Зняўшы трубку, Клаўдзія Пятроўна набрала нумар, пачакала, пакуль ёй адкажуць, а тады скоранька пачала гаварыць:
— Гэта ты, Хоша? Я нешта не пазнала цябе. Нейкі ў цябе зусім не твой голас. А можа гэта не ты?.. Ну што ж маўчыш, скажы што-небудзь яшчэ... Алё, алё, гэта прараб Ліпневіч?
Прыціснуўшы трубку мацней да вуха, Клаўдзія Пятроўна заўсміхалася.
— А-а, у цябе нарада...— Яна прыкрыла трубку рукою і сказала да дзецюка, што сядзеў на канапе з выглядам чалавека, прыкутага да яе нябачнымі ланцугамі: — У яго нарада. У яго поўны кабінет людзей.— Потым зноў пачала гаварыць у трубку: — Пасля? Навошта мне званіць пасля, калі ў мяне вельмі тэрміновая справа. І нічога з тваімі людзьмі не станецца, могуць і пачакаць хвілінку... Гэта я балбачу ўжо цэлых пяць хвілін?! Не выдумляй, навошта ты заўсёды выдумляеш! Абы я толькі пазваніла, ты заўсёды... Ну, добра, зараз скажу. Дык вось, слухай...
Клаўдзія Пятроўна зрабіла кароткую паўзу і выпаліла:
— Да нас прыехалі госці!
Дзяцюк на канапе варухнуўся, але тут жа зноў сцішыўся.
— Не ўгадаў! — гаварыла далей Клаўдзія Пятроўна.— Не мае шаноўныя сваячкі з Капыля, а твой кроўны пляменнічак з Ліпневічаў. Ага, ажно з Ліпневічаў у сталіцу прыджгаў... Не, ён ужо не падшыванец. Дзесяты клас, кажа, сёлета скончыў. Такі ладны дзяцюк, от пабачыш... Ды во нядаўна ўваліўся. Я нават і не пазнала яго, пакуль ён сам не сказаў. Гэта ж мы калі ездзілі да іх? Гадоў таму пяць, мусіць. А то і ўсе шэсць.
— Ага, якраз шэсць,— ломкім баском сказаў Сёмка і зачырванеўся, бы дзяўчына.
— Дык гэта я чаго званю? Абед у нас ёсць, учарашні. Але ж трэба, сам ведаеш... Ага, захапі, як будзеш ісці дамоў. І бляшанку шпротаў, ты ж ведаеш, я іх дужа люблю. Можа, якраз і Сёмка ўпадабае, ён жа ў тых вашых Ліпневічах нічога такога, мусіць, і ў вочы не бачыў. Грошы ў цябе ёсць?.. Гэта ты назнарок гэтак кажаш, каб людзі чулі? Разжаліўся, падумаеш! Жонка яго крыўдзіць, нават папяросы сама яму купляе, каб не перадаць лішняй капейчыны!.. Ну, не буду. Перахапі там у каго-небудзь, а заўтра я табе дам, ты і аддасі. Во і добра. Дык жа не затрымлівайся, а то Сёмку не церпіцца пабачыць цябе.
Клаўдзія Пятроўна паклала трубку, зірнула на гадзіннік і, зноў лагодна ўсміхаючыся, сказала да Сёмкі:
— Харытон Ігнатавіч кажа, што не забавіцца, яму не церпіцца пабачыць цябе. Праз гадзіну будзе дома. То я пайду на кухню, а ты, Сенечка, пакуль яно тое, можаш пачытаць. Даць табе «Неделю»? Апошні нумар дужа цікавы. Асабліва стацейка пра мамантаў. Проста жах! А мне ты прабач.
— Нічога, цётачка Клавачка,— сказаў Сёмка і зноў зачырванеўся.— Вы рабіце, што вам трэба. А я во, праўда, пачытаю.
Дакладна праз гадзіну ў калідоры пачуўся званок, а потым і голас Харытона Ігнатавіча. Толькі тады Сёмка адважыўся ўстаць з канапы.
У пакой імклівай хадою ўвайшоў каржакаваты крыху залішне патаўсцелы мужчына ў шэрым пакамечаным гарнітуры — вельмі знаёмы, і ў той жа час нейкі не той, якога ведаў Сёмка. Дзіва што, ён жа, Сёмка, быў тады, падчас іхняе апошняе сустрэчы, зусім дзіцянё і ўсё ўспрымаў, вядома ж, іначай.
— Пакажыся, пакажыся, хлопча! — гаварыў Харытон Ігнатавіч, адступаючы на крок назад і з галавы да ног азіраючы Сёмку.— Малайчына, ну проста малайчына, нічога не скажаш. Нашае пароды, нашае! А я і не паверыў быў Клаве, калі яна сказала па тэлефоне, што ты такі ладны ды прыгожы. Ажно і праўда. Ну, то давай пацалуемся, племяшок. Толькі ж глядзі, не задаві мяне, чарцяка гэтакі, га-га-га!..
