А вясна, відаць, вось-вось прыйдзе. Прыкметна падаўжэлі дні. Ярчэйшым зрабіўся блакіт неба. Усё больш ласкава паглядае на зямлю сонца. Куды больш смялейшыя цяпер вераб’і: уранку яны ўзнімаюць такі гоман, што хоць вушы ад іх затыкай...
Сёння, калі Павел Лыкоўскі ішоў на вакзал, сонца грэла ўжо зусім як вясною. Каля вялікага, на пяць паверхаў, дома Павел пачуў першую веснавую мелодыю: у паветры пераможна звінеў капеж. Струменьчыкі вады ператвараліся ў лужынкі, яны рабіліся ўсё большыя, потым пабеглі па тратуары танюсенькімі раўчукамі.
Бясконца прыемны для ўсяго жывога першы вясновы капеж!
І ў вагоне поезда ўся гаворка ідзе на веснавую тэму.
— Па ўсім відаць — ох і ўраджай сёлета будзе! — прамовіў, ні да кога ў асаблівасці не звяртаючыся, сівы дзед, што з незалежным выглядам сядзеў ля акна.
— Якія ж прыкметы на тое? — жвава адгукнулася яго суседка, маладая жанчына.
Дзед, перачакаўшы трохі, спаважна адказаў:
— Народныя.
Відаць было, што меркаванне жанчыны, калі б яна і захацела выказаць яго, было для старога зусім нецікавым.
— Народныя! — самаўпэўнена паўтарыў дзед.— Народ — ён усё ведае.
— Я схільна больш верыць у навуку, чымсьці ў дзедаўскія прыкметы,— бойка сказала жанчына.
У шэрых зрэнках дзеда нешта бліснула,— хутчэй за ўсё хітрынка.
— А навука — яна адкуль? З народа! Таму і моцная яна, навука.
Яшчэ тады, калі Павел толькі ўвайшоў у вагон і кінуў вокам на пасажыраў, яму здалося, што ён ужо недзе сустракаў гэтага сівога, з хітраватым прыжмурам вачэй, дзеда. Дзе б гэта магло быць? У Мінску? Ці ў адной з тых бясконцых вёсак, у якіх пабываў ён, крочачы па доўгіх франтавых дарогах?.. Хутчэй за ўсё, што іменна недзе на вайне сустракаў ён яго. Але як ні стараўся Лыкоўскі, падрабязнасцей сустрэчы прыгадаць не мог. І вось цяпер, калі стары прамовіў апошнія словы і, усміхнуўшыся, падміргнуў раптам усяму купэ — цяпер Павел успомніў: іменна так падміргваў пасля кожнага свайго ўдалага жарту дзед Нічыпар з Сысоеўкі. З тае самае Сысоеўкі, з якою ў Лыкоўскага звязана столькі ўспамінаў і ў якую цяпер, пасля столькіх год, ён едзе зноў.
...Быў не па-майску гарачы дзень. Раніцай рота трэці раз за апошні тыдзень хадзіла ў атаку і трэці раз адыходзіла назад. Гітлераўцы добра ўмацаваліся ў Сысоеўцы, ператварыўшы яе ў моцны абарончы вузел. Увесь дзень прайшоў у перастрэлцы, якая то сціхала, то распачыналася з новай сілай.
Побач з Паўлам у траншэі, як і заўсёды, быў ягоны неразлучны сябра Саша Пасмітны, шахцёр з Данбаса, ротны весялун і балака.
— Шчо б він сказився, шчо б йому пусто було, што б на нього зараза якась звалилася,— лаяўся Саша, і Павел без дадатковых тлумачэнняў разумеў, хто гэта «ён».
Саша размаўляў з Паўлам толькі на ўкраінскай мове, хоць з усімі гаварыў на рускай. І Павел адказваў яму тым жа, карыстаючыся ў гаворцы з ім сваёй роднай беларускай мовай. Спачатку, пры першай сустрэчы, гэта выйшла ў іх выпадкова, а пасля сябры прывыклі да такога спосабу гутаркі і добра разумелі адзін аднаго.
