Было дваццаць мінут на сёмую. Угледзеўшы гэта на вялікім насценным гадзінніку, Антаніна Арцёмаўна апусціла таўшчэзны том Рэмарка на калені і павярнула галаву да мужа.
— Тоня,— сказала яна,— можа варта ўжо збіраць на стол? Бо ўжо сёмая гадзіна. Скора госці прыйдуць.
— Зараз, зараз,— не адрываючыся ад сваёй кнігі, прамармытаў Антон Авяр’янавіч.— Яна так і не вернецца да яго? Га, Тонік?
— Хто — жонка Хасэ?
— Ну але.
— Знама дзела, не вернецца. Жанчыны не для таго пакідаюць мужоў, каб вяртацца назад.
— Ага, ага, я так і думаў, што яна пакіне Хасэ.
— Ты толькі дасюль дачытаў,— Антаніна Арцёмаўна адгартала ў сваім томе некалькі старонак назад.— У цябе семсот трыццаць дзевятая старонка? Ха, ты страшэнна адстаў, Тоня! У мяне дык ужо семсот пяцьдзесят трэцяя! І я ўжо ведаю, што ён зрабіў, гэты Хасэ.
— Маўчы!—сказаў Антон Авяр’янавіч.— Ах, якая нягодніца!
— А што ёй было рабіць? Ніводная жанчына не згадзілася б жыць з гэтым Хасэ.
Яны сядзелі ў гасцінай на канапе — Антаніна Арцёмаўна з аднаго краю, Антон Авер’янавіч з другога. І чыталі яны адно і тое ж — вялізную кнігу Рэмарка, у якой было аж тры яго раманы. За гэтай кнігай Антаніна Арцёмаўна і Антон Авяр’янавіч ганяліся па кнігарнях мо цэлы месяц, з таго самага дня, як рыжая Зюзю з суседняга пад’езда прыехала з Масквы і пахвалілася сваім набыткам. Нарэшце пазаўчора Антону Авяр’янавічу пашанцавала-такі натрапіць на кнігу ў магазіне, што на вуліцы Энгельса, насупраць Саюза пісьменнікаў. А як прыйшоў ён дадому, даведаўся, што гэтую кнігу купіла і жонка. Ён быў зусім разгубіўся. Але жонка сказала: «Дармо, лішняга Рэмарка ў нас з рукамі адарвуць. Нясі ў букіністычны, там уга колькі ахвотнікаў круціцца. Яшчэ і больш дадуць, чым ён каштуе». Аднак Антон Авяр’янавіч не захацеў расстацца са сваім набыткам, які дастаўся яму гэтак нялёгка. Так і сталі яны чытаць Рэмарка, кожны свайго.
Антон Авяр’янавіч і Антаніна Арцёмаўна жылі ў сваёй даволі прасторнай двухпакаёвай кватэры адны. Дзяцей з імі не было. Сын, як ажаніўся тры гады назад, толькі некалькі тыдняў пажыў з маладою жонкаю пры бацьках, а потым з’ехаў на прыватную кватэру. З таго часу ні ён, ні яго жонка не заходзяць да бацькоў. Летась пакінула бацькоўскі дом і дачка,— скончыўшы дзесяцігодку, яна падалася на будоўлю недзе ў Сібір. Зрэдку яна прысылае паштоўкі, дзе акрамя таго, што яна жывая і здаровая і жадае гэтага ж маме з татам, нічога больш не месціцца.
— Тоня, палова ўжо сёмай,— сказала Антаніна Арцёмаўна.— Ты чуеш?
— Чую, Тонік, чую,— паморшчыўшыся, сказаў Антон Авяр’янавіч.— Я зараз, зараз. Яшчэ хвіліначку. З ім нешта здарылася. У яго замкнуты дзверы з сярэдзіны.
— Ха, ты яшчэ не ведаеш, што з ім здарылася? Ён...
— Маўчы!— Антон Авяр’янавіч заткнуў пальцамі вушы.— Я сам, сам!
— Ён павесіўся!— нахіліўшыся да мужа, на ўвесь голас гукнула Антаніна Арцёмаўна.
— Не трэба, Тонік!— закрычаў тады і Антон Авяр’янавіч.— Ты ж ведаеш, я гэтага цярпець не магу! Зрэшты, я чалавек таксама пісьменны, я маю магчымасць прачытаць сам!
