даверыў мне Мар’ян, знікла канчаткова для мяне, і не было ніякай надзеі, што яна калі-небудзь вернецца ў мае рукі. Цудаў жа на свеце не бывае...

Як я лаяў сябе!.. хоць і разумеў, што лаяць, па сутнасці, няма за што. Бо хто мог прадбачыць, што так атрымаецца з маім абмундзіраваннем?! Гэтага не мог прадбачыць і сам Мар’ян...

Пасля лячэння ў шпіталі я зноў трапіў у вучэбную роту, на гэты раз да артылерыстаў. Напрадвесні, пасля адпаведнага тэрміну вучобы, мяне, як і іншых маіх новых саслужыўцаў, зноў абмундзіравалі ва ўсё новенькае, пагрузілі ў эшалон і павезлі на фронт.

Ваяваў я да самага канца, да перамогі. Ніякіх асаблівых подзвігаў не здзейсніў, хоць за адзін бой пад Кенігсбергам камандзір палка сам прышпіліў мне на гімнасцёрку медаль «За адвагу». Быў некалькі разоў паранены, але не моцна, і кожны раз хутка вяртаўся зноў на перадавую.

Я часта ўспамінаў Мар’яна і, успамінаючы, думаў: а як яно будзе, калі ён усё ж уцалее на вайне? Трэба ж будзе яму адкрыцца, не зможа ён болей заставацца Анатолем Белавусам. У зняволенні мог, а на волі не зможа... І што тады будзе?

І яшчэ я думаў: а раптам я сустрэнуся дзе-небудзь на фронце з Мар'янам? Здараюцца ж такія выпадкі, я не раз чуў пра падобнае, ды і сам неяк бачыў, як сустрэліся зусім нечакана два школьныя прыяцелі.

Так, многае здараецца на фронце. Ды не бывае толькі аднаго — цудаў... Прынамсі тых, на якія спадзяешся, якія чакаеш...

Але хоць і не цуд, а толькі штосьці вельмі аддалена падобнае на яго, усё ж адбылося. Там жа, пад Кенігсбергам, дзе я быў адзначаны медалём, мне трапіў у рукі шматок нашай франтавой газеты — я збіраўся загарнуць у яго кавалак сала, якім пачаставаў мяне наш старшына са сваіх асабістых невычэрпных запасаў. Загортваючы сала, я раптам наткнуўся на знаёмае прозвішча: Белавус. Я ліхаманкава развінуў газеціну і пачаў чытаць... Гэта быў, мяркуючы па ўсім, нарыс, але ні пачатку, ні канца ён не меў — яны былі адарваныя. Тым не менш пра галоўнае я даведаўся: Анатоль Белавус (Мар’ян, мой дарагі Мар’ян!) смела і аддана біўся з ворагам, ён нават зрабіў нейкі подзвіг, за што быў узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны.

Выходзіла, што мы і папраўдзе былі і ваявалі недзе побач, ва ўсякім разе на адным фронце.

Той газетны шматок я захоўваю і дасюль.

Але з Мар’янам я так і не сустрэўся.

Пазней, значна пазней, пасля вайны ўжо, з аднаго афіцыйнага адказу на маё пісьмовае запытанне я даведаўся, што Анатоль Іванавіч Белавус у канцы красавіка 1945 года прапаў без вестак...

У пасляваенныя гады я зрабіў нямала захадаў, каб выканаць Мар’янаву просьбу — знайсці ягоных бацькоў. Браў чарговыя адпачынкі і ездзіў на Лепельшчыну. Пабываў у самім Лепелі, абышоў і аб’ездзіў шмат якія навакольныя вёскі і мястэчкі. Натрапіў нават на двух Мар'янаў, але ніводзін з іх не толькі не быў патрэбным мне Мар’янам, але і нічым не здолеў памагчы мне ў маіх пошуках.

...Нядаўна я зноў ездзіў на Лепельшчыну. І зноў — марна пакуль што...

Ды я не спыню пошукаў. Я не магу, не маю права спыніць іх...

1973

 

1973

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Васілёнак Я. Выбраныя творы ў 2-х тамах. Том 2. Апавяданні і аповесці. – Мінск, Мастацкая літаратура, 1977. – 304 с.
Крыніца: скан