Ён сам абняў Сёмку і пацалаваў яго ў шчаку. Хлопец яшчэ болей засаромеўся, у яго дробненька затрымцелі вейкі, а на лбе выступілі пацеркі поту.
— Добры дзень вам, дзядзька Харытон... Во я прыехаў... Да вас, значыцца...
Сёмка быў старэйшы сын меншай Харытонавай сястры Ганны, у якой гадавалася яшчэ і трое дачок. Сам жа Харытон Ігнатавіч дзяцей не прыдбаў. Праўда, на першым годзе іхняга сумеснага з Клаўдзіяй Пятроўнай жыцця мелася быць у іх дзіцятка, але яны вырашылі, што ім яшчэ зарана абзаводзіцца патомствам, і Клаўдзія Пятроўна пайшла да аднае знаёмае цёткі. Тая зрабіла сваю справу, відаць, не дужа спрытна, бо з таго часу, вось ужо больш за дваццаць год, яны вякуюць свой век бяздзетнымі. І неяк нават прывыклі ўжо да гэтага, неяк змірыліся з такім сваім лёсам, бо — што ж паробіш, самі вінаватыя...
Сёмка запомніўся Харытону Ігнатавічу хударлявым на выгляд, нібы нават хваравітым хлапчуком. Такім, ці прыкладна такім, меркаваў Харытон Ігнатавіч убачыць Сёмку і цяпер. А перад ім стаяў высокі плячысты юнак з загарэлым тварам, у клятчастай кашулі, якая, здавалася, вось-вось трэсне па швах.
— Прыехаў, значыцца... Да вас...
— Сядай, племяшок, сядай. Во тут давай пасядзім на канапе, пагамонім, пакуль гаспадынька паставіць нам што якое на стол,— у шчаслівым узбуджэнні гаварыў Харытон Ігнатавіч і сам першы плюхнуўся на канапу.— Клавачка, ты нам скора дасі чаго падсілкавацца, а то мы абодва з дарогі, праўда — адзін трохі з большай, другі трохі з меншай, га-га-га...
— Ды во буду ўжо накрываць на стол,— сказала Клаўдзія Пятроўна і адчыніла шафу, каб узяць абрус. Абрус быў габеленавы і яшчэ зусім новы, Клаўдзія Пятроўна толькі нядаўна купіла яго ў камісіёнцы і цяпер, відаць, хацела пахваліцца ім перад госцем. Ды Харытон Ігнатавіч раптам сказаў:
— Не трэба, Клавачка, залішне турбавацца. Мы ж свае людзі, дык навошта нам розная там паказуха. Паабедаем па-свойску, па-сямейнаму, на кухні.
— Хоша, ну што ты! — абурылася Клаўдзія Пятроўна.— Як гэта можна — прымаць гасцей на кухні!..
— Нічога, Клавачка, нічога. Няхай Сёмка ведае, што мы людзі простыя, што ў нас усё самае звычайнае, што мы не лётаем у нябёсах, а ходзім па буднай зямельцы, як і ўсе грэшныя людзі. Праўда, усё найбольш трушком, трушком...
Хоць Клаўдзія Пятроўна і паморшчылася, аднак спрачацца з мужам не стала. Яна толькі ўпікнула:
— Але што гэта ты яму ўсё «Сёмка» ды «Сёмка». Ён жа Сямён, гэта значыць, у крайнім выпадку, Сеня. Чалавек можа пакрыўдзіцца або падумаць пра нас што якое.
Сёмка памкнуўся быў штосьці сказаць, але Харытон Ігнатавіч перапыніў яго.
— Для каго, мажліва, Сямён, для каго, мажліва, нават і Сеня, а то і Сенечка, а для мяне — Сёмка, і ўсё тут, бо я яго яшчэ во з такое пары ведаю, яшчэ на руках некалі гушкаў, а ты мне кажаш! Правільна я каменцірую, Сёмка?
Сёмка не ведаў, ці гушкаў яго калі на руках дзядзька Харытон, але на ўсякі выпадак сказаў:
— А няго ж.
— А ты мне кажаш...
«Цікава, аднак, чаго ён прыехаў? — думаў тым часам Харытон Ігнатавіч.— Напэўна, прасіць чаго-небудзь. Яны, гэтыя вясковыя, адно і прыязджаюць, каб выканькаць то тое, то другое...»
Хвілін праз колькі Клаўдзія Пятроўна паклікала іх на кухню. Харытон Ігнатавіч урачыста адкаркаваў бутэльку з доўгім рылам і, паказваючы на наклейку, паведаміў:
— «Фяцяска». Сухое румынскае віно. Я ўвогуле, каб ты ведаў, п’ю толькі адно сухое. І табе, як старэйшы і, вядома, больш вопытны, раю таксама. Такога хоць цэлую цыстэрну выжлукціш, ніколі дурны не будзеш, не тое што ад гарэлкі або нават ад каньяку. Трэба, племяшок, як той нехта казаў, і піць, і на вышыні быць. А то бывае каторы на капейку вып’е, а глупства на ўсю дзесятку наробіць, калі не больш, ды яшчэ потым...