— Сам, сам...— перадражніла яго Антаніна Арцёмаўна.— Скора госці пачнуць збірацца, а ў нас на стале яшчэ нічога няма.
Антаніна Арцёмаўна пашукала вачыма, што можна было б скарыстаць на закладку для кнігі. Нічога такога не знайшоўшы, выняла з валасоў шпільку і сунула яе між старонак. Пакінуўшы кнігу на канапе, падалася на кухню.
Цяпер Антон Авяр’янавіч спакойна дачытаў раздзел. Потым хвілін колькі сядзеў аціхлы, ён нават прыжмурыў вочы, як бы аддаўшыся цалкам нейкім сваім думкам,— відаць, неспакойным, а мо нават і трывожным.
Сапраўды, думаць яму было аб чым. Што там ні кажы, а пяцьдзесят год — гэта табе не абы-што. А Антону Авяр’янавічу якраз пяцьдзесят сёння і споўнілася. І менавіта з гэтай прычыны запрошаны госці. Праўда, Антон Авяр'янавіч і Антаніна Арцёмаўна яшчэ некалькі дзён таму назад зусім не збіраліся запрашаць да сябе людзей, яны спадзяваліся, што ніхто гэтай падзеі і не заўважыць. Аж не. Зусім нечакана Антона Авяр’янавіча выклікалі ўчора ў заўком. Калі ён, устрывожаны, прыйшоў туды, старшыня — малады рухавы чалавек з усмешлівымі вачыма — імкліва падаўся яму насустрач і шумна павіншаваў Антона Авяр’янавіча з незабыўным, як ён сказаў, пяцідзесяцігоддзем. Пасля сказаў, што ўвесь калектыў завода вельмі добра ведае аб той дзейнасці, якой займаецца на прадпрыемстве галоўны бухгалтар. Яшчэ старшыня дадаў, што Антон Авяр’янавіч з’яўляецца прыкладам... Але якім менавіта прыкладам і для каго, Антон Авяр’янавіч так і не ўцяміў, бо настолькі быў расчуліўся, што нават слязу пусціў. Можа, праз гэта і не заўважыў іроніі, якая гучала ў словах старшыні.
— Мы вам і падаруначак нават падрыхтавалі, таварыш Казецкі,— сказаў пад канец старшыня заўкома.— Во, кішэнны прыёмнік на транзістарах, апошняя мадэль. Хацелі купіць кішэнны магнітафон, але не знайшлі. Кажуць, такіх яшчэ не робяць. А прыёмнічак — во! Сіла!
Вось так і сталася, што прыйшлося запрасіць гасцей і хочаш не хочаш адзначыць свой юбілей. «Нічога не папішаш,— сказаў Антон Авяр’янавіч жонцы.— Трэба, бо няёмка. Што людзі скажуць?» Сапраўды, за час работы на заводзе Казецкі з жонкаю багата пахадзілі ў госці — галоўнага бухгалтара часцяком запрашалі і на вяселлі, і на хрэсьбіны, і наогул мала якое свята Антон Авяр’янавіч і Антаніна Арцёмаўна сядзелі дома. Трэба і людзям плаціць такой жа гасціннасцю.
У Казецкіх мелася быць гасцей аж восем пар. Антон Авяр’янавіч сядзеў цяпер на канапе і думаў, ці дастаткова ён узяў пітва, ці хопіць на ўсю гэтую хеўру тых пляшак, што стаяць пакуль што ў халадзільніку. «Калі будуць сядзець да рання, то, вядома, не хопіць,— з тугою падумаў Антон Авяр’янавіч.— Канечне, у такім разе не хопіць».
Антон Авяр’янавіч зусім спахмурнеў. Яму зрабілася вельмі маркотна. Але праз момант прыйшла новая думка, і яна адразу ўсцешыла яго. Ну вядома ж — жонка нізавошта не дасць гасцям заседжвацца. Так, так, яна не дасць ім заседжвацца. Яна абавязкова зробіць неяк так, што госці і не заўважаць, як апынуцца каля дзвярэй, дзе ім астанецца толькі адно — пачынаць апранацца.
Закусі пры такой сітуацыі, вядома, хопіць. Жонка добра пабегала па магазінах. На стале будзе, як той казаў, і паранае, і варанае, і так кавалкамі.
