БЕЛАРУСКАЯ ПАЛІЧКА

Яўген Васілёнак

Тацяна Ларына

 

Ад самае раніцы сёння ў ашчаднай касе нешта было мала людзей, зусім не так, як звычайна. Гэта тым больш здзіўляла Тацяну, што сёння нядзеля. А ў святочны дзень чалавека апаноўвае адзін толькі клопат — каб дзе што купіць, каб дзе як выдаткаваць грошы. Дзеля гэтага чалавеку спачатку трэба завітаць у ашчадкасу і запоўніць расходны ордэр. А адразу ж усім грошы не дасі, таму збіраецца чарга.

Сёння ўсё было не так. Каса проста пуставала.

Напачатку, як толькі Тацяна адчыніла дзверы, прыбег жвавы мужчына ў расхрыстанай вышыванай кашулі і з вялікімі цёмнымі акулярамі. Ён схапіў з бар’ера прыходны ордэр, скоранька напісаў у ім што трэба, потым, гэтак жа спяшаючыся, выцягнуў з кішэні белых часучовых штаноў загорнуты ў газету пачак грошай, імгненна пералічыў іх і, калі аддаваў касірцы Зіне, чамусьці азірнуўся. Рука ў яго пры гэтым задрыжала. А мо гэта толькі здалося Тацяне?.. Узяўшы ў Зіны сваю ашчадную кніжку, мужчына старанна праверыў, ці правільна ўсё запісана, а тады пайшоў з выглядам чалавека, які сумленна і да канца выканаў свой абавязак. За ўвесь час, што мужчына быў у ашчадкасе, ён так і не зняў ні на хвіліну сваіх цёмных акуляраў, хоць у памяшканні было не дужа светла, бо вокны выходзілі на паўночны захад.

Пасля, хвілін мо аж праз дзесяць, наведала ашчадкасу старэнькая бабуля з падслепаватымі слязлівымі вачыма. Яна была ў нейкіх латаных-пералатаных лахманах, але на кніжцы ў яе аказалася такая сума грошай, што Тацяна, зазірнуўшы ў картку, ажно сумелася. Бабулька атрымала працэнты за мінулы год і адразу ж імкліва падалася на вуліцу, нібы баялася, што ў ашчадкасе перадумаюць і адбяруць у яе гэтыя працэнты. Гаваркая касірка Зіна адразу ж паведаміла Тацяне, што грошы на кніжку бабулька паклала неўзабаве пасля вайны, што з таго часу яна не ўзяла і не паклала больш ні капейкі, адно бярэ штогод працэнты, але робіць гэта чамусьці не ў пачатку года, як некаторыя, а цяпер, у жніўні.

— То, можа, яна на курорт на гэтыя працэнты ездзіць? — пажартавала іхняя начальніца Ніна Іванаўна; яна трымала ў адной руцэ маленькае люстэрка, а другой падфарбоўвала свае пульхныя пажадлівыя губы.— Бо іначай навошта яшчэ патрэбны жанчыне грошы ўлетку?..

Касірка Зіна гучна засмяялася, а Тацяна падумала: «Тут, у ашчаднай касе, якіх толькі людзей не пабачыш і пра што толькі не пачуеш!»

За дзве гадзіны, што мінулі пасля адкрыцця ашчадкасы, прыходзіла яшчэ чалавек колькі, але ў параўнанні з другімі днямі гэта было так мала, што Ніна Іванаўна, Зіна і Тацяна пачалі ўсё часцей пазіраць на дзверы, адно дзівячыся, што гэта такое здарылася з людзьмі сёння. Нарэшце Зіна не вытрывала і, паціскаючы плячыма, прамовіла:

— Гэта, можа, свята якое сёння, а мы не ведаем?

Ніна Іванаўна таксама паціснула плячыма, а Тацяна зноў падумала: «А як яно будзе ў нашай касе праз дзесяць год?.. А праз дваццаць?.. Цікава — больш будзе людзей ці — наадварот, менш?»

І тут жа Тацяна ўсміхнулася сама сабе. «У нашай касе...» Вось і яна ўжыла гэтае слова — «наша», як даўно ўжываюць яго Ніна Іванаўпа і Зіна. Вядома, яны працуюць тут па некалькі год. А яна? Сёння ў яе апошні дзень практыкі. Заўтра Тацяна сюды ўжо не прыйдзе. І не толькі заўтра, а і ніколі, напэўна. На той год, пасля заканчэння тэхнікума, яе пашлюць куды-небудзь у другі горад, і ні Зіны, ні Ніны Іванаўны, ні наогул гэтай ашчаднай касы Тацяна больш ужо не ўбачыць. Ніякая яна, значыць, не «наша», яна — іхняя.

Праўда, за час практыкі Тацяна паспела прывыкнуць да яе, ды і Ніна Іванаўна з Зінай сталі вельмі блізкімі. І ёй, відаць, будзе крыху шкада расставацца з імі. Але пройдзе час, і ўсё забудзецца. З’явяцца новыя людзі, новыя інтарэсы, і можа толькі гады ў рады прыгадаецца ёй сёлетняя практыка — прыгадаецца, каб адразу ж і забыцца.

Хаця не, усё ж нештачка яна будзе помніць, відаць, доўга. Уга, як доўга! Бо гэта ж якраз тут, пад час гэтае практыкі, удалося Тацяне здзейсніць нарэшце адну сваю даўнюю мару. Справа ў тым, што ёй даўно ўжо хацелася займець даўгое вячэрняе плацце з чорнага панаксаміту, такое, якое яна неяк бачыла на адной жанчыне ў тэатры. Яно было незвычайнае, тое плацце, проста якоесьці казачнае, і так жа ж зграбна атуляла жанчыну, што Тацяна з тае пары ні пра якія іншыя ўборы думаць не магла. Шмат даводзілася ёй пасля бачыць другіх вячэрніх плаццяў на жанчынах, аднак тое, першае, ніяк не забывалася, толькі яно адно і стаяла заўсёды перад вачыма.

Тацяна жыла толькі на сваю стыпендыю, бо бацькоў у яе не было, і таму спачатку ёй здавалася, што мара яе так і астанецца марай, прынамсі, да таго часу, пакуль не скончыць тэхнікум і не стане на якую работу. Аднак паступова думка аб тым казачным уборы ўсё мацней і мацней авалодвала ёю, і нарэшце прыйшоў такі дзень, калі Тацяна сказала сабе, што без яго проста жыць не зможа. Яна павінна прыдбаць сабе такое плацце, чаго б гэта ёй ні каштавала. З таго дня яна пачала эканоміць, дзе толькі можна было. Кожная капейчына была ў яе цяпер палічана. Яна адмаўлялася і ад таго, і ад гэтага і нават у кіно амаль што перастала хадзіць, хоць вельмі любіла глядзець новыя карціны.

Эканомія гэта добра далася ёй у знакі, бо па сваёй натуры Тацяна пе належала да людзей скупых або проста ашчадных. Дзяўчына жыла як жылося. І часта здаралася так, што ёй не хапала стыпендыі да канца месяца, не хапала таму, што Тацяна не ўмела і не старалася ўмець разлічваць грошы на ўсе трыццаць дзён. Гэта ані не турбавала яе, нават і не засмучала. «Нічога, затое праз які тыдзень я шыкану»,— гаварыла сабе Тацяна кожны раз у такіх выпадках, перабіваючыся, як кажуць, з хлеба на квас. І вось цяпер, апантаная сваёй ідэяй, цалкам захопленая адною марай, яна зусім перайначыла сябе, стала дбаць не толькі пра заўтрашні дзень, але і пра тое, каб заўтрашні дзень перакінуць як і на паслязаўтрашні. Цяпер яна ўсё разлічвала загадзя, усё абдумвала, узважвала і не дазваляла сабе ніякіх лішніх выдаткаў.

І вось у пакуначку, які Тацяна хавала на самым дне чамадана, ляжала ўжо даволі кругленькая сума... Тут вельмі дарэчы прыйшлася практыка. Іменна пад час практыкі ў ашчаднай касе, атрымліваючы, акрамя стыпендыі, яшчэ амаль столькі за сваю работу, Тацяна здолела далажыць у пакуначак якраз тое, чаго ёй дагэтуль неставала.

Сёння ў яе апошні дзень практыкі. Тацяна развітаецца з жанчынамі, а заўтра з раніцы пабяжыць у магазін і выйдзе адтуль самым шчаслівым чалавекам у свеце.

— Аб чым задумалася, Танечка? — пачула яна раптам голас Ніны Іванаўны.

— Вядома аб чым,— замест Тацяны адказала Зіна.— Аб будучыні.

— А чаго аб ёй думаць,— зноў сказала Ніна Іванаўна.— Усё роўна яна ніколі не бывае такой, як хочацца.

Зіна падумала і, уздыхнуўшы, прамовіла:

— Гэта праўда. Асабліва ў жанчыны.

— Чаму ў жанчыны асабліва? — здзівілася Тацяна.

— А таму, што жанчына «предполагает», а мужчына «располагает»,— засмяялася Зіна.

Тацяна хацела была запярэчыць, але перадумала. Сёння ў яе не было жадання ні з кім спрачацца, асабліва з Зінай і Нінай Іванаўнай, якіх яна, можа, ніколі ўжо больш не пабачыць.

А Зіна, перастаўшы смяяцца, раптам зусім сур’ёзна сказала:

— Але на курорт сёлета я ўсё роўна паеду! Паеду, і ўсё тут! Як надумала, так і зраблю!

