Пакой наш у інтэрнаце быў на тры ложкі, але жылі мы ўдвух — я і Іван Мацвеевіч. Трэцяга жыхара да нас не падсялялі ўжо месяцы са два, і мы, вядома ж, не крыўдавалі за гэта на каменданта, Іван Мацвеевіч працаваў машыністам на цеплавозе, я — памочнікам машыніста. Ён вадзіў пасажырскія паязды, я ездзіў на таварным лакаматыве. І вось ужо трэці год жылі разам з таго часу, як мяне пасля чыгуначнай школы паслалі працаваць сюды, у Заранскае дэпо.
Мы сябравалі, хоць агульнага ў нас, прызнацца па шчырасці, было мала. Іван Мацвеевіч, напрыклад, быў аж на васемнаццаць гадоў старэйшы за мяне. І характары ў нас розныя. Яднала ж нас хіба тое, што мы абодва былі халасцякі. Я яшчэ не паспеў ажаніцца, а ён... ён, відаць, спазніўся: яму было ўжо далёка за сорак. Як яно так сталася, што ён дагэтуль векаваў свой век адзін, я добра не ведаў. Сам Іван Мацвеевіч не кранаў гэтай тэмы, а я лічыў за лепшае не лезці ў чужую душу.
Ён наогул быў адзінокі, мой сусед па інтэрнацкім пакоі. Праўда, недзе была ў яго старэнькая маці, якой ён штомесяц, атрымаўшы зарплату, пасылаў грашовыя пераводы, і немалыя: роўна палавіну заробку. Аднойчы я спытаў у яго, чаму ён не возьме маці да сябе, чаму не дамагаецца кватэры. Ён адказаў, што маці хворая і не можа прыехаць, а жыць яму добра і ў інтэрнаце — ён ужо прывык да такога свайго становішча і нічога мяняць не хоча. Неўзабаве пасля таго мне выпадкова трапіў у шуфлядзе на вочы цэлы жмут квітанцый, і я ўведаў, што Іван Мацвеевіч ужо амаль дваццаць гадоў пасылае свае грашовыя пераводы — на адзін і той жа адрас, на адно і тое ж імя.
Нам выпадала не так ужо часта быць дома разам. То ён у паездцы, то я. Але калі мы былі вольныя ад работы абодва, мы тады ўжо не разлучаліся. Хадзілі ў кіно або ў тэатр. Летам ездзілі на возера купацца, а зімою — з лыжамі за горад. Іван Мацвеевіч быў заўзятым лыжнікам і мяне прывучыў да гэтага занятку.
Збіраліся мы паехаць за горад і ў той аўторак. Я якраз ноччу вярнуўся з паездкі, паспеў да раніцы збольшага выспацца, а Івану Мацвеевічу заступаць на цеплавоз трэба было толькі ў другой палове дня, у пятнаццаць трыццаць.
— Маханём? — сказаў Іван Мацвеевіч, калі я прачнуўся.
— А не зашкодзіла б,— адказаў я, пацягваючыся.— Як там надвор’е?
— Самае лыжнае. Марозік на шэсць градусаў, ветру няма, а сонейка — вунь, сам паглядзі! Любата, дый годзе!
Сапраўды, за акном аж зіхцела ўсё, аж прамянілася.
Я падхапіўся і памкнуўся бегчы ва ўмывальнік. Ды мяне спыніў голас Івана Мацвеевіча:
— Спачатку — гімнастыка!
Да штодзённай гімнастыкі мяне прывучыў таксама ён, Іван Мацвеевіч.
Потым мы галіліся, умываліся, снедалі і ўвесь час гаманілі толькі пра адно — пра нашу лыжную вылазку. Мы радаваліся і смяяліся, як дзеці, якім паабяцалі купіць самы любімы іхні ласунак.
Я збегаў у падвал і прынёс лыжы. Іван Мацвеевіч узяўся змазваць іх — гэтае работы ён мне не давяраў. У яго была мазь, прыгатаваная па нейкіх аднаму яму вядомых рэцэптах, але такая, што лыжы нібыта самі беглі па снезе.
Калі Іван Мацвеевіч, змазаўшы спачатку мае лыжы, узяўся потым за свае, у дзверы нечакана пастукалі — ціхенька, асцярожна.
— Каго там нясе нялёгкая не ў пару! — сказаў я.— Ну, ну, давайце!
Дзверы прачыніліся, і я ўбачыў незнаёмую жанчыну. Яна была ў чорным коцікавым футры, з такім жа чорным капялюшыкам на галаве і ў боціках — таксама чорных. Было ўражанне, быццам жанчына ў жалобе, таму і апранулася ва ўсё чорнае. Нават і сумачку ў руцэ яна трымала аспідна-чорную.
