На самым пачатку вясны, у сакавіку, інжынер-планавік будаўнічага трэста Мечыслаў Станіслававіч Шугай пайшоў на пенсію...
Што ж, у жыцці кожнага рабочага, служачага і ІТР настае ўрэшце тая часіна, калі яму кажуць: «Бывай, чалавеча. Адбыў сваё — і годзе. Давай цяпер адпачні. Нацягаўся, наборсаўся за свае шэсць дзесяткаў гадкоў — то ідзі, голубе, гуляй. Бо маеш поўнае права, ты яго заслужыў. Вось так — бяры сабе і гуляй на здароўечка».
І ён пайшоў, несучы ў кішэні працоўную кніжку з апошнім у жыцці запісам, а пад пахаю — падарунак адміністрацыі: чайны сервіз на шэсць персон...
Ды гэта ж толькі сказаць лёгка — бяры і гуляй. Ну сёння пагуляеш, ну заўтра, ну паслязаўтра. А далей што?..
А далей не гуляецца. Хоць гвалт крычы, не гуляецца...
Мечыслаў Станіслававіч пачаў прыкмячаць, што ён худнее. І са сну зусім выбіўся. І толькі ўсё думае, думае. Ляжыць — думае, ходзіць — думае, сядзе — таксама думае. А што надумаеш? Ані нічога, бо ўсё — у мінулым...
І жонка, Арыядна Маркаўна, таксама пачала марнець, бо не магла спакойна глядзець на мужавы пакуты. Сама яна, вядома, ні на якую пенсію не пайшла, пасада хатняй гаспадыні пажыццёвая. Яна гэтак жа, як і раней, адно завіхалася з раніцы да позняга вечара, не даючы сабе і хвілінкі спачыну, і таму шчыра спагадала мужу, ведаючы, як цяжка жыць на свеце без пэўнага якога клопату.
— Пашукаў бы ты сабе, Мечык, якога занятку,— гаварыла яна мужу.— А то зусім змарнееш, ды і я сама, не раўнуючы, раней часу ў дамавіну лягу.
А дзе возьмеш той занятак, дзе яго знойдзеш? Ды і не ўмеў Мечыслаў Станіслававіч ані нічога. Усё жыццё адно толькі планаваў, планаваў, а болей так нічога рабіць і не навучыўся. Вось тут і паспрабуй прыдумай занятак...
Завітаў ён неяк у домакіраўніцтва — ці не далі б, маўляў, яму там чаго парабіць на грамадскіх асновах. Але ў домакіраўніцтве ад яго толькі адмахнуліся: у іх на ўліку, сказалі яму, столькі пенсіянераў, што забяспечыць усіх нават часовай работай яны ніяк не могуць. Нават персанальныя пенсіянеры, аказваецца, і тыя ходзяць у іх беспрацоўнымі.
Ішлі дні, тыдні. Мінуў месяц, другі. Арыядна Маркаўна зачасціла да дактароў — у яе развілася мігрэнь праз мужавы пакуты.
І вось аднае раніцы — гэта было ўжо ў чэрвені — Мечыславу Станіслававічу прыйшла раптам у галаву адна думка, нечаканая, як бліскавіца ў ясны дзень. Спачатку Мечыслаў Станіслававіч нават спалохаўся, настолькі недарэчнай здалася яму тая думка. Ён нават пабляднеў быў, нават дыхаць яму заняло на нейкі час. Але, пахадзіўшы колькі часу па пакоі і супакоіўшыся нарэшце, ён сказаў сабе: «А чаму б і не? Чаму б і не ўзяцца мне, іменна мне, за гэта?» Яшчэ хвілін праз колькі ён ужо самаўпэўнена пераконваў сябе: «Правільна, Мечыслаў Станіслававіч! Якраз гэта ты і павінен зрабіць. Якраз гэта!»
Ён адразу павесялеў і, усміхаючыся ў вусы, нават пачаў насвістваць арыю Тарэадора. Арыядна Маркаўна, стаўляючы сняданак на стол, вельмі здзівілася з такое перамены ў мужавым настроі і асцярожна спытала:
— Мо ты ўжо табліцу праверыў? Мо выйгралі?