— Нешта ты не з таго пачаў, Хоша,— сказала Клаўдзія Пятроўна.— Мы ад цябе чакаем тосту, а ты нешта паехаў некуды не туды.
— Што ж, можна і тост,— згадзіўся Харытон Ігнатавіч.— За сустрэчу, так сказаць! Вось ён і ўвесь тост на даную хвіліну. Першую чарку трэба да дна, Сёмка. Цягні, цягні, чаго моршчышся? Віно, скажу табе, хоць і кіслае, але дужа пальзіцельнае. У ім — само сонца і жывыя вітаміны. Галава пасля яго, калі хочаш ведаць, заўсёды светлая, чыстая, і назаўтра нідзе нічога не баліць. Хоць цыстэрну выпі, хоць дзве.
— Можна падумаць, што ты якраз тыя дзве цыстэрны і прывалок у хату,— сказала Клаўдзія Пятроўна.— А ты, Сенечка, закусвай, а не сядзі склаўшы ручкі. Што на цябе пазірае, тое і бяры. Можа шпротаў пакаштуеш? От гэта папраўдзе і смачная і пальзіцельная рэч. Далікатэс, адным словам. Ты ведаеш, што такое далікатэс, Сенечка?
— Не чапіся да чалавека, Клавачка, не чапіся. Што ён — з джунгляў прыехаў ці яшчэ адкуль? Ён усё чыста ведае, бо нашы Ліпневічы — вёска культурная, гэта табе не нейкія там Гімалаі. Ды і адукацыю ён атрымаў, і не малую, сама ведаеш. Большую, дарэчы, за тваю. Ты от лепей скажы мне, Сёмка, спадабалася табе «Фяцяска» або не спадабалася? Толькі шчыра, па-нашаму, па-простаму.
— Назва дужа прыгожая,— сказаў Сёмка.— Цікава, што яна азначае? Мабыць, штосьці ласкавае, пяшчотнае.
— Але, назва схавана ад нас таямніцай чужое мовы. Што яно і да чаго — адзін бог ведае. Не лічачы, вядома, румынаў. Дарэчы, ты якую мову вывучаў у школе?
— Спярша нямецкую. А потым прыслалі да нас у школу новую настаўніцу, узяліся за англійскую.
— І ні той, ні гэтай, напэўна, не навучыліся?
— Дзе там было навучыцца. Бэкаем, чытаючы, збольшага, а каб перакласці з прачытанага ці самому што якое сказаць па-іхняму — ні ў зуб нагой.
— Дзела паршывае,— зазначыў Харытон Ігнатавіч, зноў наліваючы віно ў чаркі.— Без замежнай мовы цяпер ні ў адзін інстытут не паступіш. І на парог не пусцяць.
— А я і не збіраюся нікуды паступаць,— крыху ўжо асвойтаўшыся за сталом, сказаў Сёмка.— Такога ў мяне і ў галаве не было.
— А мы думалі...— Клаўдзія Пятроўна зірнула на мужа.— Мы думалі, што ты прыехаў здаваць дакументы ў якую навучальную ўстанову. Можа, думалі, нават ва універсітэт.
— Хто гэта — мы? — строга сказаў да жонкі Харытон Ігнатавіч.— Можа, ты што якое гэткае сваімі жаночымі мазгамі і думала, за гэта я не ручаюся, а што тычыцца мяне, дык я быў упэўнены, што Сёмка нікуды з нашых Ліпневічаў не паедзе, бо ён і там патрэбен, і нават вельмі патрэбен. Для яго і там работы хопіць да самае макаўкі. Правільна я каменцірую, Сёмка?
— Ды ўжо ж...
— Таму я прапаную наступны тост за нашы Ліпневічы, за тое, каб яны жылі і красавалі, дужэлі і харашэлі!
— Сяло наша найлепшае,— сказаў Сёмка.— Пейзажы вакол — толькі карціны з іх і малюй. Ды вы ж ведаеце,— павярнуў ён твар да Клаўдзіі Пятроўны,— вы былі ў нас. Я памятаю, як вы да нас прыязджалі. Вы мне тады яшчэ складанчык падарылі. Доўга ён у мяне быў, пакуль не ўпусціў у рэчку. Каталіся мы аднаго разу на лодцы, а ён раптам слізь з рук, боўць у ваду. Да самага вечара, пакуль не сцямнела, ныралі мы, але так і не знайшлі. Глыбока на тым месцы было, і дно мулаватае.
— Паплакаў, відаць, нямала,— засмяяўся Харытон Ігнатавіч.
— Было,— прызнаўся Сёмка.
— Дзівак, напісаў бы нам, мы б табе новы прыслалі,— сказала Клаўдзія Пятроўна.— Яшчэ і лепшы.