Пра свой курорт Зіна гаварыла амаль штодня. І гаварыла заўсёды так, нібыта спрачалася з некім, нібыта старалася пераканаць усіх у неабходнасці гэтага курорта, хоць ніхто ёй не пярэчыў, ніхто не адгаворваў яе. Падобна было, што яна пераконвала сама сябе.

— Вы зусім не ўяўляеце, якое яно — Чорнае мора! — гаварыла далей Зіна.— Гэта такая любата, што і слоў не знойдзеш, каб усё сказаць.

Можна было падумаць, нібыта Зіна толькі тое і рабіла ў жыцці, што ездзіла на Чорнае мора. На самай жа справе — гэта Тацяна ведала пэўна — яна ні разу не была там. Відаць, сёлета яна і сапраўды паедзе. Праўда, Ніна Іванаўна казала, што Зіна і летась збіралася паехаць, але нешта ці нехта перашкодзілі ёй.

— Паедзем разам, Тацяна? — Зіна ўстала ад свайго століка ля незгаральнай шафы, падышла да Тацяны і абняла яе за плечы.— Праўда, давай паедзем, а? На злосць усім!

— Каму гэта ўсім? — насцярожана спытала Ніна Іванаўна.

— А проста — усім! — трасянуўшы галавою, гарэзліва прамовіла Зіна.— Махнём у Крым, у самую Ялту. Або, яшчэ лепш, на Каўказ. Ты толькі падумай, Тацяна, як гэта прыгожа гучыць: «Каўказскае ўзбярэжжа Чорнага мора»! Колькі хараства ў гэтых словах!

— Я не магу,— не адрываючы позірку ад папер, што ляжалі перад ёю на стале, ціха сказала Тацяна.

— Не, ты яшчэ падумай, Тацяна, ты падумай,— сакатала Зіна; яна ўсё яшчэ стаяла каля Тацяны.— Яно варта, каб як след падумаць.

— Я ўжо думала,— сказала Тацяна, хоць папраўдзе яна ніколі не задумвалася над Зінінымі словамі.— Нічога ў мяне не выйдзе.

— Як сабе хочаш,— з ранейшай лёгкасцю прамовіла Зіна і падалася да сваёй незгаральнай шафы.— А ў мяне абавязкова выйдзе, вось пабачыш!

— Летась у цябе таксама выйшла...— кпліва сказала Ніна Іванаўна.

— Што было летась, таго не будзе сёлета,— упэўнена заявіла Зіна.

«Вось і ў яе ёсць мара,— падумала Тацяна.— У кожнага чалавека павінна быць мара. Вялікая ці маленькая, але павінна быць. Абавязкова павіяна быць. Інакш і жыць не цікава было б. Ну, як гэта можна — ні аб чым не марыць? Хай гэтыя мары падчас будуць дробязныя, як маё плацце, абы яны не закрывалі вачэй на вялікае, на тое, без чаго нельга ў жыцці...»

— А папраўдзе, дзяўчаткі, чаму гэта ў нас сёння так мала людзей? — зноў сказала Зіна.— Можа, што здарылася? А мы седзімо тут і нічога не ведаем. Нават і радыё няма ў нас.

Яна захвалявалася і пачала мітусліва перакладаць з месца на месца паперы на стале. Потым спытала:

— А ў газетах нічога сёння не было? А то я не паспела дома прагледзець...

Ніна Іванаўна паспешліва сказала, што таксама не трымала сёння ў руках газеты, бо перад работай давялося заняцца тэрміновымі хатнімі справамі.

— Не, нічога такога асаблівага не было,— сказала Тацяна.— Праўда, я адну толькі «Чырвоную змену» выпісваю.

— «Чырвонка» заўсёды друкуе навіны са спазненнем,— заявіла Ніна Іванаўна.— Трэба было «Звязду» выпісаць. Або нават «Правду», яна цяпер на той самы дзень прыходзіць. А яшчэ лепш — «Известия». У «Известиях» цяпер усё самае свежанькае.

— Чаму толькі ў «Известиях»? — запярэчыла Зіна.— І ў другіх газетах бываюць цікавыя артыкулы. У «Комсомольской правде» многа бывае фельетонаў. Пра дружбу і каханне таксама многа. Страшэнна люблю чытаць пра дружбу і каханне.

— Нічога вы не знаеце,— з важным выглядам праказала Ніна Іванаўна і таямніча прымоўкла.

Гэтая Ніна Іванаўна заўсёды ведала штосьці такое, аб чым Тацяна і не здагадвалася, і не падазравала нават. І дзе толькі, цікава, брала яна тыя свае звесткі?..

Тым часам Ніна Іванаўна паглядзелася ў люстэрка і зноў трошкі падмалявала свае губы. Не пазіраючы на яе, Зіна скептычна заўважыла:

— Калі вы так ужо добра пра ўсё дасведчаны, чаму ж вы нічога не ведаеце, што такое робіцца сёння?

— Значыць, нічога ніякага няма. Бо калі б што якое было, канечне б ведала. Праўда, Танюсечка?

Тацяна проста цярпець не магла, калі хто называў яе гэтак. Яна вельмі неахвотна адгукалася на Таню або на Танечку, ці — што было ўжо зусім нясцерпна — на Танюсечку. Дзяўчына любіла толькі сваё поўнае імя — Тацяна. Людзі адразу заўважалі гэта і стараліся не ўжываць яе памяншальных імён. Так было ў тэхнікуме, у інтэрнаце і тут, у ашчадкасе. Зіна таксама звала яе Тацянай. І вось толькі адна Ніна Іванаўна ўпарта не хацела называць яе інакш, як Танюсечкай. «Танюсечка, зрабіце от гэта... Танюсечка, запоўніце вунь той рэестр... Танюсечка, а ці нельга...»

«Нельга! — кожны раз хацелася крыкнуць Тацяне.— Нельга называць мяне так!»

Але яна не крычала. Яна толькі старалася нічым не паказаць, што ёй гэта дужа непрыемна.

А ўсё гэта было праз тое, што дзяўчына мела імя і прозвішча, якімі вельмі ганарылася. Яна была Тацяна Ларына. І не ў думках, не дзякуючы якой дзявочай фантазіі або гульні ўяўлення, а папраўдзе. Так, яна мела такое самае імя, што і тая неўміручая дзяўчына, якую стварыў геній паэта. Мела, хоць доўгі час нават і не здагадвалася, што яно азначае для людзей. А потым, калі зразумела гэта, зноў жа доўга дзівілася, чаму іменна ў яе такое імя..

Бацькоў сваіх Тацяна не ведала, яна выгадавалася ў дзіцячым доме, дзе таксама ніхто нічога не чуў пра яе бацькоў. Упершыню задумалася дзяўчынка над тым, хто яна і адкуль, на адным з урокаў па рускай літаратуры, калі праходзілі «Яўгенія Анегіна». Тады яе надзвычай уразіла тое, што пушкінская гераіня мела такое самае імя, якое мела і яна. І ўсе вучні таксама здзівіліся, яна бачыла гэта па іх тварах, але ўголас ніхто не выказаў ніякага здзіўлення: дзетдомаўцы ўмеюць быць тактоўнымі, асабліва ў пытаннях, што тычацца паходжання і сваяцтва іх таварышаў.

Тады Тацяна вырашыла заняцца пошукамі.

Высветлілася, што ў дзетдом, дзе яна тады была, Тацяна трапіла з другога, які знаходзіўся ў Заранску. У часе канікулаў Тацяне ўдалося з’ездзіць туды. Але там яна мала што ўведала. З дакументаў відаць было толькі, што пад такім імем яна была запісана «ў час паступлення»А «паступіла» яна, калі ёй было веку адзін толькі месяц. Ніякіх другіх звестак у дакументах не было. І распытаць хоць пра якія-небудзь падрабязнасці таксама не было ў каго — тут цяпер працавалі новыя людзі. І ўсё ж ёй пашанцавала. Нехта з супрацоўнікаў раптам успомніў, што на чыгуначным пасёлку жыве жанчына, якая працавала ў гэтым дзіцячым доме адразу пасля вайны. Тацяна кінулася шукаць яе і такі знайшла. Памяць у жанчыны была добрая, і яна даволі лёгка прыгадала, як і пры якіх абставінах Тацяна апынулася ў дзетдоме. Прынёс яе, аказваецца, адзін пажылы настаўнік, што жыў тады непадалёк. Выходзячы ў той дзень раніцаю з дому, ён заўважыў на ганку нейкі пакунак, загорнуты ў старую ватоўку. Разгарнуўшы яго, убачыў маленькае дзіця. Настаўнік і прынёс яго ў дзетдом. Ён і даў дзяўчынцы імя — Тацяна Аляксандраўна Ларына. А чаму іменна такое, жанчына не ведала. Яна была тады занята нейкім сваім клопатам. Пра старога ж настаўніка сказала, што ён гады праз два памёр, але пакуль жыў, то часта наведваўся да сваёй хросніцы, прыносіў ёй ласункі. Жыў ён адзінока, сям’я яго загінула ў вайну.

Тацяна дні тры тады гасцявала ў жанчыны. Тая ўспамінала ўсё новыя і новыя падрабязнасці з дзён Тацянінага маленства, пра якія сама дзяўчына нічога ўжо не памятала. Разам з жанчынай Тацяна і пасмяялася і паплакала...