— Смалы мы выйграем! — весела сказаў Мечыслаў Станіслававіч.— Як той казаў, на бога і на табліцу спадзявайся, а сам маху не давай!
Арыядна Маркаўна нічога не зразумела, але распытваць болей не стала, яна рада была і з таго што ў мужа ўпершыню за апошнія месяцы быў добры настрой.
Яна стала старанна частаваць яго сваімі прысмакамі.
А Мечыславу Станіслававічу сёння ўсё было ўсмак. Ён пахваліў недасмажаную катлету, пасля зазначыў, што даўно ўжо не еў такое кашы. Тады стаў мурлыкаць «Тарэадора» і тым часам разважаць сам з сабою. Плынь ягоных думак разлівалася ўсё шырэй і шырэй.
«Так, так, я павінен зрабіць гэта. Я павінен напісаць яе, абавязкова павінен. Напісаць... кнігу. Так, так, кнігу! А чаму б і не?! Скажам, аповесць. Вялікую, салідную, важкую. Або нават раман. Так, так, іменна раман! На якую тэму? Вядома, на сучасную. У газетах вунь колькі пішуць, што ў нас мала добрых твораў на сучасную тэму. Мала пішуць пісьменнікі пра выхаванне моладзі, а калі і пішуць, дык не тое, што нам трэба. Адстаюць пісьменнікі ў гэтым сэнсе, вельмі адстаюць. Ды і што яны наогул ведаюць, тыя пісьменнікі! Жыцця не вывучаюць, ад народа адарваліся. Адно адседжваюцца, кажуць, у сваіх Дамах творчасці на беразе Чорнага мора, рэжуцца ў прэферанс, жлукцяць сухое віно напалам... бр-р-р!.. з гарэлкай, а як скончацца грошы, пачынаюць хуценька страчыць хто што: хто паэму, хто трылогію, хто п’есу. А то яшчэ, кажуць, некаторыя пачынаюць перарабляць чужыя раманы ў свае сцэнарыі. Канечне, што ж яшчэ будзеш рабіць, калі не ведаеш жыцця. А ён, Мечыслаў Станіслававіч, жыццё ўга як ведае, ад народа ніколі не адрываўся, у іхнюю кантору свабодна заходзілі і майстры, і брыгадзіры, і нават простыя рабочыя, перад імі дзверы ніхто ніколі не зачыняў. Каму ж, як не яму, Мечыславу Станіслававічу, варта пісаць раман на сучасную тэму. Канкрэтна кажучы, раман аб выхаванні моладзі. А то што ж гэта за моладзь цяперака пайшла. От раней была моладзь! Не тое, зусім не тое, што цяперашняя. Так, так, трэба напісаць раман. Прачытае яго наша моладзь — і адразу будзе ведаць, як трэба жыць на свеце».
Паснедаўшы, Мечыслаў Станіслававіч закурыў цыгарэту з фільтрам і прылёг на канапу пачытаць «Літаратурку». Здзівіўся, што ў газеце няма перадавога артыкула, дзе перад пішучай браціяй ставіліся б канкрэтныя задачы на сённяшні дзень. Тады ён прачытаў рэцэнзію на новы раман Ул. Паднябеснага «Зямны хлеб» і яшчэ раз пераканаўся, што народ настойліва патрабуе ад пісьменнікаў твораў пра сучаснасць. Раман «Зямны хлеб», аказваецца, напісаны па гістарычную тэму, і крытык проста спляжыў яго.
«Так, так, я мушу напісаць раман на сучасную тэму,— яшчэ раз сказаў сабе Мечыслаў Станіслававіч.— І наогул я павінен цалкам аддацца літаратурнай працы. У гэтым цяпер будзе сэнс майго жыцця. Я буду пісаць, пісаць, пісаць. Кожны дзень, кожную хвіліну. Я проста не маю права не пісаць. Калі я не буду пісаць, мне гэтага ніхто не даруе. А што, хіба святыя гаршкі лепяць? Не, не святыя, а зусім наадварот. Тарэадор, смялей у бой!»