— Можна? — нясмелым, бы нават прабачлівым голасам прамовіла яна.
Мы чамусьці нічога не адказалі ёй. Адно на ўсе вочы глядзелі на жанчыну.
— Добры дзень,— сказала яна тады, зрабіла крок наперад і зачыніла за сабою дзверы.
— Калі ласка, праходзьце,— сказаў нарэшце я і ўскочыў з крэсла. Іван Мацвеевіч таксама ўзняўся — раптоўна збялелы, з ліхаманкавым бляскам у вачах. У гэты момант у яго з рук выслізнула лыжа і з грукатам бразнулася на падлогу.
— Прабачце...— разгублена сказаў я і кінуўся паднімаць лыжу.
— Гэта, Коля, да мяне,— падаў тады голас і Іван Мацвеевіч; голас быў непрывычна глухі, нейкі тужлівы.— Пакінь гэту злашчасную лыжу і памажы лепей госці распрануцца.
Я падпарадкаваўся. І тут высветлілася, што плацце на жанчыне таксама цёмнага колеру. А яшчэ высветлілася, што цёмны колер ёй наогул вельмі да твару, ніякі іншы проста не пасаваў бы да яе.
Зрэшты, можа, гэта мне толькі падалося. Можа, я і памыляўся. Бо прыгожым жанчынам, здаецца, усё чыста да твару. Нават і немаладым.
— Знаёмцеся, калі ласка,— гаварыў далей Іван Мацвеевіч.— Гэта Людміла Міхайлаўна. А гэта мой найлепшы друг Коля. Будучы машыніст.
— Вельмі прыемна,— строга, няўсмешліва сказала Людміла Міхайлаўна і працягнула мне руку. Я з паспешлівасцю дакрануўся да яе сваёю рукою і таксама сказаў:
— Вельмі прыемна!
А тады ўсталявалася няёмкая зацяглая маўклівасць. І невядома было, калі яна скончыцца. Мне зрабілася чамусьці вельмі горача, і я пачаў расшпільваць каўнер.
— Што ж мы стаім...— нібы ачнуўшыся, прамовіў Іван Мацвеевіч.— Людміла, сядай, калі ласка.
— Дзякую, Ваня.
Яна села на крэсла каля стала з левага боку. Іван Мацвеевіч таксама сеў — насупраць яе, з правага боку. А я ўсё стаяў і зусім не ведаў, што мне рабіць і як паводзіць сябе.
— Што ж, Коля, лыжная вылазка адмяняецца,— сказаў Іван Мацвеевіч.— Давай будзем частаваць госцю.
— Вы не турбуйцеся, калі ласка,— ужо больш мякка прамовіла Людміла Міхайлаўна.— Нічога не трэба.
— Я зараз! — сказаў я і, схапіўшы авоську, куляю вылецеў за дзверы.
У магазіне, што быў якраз непадалёк ад нашага інтэрната, я купіў віна, фруктовай вады, дзве бляшанкі кансерваў, мясных і рыбных, галандскага сыру, кракаўскай каўбасы. Ужо на вуліцы спахапіўся і, вярнуўшыся, узяў яшчэ цукерак «Цытрон» — даражэйшых не было — і торт «Казка».
Калі я вярнуўся ў інтэрнат, яны сядзелі на ранейшых месцах і ў ранейшых паставах — Людміла Міхайлаўна з левага боку ад стала, а Іван Мацвеевіч насупраць, з правага. У гэтую хвіліну мне падумалася, што яны вельмі падобныя адно на аднаго,— не рысамі твару, а нечым яшчэ, што не кідалася адразу ў вочы, але ўсё ж існавала, нават вярэдзіла душу. Што гэта было такое, я не мог даўмецца.
Сервіравалі наш стол мы ўдваіх — я і Людміла Міхайлаўна. Іван Мацвеевіч хадзіў па пакоі і курыў — цыгарэту за цыгарэтай, хоць дагэтуль я не заўважаў, каб ён злоўжываў курывам.
Нарэшце ўсё было гатова, і мы паселі за стол. Іван Мацвеевіч і Людміла Міхайлаўна зноў былі насупраць адзін аднаго, і так атрымалася, што я апынуўся між іх.
Ніколі яшчэ наш стол не выглядаў так прыгожа, так святочна, нават урачыста. Ды і ўвесь пакой зрабіўся раптам інакшым — надзвычай утульным, нібыта сямейным.
Іван Мацвеевіч наліў Людміле Міхайлаўне і мне віна ў шклянкі — чарак у нас не было,— а сабе фруктовай вады.
— Мне сёння ў паездку,— сказаў ён да Людмілы Міхайлаўны,— ты прабач...