Можна было меркаваць, што той невядомы стары настаўнік выкладаў рускую літаратуру. І, мабыць, вельмі любіў Пушкіна. Таму і стала яна Тацянай Ларынай. А Аляксандраўнай — гэта, канечне, у гонар самога паэта, бо тая, пушкінская Тацяна, была, як вядома, Дзмітраўнай.

З тае пары Тацяна бясконца чытала і перачытвала Пушкіна, які стаў самым яе любімым паэтам. А «Яўгенія Анегіна» вывучыла нават на памяць. І недзе ў душы стала лічыць сябе сваячкай і ледзь не нашчадкам вялікага паэта. Праўда, у гэтым яна нікому не прызнавалася, ані нікому.

І зрабілася ёй пасля гэтага не так ужо сіратліва, не так адзінока і самотна на белым свеце.

...І вось — на табе маеш: Танюсечка!..

— Танюсечка, праўду я кажу? — прысюсюкваючы, паўтарыла Ніна Іванаўна.

Тацяна аж стулілася. А Зіна кашлянула і са спагадаю зірнула на Тацяну.

Але якраз на гэтую хвіліну ў ашчадную касу ўвайшоў Тацянін збавіцель.

Гэта быў высокі малады чалавек у шэрым аднабортным касцюме і ў такім жа шэрым капелюшы, з блакітным у белую гарошынку гальштукам. А на яго твары Тацяне перш за ўсё кінуліся ў вочы вузенькія цёмныя вусікі.

— Добры дзень, грамадзяначкі! — весела сказаў малады чалавек.— Са святачкам вас!

— З якім? — нецярпліва азвалася першай Зіна.

— Як гэта — з якім? — здзіўлена перапытаў малады чалавек.

— А што, што такое, а? — утаропілася ў наведвальніка Ніна Іванаўна.

— Няўжо вы дагэтуль нічога не ведаеце?

— Ды не мучце, не мучце! — сказала Тацяна.

— От жа цемната, ну што ты скажаш! — незласліва засмяяўся малады чалавек.— Дык ведайце: мы цяпер не абы-дзе, а — там! — І ён урачыста падняў сваю руку з выцягнутым указальным пальцам высока ўгору.— Там!

— У космасе? Зноў чалавек? — усклікнула Зіна.

— Ад самае раніцы шугае. З дзевяці гадзін.

— Я так і думала! — заявіла Ніна Іванаўна.— Я так і адчувала!

— Ён наш? — чамусьці ціха спытала Тацяна.

— А чый жа яшчэ! — Малады чалавек паглядзеў на Тацяну і цяпер гаварыў ужо толькі да яе.— Маёр Герман Сцяпанавіч Цітоў, во як яго зваць. Між іншым, ён мой зямляк. Алтайцы мы.

— Ён з Алтая? — перапытала Зіна.

— Ага. З нашага Алтая.

Зіна закідала яго новымі пытаннямі:

— А куды ён ляціць? Вакол Зямлі, як і Гагарын? Ці мо куды далей?

— Вакол Зямлі. Але доўга, відаць, будзе лётаць. Бо ўжо на трэці віток пайшоў. Віток за вітком робіць. Гэта значыць круціцца і круціцца, адзін раз за другім.

Малады чалавек з пераможным выглядам агледзеў усіх па чарзе і зноў сказаў да Тацяны:

— А вы тут седзіцё сабе і нічагусенькі не ведаеце. Зусім адсталі ад жыцця.

Ён з ахвотаю пачаў расказваць усё, што паспеў пачуць па радыё аб палёце Касманаўта-два. Перадавалі ўжо нават і біяграфію лётчыка, і хто ў яго бацькі, і хто жонка.

Тацяна слухала маладога чалавека, і незвычайная лёгкасць апаноўвала яе. З’яўлялася такое адчуванне, нібы і сама яна знаходзіцца ў нейкім палёце і гэты палёт будзе цягнуцца доўга-доўга, можа, нават бясконца, праз усё яе жыццё.

Яна проста не зводзіла вачэй з маладога чалавека. І таму, напэўна, што ён першы прынёс гэту незвычайную вестку, малады чалавек і сам здаваўся незвычайным. Тацяна пераконвала сябе, што ён выгадна вылучаецца з усіх вядомых ёй людзей, хаця чым менавіта, яна так і не магла зразумець.

— Дык вы, кажаце, таксама з Алтая? — спытала Зіпа.

— Вядома, з Алтая. З самога Барнаула. Чулі пра такі горад? Сталіца нашага краю. Цудоўны горад.

— А тут вы ў камандзіроўцы хіба?

— На завочную сесію прыехаў. У педінстытут.

— З Барнаула ды к нам на сесію? — здзівілася Ніна Іванаўна.

— Чаму з Барнаула. Я цяпер тут працую, у Беларусі. Грымасы лёсу,— усміхнуўся малады чалавек.

— Якія грымасы? — не зразумела Ніна Іванаўна.

— Наогул...

Малады чалавек выняў з пінжака бумажнік.

— У мяне адно дзельца да вас. Па акрэдытыву хачу палучыць. Грошы не дужа вялікія, адных пяцьдзесят рублёў. То як — можна?

Ніна Іванаўна адразу зрабілася строгая.

— Напішыце што трэба на адвароце, вось тут. Пашпарт у вас з сабою?

— А як жа.

Малады чалавек адышоўся ад бар’ера, сеў за столік, узяў ручку, але перадумаў і выняў сваю аўтаматычную.

— А каб цябе, ледзь не папісаў — пяцьсот. Ніяк не магу прывыкнуць да гэтых новых грошай.

Тым часам ад дзвярэй да бар’ера імкліва кінулася жанчына ў стракатым кароткім плацці. Тацяна ведала жанчыну, яна ледзь не штодня бывала ў ашчадкасе. Сёння замест звычайных светлых валасоў у яе былі рыжыя. Здаецца, гэта яшчэ больш памаладзіла жанчыну, хоць яна і без таго была маладая.

— Чулі, жанчынкі? — адразу засакатала яна, падаючы Ніне Іванаўне ашчадную кніжку разам з расходным ордэрам.— Пайшоў на чацвёрты віток!

— Ужо на чацвёрты? — азваўся малады чалавек.— От што значыць наш алтаец!

— Уяўляеце, паслаў прывітанне афрыканцам! Я ў захапленні ад гэтага Германа!

— У нас на Алтаі ўсе такія,— зноў азваўся малады чалавек.

Жанчына скасавурыла вочы на яго.

— Бачыце, прысвоіў ужо нават Германа.

— Не прысвоіў, а канстатую факт. Гэта ж усім цяпер вядома, хто ён і адкуль. Ён нарадзіўся ў нас на Алтаі, у нас і гадаваўся. Бацькі яго і цяпер там жывуць.

— А вы от нешта збеглі з таго вашага Алтая. Клімат, відаць, не падышоў.

Жанчына ўзяла даволі вялікую суму грошай — Тацяна бачыла, як Зіна налічыла ёй ладны стосік чырвоных дзесятак,— потым кінула на маладога чалавека знішчальны позірк і паважна падалася да выхада.

— Грымасы лёсу, грамадзяначка,— буркнуў ёй услед малады чалавек.

— Жонка прафесара Тукоўскага,— сказала Зіна да Тацяны.— Ён старэйшы за яе год на трыццаць.

— На трыццаць два,— удакладніла Ніна Іванаўна.

— Яно і відаць,— зноў буркнуў малады чалавек.— Такія во і разбіваюць сем’і.

Ён падышоў да бар’ера. Ніна Іванаўна праверыла яго акрэдытыў, зазірнула ў пашпарт, зрабіла запіс у рэестры і перакінула акрэдытыў з пашпартам на Зінін столік. Да століка перайшоў і малады чалавек.

Зіна пачала лічыць грошы.

Тацяна паглядзела чамусьці на Зініны рукі. «Якія ў яе прыгожыя пальцы,— падумала яна, машынальна лічачы следам за Зінай грашовыя паперкі.— Адна, дзве, тры... Такія пульхненькія, мякенькія. Чатыры, пяць... Мабыць, вельмі прыемна бывае, калі такія пальцы дакрануцца да тваёй рукі. Вельмі, напэўна, прыемна».

— Нікога яна не разбівала,— сказала Зіна, аддаючы маладому чалавеку пашпарт, у які паклала і грошы.— Яго першая сям’я загінула ў вайну. А гэта жанчына, калі хочаце ведаць, вельмі любіць яго.

Малады чалавек хуценька паклаў пашпарт з грашыма ў кішэню пінжака.

— Зноў грымасы,— прамовіў ёп і пашыбаваў да дзвярэй.

Тацяна паглядзела яму ўслед. І раптам нейкая невыразная, незразумелая трывога працяла яе, і яна аж скаланулася. Гэта была нават не трывога, а штосьці такое, чаму і назву цяжка было даць. Бы нехта спадцішка шапнуў ёй страшэнную абразу.

Яна зірнула на Ніну Іванаўну, пасля на Зіну. Тыя займаліся кожная сваёй справай. Іх прывычныя засяроджаныя твары адразу супакоілі Тацяну. Праз момант яна і сама ўжо дзівілася: чаго гэтак напалохалася?.. Нічога ж не здарылася, ніхто нічога не зрабіў і не сказаў...

«Насланнё нейкае, дый годзе»,— падумала Тацяна і, каб канчаткова збавіцца ад таго непрыемнага халадку, які казытнуў быў яе недзе пад сэрцам, гучна спытала ў Зіны:

— Скажыце, адкуль гэта ў вас такія пальцы? Дзе вы іх гадавалі?