У самым найлепшым настроі, увесь аж перапоўнены творчым свербам, Мечыслаў Станіслававіч падаўся з хаты. Яму хацелася пабыць недзе на адзіноце, усё як след абдумаць, абмазгаваць, каб ніхто не перашкаджаў. Ды і невядома яшчэ, як паставіцца да ўсяго гэтага жонка. Дзіўныя яны людзі, гэтыя жанчыны. Ніколі не ведаеш, што яны скажуць на тое або іншае тваё слова. Ты ёй будзеш, як у тым старым анекдоце, даводзіць — маўляў, стрыжана, а яна сваё: голена! І калі Арыядна Маркаўна возьме, крый божа, сабе ў галаву, што раман на сучасную тэму непатрэбен, дык хоць ты тапі яе, а толку не даб’ешся. Ды і наконт святых і гаршкоў таксама нічога не давядзеш ёй, лепш і не спрабаваць.
У скверы непадалёк ад кінатэатра ў гэты ранішні час амаль нікога не было, і Мечыслаў Станіслававіч, аблюбаваўшы лаўку, цалкам аддаўся марам. Што там ні кажы, а быць аўтарам мастацкага твора — гэта табе не абы-што! Вось ты ідзеш цяпер па горадзе, і ніхто на цябе не звяртае аніякай увагі, для ўсіх чыста ты — нішто, нуль без палачкі, нікчэмная жамяра. А тагды — уга! Тагды ты ўжо для ўсіх — фігура, велічыня. Кожны з табой вітаецца, кожны лічыць за гонар паздароўкацца, ды не проста так, а за руку, запытацца пра здароўе, пра тое, як сёння спалася, ці не дужа дапякала творчае гарэнне.
Няблага, зусім, відаць, няблага быць аўтарам, чорт пабяры!
Раптам нехта сказаў:
— Як здароўечка, Мечыслаў Станіслававіч, як сёння спалася, ці не дужа дапякала...
Ён скалануўся і ўзняў вочы.
Цьфу, напалохалі, Сцяпан Гаўрылавіч...
— Ці не дужа, кажу, дапякала бяссонніца?
Перад ім стаяў яго добры знаёмы, былы касір «Мехбытрамонту» Сцяпан Гаўрылавіч Кудзеля. Мечыслаў Станіслававіч не бачыў яго даўнавата і шчыра ўзрадаваўся гэтай сустрэчы. Выглядаў Сцяпан Гаўрылавіч ніштавата, проста цудоўна. Ён быццам нават памаладзеў, пасвяжэў апошнім часам. «А таксама ж, нябога, на пенсіі,— з сумам падумаў Мечыслаў Станіслававіч.— Гадкі, мабыць, чатыры прахалоджваецца ўжо, а то і ўсе пяць».
— Добры дзень вам, Сцяпан Гаўрылавіч, добры дзень!
Сядайце во, пасядзім, пагамонім. А на здароўе, дзякаваць богу, не скарджуся, наконт бяссонніцы таксама не скажу нічога благога. А вы як маецеся, дарагі Сцяпан Гаўрылавіч?
— Вашымі малітвамі, шаноўны Мечыслаў Станіслававіч, вашымі малітвамі,— прысаджваючыся на лаўку, зарагатаў Сцяпан Гаўрылавіч.— Чуў я пра вас, чуў. Значыцца, у нашым палку прыбыло? А ці даўно ўжо адпачываеце?
— Але. Трэці ўжо месяц на пенсіі,— уздыхнуў Мечыслаў Станіслававіч.
— Цудоўненька! А хіба не? Цудоўненька!
— Ды як вам сказаць... Не прывык яшчэ... Вось якія справы, Сцяпан Гаўрылавіч.
— Нічога, прывыкнеце. Другія і не да гэтага прывыкаюць. А дазвольце пацікавіцца, чым вы цяпер займаецеся? Што парабляеце і на якой ніве?
— Ды як вам сказаць...— сумеўся Мечыслаў Станіслававіч. «А мо расказаць яму ўсё? — мільганула думка.— Расказаць мо пра свой намер? Ён павінен мяне зразумець. Ён жа не тое што баба...»