Павесялелы, Антон Авяр’янавіч рашуча ўстаў з канапы і рассунуў стол. Потым прысунуў бліжэй да стала канапу, схадзіў у спальню і на кухню і прыцёг адтуль усё, на чым толькі можна было сесці,— крэслы, табурэткі, банкеткі. Агледзеў усё крытычным позіркам і вырашыў, што месца хопіць усім.
Тут Антаніна Арцёмаўна якраз і пачала насіць і стаўляць на стол свае прысмакі. У Антона Авяр’янавіча прыемна заказытала ў носе. Да таго прыемна, што ён нават чхнуў.
— На здароўечка!— сказаў ён сам сабе і старанна выцер нос і рот хусцінкаю.
— Навошта ты гэты белы абрус узяў? — жахнулася Антаніна Арцёмаўна.— Пазаліваюць жа так, што потым век не адмыеш. Засцялі лепш цырату.
— Што праўда, то праўда,— згадзіўся Антон Авяр’янавіч і ўзяў з шафы цырату.
— Першымі, вядома, прышкандыбаюць Мяцёлкіны,— сказала Антаніна Арцёмаўна, прымерваючыся, дзе б паставіць фаршыраваны перац.— От жа ж даў бог людзям прозвішча. Нібы ў ваду глядзеў. Ты заўважыў, як яны ядуць?
— Дома?
— Не, у гасцях. Колькі чаго ні пакладуць сабе ў талеркі, усё падмятуць, як мяцёлкай, нават яшчэ і скарынкай падбяруць, калі што якое дробнае на днечку астанецца. І толькі падахвочваюць адно аднаго: «Манечка, а ты вазьмі вунь тое», «Пецечка, а ты пакаштуй вось гэтага». Ажно прыкра глядзець.
— Што праўда, то праўда,— зноў згадзіўся Антон Авяр’янавіч.— Любяць людзі паесці на дармаўшчынку.
— Нябось, калі самі пазавуць у госці, дык сядзяць нібы на іголках і толькі тое і робяць, што зубы загаворваюць.
— Гэта яны ўмеюць.
— Вочы б мае на іх не глядзелі!—сказала Антаніна Арцёмаўна і бразнула талерку на сярэдзіну стала.— Цьфу!
— А сама ж і наважыла, каб іх запрасіць. Я ж казаў — не трэба зваць Мяцёлкіных.
— Паспрабуй не запрасі. Столькі потым гаворкі будзе, што на цэлы год хопіць слухаць. Усім чыста пратрубяць вушы — і такія, скажуць, Казецкія, і гэткія, і разгэткія.
— А што — можа і пратрубяць,— уздыхнуў Антон Авяр’янавіч.— Чаго яшчэ ад іх чакаць...
Калі жонка выйшла з пакоя, каб прынесці новыя прысмакі, Антон Авяр’янавіч узяў з этажэркі невялічкую беленькую пластмасавую скрыначку — гэта і быў кішэнны прыёмнік — і ў каторы раз пачаў разглядаць свой падарунак. Пакруціўшы ў руках, уключыў прыёмнік. З яго палілася ціхая сумная музыка. «Бач ты, тэхніка!— сказаў сабе ў думках Антон Авяр’янавіч.— Такая маленечкая штукенцыя, а вырабляе чортведама што! І адкуль толькі што бярэцца. Дзіва, дый годзе... А старшыня заўкома таксама харошы, каб яго паляруш!.. Падсунуў цацку і рад, што адчапіўся. Другім дык вунь тэлевізары даюць, або, напрыклад, залатыя гадзіннікі, ці дываны... Ну нічога, ты ў мяне яшчэ паскачаш, даражэнькі. Я на цябе столькі заявачак панапісваю, што табе і само тваё жыццё абрыдае. Пачакай, я яшчэ на свае ўласныя вочы пабачу, як цябе турнуць з завода. Ды так турнуць, што не толькі кішэннага прыёмніка, але нават і выходнай дапамогі не дадуць. І вельмі добра, што ты будзеш у мяне сёння госцем. Будзь пэўны, я табе паднясу чарачку. І не адну, і не дзве. Колькі возьмеш чарачак, столькі і атрымаеш заявачак. Вось так, шаноўны старшыня!»