— Магу адкрыць табе сакрэт,— змоўніцкім тонам сказала Зіна.

— Ну-ну?.. — аж загарэлася Тацяна.

— Я іх гадавала ў малацэ.

— Як — у малацэ?

Перачакаўшы трошкі, каб яшчэ больш заінтрыгаваць Тацяну, Зіна ледзь не шэптам прамовіла:

— А так. Сама кладуся спаць, а іх — у малако. На ўсю ноч.

Тацяна засмяялася. Засмяялася і Ніна Іванаўна. І толькі сама Зіна аставалася сур’ёзная. Яна зрабіла выгляд, што ёй пільна трэба знайсці нешта ў паперках, якія ляжалі ў шуфлядзе стала, і старанна пачала корпацца там. Гэта яна ўмела рабіць лоўка: дойме людзей аж да рогату, а сама ані не ўсміхнецца.

Зноў пачалі з’яўляцца наведвальнікі. Іх усё большала. Да Ніны Іванаўны станавіліся па тры, а то і па чатыры чалавекі адразу. Тацяна ўзялася памагаць Ніне Іванаўне.

— Вам прывітанне, шаноўная,— сказаў Тацяне таўставаты і зусім лысы чалавек з шырокім вуграватым носам, калі яна ўзяла яго ашчадную кніжку.— Персанальнае.

— Ад каго?..— сумелася Тацяна.

— Ад таварыша Цітова! — задаволены сваім жартам, зарагатаў чалавек.

— Скажаце!..

— Ён толькі што зрабіў чацвёрты віток. А як ляцеў над намі, адбіў тэлеграму. Вітаю, маўляў, і ўсё такое іншае. Усіх нас вітае. Гэта значыць — і вас.

— А вы чулі,— сказала да чалавека жанчына няпэўнага ўзросту ў высокім, нібы гарлач, капелюшы,— у яго быў абед з трох блюд. Гэта ж думаць! Першае, другое і нават трэцяе!

— Магу вас запэўніць, тыя блюды надзвычай каларыйныя.

— Ну але, але. А от ці смачныя, а? Ці такія, як, напрыклад, гогаль-могаль?

— Што да смаку, то тут я мушу з вамі паспрачацца, шаноўная. Справа ў тым, што стан бязважкасці, на маю думку, павінен вельмі адмоўна ўплываць на такое, ведаеце, самае распаўсюджанае наша пачуццё, як смак. Вельмі адмоўна.

— Няўжо? — спалохана спытала жанчына.— Гэта ж думаць!

Пакуль афармлялі ім што трэба было, пакуль Зіна лічыла грошы жанчыне, а потым прымала пачачак рублёвак ад мужчыны, новыя знаёмыя не пакідалі гаварыць пра абед у космасе. Яны і на вуліцу пайшлі разам, выказваючы кожны свае меркаванні наконт тых трох касмічных блюд.

Тацяне падала сваю кніжку высокая кабета з вялікімі і, відаць, дужымі, як у мужчыны, рукамі.

— А што, калі — бронь божа! — ён не зможа сесці?..— з трывогаю праказала яна і паглядзела на столь. Тацяна таксама зірнула туды.

— Сядзе! — упэўнена сказаў маладзенькі міліцыянер у новенькай гімнасцёрцы, на якой зырка паблісквалі вагоны з дзвюма беленькімі зорачкамі.

— Вы так лічыце? — павярнулася да яго кабета.

— Точна!

— А то нешта ж вельмі боязна. Што, думаю, як возьме дый не сядзе? Сапсуецца там што-небудзь або наогул што здарыцца...

— Не хвалюйцеся, грамадзянка, у нас, у ваенных, усё заўсёды ведаеце як? Як штык!

— То і дзякуй богу. Значыцца, сядзе?

— Як піць даць!

Праз колькі часу ў ашчаднай касе зноў стала ціха і бязлюдна.

Аддалася нейкім сваім думкам Ніна Іванаўна. Летуценнымі вачыма ўтаропілася некуды ў левы кут пакоя Зіна. І Тацяна таксама развіталася з ашчаднай касай і паляцела хоць і не ў космас, але і не за блізкі свет...

Дзе яна, тая мясціна, што стане налета жыццёвым Тацяніным прытулкам? Ці хоць што людскае будзе? Ці спадабаецца, ці палюбіцца яна? А якое надарыцца ёй жытло?.. О, каб удалося займець хоць які-небудзь, хоць маленечкі, хоць во такенечанькі, але асобны, зусім асобны пакойчык! Тацяна яшчэ ніколі не жыла ў асобным пакоі. Як памятае яна сябе, заўсёды яна была на людзях. Мяняліся ложкі, мяняліся месцы, дзе іх ставілі, але заўжды побач былі нечыя яшчэ, такія ж няўтульныя, пад аднолькавымі коўдрамі, казённыя ложкі. Канечне, весела жыць на людзях. Але ж выпадае часам чалавеку такая хвіліна, калі яму во як трэба пабыць аднаму, каб ані нікога не было паблізу, каб аніводнае вока не мела як кінуць на цябе, можа, не такі ўжо і благі, але зусім табе цяпер непатрэбны, нежаданы і таму невыносны пагляд.

І калі казаць зусім шчыра, не заўсёды ж чалавеку павінна быць адно толькі весела. Для печага ж дадзены чалавеку і смутак, і туга. А яны вой як не любяць, каб на іх дзівіліся. Або, напрыклад, слёзы. Калі ім падыдзе паліцца з тваіх вачэй, дык чужыя вочы тут зусім лішнія.

Ніколі не мела Тацяна і свае ўласнае шафы. Тацяніны сукенкі, кофты, спадніцы заўсёды віселі або ляжалі разам з нечымі яшчэ сукенкамі, кофтамі, спадніцамі. Пачуццё гідлівасці не было самым моцным з ліку тых пачуццяў, якімі прырода надарыла Тацяну, аднак і абыякавасцю да ўсяго навакольнага яна тым больш не вызначалася. І зусім не раўнадушнасць ахоплівала яе, калі, вымаючы з інтэрнацкае шафы якую сваю адзежыну, даводзілася чуць на той пахі і «Белага бэзу», і «Ландыша серабрыстага», і «Духмянага гарошку», і нават «Букета маёй бабулі».

«Відаць, я ўсё ж страшэнная эгаістка,— падумала раптам Тацяна.— Але ж, божа ж ты мой, як мне хочацца мець асобны пакой і асобную шафу!..»

У той шафе, вядома, на самым пачэсным месцы будзе вісець даўгое, аж да самай падлогі, плацце з чорнага панаксаміту. І як толькі адчыніш шафу, плацце так і кінецца на вочы, цешачы сэрца сваёю высакароднай чорнасцю.

Ціха, каб не напалохаць задуменную Зіну, Тацяна спытала:

— Скажыце, Зіна, мне будзе да твару... вы чуеце мяне, Зіна?

— Чую...— не адразу адказала Зіна, не мяняючы, аднак, сваёй паставы.

— Скажыце, Зіна, мне будзе да твару чорны панаксаміт? А?

— Чорны? — перапытала Зіна, не паварочваючыся да Тацяны.— Чорны цяпер не ў модзе.

— Не ў модзе?.. — спалохалася Тацяна.

— Тыя панаксаміты наогул ніхто ўжо не носіць. Гэта перажытак мінулага.

Тацяна сядзела сама не свая. Твар яе, і без таго бялявы, стаў зусім белы.

— Што вы такое гаворыце, Зіна...

— Панаксаміту надышлі канцы,— засмяялася Зіпа і толькі цяпер паглядзела на Тацяну.

Тацяна хуценька апусціла галаву, каб Зіна не заўважыла, што з ёй робіцца. Пасля і зусім нагнулася пад стол, робячы выгляд, быццам ёй неадкладна спатрэбілася паправіць панчоху. Тады зняла яшчэ і басаножку, паляпала ёю аб падлогу, нібы штосьці вытрасаючы.

— Трымай цяпер кірунак на парчу,— сказала Зіна.

Добра, што ў ашчадную касу зноў пачалі заходзіць людзі, і Тацяне не трэба было ўжо хаваць свайго твару ад Зіны. Да таго ж наведвальнікі паведамлялі ўсё новыя і новыя падрабязнасці пра палёт Цітова, і Зіна толькі і слухала іх.

А Тацяна амаль і не чула нічога. «Не, не, гэтага не можа быць! — пераконвала яна сама сябе.— Проста Зіна нешта блытае. Канечне, блытае. Бо як жа гэта так? Гэткі цудоўны матэрыял, гэткі прыгожы, а галоўнае — вунь які дарагі, і раптам... Не, не!»

Памагаючы Ніне Іванаўне, Тацяна паступова пачала супакойвацца. І ўжо канчаткова супакоілася, калі падумала: «Гэта яна зноў разыгрывае мяне. Яна проста, відаць, жартуе, от і ўсё!»

— А ведаеш,— сказала Зіна, калі зноў выпала так, што ў ашчадкасе нікога не было,— я вось толькі што падлічыла, мне асталося працаваць адных дваццаць пяць дзён. Роўна дваццаць пяць. А з першага верасня я ўжо — лататы! На Чорным моры ў верасні сама што сезон. Ён ведаеш як называецца? Аксамітны! Аксамітны сезон, во.

«От жа ж бачыш, нават сезон і той аксамітны,— у думках сказала Тацяна Зіне.— Аксамітны — значыць, самы лепшы. І плацце з аксаміту — самае найлепшае».