— Няўжо лынды б’яце? Нягожа гэтак, Мечыслаў Станіслававіч, нягожа. Нам цяпер самая пара працаваць. Я хачу сказаць — для душы працаваць. Ну і, вядома, на карысць таксама. А то што было раней? От возьмем да прыкладу мяне. Кім я быў усё жыццё? Вы скажаце — касірам. Правільна. Але якім касірам? Няшчасным, вось якім, проста самым разняшчасным. Ці спытаў у мяне хто хоць калі: а ці падабаецца вам, Сцяпан Гаўрылавіч Кудзеля, быць касірам? Не, ніхто не спытаў. Як пасадзілі некалі ў маладосці ў касу, так потым і забыліся на мяне. А я, скажу вам па-шчырасці, ненавідзеў лютай нянавісцю сваю пасаду. Мне тая каса горш за турэмную камеру была. А на грошы я проста глядзець не мог! Яны мне сніліся кожнае ночы. Дзесяткі, пяцёркі, траячкі... цэлыя горы грошай. Мне трэба здаваць іх, праклятых, а як здасі, калі яны ні ў адзін банкаўскі падвал не месцяцца. Жах, проста жах!.. А то яшчэ снілася, быццам я сам — рубель, і пры тым — неразменны рубель. І от хтосьці вялізны і страшны ходзіць за мною ад аднае касы да другое і нідзе не можа размяніць мяне, бо не ведае, што я — неразменны рубель.
— Папраўдзе, жах!..— згадзіўся Мечыслаў Станіслававіч.
— Затое цяпер — любата. Цяпер я раблю тое, што мне дае найвялікшую асалоду, што цалкам задавальняе мяне і не мучыць начнымі кашмарамі.
— А што ж гэта такое, Сцяпан Гаўрылавіч, калі не сакрэт? Што вы такое незвычайнае робіце?
— Пішу. Пішу, дарагі мой, пішу.
— Пі-пішаце?..— аж заікнуўся Мечыслаў Станіслававіч.
— Займаюся, як казалі даўней, ізячнай славеснасцю.
Мечыслаў Станіслававіч як разявіў быў рот, так і астаўся ў гэткім стане. Вось табе і маеш! Чаго-чаго, а гэтага ён ані не збіраўся пачуць ад Сцяпана Гаўрылавіча...
— Ну і... атрымліваецца, га?.. — нясмела спытаў ён нарэшце.
— А як жа! Прызнаюся вам, як на споведзі: я гэтыя пяць гадкоў не сядзеў склаўшы рукі, не, не сядзеў. І вынік — раман на тры часткі з пралогам і эпілогам.
— Аж на тры!..— пабляднеў Мечыслаў Станіслававіч.
— Калі ўжо, як той казаў, падаць дык падаць з добрага каня! — І Сцяпан Гаўрылавіч, нібы шабляй, секануў паветра рукою.
То вы, значыцца, ужо скончылі свой раман?
— Паўгода таму назад скончыў, дарагі Мечыслаў Станіслававіч.
— Ну а потым? Што вы з ім зрабілі потым? — Мечыслаў Станіслававіч усім тулавам павярнуўся да Кудзелі.
— Вядома, што. Паслаў у сталічны часопіс. Між іншым, і ў рэдакцыях, аказваецца, бюракраты ёсць. Тры месяцы прымусілі мяне чакаць адказу. Давялося паслаць напамінак, нагадаць ім, як ставіўся да творчых самародкаў з народа Максім Горкі. Тагды ўжо яны борздзенька прыслалі адказ.
— Прынялі? — прашаптаў Мечыслаў Станіслававіч.
— Тэму ўхвалілі, агульны кірунак таксама. Рукапіс, кажуць, мае пэўную цікавасць. Але ёсць, кажуць, і недахопы.
— Усё-такі ёсць?
— Трэба, кажуць, яшчэ дапрацаваць раман. Напрыклад, пабіць рукапіс на абзацы, а то іх у мяне, кажуць, зусім мала.
— Дык пабіце, Сцяпан Гаўрылавіч. Калі ўся загваздка толькі ў абзацах — нарабіце ім тых абзацаў як найболей, гэта ж лягчэй лёгкага.