Шмат хто ў роце здзіўляўся з дружбы такіх розных абсалютна ва ўсім людзей. Павел быў высокі, стройны, маўклівы. Саша — нізкарослы, таўставаты, гаваркі. Спаважны, памяркоўны характар Лыкоўскага ніяк не стасаваўся да Сашынага — няўрымслівага. Саша хутка на ўсё рэагаваў, быў здольны імгненна загарэцца. Пасмітны быў нават гадоў на восем старэй за Лыкоўскага.
Знешне яны адрозніваліся не толькі ростам. Зусім белыя валасы і гэтакія ж белыя бровы Пасмітнага, яго крыху раскосыя вочы і вялікі нос былі прычынай бясконцых жартаў салдат, у той час як, амаль класічна правільныя рысы твару Паўла выклікалі ў кожнага міжвольнае захапленне.
А здружылі іх вершы. Неяк, яшчэ ў запасной дывізіі пад Омскам, Лыкоўскі звярнуў увагу на тое, што Пасмітны, ледзь толькі знойдзецца ў яго вольная часіна, паспешліва вымае з-за пазухі тоўсты сшытак у шэрай цыратовай вокладцы і пачынае нешта запісваць. Тады яны былі яшчэ мала знаёмыя, і Павел праз сваю сарамлівасць доўга не наважваўся спытацца ў Пасмітнага, што ён увесь час піша. «Няўжо столькі пісем?» — здзіўляўся Лыкоўскі. Аднойчы яны трапілі ў нарад на кухню. Калі позна ноччу былі памыты ўсе катлы і дзяжурны дазволіў зрабіць «перакур з дрыматою», Пасмітпы прыстасаваўся ў куточку, выняў запаветны сшытак і пачаў пісаць. Павел адважыўся падысці да яго.
— Пішаш? — нясмела спытаў ён.
— Пішу,— адказаў з неахвотай Пасмітны.
— Усё пісьмы?
— Усё пісьмы.
Павел сеў недалёка, заплюшчыў вочы і паспрабаваў заснуць. Ды спаць чамусьці не хацелася. Так прасядзеў ён некалькі хвілін, а калі раптоўна расплюшчыў вочы, убачыў, што Пасмітны спіць. Сшытак вываліўся з ягоных рук і ляжаў на падлозе. Лыкоўскі крадком падняў яго. У сшытку былі вершаваныя радкі. «Дык вось якія гэта пісьмы!» — падумаў Павел. Перад вайной, у школе, ён і сам спрабаваў пісаць вершы. І вось цяпер яго раптам нястрымна пацягнула зноў паспрабаваць скласці што-небудзь.
Праз некалькі дзён Лыкоўскі напісаў верш, а яшчэ праз некалькі, пасля доўгіх ваганняў, прачытаў яго Пасмітнаму. Той страшэнна ўзрадаваўся. З тае пары і падружыліся яны. Перад ад’ездам на фронт яны прысвяцілі адзін аднаму свае вершы.
...Пад вечар гарачыня спала, скончылася і перастрэлка.
— Паспаць бы...— летуценна прамовіў Павел, скончыўшы няхітрую салдацкую вячэру.— Сто гадоў не спаў.
Саша больш за ўсіх ведаў пра слабасць сябра, які дужа любіў паспаць, і ўжо намерыўся быў пусціць чарговы жарт, але іх якраз паклікалі да камандіра роты.
Ноччу сябры пайшлі ў разведку. Разведчыкаў падзялілі на дзве групы. Адной было даручана выведаць правы фланг праціўніка, другой — левы. Здарылася так, што неразлучныя сябры разлучыліся: загад ёсць загад. Саша Пасмітны пайшоў з першай групай, Павел Лыкоўскі — з другой. Абедзве павінны былі вярнуцца ў тры з паловай гадзіны.
У пачатку трэцяй гадзіны з таго боку, куды пайшла група Сашы, пачулася частая аўтаматная страляніна, ды неўзабаве заціхла. Дакладна а палове чацвёртай кіраўнік Паўлавай групы далажыў камандзіру роты аб выніках разведкі. У абароне фашыстаў было выяўлена слабае звяно. Пачалася падрыхтоўка да атакі, якая была назначана на восем гадзін раніцы.