Антон Авяр’янавіч глянуў на гадзіннік. Стрэлкі паказвалі без чвэрці сем. Гасцям было прызначана прыходзіць у восем. А што, як каторыя прыйдуць раней?
— Тонік! — гукнуў Антон Авяр’янавіч.— Ужо без чвэрці сем. Чуеш, Тонік?
— Чую, не глухая,— уваходзячы, прамовіла Антаніна Арцёмаўна.— Чым забаўляцца з гэтай цацкай, дык лепш памог бы стаўляць гэтыя праклятыя талеркі.
— Ат, яшчэ паб’ю каторую.
— Тады займіся бутэлькамі. Трэба ж адкаркаваць іх.
— О, гэта іншы інтэрас.— Антон Авяр’янавіч выключыў прыёмнік і паклаў яго на месца.— Тонік, а дзе наш штопар, ты не ведаеш?
— Недзе на кухні. Мабыць, у стале, у шуфлядцы.
На кухню яны падаліся разам.
— Вечна яго трэба шукаць, гэтага штопара,— бурчаў Антон Авяр’янавіч, корпаючыся ў шуфлядках стала.— Ніколі яго няма на сваім месцы.
— А дзе яно, тое месца? Штопар — гэта ж твая епархія. Дык і знайдзі сабе якое месца, ды і пільнуйся яго.
— Дапільнуешся тут...— са злосцю прамовіў Антон Авяр’янавіч і моцна бразнуў у шуфлядцы відэльцам.— Тут у цябе сам чорт ногі зломіць.
Антаніна Арцёмаўна ўзяла рукі ў бокі, прыжмурыла вочы і чамусьці шэптам працадзіла праз зубы:
— Так... Даўно не сварыліся, так? Знайшоў прычыну, так? Зноў захацелася кроў з мяне піць, так?
Антон Авяр’янавіч хацеў быў павярнуцца ад стала, каб належным чынам адказаць жонцы, але тут у рукі яму якраз трапіў злашчасны штопар. Нічога не сказаўшы, Антон Авяр’янавіч цішком пасунуўся з кухні ў пакой.
— Сам ты штопар, во ты хто!— крыкнула яму наўздагон Антаніна Арцёмаўна.
Антон Авяр’янавіч і на гэта нічога не адказаў. Прыйшоўшы ў гасціную, ён стаў старанна адкаркоўваць бутэлькі.
Праз хвілін колькі сюды прытэпала і Антаніна Арцёмаўна і, як нічога і не было, спытала:
— Тоня, а Савіцкія абавязкова прыйдуць? Ты добра іх папрасіў?
— Прыбягуць, не тое што прыйдуць. Яны ж толькі таго і чакаюць, каб іх хто запрасіў. От жа любяць хадзіць па чужых хатах.
— Хіба гэта любяць адны толькі Савіцкія?
— Ёсць, канечне, і другія... Тонік, ты бачыш? Сем гадзін.
— Бачу, не сляпая.
— І раптам Рагулін са сваёй Рагуляй прыпрэцца раней?
— Дык памагай, чаго ж ты стаў слупам.
Яны зноў падаліся на кухню. Антон Авяр’янавіч узяў чарачкі на тонкіх высокіх ножках, а Антаніна Арцёмаўна фужэры. У гасцінай Антаніна Арцёмаўна загадкава ўсміхнулася.
— А Наўроцкім фужэраў не хопіць, бо ў нас жа іх толькі, сам ведаеш, колькі.
— Чаму менавіта Наўроцкім не хопіць?— насцярожыўся Антон Авяр’янавіч.
— А я іх во сюды пасаджу. І пастаўлю перад імі шклянкі.
— То чаму ж якраз ім шклянкі?
— Быццам сам не ведаеш! — злосным голасам, але па-ранейшаму ўсміхаючыся, прамовіла Антаніна Арцёмаўна.— А помніш, як мы аднойчы былі ў іх на Восьмага сакавіка? Што яны нам паставілі, помніш? Самыя звычайныя шклянкі, гранёныя. Помніш?
— Што ўсім было, тое і нам. Бо ў іх, відаць, нават і няма фужэраў.
— Дзеля нас маглі б купіць.
Падумаўшы, Антон Авяр’янавіч сказаў:
— Але, маглі б і купіць.