— Адкуль гэта бяруцца смелыя людзі? — раптам спытала Ніна Іванаўна.— Чаму адны смелыя, а другія баязліўцы? І цікава, якіх людзей больш на свеце — смелых ці баязліўцаў?

— Больш за ўсё сярэдніх,— адказала Зіна.— Такіх, як я.

Тацяна горача сказала:

— Ну што вы такое на сябе нагаворваеце? Вы ніякая не сярэдняя.

— А якая ж?

Тацяна падумала.

— Проста... вы харошая, вось вы якая.

— Дзіўна, пра гэта мне чамусьці абсалютна нічога не вядома,— засмяялася Зіна.

— Праўда. Вы харошая,— паўтарыла Тацяна.

— А ці смелая? — зноў задала пытанне Ніна Іванаўна.

— Аднойчы... гэта было вельмі даўно, яшчэ ў дзяцінстве... мне раптам дужа захацелася скочыць з нашага балкона. А жылі мы тады на другім паверсе..

— І вы, канечне, скочылі? — сказала Тацяна. І адразу, не чакаючы адказу, бо ані не сумнявалася, што так яно і было, загаварыла пра сваё: — А ў мяне ніколі не было такіх жаданняў... ну, падобных... Мне чамусьці ніколі не хацелася зрабіць што-небудзь такое, што выклікала б цікаўнасць людзей. Папраўдзе.

— Я не скочыла,— сказала Зіна.

Тацяна аціхла. І мо цэлую хвіліну глядзела на Зіну. Але па Зініным твары нельга было зразумець — ці праўду яна гаворыць, ці не. Напэўна, усё ж няпраўду. Яна ж любіць жартаваць. Любіць разыгрываць.

— А я вам не веру,— сказала Тацяна.

— Не скочыла, не. Відаць, я надта доўга прымервалася, прыглядалася, і гэта заўважыла маці. Яна схапіла ручнік і прагнала мяне з балкона. І пасля ўвесь час сачыла за мной. Толькі гэта я шмыгну на балкон, яна-адразу хапае ручнік і — за мной. Наогул, мілая мая Тацяна, мне заўсёды, усё жыццё хто-небудзь перашкаджае. Усё жыццё. А мне ўсё жыццё хочацца некуды скочыць.

Зіна сказала гэта без асаблівага жалю або смутку. Наадварот, можна было падумаць, быццам яна нават і рада, і здаволена тым, што ёй заўсёды перашкаджаюць, бо іначай яна нарабіла б у жыцці шмат якіх скачкоў.

Тацяне ніхто ніколі нідзе не перашкаджаў. Проста, напэўна, таму, што ў гэтым не было ніякай патрэбы. Ні на якія такія скачкі яна проста не здатная. Можа, і наогул яна ні на што не здатная. Ну і што ж, ну і няхай сабе. І ніхто ад гэтага нічога не страціць, хоць і не выйграе, праўда, таксама ніхто нічога.

На шостым вітку Германа Цітова вакол Зямлі Ніна Іванаўна, падмаляваўшы апошні раз свае губы, зачыніла ашчадную касу.

Чарговы рабочы дзень скончыўся.

Канечне, чарговы толькі для Ніны Іванаўны і Зіны. Для Тацяны ён — апошні. Больш яна сюды не прыйдзе. Практыцы надышоў канец. Заўтра можна пайсці ў абласное ўпраўленне, атрымаць паперку, а тады пачынаць рыхтавацца да новага навучальнага года, таксама апошняга.

— Добра, што заўтра ў нас выхадны,— сказала Ніна Іванаўна.— А то я сёння нешта вельмі стамілася.

Але, сёння чамусьці ўсе вельмі стаміліся, хоць наведвальнікаў перабыло за дзень не так ужо і багата. Адчувала стомленасць і Тацяна. Гэта, напэўна, таму, што сягонняшні дзень — апошні... Аднак не, не таму. Вельмі ж ужо незвычайны быў ён, гэты дзень. Столькі прынёс узрушанасці, столькі хвалявання, столькі гамонкі. Такога не надаралася за ўвесь час практыкі.

— Заўтра спаць буду аж гадзін да дванаццаці,— закінуўшы рукі за галаву і пацягваючыся, прамовіла Ніна Іванаўна.— Няхай усе мае хаця разочак пабудуць галодныя. Няхай хаця разочак пазлуюцца як след, у ахвотку. Пабунтуюць няхай, урэшце.

— Дзевачкі...— нейкім глухім голасам сказала раптам Зіна.— Дзевачкі...— паўтарыла яна зноў.— От я і з’ездзіла...

— Што?..— чамусьці шэптам сказала Ніна Іванаўна.

Глухі Зінін голас і асабліва гэты шэпт Ніны Іванаўны да таго напалохалі Тацяну, што яна аж падхапілася з крэсла. Яшчэ нічога не разумеючы, ні пра што не здагадваючыся, Тацяна адно пазірала то на Зіну, то на Ніну Іванаўну.

— На самае Чорнае мора з’ездзіла,— тым жа глухім голасам зноў сказала Зіна.— На самы паўднёвы бераг...

— Каса?..— здагадалася Ніна Іванаўна.

Зіна кіўнула галавой.

— Многа?

— Семдзесят пяць.

— А божачка!..

Цяпер зразумела ўсё і Тацяна. Правяраючы касу, Зіна выявіла нястачу. У яе не хапае семдзесят пяць рублёў. Аж семдзесят пяць!

— Зіна, вы палічыце яшчэ! — закрычала Тацяна,— Зіна, гэтага не можа быць!

— Я ўжо лічыла. Два разы лічыла.

— Трэба палічыць яшчэ. Куды ж яны маглі дзецца? Яны нікуды не маглі дзецца!

— Аднак жа от некуды дзеліся,— гаварыла Зіна ўжо нейкім другім, хутчэй за ўсё абыякавым голасам. Быццам яна ўжо змірылася з гэтай нечаканай бядою.

— Палічыце, Зіна, палічыце яшчэ. Давайце палічым усе разам.

— Сапраўды,— сказала Ніна Іванаўна,— давайце будзем шукаць. Чортведама што!..

Яны пачалі правяраць дакументы. Тацяна праглядала расходныя, Ніна Іванаўна прыходныя. Расходных было менш, і Тацяна не спяшалася. Кожную паперку яна аглядала з усіх бакоў, звярала суму лічбамі з сумай пропіссю і толькі тады адкідала костачкі на лічыльніках. Ёй трапіліся тры акрэдытывы. Адзін з іх, успомніла Тацяна, быў таго маладога чалавека з Алтая, земляка Германа Цітова. Аказваецца, яго зваць Фёдарам Фёдаравічам Воранавым...

І, як і тады, калі гэты Воранаў выходзіў з ашчаднай касы на вуліцу, Тацяну раптам зноў ахапіла нейкая трывога, нейкі неспакой. Яна яшчэ раз агледзела акрэдытыў, уважліва перачытала ўсё, што было там запісана. Акрэдытыў быў на сто рублёў. Пяцьдзесят з іх Воранаў атрымаў раней, астатнія ўзяў сёння. Тацяна ўспомніла, што ён якраз так і гаварыў — пяцьдзесят рублёў...

Усё было правільна.

Адкуль жа тады гэтая трывога, гэты неспакой?..

Тацяна прыгадала яшчэ: яна тады машынальна, следам за Зінай, лічыла грошы. І палічыла пяць паперак. Пяць паперак па дзесяць рублёў. Значыцца, пяцьдзесят рублёў.

Так, усё было правільна.

Ніна Іванаўна перакідала свой стос дакументаў хутчэй за Тацяну. Калі і Тацяна скончыла сваю работу, яны ўзяліся лічыць грошы ў касе. Зіна тым часам моўчкі сядзела на крэсле, адкінуўшыся на спінку і бязвольна апусціўшы рукі на калені. Яна не галасіла, нават не плакала, нават не глядзела ў той бок, дзе за яе сталом корпаліся Ніна Іванаўна і Тацяна. Быццам яе ўжо і не цікавіла тое, што яны там рабілі. Быццам яна ўжо ўсё для сябе вырашыла.

Тацяна яшчэ не пераставала спадзявацца, што адбылася нейкая прыкрая памылка, што грошы абавязкова знойдуцца. За ўвесь час яе практыкі тут, у гэтай ашчаднай касе, не было яшчэ ніводнага выпадку нястачы. У Зіны заўсёды ўсё было ў ажуры. Яна была вопытная касірка, працавала тут не адзін год, і проста немагчыма было сабе ўявіць, што з ёю можа здарыцца такая непрыемнасць.

Але вось Ніна Іванаўна адкінула на лічыльніках апошнюю костачку і сцішылася. Рукі яе ўпалі на стол. А вочы доўга яшчэ глядзелі на лічыльнікі, і па іх Тацяна зразумела, што спадзяванні яе не спраўдзіліся.

Так, грошай у касе не хапала. Лічыльнікі паказвалі тую самую суму — семдзесят пяць рублёў...

— Паспрабуй успомніць, Зіначка,— умольна сказала Ніна Іванаўна.— Можа, ты як-небудзь успомніш, каму перадала іх? Ну, паспрабуй успомніць...

— Нічога я не ведаю...— Зіна ўстала, але тут жа зноў апусцілася на крэсла.— Нічога... І наогул, давайце не будзем больш пра гэта. Я нарабіла бяды, мне і адказваць.

— А ведаеце што? — раптам сказала Тацяна.— Я ўспомніла! Але, але, я ўспомніла!