Павел паглядзеў на гадзіннік. Ён паказваў чатыры гадзіны. Сашынай групы ўсё яшчэ не было. Паўла ахапіла трывога. Ён ледзь не праз кожную хвіліну адчыняў вечка старога бацькоўскага гадзінніка. Час ішоў марудна, вельмі марудна.
Непакой за лёс разведчыкаў ахапіў усю роту.
Чвэртка пятай гадзіны. Палова пятай... Яшчэ дзесяць, яшчэ пятнаццаць мінут... З-за далёкага ўзгорка, з таго боку, адкуль чакалі разведчыкаў, раптам заззяў промень сонца, і тады Павел зразумеў, што больш чакаць дарэмна. З хлопцамі штосьці здарылася...
Рота пайшла ў атаку не ў восем, а ў шэсць гадзін: не, не маглі салдаты выседзець у акопах!..
Звесткі, здабытыя Паўлавай групай, далі сваю карысць. Трэці ўзвод амаль без страт прарваў абарону гітлераўцаў на левым флангу. Немцы разгубіліся, а ў гэты час справа і ў лоб ім ударылі другі і першы ўзводы, і вёска стала нашай.
Пасярэдзіне Сысоеўкі стаяў прасторны цагляны будынак. Проста незразумела было, як ёп уцалеў: ад усёй вёскі, дзе раней было дзвесце, а мо нават і трыста двароў, не засталося і пяцідзесяці. Павел уварваўся ў гэты будынак і ў адным з пакояў убачыў тое, ад чаго захаланула сэрца. Пад столлю вісела цела савецкага салдата. Ён быў падвешаны за ногі... Павел не адразу пазнаў у ім Сашу Пасмітнага,— да таго быў скалечаны яго твар...
З дапамогай таварышаў Павел асцярожна зняў цела сябра і паклаў яго на пастаўленыя поруч крэслы,— ніякай іншай мэблі ў пакоі не было.
Салдаты знялі каскі...
Сашу пахавалі за аколіцай, пад маладзенькай бярозкай, што адзінока стаяла ля дарогі. Павел некалькі разоў прыходзіў на магілу сябра. Калі ён наведаўся сюды першы раз, у яго нарадзілася думка — пабудаваць Сашу помнік. У той момант Павел не ўяўляў сабе, як ён гэта зробіць — за ягонымі плячыма быў вельмі малы жыццёвы вопыт, які абарваўся на дзесятым класе сярэдняй школы.
Павел пачаў пісаць верш на смерць Сашы, але верш выходзіў невыразны, бледны. Не напісаўшы і палавіны яго, Павел шпурнуў аловак і злосна скамячыў паперу, на якой ніяк не змяшчаўся боль салдацкага сэрца.
Пасля таго Павел больш не браўся за вершы, зразумеўшы, што пісаць ён не можа і што паэт з яго не выйдзе.
Ля Сашынай магілы і пазнаёміўся Лыкоўскі з дзедам Нічыпарам. Яму першаму і расказаў ён пра сваю думку-мару.
— Добра, хлопец,— сказаў тады дзед Нічыпар,— сябар твой варты таго, каб яму помнік паставіць. Героем трымаўся. Вораг нічога не выпытаў у яго.
А праз хвіліну дадаў неяк сурова:
— Усе нашы справы павінны быць помнікам яму! Ты памятай гэта!
Стары казаў так, нібы Павел павінен быў пайсці з Сысоеўкі не разам са сваёй ротай, што з баямі прасоўвалася ўсё далей і далей на захад, а адзін у спакойную, зусім бяспечную праходку.
Ды хоць шлях ад Сысоеўкі да Берліна быў не зусім бяспечны, здарылася так, што на ўсім яго працягу Павел ні разу не быў паранены.
На рэйхстагу ён распісаўся за двух — за сябе і за Сашу.
Данецкі шахцёр Аляксандр Пасмітны і мёртвы прыйшоў у Берлін.