— Канечне, канечне,— кіўнула Людміла Міхайлаўна і ўпершыню злёгку ўсміхнулася — аднымі куточкамі вуснаў.— Перад паездкай табе піць нельга, хто ж гэтага не разумее. Мы будзем піць з Колем — і за сябе, і за цябе. Праўда, Коля?
— Ага,— сказаў я і кульнуў сваё віно ў рот. Людміла Міхайлаўна таксама адпіла трошкі.
Потым мы закусвалі. Потым Іван Мацвеевіч яшчэ лінуў у шклянкі — віна ў нашы і фруктовае вады ў сваю. Мы зноў выпілі і зноў узяліся есці.
Ніякіх тостаў не было. І наогул гаворкі не атрымлівалася. Я больш маўчаў, а яны перакідваліся кароткімі агульнымі фразамі, накшталт такіх: «Як тваё здароўе, Ваня?» — «Дзякую, Людміла, нішто сабе. А тваё?» — «І маё, дзякую, нішто. А працуецца як?» — «І працуецца добра. А табе?» — «І мне таксама».
Відаць было, што я тут лішні, што ім трэба астацца сам-насам. І, зрабіўшы выгляд, быццам нешта ўспомніў, я сказаў, што мне трэба пайсці па вельмі тэрміновай справе, і пачаў развітвацца.
— Не выдумляй,— сказаў для прыліку Іван Мацвеевіч.— Нікуды табе не трэба ісці. Давай во лепей выпі яшчэ з Людмілай Міхайлаўнай. Здаецца, віно добрае, га?
Ды я ўжо быў за дзвярыма.
Апынуўшыся на вуліцы, пайшоў проста так, сам не ведаючы куды. Потым узяў білет у кіно, хоць ішла карціна, якую я ўжо бачыў. А думкі мае зноў і зноў вярталіся да Івана Мацвеевіча і Людмілы Міхайлаўны. Хто яна такая? Кім даводзіцца Івану Мацвеевічу? І чаму гэткаю была іх сустрэча — халоднаю, насцярожанаю?.. Відаць, знаёмы яны даўно, нават вельмі даўно. Але што адбылося між імі?..
І тут я раптам зразумеў, што іменна ў іх агульнае, падобнае. Гэта — вочы. Не, не таму, што яны і ў яе, і ў яго цёмна-шэрыя, з доўгімі густымі вейкамі,— а таму, што ў іх блукаў адзін і той жа выраз смутку ці мо нават тугі. Але, але, вочы ў іх былі аднолькавыя — з зацятай тугою ў зрэнках.
Пасля кіно я яшчэ колькі часу бадзяўся па вуліцах. Зайшоў у сталовую, павячэраў. Завітаў у парадную, якую мы, чыгуначнікі, называем «брахалаўкай», пагаманіў пра тое пра сёе з хлопцамі. І нарэшце падаўся дамоў, у інтэрнат.
Тое, што Івана Мацвеевіча не магло ўжо быць дома, гэта я ведаў пэўна. А Людміла Міхайлаўна? Можа, яна скуль-небудзь прыехала, можа, ёй няма дзе начаваць, і яна асталася ў нас?..
Калі я на ўсякі выпадак пастукаўся, мне ніхто не адказаў. Я адчыніў дзверы — у пакоі было цёмна. Уключыў святло і агледзеўся... Не, нікога. І на стале ўсё прыбрана, быццам і не сядзелі мы нядаўна за ім. І наогул — нідзе ніякага знаку, нібы і не было тут, у гэтым пакоі, ніколі ніякае Людмілы Міхайлаўны.
Дзён са тры пасля таго мы з Іванам Мацвеевічам амаль не бачыліся. То я ў паездцы, то ён. Нарэшце зноў сабраліся разам. Голячыся, умываючыся і потым снедаючы, мы абодва рабілі выгляд, што нічога не здарылася, нічога не адбылося.
Паехаць на лыжную прагулку ён мне чамусьці не прапанаваў. Замест гэтага сказаў:
— Можа піўка сходзім дзе вып’ем?
Я з ахвотаю згадзіўся.
Мы ведалі адно зацішнае кафэ, дзе заўжды было свежае піва. Узялі па куфлю. Выпілі, пахвалілі. Заказалі яшчэ.
— Што ж ты нічога не пытаешся? — сказаў потым Іван Мацвеевіч.
— А што пытацца... Не мая гэта справа...
Ён укінуў у куфель дробку солі, зрабіў некалькі глыткоў.