— Што ты ўспомніла? — ледзь не закрычала Ніна Іванаўна.

Тацяна памацала сябе рукою за лоб, павярнулася да Зіны.

— Вы яму перадалі... ну, гэтаму... земляку Цітова. Але, але, я ўспомніла! Іменна яму!

— Земляку Цітова?..— разгублена перапытала Зіна.— Таму, што па акрэдытыву браў?.. Але чаму яму? Што ты ўспомніла?

— Мне яшчэ тады здалося,— хутка пачала гаварыць Тацяна,— ну тады, калі вы лічылі яму грошы. Мне тады ўжо нешта здалося. Але тады я яшчэ не ведала, што яно такое. А от цяпер здагадалася. Вы адлічылі яму не дзесяткамі, а па дваццаць пяць рублёў. Пяць паперак па дваццаць пяць рублёў.

— Гэта пэўна? — спытала Ніна Іванаўна.— Ты гэта пэўна ведаеш?

— Так, так! — горача ўсклікнула Тацяна. Пасля дадала: — Мне так здалося...

— Чаму ж ты адразу не сказала? Яшчэ тады?

— Дык гэта мне цяпер так здалося. А тады... тады я нічога не заўважыла. А можа, і заўважыла, ды не падумала. А от цяпер... па-мойму, тыя паперкі былі не чырвоныя. Яны былі бэзавыя. Ну, але, бэзавыя!

Тацяна хуценька адшукала акрэдытыў Воранава, і яны пачалі разглядаць яго. Спачатку пакруціла яго ў руках Ніна Іванаўна, потым узяла Зіна. Яна доўга ўглядалася ў яго, наморшчвала лоб, думала...

— Не, не помню,— сказала яна нарэшце.— Хоць забіце, не помню.

— Ён, ён...— зноў пачала адстойваць сваё Тацяна, але ўжо не з той упэўненасцю, як раней.— Па-мойму, гэта ён. Больш ніхто, як ён...

— Калі б ты сказала адразу...— Зіна сумна паківала галавою.— А цяпер што ж...

— Шукай у полі ветру,— дадала Ніна Іванаўна.— Трэба было сказаць адразу. Як убачыла, тут і трэба было сказаць.

— Сказаць!.. Але ж я нічога не ўбачыла. Каб жа ўбачыла!

Тацяна стала раптам адчуваць, што ранейшая ўпэўненасць пачала невядома чаму пакідаць яе. Сапраўды, адкуль яна ўзяла, што там былі тады паперкі бэзавага колеру, а не чырвонага? А магчыма, што яны былі якраз чырвоныя? Яна ж дакладна нічога не бачыла. Яна не ўзіралася тады ў тыя паперкі. Можа, яны былі бэзавыя, а можа, і не бэзавыя...

Але чаму ж тады ахапіла была яе нейкая трывога ў той момант, калі малады чалавек браў грошы, калі клаў іх у кішэню? Трывога чамусьці ж была, гэта Тацяна добра памятае. Узнікла яна і яшчэ раз, калі ён выходзіў з ашчадкасы на вуліцу. Відаць, недзе ў падсвядомасці, у нейкім куточку мазгоў якраз і адбілася розніца ў колерах, інтуітыўна зафіксавалася, што грошы былі не тыя, якія трэба...

— Дык ты нічога пэўна не ведаеш? — спытала Ніна Іванаўна.

— Пэўна не ведаю... Але нешта мне здалося, што так яно і было...

Зіна, якая ўсё яшчэ круціла ў руках акрэдытыў, уголас прачытала:

— Воранаў... Фёдар Фёдаравіч Воранаў...

— Гэтак і паклёп на чалавека нядоўга ўзвесці,— сказала Ніна Іванаўна.

Яны нейкі час маўчалі.

— Трэба яго знайсці,— падала нарэшце думку Тацяна. — Знайсці і спытаць. Можа, ён і сам, калі што было, нічога не заўважыў. Памятаеце, ён увесь час гаварыў пра Цітова. Што ён ягоны зямляк, што ён таксама з Алтая. Трэба знайсці і спытаць. І калі што якое, дык ён і аддасць.

Ніна Іванаўна і Зіна па-ранейшаму маўчалі.

— Праўда, ён жа аддасць. Гэта ж не ягоныя грошы, а чужыя. Нават не чужыя, а дзяржаўныя. Чаму ж ён не аддасць? Калі хочаце, я памагу шукаць. От заўтра з раніцы і пойдзем. А то можна яшчэ і сёння, яшчэ ж не позна.

— Дзе ты яго знойдзеш...— прамовіла Ніна Іванаўна.— Ён жа нейкі прыезджы...

Зіна нарэшце ўстала з крэсла.

— Нічога не трэба шукаць,— рашуча сказала яна.— Што з воза ўпала, тое прапала.

Яна дастала з сумачкі ашчадную кніжку, разгарнула яе і кінула на стол Ніне Іванаўне.

— Ніна Іванаўна, здыміце, калі ласка, семдзесят пяць рублёў. Я зараз напішу расходны ордэр.

Спяшаючыся, Зіна схапіла з бар’ера бланачак і стала хутка пісаць на ім. Потым схапіла другі, бо першы, відаць, сапсавала.

— Яшчэ астанецца восем рублёў,— з сумнаю ўсмешкай сказала Зіна, аддаючы ордэр Ніне Іванаўне.— На завод.

Тацяна імкліва падышла да Зіны, зазірнула ёй у вочы.

— Давайце папалам. У мяне таксама ёсць грошы, я збірала, праўда.— Голас у Тацяны дрыжаў, яна адчувала, што вось-вось расплачацца.

— Нічога, мая дзевачка, нічога,— таксама дрыжачым голасам сказала Зіна.— Падумаеш, не з’езджу адзін раз на курорт. Нічога страшнага.

Тацяна ўсё ж не стрымалася і ўсхліпнула.

— Ну вот яшчэ! — строжачыся, сказала Зіна.

І сама парывіста адвярнулася, хаваючы твар ад Тацяны.

Калі прыехаў інкасатар, яны ціхенька сядзелі поруч, і вочы ва ўсіх трох былі чырвоныя. Але інкасатар гэтага не заўважыў, а мо толькі зрабіў выгляд, што не заўважыў.

— Парадачак, дзяўчаткі! — весела сказаў ёп.— Ціск нармальны, вільготнасць семдзесят працэнтаў, тэмпература васемнаццаць градусаў па Цэльсію. Так што яшчэ палётаем, праўда?

— Палётаем, а хіба ж не,— як нічога і не было, адказала Зіпа.

Забіраючы торбу з грашыма, інкасатар сказаў:

— Гэта ж думаць, такія багатыя нявесты тут сядзяць! Шкада, паспяшаўся я ажаніцца.

Ён кожны дзень гаварыў гэтыя словы і сам потым рагатаў на ўвесь голас. Зарагатаў ён і сёння. Звычайна Зіна яму што-небудзь адказвала, гаварыла які-небудзь жарт.

І сёння яна таксама адказала, але ніякага жарту ў яе не атрымалася.

— Ды ўжо ж, багатыя. Во цэлых восем рублёў маем.

Інкасатар нічога не зразумеў, але пускацца ў гаворку яму не было калі, таму ён моўчкі пасунуўся да сваёй машыны, толькі пільна паглядзеў на Зіну.

Развітваючыся на вуліцы з Зінай і Нінай Іванаўнай, Тацяна зусім не ведала, што гаварыць, як трымаць сябе. У яе было такое адчуванне, быццам гэта яна вінаватая ў тым, што здарылася. І віну гэту ёй нічым не загладзіць.

Зіна дакранулася рукою да яе локця. Сапраўды, дотык Зініных пальцаў быў надзвычай пяшчотны.

— Бывай, Тацяна Ларына,— мякка і неяк вельмі пранікнёна сказала Зіна.— Не хочацца верыць, што мы расстаёмся назаўсёды. Ты калі паедзеш у той свой тэхнікум?

— Мабыць, паслязаўтра.

— Жадаю табе шчасця. Многа і надоўга.

— Дзякую. Шчыра дзякую. І вам таксама жадаю.

Яны абняліся. Тацяна зноў ледзь не заплакала. Яна, зусім не прывыклая да пяшчот, нязграбна тыцнулася носам у Зініну шчаку і адчула сябе яшчэ больш няёмка. Шчымела ў горле, і ніяк не ўдавалася вымавіць ніводнага слова.

Потым яны абняліся з Нінай Іванаўнай і таксама пажадалі адна адной шчасця.

І пасля зноў стаялі, пераступаючы з нагі на нагу, ківалі галовамі і зноў гаварылі.

— Як кажуць, гара з гарою...

— Вядома, чаго ў жыцці не бывае...

— Можа, яшчэ і сустрэнемся калі, праўда...

Нарэшце Зіна павярнулася і пайшла. Тады рушыла з месца і Ніна Іванаўна. Яна адразу перайшла на другі бок вуліцы, каб завярнуць за вугал,— гэтак, відаць, ёй было бліжэй дадому.

Тацяна падалася ў адваротным кірунку. Крокаў праз пяць ці шэсць яна азірнулася назад. І ў гэты момант азірнулася і Зіна.

— Мы яшчэ скочым, праўда? — крыкнула Зіна.— Мы яшчэ сваё скочым!

Тацяне карцела пабегчы назад, да Зіны. Дагнаць бы яе і потым доўга ісці побач, разам. І ўвесь час быць каля яе, блізенька. Але Зіна таксама ўжо завярнула за вугал і знікла з вачэй.