...А думцы-мары Паўла і надышоў ужо час здзейсніцца. Інстытут скончаны. Пачалася ўседлівая карпатлівая работа над помнікам гвардыі радавому Аляксандру Пасмітнаму. Праект помніка амаль ужо гатовы, трэба толькі дапасаваць яшчэ некаторыя дэталі. Павел падумаў, што лепш за ўсё гэта зрабіць на месцы. І вось ён едзе ў Сысоеўку.
«Не, не пазнаў мяне дзед Нічыпар,— думае пад аднастайны стук колаў вагона Павел Лыкоўскі.— Але ж, столькі часу мінула... А Саша? Ці помніць хто ў Сысоеўцы Сашу? Ці захавалася яго магіла?..»
Поезд падыходзіў да станцыі, і па вагону захадзілі, затупалі пасажыры. Паўлу трэба было выходзіць. Ён узяў свой партфель і накіраваўся да выхада.
Станцыя была маленькая, пасажыраў з поезда сышло не многа, села ў поезд яшчэ менш. Не паспеў Лыкоўскі ўвайсці ў чысценькі ўтульны вакзальчык, як пачуўся гудок паравоза, і поезд, ляснуўшы на развітанне буферамі, рушыў далей.
Да Сысоеўкі, ведаў Павел, было кіламетраў трыццаць, не менш. Ён намерыўся перачакаць да раніцы на вакзале, а там ужо прыдумваць што-небудзь назаўтра. Аднак не ўправіўся ён нават прысесці на шырокую канапу, як адчыніліся дзверы і ў вакзал, следам за воблакам марознага паветра, увайшоў дзед Нічыпар. Лыкоўскі спярша нават не пазнаў яго: на старым быў вялізны доўгі кажух з высока настаўленым каўняром, а гэтага кажуха Павел у вагоне не бачыў. «Мусіць, па дзеда прыехалі на станцыю з калгаса»,— падумаў Павел.
— Ну, хто тут будзе мне ў дарогу? — жартаўліва загаварыў дзед, хоць у вакзале, акрамя Лыкоўскага, нікога не было.— Вам не на Сысоеўку, часам? — звярнуўся ён да Паўла.
Лыкоўскаму не хацелася, каб хто ведаў, што ён прыехаў у Сысоеўку, і таму нікому ён не хацеў быць спадарожнікам. Але адмаўляцца было няёмка, бо дзед мог убачыць яго ў вёсцы, і тое, што ён адмовіўся, вытлумачыў бы па-свойму.
— Няма, выходзіць спадарожнікаў? — перапытаў дзед Нічыпар, аглядаючы пустую залу.
— Давайце паедзем,—сказаў Павел.
— От і добра,— яўна ўзрадаваўся стары.— Адзежа толькі, гляджу, слабаватая ў вас для такога прагону.
Але, спахапіўшыся, што гэтымі словамі можа напалохаць Паўла, дзед паспешліва дадаў, забіраючы партфель Лыкоўскага:
— Але ж нічога: каняка ў мяне, як той леў, у момант дамчыць. Кажух таксама ладны — на двух хопіць. А ногі ў сена схаваеце. Паедзем. Жывы будзем — не памром!
За фурмана сядзеў ружовашчокі шыракатвары хлопец гадоў чатырнаццаці — унук старога, як даведаўся неўзабаве Павел.
— А ну, пахадзі лейцамі, Пецька! — гукнуў дзед Нічыпар.
Ды каняка быў, відаць, не зусім як леў, бо «хадзіць лейцамі» хлопцу давялося як мае быць.
У санях дзед Нічыпар чамусьці прымоўкнуў. Заняты сваімі думкамі, маўчаў і Павел. Толькі Пецька ўвесь час не пераставаў паведамляць дзеду навін і падзей за ўсе два тыдні часу, што дзеда не было дома. Расказаў Пеця і пра тое, што Пралеска прывяла бычка і што Вольга ўчора двойку па арыфметыцы зарабіла і ўвесь вечар раўла, і пра тое, што, кажуць, у калгаса забяруць чырвоны сцяг, бо «Ленінскі шлях» раней падрыхтаваўся да вясны.
Апошняе паведамленне вывела дзеда з дрымоты. Ён прабурчаў нешта, на некага нават вылаяўся.