— Няхай яшчэ дзякуй скажуць, што я ім не гранёныя стаўлю, а з тонкага шкла.
— Праўда, маглі б дзеля нас купіць,— задуменна паўтарыў Антон Авяр’янавіч.— Бо мы ж не нейкія там Каралёвы... Дарэчы, а дзе ты збіраешся пасадзіць Каралёвых?
— А во тутака, з левага боку. А побач з імі — Сцяпанавых. Яны ж, і тыя і гэтыя, цярпець не могуць адны другіх. То і няхай пасядзяць поплеч, няхай папсуюць сабе нервы.
— Во камедыя будзе дык камедыя,— зарагатаў Антон Авяр’янавіч.— Гэта ты здорава, Тонік, прыдумала!
Антаніна Арцёмаўна, радая, таксама зарагатала. Яна зноў схадзіла на кухню, прынесла на стол яшчэ сёе-тое. Агледзела стол і сказала:
— А тут, пасля Сцяпанавых, ведаеш, каго я пасаджу?
— Ну? — аж загарэўся Антон Авяр’янавіч.
— Гарэліка з Гарэлічыхай.
— На самы рог? Каб у іх сем гадоў было без узаемнасці? — зноў зайшоўся ад рогату Антон Авяр’янавіч.
— А то толькі і чуеш ад людзей: «Ах, як яны кахаюць адно аднаго! Ах, які цудоўны муж у Гарэлічыхі! Ах, якая слаўная жонка ў Гарэліка!» Цьфу! Вушы б мае не слухалі!
— То, можа, яны і папраўдзе кахаюцца?
— Ха, ведаю я гэтае каханне!
— Скуль ты ведаеш?
— Калі гавару, дык ведаю. Не могуць яны кахацца.
— Але чаму ж не могуць?
— А таму, што не могуць. Усё гэтае іхняе так званае каханне — адна паказуха. Разлічана на дурняў. От дурні і вераць ім, і прымаюць усё за чыстую манету. Не, мяне на мякіне не ашукаеш. Я стрэляны верабей. Я такіх гарэлікаў навылёт бачу.
Антон Авяр’янавіч намерыўся нешта сказаць, мабыць, збіраўся запярэчыць, але Антаніна Арцёмаўна і рота не дала разявіць.
— І не трэба мне пярэчыць, калі ласка, не трэба! Бо я ж даўно ведаю, што ты і сам закаханы ў гэтую Гарэлічыху. Аж да самых вушэй закаханы. І каб хоць было там што якое, а то і глядзець няма на што.
— Ат! — толькі і сказаў Антон Авяр’янавіч і ступіў да этажэркі, каб уключыць кішэнны прыёмнік.
— Не руш! — выгукнула Антаніна Арцёмаўна.— Во-во госці прыйдуць, а ён чортведама чым займаецца. Чуеш, не руш! Табе нешта сёння во як хочацца пасварыцца са мною.
— Як я пагляджу, дык гэтага якраз табе і хочацца. Але ты дарэмна стараешся, нічога ў цябе не выйдзе. Бо ў мяне няма ніякай ахвоты псаваць сабе настрой перад добрай чаркай. Кажы лепш, што яшчэ трэба прынесці?
— Нажы і відэльцы. Яны ў правай шуфлядзе.
Без чвэрці восем усё да прыёму гасцей было нарэшце гатова. Антаніна Арцёмаўна астатні раз агледзела стол і, уздыхнуўшы, стомлена апусцілася на канапу. Антон Авяр’янавіч таксама сеў, толькі з другога краю канапы. Зірнуў на свайго Рэмарка, пацягнуўся ўжо, каб узяць яго, але перадумаў і не ўзяў.
Хвіліну ці дзве яны абое маўчалі.
Цікаў і цікаў на сцяне гадзіннік.
— А даўнавата не было ў нас гасцей,— чамусьці ціха, ледзь не шэптам, прамовіла Антаніна Арцёмаўна.— Тоня, ты не помніш, калі гэта апошнім разам былі ў нас госці? Я нешта ніяк не ўспомню.
— У адна тысяча дзевяцьсот сорак дзевятым годзе, дваццаць першага снежня,— з бухгалтарскай дакладнасцю адказаў Антон Авяр’янавіч.— Калі было сямідзесяцігоддзе Сталіна, во калі.