Расставанне заўсёды ўносіць у душу смутак. А гэтае расставанне было асабліва тужлівае. Здарылася так, што на ўсім свеце ў Тацяны было не так ужо багата людзей, да якіх яна адчувала блізкасць, і зусім ужо невядомае было ёй пачуццё роднасці. Яна не ведала братніх і сястрынскіх пачуццяў. А от да Зіны, сама не разумеючы чаму, яна адчула гэтую роднасць. Хоць за ўвесь час яны мала калі былі разам, акрамя як на рабоце, і ім амаль не даводзілася гутарыць аб чым-небудзь па-шчырасці, адкрыта, Тацяне чамусьці здавалася, што калі б была ў яе сястра, то гэтай сястрою магла быць толькі Зіна. Такога пачуцця ў Тацяны раней не ўзнікала. Цяпер яно немаведама чаму з’явілася, а ўжо трэба расставацца.

Было крыўдна і балюча.

У сталовай, дзе Тацяна звычайна харчавалася, ёй удалося паабедаць даволі хутка, бо сёння і тут людзей было нямнога.

Затое людна і шумліва было на вуліцах. Відаць, сёння ўсе дамы ў горадзе апусцелі, а ўсе людзі падаліся ў гурт, каб быць разам, бліжэй адзін да аднаго. Як толькі Тацяна выйшла са сталовай, яна адразу апынулася ў мітуслівым людскім віры.

Ніякага пэўнага плана ў яе не было. Што рабіць далей, як прабавіць сённяшні вечар, Тацяна проста не ведала. Яна падумала, што варта было б схадзіць ва універмаг і яшчэ раз падзівіцца на той чорны панаксаміт. Але універмаг, напэўна, ужо зачынены.

Што ж яшчэ?

Можна было б, канечне, дазволіць сабе сёння схадзіць у кіно. Ды не вельмі штось ёмка хадзіць у кіно адной. А ісці ў інтэрнат, каб дамовіцца з кім-небудзь з сябровак, нешта не хацелася. Тут Тацяна пашкадавала, што не дагнала тады Зіны. Не варта было пакідаць яе сёння адну. Ёй адной горка і моташна. Трэба было, канечне, пабыць з ёю. Яны і ў кіно схадзілі б разам. А калі не ў кіно, дык куды-небудзь на танцы, там неблагая танцпляцоўка. Патанцаваўшы, можна было б пагуляць яшчэ і па горадзе.

Хоць не, сёння Зіне наўрад ці захочацца куды пайсці. Яна будзе сядзець дома і, напэўна, плакаць. На людзях стрымлівалася, нават бадзёрылася, а дома дасць волю слязам. Гэта ж не жартачкі — семдзесят пяць рублёў!.. От і зноў не ўдасца ёй паехаць па курорт, на тое цудоўнае Чорнае мора. Тацяна ведала, што Зіна жыве са старэнькай маці, больш нікога ў яе тут у горадзе няма. Паплача сама Зіна, наплача і яе маці... То, можа, і правільна, што яна не пайшла за Зінай. Той цяжка было б стрымлівацца далей. А яна гордая, слёз нізавошта не захоча паказаць.

Тацяна ўсё ішла і ішла і пе заўважыла, як апынулася на галоўнай магістралі. Тут было яшчэ больш людна. Але пераважала моладзь — юнакі і дзяўчаты. Здаецца, дзяўчат было больш.

Сярод гэтага гаманлівага бестурботнага натоўпу Тацяна стала адчуваць сябе асабліва адзінокай. Відаць, толькі яна адна не мела кампаніі, усе астатнія ішлі па двое, па трое, а то і цэлымі чародкамі. Тацяна збочыла на другую вуліцу, што перасякала галоўную.

Тут крыху цішэй. І прыцемак здаецца гусцейшым. Колькі цяпер часу, Тацяна не ведала. Ды гэта яе і не турбавала. Напэўна, было не дужа яшчэ позна. Апошніх паведамленняў, канечне, яшчэ не перадавалі.

З дынамікаў, што віселі на ліхтарных слупах уздоўж вуліцы, неслася бравурная маршавая музыка. Але Тацяна не вельмі ўслухоўвалася ў яе. Думкі Тацяніны зноў і зноў вярталіся да Зіны, да тых злашчасных грошай, якія Зіна камусьці перадала. Хто ўсё ж быў той чалавек, які спакойна ўзяў семдзесят пяць рублёў, што яму не належалі? Сапраўды, хто ён?.. А мо гэта быў не адзін чалавек. Мо іх было некалькі? Магло ж здарыцца і так, што Зіна на працягу дня некалькім чалавекам перадавала, пераплачвала грошы,— то па пяць, то па дзесяць рублёў. Магло, мабыць, здарыцца і такое.

На нейкі момант дынамікі змоўклі, і тады адразу на ўсёй вуліцы запанавала цішыня. Людзі нібы па якой камандзе перасталі гаманіць і смяяцца, і нават хадзілі цішэй, стараючыся не так чутна шоргаць нагамі па асфальце. А некаторыя і зусім прыпыніліся. Яны збіраліся пад дынамікамі і нечага чакалі.

Тацяна і сама сцішылася каля адной такой групы.

Побач з ёю аказалася пара маладых людзей. Ён трымаў яе пад руку, і ёй, напэўна, было вельмі хораша з ім, бо яна часта пазірала на яго сваімі вялікімі задумнымі вачыма і тады ўсміхалася цёплай і надзвычай мілай усмешкай. Тацяна, не тоячыся, адкрыта любавалася імі. І раптам стала адчуваць, што і сама пачала ўсміхацца і што ёй нечакана зрабілася вельмі лёгка і вельмі неяк утульна. «Цікава, яны ўжо муж і жонка ці яшчэ не? — падумала Тацяна.— Мабыць, яшчэ не. Канечне, яшчэ не муж і жонка. Бо вельмі ж ужо далікатна трымае ён яе пад руку.

А кажуць жа, што, калі хлопец робіцца мужам, ён адразу мяняецца, і дзе ўжо дзяецца тая яго пяшчотнасць і далікатнасць...» Тацяна і сама ведала аднаго такога чалавека. Яе пазнаёмілі з ім летась, калі ён толькі пачынаў заляцацца да адной яе таварышкі па інтэрнату. Тады Тацяна нават пазайздросціла той дзяўчыне, пазайздросціла, што ў яе такі ветлівы і абыходлівы кавалер. Але як толькі ажаніліся яны, дзе тое што і дзелася. Нібы хто падмяніў чалавека. Твар у яго зрабіўся пыхлівы, нейкі надзьмуты, хлопец ужо ніколі не браў сваю маладзіцу пад руку, а толькі яна брала яго. Часцей жа за ўсё яны наогул хадзілі наводдаль адно ад аднаго, прычым ён крочыў паперадзе, а яна дробненька тупала ззаду. І калі Тацяне надаралася сустракаць іх, ёй рабілася да таго прыкра і балюча, быццам гэта зневажалі яе самую і не толькі яе адну, а і ўсіх жанчын наогул.

Дынамік усё яшчэ маўчаў, і людзі пачалі прыкметна хвалявацца.

Старэнькая бабуля, якая трымала ў руках даволі вялікую сетку, напакаваную спрэс пакункамі, шумна ўздыхнула і перахрысцілася. А мужчына ў светлым касцюме і ў чорнай сарочцы, паглядзеўшы на людзей вакол сябе, сіпаватым голасам сказаў:

— Я гэта і думаў.

Да яго адразу павярнулася тая дзяўчына, што стаяла пад руку з хлопцам, і спалохана спытала:

— Што? Што вы сказалі?..

Мужчына акінуў яе позіркам з галавы да ног.

— А от тое і сказаў.

Тады да мужчыны павярнуліся ледзь не ўсе, хто толькі стаяў каля слупа з дынамікам. І ўсе глядзелі на яго. Адны са здзіўленнем, другія недаўменна, трэція нават разгублена. Паступова людзі бліжэй пасоўваліся да мужчыны і неўзабаве абкружылі яго з усіх бакоў. Ніхто нічога не гаварыў, усе чакалі, што скажа яшчэ мужчына. А ён і сам ужо сцішыўся і адно лыпаў з-пад густых навіслых броваў маленькімі, быццам прыпухлымі вочкамі.

А дынамік усё маўчаў. Тацяне здавалася, што ён маўчыць ужо немаведама колькі. Чаму ён маўчыць? Што там такое здарылася? Людзі чакаюць, а ён — ані слова, ані гуку. І не даўмеешся, што і думаць.

От гэтак жа, як і тут, стаяць, напэўна, каля рэпрадуктараў людзі ва ўсім горадзе. І не толькі ў горадзе, а і ва ўсёй краіне. Нават ва ўсім свеце. Але, але, так яно і ёсць — усе людзі Зямлі, усе тры мільярды чакаюць, што скажа радыё.

І, вядома, чакаюць вестак з космасу і ў далёкім Алтаі. Канечне, землякі Цітова асабліва хвалююцца, а найбольш — яго маці. А вось адзін з яго землякоў тут, у гэтым горадзе. Мо і ён таксама стаіць цяпер недзе пад рэпрадуктарам?..

Не, ён не мог узяць тых грошай. Ён жа так шчыра ганарыўся зямляцтвам з Германам Цітовым. Гэтага з ім проста не магло здарыцца. Бо які ж ён тады зямляк?..