— Няёмка было пісаць.
— Ну, пабеглі! — сказаў Харытон Ігнатавіч і пачаў патрошку каўтаць са свае чаркі.
Адсёрбнула віна і Клаўдзія Пятроўна, тады перасмыкнулася і болей піць не стала. Сёмка кульнуў сваю чарку адным махам і, каб не паморшчыцца, упіхнуў у рот шпроціну.
Клаўдзія Пятроўна наліла ў талеркі рысавага супу на курыным булёне. Упраўляліся з ім моўчкі, нібы зараней умовіліся, што, пакуль не з’ядуць, не скажуць ні слова.
— Што там у цябе сёння на другое? — адставіўшы пустую талерку і адсопваючыся, спытаў Харытон Ігнатавіч.
— Катлеты, хіба ты не ведаеш? У магазіне паўфабрыкатаў учора брала, але нішто сабе. Гарнір дык дужа ўдаўся. Такая смачная бульба — пальчыкі абліжаце!
— З кубанскім соусам?
— Ну.
— Ладна, давай катлеты. У нас, Сёмка, усё па-простаму, сам бачыш. Розныя там марцыпаны і да іх падобныя прысмакі мы не ямо. А катлеты — страва, між іншым, здаровая. Давай нам, Клавачка, катлеты. Чуеш, Сёмка, які пах ад іх ідзе? Аж у носе казыча. Тут і сам бог вялеў узяць яшчэ па адной чарачцы, вунь і ў бутэльцы, глядзі, якраз па адной яшчэ будзе. Правільна я каменцірую, Сёмка?
— Дзякую, дзядзечка, але мне штосьці болей не хочацца,— умольна сказаў Сёмка.
— Не спадабалася, значыцца, «Фяцяска»? — спахмурнеў Харытон Ігнатавіч.— Да сельгаснапітку ўжо, мусіць, прылаўчыўся?
— У нас у сяле самагону не гоняць. Я дык яго і не нюхаў ніколі, і не бачыў.
— Так я табе і паверыў. Хаця...— Харытон Ігнатавіч падумаў, а тады з пераконаннем зазначыў.— Хаця яно гэтак і павінна быць. Калгаснікі жывуць цяпер заможна, грошы ім даюць, дык навошта і сапраўды важдацца з тым самагонам? Пайшоў сабе ў краму і ўзяў з белай галоўкай. А скажы, многа цяпер п’юць? Толькі шчыра скажы.
— Хто як. Каторыя многа, каторыя мала. Хто як.
А старшыня ваш? У вас хто цяпер — усё яшчэ Супрун?
— Ага.
— П’е?
— Сам я не бачыў. Ды і людзі кажуць, што не злоўжывае.
— Так я і паверыў. Хаця... Цяпер, вядома, старшыні разумнейшымі парабіліся. Не поўзаюць болей на карачках з канца ў канец сяла, не дэманструюць перад часным народам сваё свінячае нутро. Цяпер яны, калі што якое, дык на печах вылежваюцца. Прыхварнуў, маўляў, маласць, што тут паробіш. Сэрца або, наадварот, пячонка. Паспрабуй, разбярыся фельчар у тых ягоных вантробах.
— Наш старшыня не вылежваецца. Дзень пры дні на рабоце.
— Так я і паверыў...
— Ты еш, Сенечка, еш,— сказала Клаўдзія Пятроўна.— Я табе на гарнір яшчэ і грэчневай кашы паклала. Ты любіш грэчку? У нас дык яе днём з агнём не знойдзеш. Па блату дастала.
— Трасцы б ты дастала, каб не даў я загадчыку магазіна мех цэменту,— сказаў Харытон Ігнатавіч.— Будуецца чалавек, трэба ж было памагчы,— растлумачыў ён Сёмку. І потым спытаў: — Дык ты папраўдзе не будзеш болей піць?
— Не хочацца болей, дзядзечка.
— То і я тады не буду. Няхай на другі раз астаецца.
Харытон Ігнатавіч уліў жончыну чарку назад у бутэльку і старанна закаркаваў яе.
— На той другі раз з твайго віна воцат будзе,— сказала Клаўдзія Пятроўна.
— Нічога з ім да заўтрага не зробіцца. А заўтра мы з Сёмкам яшчэ кульнём перад абедам.
Яны ўзяліся жаваць свае катлеты. І нейкі час зноў маўчалі. Потым Клаўдзія Пятроўна задумліва прамовіла:
— Усё ж я не разумею... Вучыцца дзесяць гадоў, атрымаць асвету... сярэднюю асвету!.. і астацца ў калгасе. Каб рабіць тое самае, што рабілі твае малапісьменныя бацькі і зусім непісьменныя дзяды. Дык навошта тады было тое вучэнне? Не разумею!
— Ты шмат чаго не разумееш, Клавачка,— паблажліва сказаў Харытон Ігнатавіч.— А галоўнае, ты не разумееш нашага часу. Так сказаць, сітуацыі.