— Ага, праўда, праўда! — пажвавела Антаніна Арцёмаўна.— Божа ж мой, якое свята было, якая ўрачыстасць. А колькі тостаў гаварылі. Можа, сто тостаў, не менш. А найбольш ты гаварыў. Праўда, праўда.
Антон Авяр’янавіч паморшчыўся, нібы хапіў у рот лыжку гарчыцы і, каб перапыніць жонку, выдыхнуў:
— Без пяці восем!
— Зараз пачнуць званіць. Я сама пайду адчыняць дзверы. А ты сустракай тут.
Антаніна Арцёмаўна перачакала хвіліну, ўслухоўваючыся.
— Цішэй, нехта, здаецца, ужо шкандыбае,— прашаптала яна. Пасля зноў паслухала і загаварыла ўжо больш гучна: — Не, гэта на пяты паверх. Мусіць, нехта да Верачкі. Кожны дзень у яе новы кавалер.
— Быццам ты бачыла тых яе кавалераў.
— Калі і не бачыла, дык усё роўна ведаю,— сказала, бы адрэзала, Антаніна Арцёмаўна.
Антон Авяр’янавіч з нейкім страхам зірнуў на гадзіннік.
— Восем...
Яны сцішыліся. Зноў колькі хвілін сядзелі маўклівыя, насцярожаныя. Але з лесвічнай пляцоўкі не даносілася ні гуку.
Антаніна Арцёмаўна не вытрымала гэтай маўклівасці і гучна, залішне бадзёрым голасам, нібы падбадзёрваючы сама сябе, прамовіла:
— А Мяцёлкіны, відаць, не прыйдуць першыя.
— Напэўна. І скуль гэта ты ўзяла, што яны павінны прыйсці першыя?
— А помніш, як мы хадзілі летась на Новы год да Савіцкіх? Помніш? Прыйшлі, а Мяцёлкіны ўжо там. А мне ж так хацелася павіншаваць Савічыху раней за ўсіх. Яны ж тады толькі што атрымалі павышэнне.
— Але, Савіцкаму пашанцавала. Такі малады, а ўжо галоўны механік.
— Савічыха, дык тая цяпер проста ног пад сабою не чуе. А нос задзірае, проста глядзець прыкра.
— Дык і не глядзі.
Антаніна Арцёмаўна паднялася была з канапы, але ізноў села на сваё месца. Узяла Рэмарка, машынальна пагартала яго, потым палажыла назад. Узяў быў свайго Рэмарка і Антон Авяр’янавіч. Але і яму не чыталася, і ён таксама палажыў кнігу.
А палове дзевятай твар у Антаніны Арцёмаўны пабляднеў, а лоб перарэзала ўпоперак глыбокая маршчына. Жанчына глядзела ў адну кропку перад сабою,— там, на супрацьлеглай сцяне, вісеў зімовы пейзаж, і Антаніна Арцёмаўна раптам падумала, што яна бачыць яго тут быццам упершыню, бо раней гэта быў для яе не пейзаж, а проста прыгожая залатая рамка, якая вельмі ўдала стасавалася да салатавага колеру сцен пакоя. А Антон Авяр’янавіч стомлена заплюшчыў вочы і паспрабаваў уявіць за сталом усіх тых, хто меўся прыйсці сёння ў госці. Атрымалася нешта вельмі дзіўнае: усе былі чамусьці скрозь апрануты ў аднолькавыя чорныя гарнітуры, усе мелі адзін твар — твар старшыні заўкома, і ўсе пазіралі на Антона Авяр’янавіча з нейкім незразумелым усмешлівым дакорам.
Ні Антаніна Арцёмаўна, ні Антон Авяр’янавіч не гаварылі больш ні слова і нават не пазіралі адно на аднаго. Аднак ні яна, ні ён усё яшчэ не верылі — не хацелі верыць! — у тое, што званок над дзвярыма гэтым вечарам так і не зазвоніць.
Пачалі разумець гэта яны толькі ў дзевяць гадзін. А ў дзесяць канчаткова пераканаліся: ніякіх гасцей сёння не будзе.
Па вуліцы праехала грузавая машына. На стале тоненька зазвінелі фужэры. Пазвінелі і аціхлі. У кватэры ўсталявалася важкая, бы магільная, цішыня.
1963