— Так, гэта былая мая жонка. Мая афіцыйная жонка.— Іван Мацвеевіч зрабіў яшчэ некалькі глыткоў.— Мы зарэгістраваліся дваццаць другога чэрвеня сорак першага. Калі нам уручылі пасведчанне аб шлюбе, па радыё перадалі: вайна!.. Адтуль, з загса, я пайшоў проста ў ваенкамат. Потым збегаў дамоў па рэчы і болей не вярнуўся. У нас з Людмілай не было нават шлюбнае начы...
У маім некранутым куфлі апала пена, і піва зрабілася светлае, празрыстае. Было відаць, як са дна ўзнімаюцца ўгору маленечанькія бурбалачкі і лопаюцца на паверхні.
— Вярнуўся я толькі ў канцы сорак пятага. Давялося і нямецкіх фашыстаў біць, і японскіх самураяў... Усю вайну яна была са мною, вось тут, у маім сэрцы. Я любіў яе так моцна, што не ўяўляў сабе жыцця без яе. Мне здавалася, што толькі любоў да яе і ратуе мяне на вайне.
Але, Людміла Міхайлаўна і цяпер яшчэ была прыгожая. Я разумеў Івана Мацвеевіча, разумеў ягоную любоў.
— Дык вось, вярнуўся я дамоў... Вярнуўся — і даведаўся: мая Людміла не зберагла вернасць мне. Тады ўжо, праўда, у яе нікога не было, але... Адным словам, я не здолеў дараваць ёй. І з’ехаў. Назаўсёды.
Іван Мацвеевіч дапіў сваё піва і папрасіў афіцыянтку прынесці яшчэ куфель.
— Мажліва, я і дараваў бы ёй, калі б... меней любіў яе. А так — не змог. Бо я любіў яе, як нешта святое, высокае... і чыстае.
— А можа,— узрушана сказаў я,— а можа, у яе і не было нічога... тады? Можа, гэта ўсё наплявузгалі на яе? Колькі, кажуць, было такіх выпадкаў!..
— Яна сама прызналася мне, у той жа дзень, калі я вярнуўся. Я, як цяпер помню, прывёз з сабою бутэльку французскага каньяку, у Порт-Артуры прыдбаў быў. Прыйшлі знаёмыя, мы пасядзелі за бяседаю, паспявалі, а потым, калі ўсе разышліся, яна і сказала... Пра ўсё сказала... і пра дзіця таксама... пра дачку... Плакала, праклінала тую слабую сваю хвіліну, клялася, што любіць толькі мяне аднаго, маліла дараваць...— Ён цяжка перадыхнуў.— Але дараваць я не змог...
Ён раптам усім корпусам павярнуўся да мяне.
— Скажы, а ты дараваў бы?
Я сумеўся.
— Не ведаю...
У горле ў мяне перасохла, і я нагбом спаражніў куфель.
— Я дапускаю, што сотні, тысячы на маім месцы зрабілі б інакш,— гаварыў далей Іван Мацвеевіч.— Ну, калі б і не даравалі цалкам, то зрабілі б выгляд, што даравалі. І пастараліся б забыцца на ўсё. Яшчэ ў адным варыянце — усё жыццё плацілі б нявернай такою ж манетай. А я не магу. Я задужа, мілы мой Коля, люблю... задужа любіў яе... Зрэшты, я не абмовіўся. Я і цяпер люблю яе.
І ён рашуча ўзяў свой куфель і паднёс да рота.
Я спытаў:
— Яна і дагэтуль адна?
— Адна... Гэтак жа, бачыш, як і я... У мяне наогул нікога на свеце няма. Пра маці я табе выдумаў, усе мае родныя загінулі ў вайну... Што ж ты не п’еш піва? А, ты ўжо выпіў. То закажы яшчэ, сёння піва проста цудоўнае.
Нейкі час мы моўчкі цягнулі піва, цягнулі павольна, глыток за глытком.
Потым я спытаў яшчэ:
— То чаму ж вы... прабачце мне, Іван Мацвеевіч, за такое пытанне... чаму ж вы не ажаніліся з другою?
— Таму, мой юны друг, што не сустрэў жанчыны такой, як яна. Відаць, другой Людмілы няма.
Ён паклікаў афіцыянтку, мы разлічыліся і пайшлі.
На вуліцы ўжо добра ўцямнела. Я зірнуў на неба. Проста нада мною тужліва-цьмяным святлом зіхцела самотная зорка.
— Табе калі ў рэйс? — спытаў Іван Мацвеевіч.
— Заўтра а дзевятай. А вам?
— Маю машыну паставілі ў планавы рамонт. Прыйдзецца загараць.
Калі я вярнуўся назаўтра з паездкі, нам якраз выдавалі зарплату. І я бачыў, як Іван Мацвеевіч, атрымаўшы грошы, пашыбаваў на пошту...
1967