— Можна падумаць, што толькі адзін ты ўсё і разумееш! — агрызнулася Клаўдзія Пятроўна.— А от я хачу сур’ёзна спытаць у Сенечкі. Няўжо ты, Сенечка, і сапраўды нікуды не хочаш паступіць вучыцца далей? Няўжо табе не хочацца стаць інжынерам, або настаўнікам, або хоць аграномам, нарэшце? Ані не хочацца? Ну скажы мне, толькі чыстую праўду?
— Я люблю машыны,— прамовіў Сёмка і зноў, ужо ў каторы раз сёння, пачырванеў.
— Во, во, я так і думала. Дык чаго ж ты не паступаеш у інстытут? У політэхнічны, напрыклад, ці яшчэ там у нейкі, я не ведаю ў які. Скончыш — і будзеш за інжынера дзе-небудзь на заводзе, або на фабрыцы, ці на якой будоўлі, там жа цяпер скрозь адны машыны...
— Вы мяне не так зразумелі, цётачка... Не, відаць, гэта я сам не зусім дакладна сказаў. Я якія машыны люблю? Трактары, камбайны, вось якія.
— І гэта таксама добра, хто ж кажа, што кепска. То якраз і можна скончыць такі факультэт, пасля якога і пашлюць інжынерам на трактарны завод альбо на камбайнавы. Я гэта і маю на ўвазе, я цябе правільна зразумела.
— Усё ж, даруйце, не зусім правільна. Бо я што хацеў сказаць? Што я сам, разумееце — сам! — люблю рабіць на машыне. На трактары. А яшчэ болей — на камбайне. Камбайн — о, гэта мая мара ад самага маленства, далібог. Я ўжо столькі кніжак прачытаў — і пра камбайны, і пра камбайнераў! І я буду ўрэшце працаваць на камбайне, абавязкова буду. А на трактары я ўжо і цяпер умею, нас у школе вучылі. Нават і пасведчанне далі, спецыяльная камісія з раёна прыязджала. Мяне, сказаць вам, цэлую гадзіну мурыжылі, прыдзіраліся не дай ты божа, але я ўсё на «выдатна» здаў, і тэорыю, і практыку. От праз месяц адзін наш трактарыст на пенсію пойдзе, дык я ўжо дамовіўся, што сяду на трактар замест яго.
— Але ж гэта... гразішча, пылішча, духацішча, а божа ж ты мой!..
— Не такая ўжо, скажу я вам, і гразішча, як вы думаеце. А калі нават і гразь, дык дзе без яе абыдзешся, працуючы? Нічога, гразь хоць якая адмыецца. Затое... эх, каб вы хоць разочак селі за руль трактара, ды павялі яго, ды паглядзелі, якія ён барозны за сабой пакідае, якою пасля яго зямелька робіцца, вы можа і не тое гаварылі б!
— О, я з большаю ахвотаю села б за руль аўтамашыны,— засмяялася Клаўдзія Пятроўна.— Вядома, уласнай. Ды яе, на жаль, у нас няма, і невядома, ці будзе калі. Мабыць, ужо і не будзе, хоць Харытон Ігнатавіч і эканоміць з усяе сілы на гарэлцы, на папяросах ды на запалках.
— Глупства нейкае несусветнае ты вярзеш, Клава,— шморгнуў носам Харытон Ігнатавіч.— Тут ідзе сур’ёзная гаворка, чалавек выкладае сваё жыццёвае... гэта самае... крэда, а ты сунешся са сваімі недарэчнымі жартамі. Маўчала б ужо лепей...
— То гавары тады сам.
— І скажу.— Ён зноў шморгнуў носам.— Я што маю сказаць у даным канкрэтным выпадку? А вось што. Сёмка зробіць абсалютна правільна, калі астанецца ў родным сяле. Падкрэсліваю — абсалютна правільна. За гэта я яго люблю і шаную. Трэба нам уздымаць сельскую гаспадарку ў адпаведнасці з апошнімі дырэктывамі? Безумоўна, трэба. Таму і заслугоўваюць нашага ўсебаковага ўхвалення тыя маладыя людзі, якія не пакідаюць родных сёл, не зважаюць на цяжкасці, не ідуць шукаць доўгага рубля і лёгкага жыцця ў горадзе. І мы павінны цалкам падтрымліваць такіх людзей, а з другога боку, кляйміць ганьбаю тых, хто выкарыстоўвае любую зачэпку, абы толькі ўцячы з тае хаты, дзе нарадзіўся і ўзгадаваўся. Правільна я каменцірую, Сёмка?
Сёмка чамусьці зноўку зачырванеўся і, апусціўшы вочы, пачаў старанна даядаць катлету.
— Ура-а! — выгукнула раптам Клаўдзія Пятроўна і запляскала ў далоні.