— Яшчэ пабачым, хто каго возьме,— сказаў дзед Нічыпар.— Ураджаем мы іх усё роўна аблапошым. Тады пабачым, у каго сцяг будзе.
З далейшай размовы дзеда Нічыпара з унукам Павел даведаўся, што дзед ездзіў у сельскагаспадарчую акадэмію чытаць студэнтам лекцыю пра свой вопыт, як вырошчваць высокія ўраджаі бульбы, пасля быў у навукова-даследчым інстытуце і набраўся там столькі мудрасці, што самога калгаснага агранома заткне за пояс.
— Экзамены на курсах яшчэ не пачыналіся? — спытаў дзед Нічыпар у Пецькі.
— Заўтра, кажуць, пачнуцца.
— Добра, паспеў акурат.— Павярнуўшыся да Паўла, дзед ахвотна растлумачыў: — У агратэхнічнай групе састаю, бачыце. Экзамены от буду здаваць. Хоць на старасці год, а ўсё ж хачу мець дакумент, што прайшоў навуку.
І, падумаўшы крыху, дадаў:
— Без навукі, чалавеча, цяпер у нашай сялянскай справе ані кроку.
Удалечыні паказаліся агеньчыкі.
— Вунь яна, наша Сысоеўка,— ажывіўся дзед.— Цяперака мы бадай-што дома... А бабы ў печах ужо вунь паляць. Акурат на блінцы паспеем. Эх, скажу вам, няма нічога на свеце смачней за нашы сысоеўскія блінцы. А яшчэ калі, скажам, са скваркамі! Сіпіць гэта, скажам, патэльня мачанкі, а ты скруціш блінец у трубку, макнеш яго ў сала, дый скварачку заадно падчэпіш... Не адарвацца, у каго рот вялікі...
Твар старога расплыўся ў хітрай ухмылцы, ён нават прыцмокнуў языком.
— А кілбасы ў нас робяць — уга! — выхваляўся далей дзед Нічыпар.— Куды там гарадскім да нашых! Падсмажыць гэта табе старая скрутак, паставіць патэльню, на стол — за вушы не адцягнеш!
Пад’ехалі да вёскі. І адразу ж з розных двароў забрахалі сабакі.
— Тпру-у-у! — крыкнуў Пецька на свайго «льва».— Бач ты, разышоўся пад раніцу. Не стрымаеш.
Лыкоўскі агледзеўся. Сані стаялі каля даволі вялікай хаты з прыгожымі ўзорнымі аканіцамі і разьбяным ганкам.
— От і прыехалі,— ці то з тугою, ці то з жалем у голасе праказаў дзед Нічыпар.
— Вельмі дзякую вам,— сказаў Павел, злазячы з саней.
— Наадварот, гэта я вам дзякаваць павінен: страх не люблю адзін па дарогах ездзіць. Ад нуды можна прапасці... А вам жа куды — да нас у Сысоеўку ці далей дзе трэба?
— У Сысоеўку...— адказаў Павел.— Да старшыні вашага трэба мне па справах.
— Дык Пецька ў момант дамчыць!
— Не, не, вы ўжо не турбуйцеся, калі ласка,— заспяшаўся Лыкоўскі.— Я сам...
Даволі няўважліва выслухаўшы падрабязныя тлумачэнні дзеда Нічыпара пра тое, як дайсці да старшыні, Павел развітаўся са старым і, паабяцаўшы абавязкова наведацца на блінцы са скваркамі, хутка закрочыў па вуліцы. Сабачы брэх зноў узняўся над вёскай.
Пачало світаць.
Хату старшыні Павел мінуў, толькі зірнуўшы на яе, і неўзабаве выйшаў за аколіцу. Цяпер было ўжо зусім блізка. Вунь і бярозка,— канешне ж тая самая. Але як яна вырасла! Павел прыскорыў хаду.
Ля бярозы правільным прамавугольнікам стаяла могілкавая агарожа. Можна было ўжо прыкмеціць, што яна афарбавана ў чырвоны колер. Ад дарогі да агарожы бегла роўная, старанна расчышчаная сцежка. І не далей як учора тут хадзілі людзі: на снезе відаць было мноства слядоў.