— Кукіш ім з трасцай. А яны там навошта сядзяць? За што ім дзяржава грошы плоціць, і прытым, кажуць, немалыя? Могуць і самі нарабіць з гатовага абзацаў. Акрамя таго, скуль я ведаю, дзе ім патрэбны тыя абзацы? Зраблю, а яны зноў скажуць: не там. Не, гэта ўсё фармальныя прыдзіркі. Таму я напісаў скаргу ў Саюз пісьменнікаў, няхай патрасуць тых тыпаў у рэдакцыі, няхай прыгледзяцца, ці на сваіх месцах сядзяць каторыя з іх.
А якая, прабачце, у вас тэма?
Сцяпан Гаўрылавіч ахвотна паведаміў:
— Гістарычная. Пра паход Антанты на нашу маладую краіну.
Мечыслаў Станіслававіч хацеў быў сказаць, што цяпер, на даным этапе, больш патрэбна чытачу, мабыць, сучасная тэма. Але, разважыўшы, не сказаў нічога.
Усё ж Сцяпан Гаўрылавіч мае большы вопыт, ён ужо вунека пяць гадоў працуе ў галіне мастацкай літаратуры.
Таму Мечыслаў Станіслававіч палічыў за лепшае падтакнуць.
— Правільная тэма, абсалютна правільная і патрэбная. Тут без пралога і эпілога ніяк не абыдзешся.
— А тым часам я ўзяўся за новы раман.
У Мечыслава Станіслававіча тарганулася правая шчака, заныла нешта недзе ў сярэдзіне. І зрабілася раптам вельмі маркотна.
— Пішу цяпер пра наш рабочы клас. Тэма гэтая амаль не распрацавана ў нашай літаратуры, я спецыяльна цікавіўся. Была, праўда, адна павястушка — ну яшчэ сёе-тое. Аднак буйнога маштабнага твора ніхто яшчэ не стварыў. От я і ўзяўся. Трэба падняць гэты некрануты цалік, грунтоўна падняць, а то што ж...
— А здолееш?
— Думаю, хопіць сіл. Паеду на буйны завод, зжывуся з людзьмі...
«Далёка, сучы сын, пойдзе,— з сумнай зайздрасцю думаў Мечыслаў Станіслававіч.— У яго хватка — ого! Мёртвая, можна сказаць, хватка. Эх, позна я надумаўся брацца за пяро, позна. Аб’ехалі мяне, абскакалі...»
— А калі зноў раптам знойдуць недахопы — што тады? — спытаў Мечыслаў Станіслававіч.— Пачнуць падпускаць, як вы трапна сказалі, фармальныя прыдзіркі, га?
Тады прыйдзецца пісаць у Вярхоўны Савет. Твардоўскі — хто? Дэпутат? Дэпутат! От і няхай выконвае свой абавязак слугі народа. Няхай даводзіць да кандыцыі твор, напісаны прадстаўніком нашага народа.
«Усё разлічыў, усё абмазгаваў,— адно здзіўляўся Мечыслаў Станіслававіч.— Дзе ўжо мне дужацца з гэткім пранырам...»
— А як скончу гэты раман, вазьмуся яшчэ за адзін,— з натхненнем гаварыў далей пра свае творчыя планы Сцяпан Гаўрылавіч.— Мяркую напісаць яшчэ твор на сучасную тэму. Аб выхаванні моладзі.
Мечыслаў Станіслававіч ікнуў. І зноў адчуў, як тарганулася шчака — цяпер ужо левая.
— Мала пішуць пісьменнікі пра выхаванне моладзі, нашай савецкай моладзі, нашай будучыні,— заявіў Сцяпап Гаўрылавіч.— Ды і што яны наогул ведаюць, тыя пісьменнікі. Жыцця не вывучаюць, ад народа адарваліся. Адно сядзяць у сваіх Дамах творчасці на беразе Чорнага мора ды заводзяць шашні з чужымі жонкамі. Яно-то, канечне, праўда — чужая жонка заўжды дзеўка, хі-хі-хі, аднак жа... Не, не дачакаецца народ ад іх добрых твораў, не дачакаецца! От таму і трэба нам, старой гвардыі, брацца, пакуль не позна, за справу. Закасаць рукавы — і за работу. Бо раман аб выхаванні моладзі, скажу я вам прама, народу вельмі патрэбен. Вы толькі зірніце наўкол — што гэта за моладзь цяперака пайшла!..