Харытон Ігнатавіч здзіўлена зірнуў на жонку. А Клаўдзія Пятроўна ўжо спакойна, але з ноткамі кплівасці ў голасе сказала:
— Я і не ведала, што ты ў мяне такі хвацкі прамоўца. Нібы на якім сходзе выступіў... Дзіўлюся я толькі з аднаго: а чаму ты сам, не раўнуючы, некалі ўцёк... прабач, не ўцёк, а проста з’ехаў... чаму ты з’ехаў са сваіх Ліпневічаў?
— Тады быў другі час. Другая сітуацыя. Апроч таго, у мяне іншы талент,— як апраўдваючыся, гаварыў Харытон Ігнатавіч.— У мяне талент будаўніка. Я нібы нарадзіўся будаўніком, вось у чым уся загваздка.
— То і будаваў бы на сяле,— не сунімалася Клаўдзія Пятроўна: на яе найшоў нейкі гумор, якога зусім не ведаў дагэтуль за жонкаю Харытон Ігнатавіч.— Там жа таксама будуюць, хіба не?
Хацелася, дужа ж хацелася Харытону Ігнатавічу грукнуць кулаком па стале, каб паставіць жонку на сваё месца. Але ён стрымліваў сябе пры госцю, даўшы сабе слова абавязкова зрабіць гэта пасля, калі не будзе сведак.
— Разгарненне не тое,— сказаў Харытон Ігнатавіч, пазіраючы на аднаго толькі Сёмку.— Мне што патрэбна? Мне патрэбен маштаб, размах. А які маштаб, які размах на сяле? Я вунь цяперака дзесяціпавярховую камяніцу адгрохаў. Гмах такі, што, як зірнеш на вільчык знізу, шапка так і валіцца з галавы. А на сяле што? Кароўнікі, стайні, птушнікі... Не, я нічога такога благога сказаць гэтым не хачу. Нам патрэбна і тое, і тое. Але, як той нехта казаў, кесарава — кесару...
— Бач ты яго, кесар-асэсар знайшоўся які,— усё падлівала масла ў агонь Клаўдзія Пятроўна.— Але ж нешта гэтага кесара-асэсара выпіхаюць са сталіцы. На перыферыю нешта гоняць. Не зважаючы на ягоны незвычайны талент.
Харытон Ігнатавіч паклаў сціснутыя ў кулакі рукі на стол перад сабою; гэты яго жэст, здавалася, гаварыў: «Ну, пачакай ты ў мяне, даражэнькая!..»
— Не выпіхаюць, а пасылаюць на ўмацаванне,— як мага больш спакойна сказаў Харытон Ігнатавіч.— І не на перыферыю, а ў абласны цэнтр.
— Падумаеш, абласны цэнтр! Можа для каго гэта і цэнтр, а для мяне — пусты гук. Вельмі ён мне патрэбен, гэты твой цэнтр! Мне і тут, бачыць бог, зусім няблага.
— Ты і сапраўды нічога не разумееш. Ніякай, так сказаць сітуацыі не ўлічваеш.
— Ат!..— махнула рукой Клаўдзія Пятроўна.— Што з табою гаварыць!.. Пойдзем лепш цяпер глядзець тэлевізар.
Яны падаліся ў гасціную. Апошні, пазадзе ўсіх, ішоў Сёмка, нейкі нібы згорблены, з павузелымі плячыма, і адно пільна глядзеў сабе пад ногі — мабыць, таму, што паркет быў наглянцаваны на страшэнны бляск і ён, Сёмка, баяўся пакаўзнуцца.
Па тэлевізары перадавалі футбольны матч. Клаўдзія Пятроўна пачала бурна хварэць за мінскае «Дынама». На злосць ёй Харытон Ігнатавіч стаў хварэць за алма-ацінскі «Кайрат». Адзін Сёмка сядзеў абыякавы — футбола ён не любіў.
Мінчане прайгралі, і гэта ўзняло настрой у Харытона Іванавіча. Ён доўга і ў смак пакепліваў з жонкі, а тая злавала, не ведаючы, як яшчэ дапячы мужу.
Пасля яны пілі чай. Падчас чаявання Клаўдзія Пятроўна пачала асцярожна выпытваць у Сёмкі, чаго ён усё ж прыехаў у Мінск. Сёмка сказаў, што прыехаў проста так, без аніякае асаблівае мэты. Здаў экзамены ў школе — вось і надумаўся на дзён колькі з’ездзіць у сталіцу, паглядзець-падзівіцца, што яна сабою ўяўляе, бо бачыў яе толькі на фота ў газетах ды ў кіно. Добра было б, сказаў ён, каб удалося схадзіць у які тэатр або ў цырк, ды яшчэ ў музей Айчыннай вайны. Ну і, вядома, пахадзіць па магазінах, можа, пападзецца які хвацкі ды недарагі касцюм, грошы яму матка дала.
— Гэта ўжо, Сенечка, палажыся на мяне,— узрадаваная, сказала Клаўдзія Пятроўна.— Мы табе такі касцюмчык адарвём, што ўсе дзеўкі ў Ліпневічах ніцма ўпадуць перад табою! У мяне ж поўна блату ў магазінах.