Лыкоўскі лёгка адчыніў брамку. За агарожай узвышаўся магільны пагорак. Чыесьці рукі любоўна разраўнялі на ім снег, абклаўшы яго пышнымі яловымі лапкамі, зялёнымі і поўнымі жыцця.
На тым месцы, дзе Павел некалі ўкапаў простую непагабляваную дошку з кароткім надпісам, цяпер стаяў строгі каменны абеліск з пяціканцовай зоркай наверсе. Пасярэдзіне абеліска ў чорнай рамцы пад шклом быў партрэт Сашы, а пад партрэтам бронзавы надпіс: «Тут пахаваны гвардыі радавы Аляксандр Пракопавіч Пасмітны, закатаваны нямецка-фашысцкімі акупантамі ў вёсцы Сысоеўцы 19 мая 1944 года». А крыху ніжэй ззялі словы: «Вечная слава героям, загінуўшым у барацьбе за свабоду і незалежнасць нашай Радзімы».
Павел зняў шапку і колькі хвілін нерухома стаяў ля магілы.
Ужо зусім развіднела. З-за таго самага ўзгорка, што і ў сорак чацвёртым годзе, паказалася сонца.
Ля агарожы, з аднаго і з другога боку ад магілы, стаялі дзве лаўкі. Лыкоўскі сеў на адну з іх і не заўважыў, як да яго, мякка ступаючы, падышоў дзед Нічыпар.
Стары сеў побач. Павел адразу зразумеў, што дзед Нічыпар даўно пазнаў яго, і яму стала няёмка, што ён не зачаў гаворкі са старым яшчэ там, у вагоне.
— Наведацца прыехалі?
— Але.
Памаўчалі.
— Хто гэта даглядае так магілу? — спытаў Лыкоўскі.
— Піянерыя наша,— адказаў дзед Нічыпар.— Яны сюды штодня ходзяць. І Пецька, унук мой, таксама. А сёлета надумаліся яблыні тут пасадзіць ды вішні.
Потым стары спытаў:
— А пра мару сваю не забыліся?
— Не, дзед Нічыпар. Таму і прыехаў.
— Так... Гэта добра...— Перачакаўшы нейкі час, стары сказаў: — А я вас адразу прызнаў, там, у поездзе. Бачу, і вы мяне быццам прыпомнілі. Ну што ж, думаю...
— Прашу прабачыць... Але падумалася мне, а што калі Сашу тут даўно ўжо забылі. Ведаеце, як цяжка было б тады...
— Добра, пойдзем, пакажу я табе сёе-тое.
Яны ішлі па той самай вуліцы, па якой калісьці Павел бег з аўтаматам у руках і з гранатамі за поясам. Ды тут нішто ўжо не нагадвала пра мінулае. Ад руінаў і пажарышчаў не засталося і следу. Паабапал вуліцы стаялі новыя, добра зрубленыя, пад чарапіцай, дамы.
— У якой жа пасадзе ходзіце вы цяперака? — спытаў дзед Нічыпар.
— Архітэктарам буду. Будаваць збіраюся.— І Павел пачаў расказваць старому пра свае намеры на будучыню.
Падышлі да вялікага цаглянага будынка. Павел угледзеўся ў яго, і сэрца яму кальнула. Ды гэта ж той самы будынак, у адным з пакояў якога знайшоў ён свайго сябра!
Але будынак быў большы. Над ім быў надбудаваны яшчэ адзін паверх. Павел падышоў бліжэй і над уваходнымі дзвярыма зусім нечакана прачытаў: «Сярэдняя школа імя Аляксандра Пасмітнага».
Лыкоўскі павярнуўся. Дзед Нічыпар стаяў на другім баку вуліцы і чакаў Паўла. Лыкоўскі рушыў да дзеда, стаў поплеч з ім і яшчэ раз акінуў позіркам школу імя яго сябра.
Вось ён, помнік Сашу Пасмітнаму. Помнік, што стаяць будзе вечна!
Вуліца напоўнілася вясёлымі шчабяткімі галасамі. У школу ішлі дзеці.
А сонца падымалася ўжо вышэй і вышэй. І раптам зазвінеў капеж — верная адзнака таго, што хутка будзе вясна.
1950