Мечыслаў Станіслававіч і сапраўды паглядзеў наўкол сябе. Але на лавачках сядзелі адны бабулі ды сівыя дзяды.
— От у нашыя гады была моладзь! Не тое, зусім не тое, што цяперашняя. Зрэшты, не вам мне пра гэта гаварыць, вы ж і самі, мабыць, сёе-тое помніце, праўда? Эх, бывала...
«Усё прапала,— сказаў сам сабе Мечыслаў Станіслававіч.— Я безнадзейна спазніўся. Аб’ехалі мяне, абскакалі...»
— Прабачце, Сцяпан Гаўрылавіч, мне трэба пайсці. Да пабачэння. Жадаю вам найлепшых творчых поспехаў.
— Дзякую, Мечыслаў Станіслававіч, шчыра дзякую,— расчулена прамовіў Сцяпан Гаўрылавіч.— Мне вельмі прыемна было пагутарыць з вамі. Вы чулы, сардэчны чалавек, я ведаю — вы мяне зразумелі. Бывайце, дарагі Мечыслаў Станіслававіч. Вы яшчэ пазнаёміцеся з маімі творамі, пабачыце на свае ўласныя вочы і, так сказаць, узважыце. Бывайце!
Ён доўга і моцна ціснуў руку Мечыславу Станіслававічу, і ў таго нават выступілі слёзы на вачах. Сцяпан Гаўрылавіч палічыў іх за слёзы спагады і сам тады залыпаў пачырванелымі павекамі.
Перш чым пайсці дамоў, Мечыслаў Станіслававіч завітаў на пошту, атрымаў пенсію і потым гадзіны са дзве блукаў па магазінах, пакуль не нагрузіўся ладным дзесяткам пакункаў і пакуначкаў.
Дома ён рашуча сказаў жонцы:
— Заўтра, ці чуеш, пайду на рэчку.
— Куды, куды? — здзівілася Арыядна Маркаўна.
— На рыбалку, кажу. Во, накупляў розных прычындалаў. Хопіць лынды біць.
— Твая праўда, хопіць,— пагадзілася Арыядна Маркаўна.— Але ж ты ніколі ў жыцці не хадзіў на рыбалку!..
— Некаторыя ніколі ў жыцці не пісалі раманаў, а і то цяпер пішуць. Невядома яшчэ, што лепей — пісаць раманы з пралогамі і эпілогамі альбо цягнуць з рэчкі шчупакоў без усякіх пралогаў і эпілогаў.
— А я была на рынку,— пахвалілася Арыядна Маркаўна.— Во якраз перад табою вярнулася. Свежанькай клубнічкі ўзяла. Дзве шклянкі. Дарагая, халера. Бабы дзяруць за яе тры шкуры.
Яна выцягнула з сумкі папяровы мяшочак, вытрасла ў талерку буйную крамяную клубніку і падалася мыць яе пад кранам. Мяшочак астаўся на стале, паступова ён сам па сабе развінуўся. Цяпер гэта быў ліст звычайнай паперы, спрэс спісаны фіялетавым чарнілам. Асобныя словы расплыліся, пацямнелі, ператварыліся ў рудыя плямы. А сёе-тое можна было ўсё ж прачытаць. Мечыславу Станіслававічу трапіў на вочы радок: «Раман... у... частках... і эпілогам». Мечыслаў Станіслававіч схапіў лісток, разгладзіў яго рукамі.
— Дзе ты брала... гэтую клубніку? — павярнуўся Мечыслаў Станіслававіч да жонкі.
— Я ж казала, на рынку.
— А ў каго, не ведаеш?
— Ды ў Кудзельчыхі, каб ёй добра ікнулася. Тры шкуры злупіла, жываглотка.
— Жонка Сцяпана Гаўрылавіча?
— Ну але, каб ёй...
Мечыслаў Станіслававіч доўга глядзеў на паперу.