— Быў бы ён у цябе, гэты блат, калі б...— буркнуў Харытон Ігнатавіч, але болей гаварыць нічога не стаў, а пачаў старанна сёрбаць чай.
Клаўдзія Пятроўна частавала Сёмку, наліваючы яму шклянку за шклянкай, і адно запэўняла яго, што ўсё чыста пакажа яму ў Мінску, абы толькі ён чаго захацеў. Сёмка дзякаваў, болей ужо не бянтэжачыся і не чырванеючы.
Напіўшыся чаю, Харытон Ігнатавіч палагаднеў, і калі яны з Сёмкам, пакінуўшы Клаўдзію Пятроўну на кухні мыць посуд, падаліся зноў у гасціную і паселі на канапе, ён расчулена сказаў:
— А мяне, Сёмка, папраўдзе пераводзяць. Пакідаю я матухну-сталіцу. Так, пакідаю. Сітуацыя склалася такая.
— Калі трэба, то трэба,— сказаў Сёмка.
Харытон Ігнатавіч шморгнуў носам, пракаўтнуў штосьці ў горле і гаварыў далей:
— Але гэта ненадоўга. На годзік, ну ад сілы на два. А там мяне зноў возьмуць сюды, гэта ўжо точна. І я ані не бядую.
Сёмка зірнуў на Харытона Ігнатавіча, нібы хацеў пераканацца, ці праўда, што той не бядуе. А Харытон Ігнатавіч у сваю чаргу абвёў позіркам гасціную і, памаўчаўшы крыху, пачаў гаварыць зноў:
— Аднаго от толькі шкада — кватэры. Гэта ж у мяне не кватэра, а рай зямны. Усе выгоды. Ліфт. Мусараправод. Высокая столь. Гарачая вада круглыя суткі. Два балконы. Паасобны санвузел... Ды што там гаварыць, ты і сам усё бачыш, не сляпы.
— Санвузла я не бачыў, — сказаў Сёмка.
— Столькі біўся я за яе, даражэнькую, столькі здароўя паклаў, пакуль атрымаў!..— нібы і не чуючы Сёмкавых слоў, жаліўся Харытон Ігнатавіч, у каторы раз зноў абводзячы позіркам сцены, столь, дзверы, падлогу.— А потым яшчэ давялося ўсё перарабляць на свой капыл, усё перафарбоўваць, даводзіць да ладу, каб не казённа было, а, як той нехта казаў, каб лашчыла вока і цешыла сэрца. Гэта таксама і грошай, і сілы каштавала... А цяпер во трэба кідаць усё невядома каму, нейкаму, можа, нават паразіту на нашым здаровым савецкім целе. А вернешся — зноў ваюй, зноў біся. Ды ці ж такую ўжо атрымаеш?! Дадуць дзе-небудзь у чорта ў зубах маламетражку, і будзь здароў...
— Але, могуць даць і ў чорта ў зубах,— пагадзіўся Сёмка.— Вельмі проста.
— Я ж і кажу. Нічога так не шкада, як кватэры...
— Праўда, праўда, гэткія харомы!..
— От і я кажу...
— Але ж нічога не папішаш.
— Так, нічога.
Харытон Ігнатавіч устаў з канапы, прайшоўся па пакоі, угледзеў на падлозе нейкую парушынку, падняў яе і выкінуў у фортачку. Яшчэ раз прайшоўся да дзвярэй і назад. Пастаяў на сярэдзіне пакоя, пераступаючы з наскоў на пяткі. Тады раптам утаропіўся ў Сёмку, чагосьці пабляднеў і хуценька падсеў да хлопца.
— Паслухай, Сёмка, у мяне нечакана з’явілася адна геніяльная мысля. Нават звышгеніяльная! Ты толькі паслухай, Сёмачка!
Харытон Ігнатавіч увесь аж заззяў, а лоб нават узмакрэў. Ён дастаў з кішэні насоўку і, выціраючы твар, адначасна ўзрушана гаварыў:
— Ты пераязджаеш жыць да мяне! Неадкладна, не трацячы і дня лішняга. Я нават табе скажу больш — можаш лічыць, што ты пераехаў ужо. З прапіскай я ўсё ўладкую, ты можаш абсалютна не турбавацца. І наконт работы — таксама. Знайду табе рабацёнку — во! На сотню рублёў сама меней, гэта як піць даць. Ты казаў, што любіш машыны, і нават, казаў, умееш упраўляцца з трактарам, дык я цябе запраста пасаджу на бульдозер. Гэта той самы трактар, толькі з такою храновінай наперадзе. Ды ты, мабыць, і сам ведаеш, не мне табе гаварыць. Не вучы, як той нехта казаў, вучонага... А і праўда, Сенечка, гэта проста цудоўная мысля! Лепшага нічога і сам бог не прыдумае. Мы во з Клаўдзіяй Пятроўнай хутка паедзем, дык ты і займай сабе на здароўе мае апартаменты і жыві сабе ў сваё поўнае ўдавольсцвіе!..
Ён ляпнуў Сёмку па калене, зарагатаў, але потым на момант задумаўся.
— Праўда, могуць падсяліць каго-небудзь, трасца ім у бок, бо для аднаго, ды яшчэ халасцяка, двух пакояў, скажуць, задужа... Ты не збіраешся жаніцца? А, табе яшчэ рана... Тады мы вось што зробім. Мы прапішам яшчэ і тваю якую-небудзь сястру, напрыклад Маньку. Гэта няважна, што яна будзе жыць дома, абы ў дамавой кнізе значылася. Упраўдому я паўлітру пастаўлю, не «Фяцяскі», вядома, ён будзе маўчаць. І наогул усё будзе шыта-крыта, я ведаю, каму і чым трэба пазатыкаць раты. Ну, што ты на гэта скажаш, дарагі мой племяшок? І не думай, Сенечка, і не гадай, а адразачку давай згоду.
Такая лафа можа надарыцца раз у жыцці, праўду табе кажу.
Падчас гэтай доўгай і палкай казані Сёмка і аднаго слова не здолеў сказаць. Хлопца нашчэнт ашаламіў і збянтэжыў ужо сам той імпэт, з якім звяртаўся да яго Харытон Ігнатавіч, і, акрамя таго, вельмі ж ужо нечаканай была сама прапанова. Такога павароту ані нельга было прадбачыць. І таму Сёмка, нават калі і скончыў гаварыць Харытон Ігнатавіч і сам ужо прагна чакаў Сёмкавых слоў, усё яшчэ маўчаў і адно стараўся не сустрэцца позіркам з дзядзькавымі вачыма. А той лісліва зазіраў у Сёмкаў твар, і ад гэтага хлопцу рабілася проста не па сабе.
А кватэра ў дзядзькі і папраўдзе была шыкоўная, Сёмка і сніць не сніў нічога такога. І столь, халера, вунь якая высачэзная, хіба параўнаеш з іхняй вясковай. І сцены, ліха на яго, незвычайныя — адна зялёная, другая ружовая, трэцяя жоўценькая, а яшчэ адна блакітная. І падлога адмысловая — з дробненькіх дошчачак, пакладзеных не роўненька, а нейкімі зігзагамі, і так яно ўсё блішчыць, што аж хадзіць боязна, здаецца — пакаўзнешся, бы на лёдзе, і бразнешся з усіх чатырох. І яшчэ ёсць, казаў дзядзька, нейкі паасобны санвузел. Хоць бы паказаў, што гэта за дзіва такое...
— І вы хочаце... хочаце аддаць... аддаць мне ўсё гэта? — спытаў нарэшце Сёмка і абвёў рукою вакол сябе. І паглядзеў затым на Харытона Ігнатавіча,— цяпер ужо проста ў вочы.
— Усё, Сенечка, усё чыста,— заківаў галавою Харытон Ігнатавіч.— Мы з Клаўдзіяй Пятроўнай нават і мэблю кратаць з месца не будзем, навошта яе вазіць туды-сюды. Там мы абыдземся чым-небудзь такім гэткім... больш простым. А ты — жыві сабе, валодай і, як той нехта казаў, наслаждайся. Гадкоў два, а мажліва, і ўсе тры. Пакуль, так сказаць, сітуацыя. А пасля, як я вярнуся назад... ну, там тое будзе відаць. Што-небудзь прыдумаем, адным словам. Мы ж свае людзі... Дык ударым па руках, га, племяшок?.. Ну, давай сюды сваю руку!
Сёмка паволі ўзняўся з канапы. Следам за ім борздзенька ўскочыў Харытон Ігнатавіч. Яны сталі насупраць адзін аднаго, тварам у твар — абодва ўсхваляваныя, узрушаныя...
...Я не ведаю, што было далей. Справа ў тым, што я не сказаў вам пра адну акалічнасць. Сёмка прыехаў да дзядзькі Харытона не адзін, а разам са мною, ягоным аднакашнікам. І я ўвесь час быў каля іх, і абедаў з імі, і чай піў, і тэлевізар глядзеў, і прысутнічаў пры ўсёй гаворцы. Але як толькі яны ўсталі з канапы, я таксама ўскочыў са свайго крэсла і пачаў развітвацца, бо мне трэба было спяшацца на поезд. Я тым жа вечарам паехаў у Маскву, здаваць экзамены ў кансеваторыю.
Экзамены я здаў, мяне залічылі ў клас прафесара Давыда Ойстраха. Пра гэта я адразу ж напісаў пісьмо Сёмку ў Ліпневічы. Ды штосьці адказу ад яго пакуль няма.
Дзе ён цяпер, мой друг Сёмка? Я яшчэ не ведаю пра гэта. Але ж, вядома, некалі даведаюся.
1966