І ўсё ж... Перад Тацянінымі вачыма зноў паўстала тое, калі Зіна лічыла Воранаву грошы, а яна, Тацяна, следам за Зінай машынальна пералічвала асігнацыі. І зноў з’явілася перакананне, што асігнацыі былі бэзавага колеру. Бэзавага, а не чырвонага.

— Гаворыць Масква! — грымнуў раптам дыпамік.

Словы былі іменна тыя, якія яна і чакала, і голас якраз той, які і павінен быў іх сказаць, і ўсё ж Тацяна захвалявалася. Яна падалася наперад, бліжэй да рэпрадуктара, хоць і без таго чуваць было добра.

Відаць, дыктар таксама хваляваўся. І хоць голас яго гучаў пранікнёна і нават узнёсла, у ім усё ж адчуваліся і другія поткі — ноткі непакою, якога ён прыхаваць не мог.

Тацяна добра ведала гэты голас, ён заўсёды гучаў тады, калі па радыё перадавалі самыя важныя паведамленні. Кажуць, гэты дыктар і ў вайну яшчэ паведамляў усё самае важнае. Яна і прозвішча яго чула. Пачакай, як гэта яго прозвішча?.. Ат, якое гэта мае цяпер значэнне. Прозвішча выскачыла з галавы, ну і што ж, ну і няхай сабе. Голас усё роўна гучыць, ён гаворыць якраз тое, што гэтак патрэбна цяпер Тацяне, патрэбна людзям, што стаяць побач, патрэбна ўсім у горадзе. Патрэбна ўсім тром мільярдам чалавек на планеце Зямля.

— Вы гэта і думалі? — кпліва сказаў да мужчыны ў чорнай сарочцы малады чалавек, які па-ранейшаму трымаў сваю сяброўку пад руку.

— Пагледзімо яшчэ. Пагледзімо!..— прамовіў мужчына. Цяпер ён не глядзеў ужо ні на кога, позірк яго блукаў недзе над галовамі людзей.

Не сказаўшы больш ні слова, ён падаўся прэч.

— Эх, вы!..— кінула яму наўздагон дзяўчына. Кінула з пагардаю, з грэблівасцю.

Дыктар пачаў перадаваць паведамленне нанава, і Тацяна вельмі ўзрадавалася. Аказваецца, яна нічога не запомніла, усё неяк прапусціла, і ў галаве не асталося ніводнай падрабязнасці, акрамя аднаго: што там усё добра. «Гэта ж трэба! — упікнула сябе Тацяна.— Слухала і нічога не чула!..»

Цяпер яна слухала спакойна і ўважліва. Мімаходзь адзначыла ў думках, што і ўсе астатнія таксама стаяць і слухаюць. Знік толькі адзін чалавек.

Аказваецца, Герман Цітоў лёг спаць. Ён так і сказаў. Вы, маўляў, як сабе хочаце, а я кладуся спаць. Перад гэтым ён працаваў, нават уключаў ручное кіраванне. Тацяна паспрабавала ўявіць сабе, як гэта ён уключаў тое кіраванне, але нічога пэўнага ўявіць так і не ўдалося.

— Усё. Вырашана канчаткова. Ён будзе Германам.

Гэта зноў сказаў хлопец. Сказаў ціха, да аднае толькі дзяўчыны, але Тацяна пачула. Яна крадком зірнула на іх. Хлопец запытальна глядзеў на сваю сяброўку, чакаючы, відаць, што яна яму скажа.

Вось, аказваецца, як яно павярнулася. Гэтыя маладыя людзі, выходзіць, муж і жонка. І ў іх будзе сын. І звацца ён будзе Германам.

То і няхай у іх будзе сын. Няхай будзе іменна сын. Цудоўненькі такі хлопчык, здаровенькі, прыгожанькі, разумненькі. Няхай будзе Герман!

— Я прывыкла ўжо да Юрыя,— сказала дзяўчына.

— А можа, злучым неяк разам? І Юрыя і Германа. Напрыклад, так: Юргер.

— Во, нейкае гер-гер выходзіць,— паморшчылася дзяўчына.

— Тады, можа,— Гагаціт?

— Не выдумляй,— засмяялася дзяўчына.— Гэтага яшчэ не хапала.

— Тады падумаем яшчэ.

— Падумаем.

Праўда, няхай яшчэ падумаюць. І Герман — добра, і Юрый — таксама добра. Няхай падумаюць. Падумаюць разам. І наогул няхай усё робяць разам. Заўсёды.

Ага, а прозвішча дыктара — Левітан. Правільна, Левітан. Тацяна магла цяпер пайсці адсюль. Тым больш што ісці добра, лёгка, нібы табе ўдалося неяк набыць тую самую касмічную бязважкасць. І ты можаш ісці колькі хочаш і куды хочаш і ніколі не адчуеш ніякай стомы. А ў Левітана імя таксама касмічнае: Юрый. Як у Гагарына. А прозвішча земляка Цітова — Воранаў. Фёдар Фёдаравіч Воранаў. І няпраўда гэта, што асігнацыі былі бэзавыя. Яны былі чырвоныя. Пяць чырвоных асігнацый па дзесяць рублёў. Усяго пяцьдзесят рублёў. Якраз столькі, колькі і было ў яго на акрэдытыве. Чужых грошай ён не браў. Ён іх не мог узяць. Тады ёй проста нешта здалося. Здалося тое, чаго сапраўды не было. Бо калі б гэта быў, напрыклад, той мужчына ў светлым касцюме і жалобнай сарочцы, тады іншая справа. Ад такога ўсяго можна чакаць. А ад Воранава — не. Ён зусім не такі. Ён жа таксама з Алтая, з радзімы касмічнага героя.

У Тацяны было такое адчуванне, быццам ёй штосьці падарылі. Нібы от узялі і нечакана зрабілі нейкі вельмі прыемны падарунак.

На яе ложку ў інтэрнаце ляжала запіска. У ёй роўным буйным почыркам прыгажуні Шуры Зварыкінай было напісана: «Многа! Многа! Паважаная! Тацяна Ларына! Каліі Вы маеце жаданне спаткацца з Яўгеніем Анегіным, дык гэта Вы можаце зрабіць вельмі лёгка. Вам неабходна прыбыць у карэце з Вашым фамільным гербам у выглядзе дзвюх пераступаючых ножак у дваранскі клуб «Ракета», што па Савецкай авеню, роўна ў 21 г. 00 м. На той выпадак, калі Ваша карэта не зусім спраўная, можаце пакарыстацца адной з нашых, Вы іх лёгка пазнаеце па нашым фамільным гербе, на якім, як Вы, напэўна, памятаеце, ёсць словы: «Аўтобус працуе без кандуктара». Прыміце і ўсё такое іншае. Вашы добразычліўцы». Тацяна ўсміхнулася і зірнула на будзільнік, што стаяў на стале. Было дваццаць пяць мінут на дзесятую. Шкада, яна спазнілася. А сёння і сапраўды ішла карціна «Яўгеній Апегін», цяпер Тацяна ўспомніла. Вельмі шкада. Ах, Шура, Шура, няўжо яна не магла ўчора сказаць пра паход у кіно? А-а, ясна: гэтае рашэнне прыйшло да яе толькі сёння і прытым зусім нечакана, як і звычайна. Яна больш за ўсё тым і вызначалася, што ніколі нічога не вырашала загадзя, заўсёды прымала рашэнні ў самую апошнюю хвіліну і самыя нечаканыя. Дзіўна, але Шура ўмела прымушаць дзяўчат выконваць гэтыя яе рашэнні. Чамусьці ўсе слухалі яе, усе даўно і па добрай ахвоце прызналі за ёю права камандаваць астатнімі. Шура наогул цікавы чалавек. Нішто яе ніколі не турбуе, нішто не раздражняе, але і радасці вялікай таксама нішто не прыносіць. Ствараецца ўражанне, што гэта іменна яе мелі за ўзор тыя, што прыдумлялі галоўную запаведзь раўнадушных: «Трэба жыць як набяжыць».

А якая запаведзь прыдумана для яе, для Тацяны?

Тацяна падумала і сказала сабе, што яна яшчэ не ведае тае запаведзі.

Наогул, яна яшчэ так мала ведае. А на свеце ж столькі ўсяго цікавага, неспазнанага. І ёсць, канечне, людзі, якія ведаюць вельмі-вельмі многа. Пазаўчора Тацяна прачытала ў часопісе артыкул пра аднаго з такіх людзей — пра Луначарскага. Артыкул быў вялікі, але і ў ім, як высветлілася, аўтару не хапіла месца, каб расказаць пра ўсё аб Луначарскім, і ён паабяцаў у канцы, што яшчэ вернецца да гэтай тэмы. Канечне, звычайнаму чалавеку столькі ведаць немагчыма, тут патрэбен талент, а талент даецца чамусьці не кожнаму. У Тацяны, напрыклад, няма ніякага таленту, яна гэта пэўна ведае. А ў Германа Цітова ёсць — уга, які талент! У Зіны, напрыклад, таксама ёсць. Толькі яна, мабыць, і сама пра гэта не ведае. Не здагадваецца чамусьці. Праўда, Тацяна таксама добра не ведае, які ён у яе, гэты талент, аднак у тым, што ён ёсць, яна ані не сумняваецца. І, можа, Зіна яшчэ здагадаецца пра свой талент, паверыць у яго. Або, можа, знойдзецца хто-небудзь, хто адкрые Зіне яе талент, прымусіць паверыць.

А ў Тацяны ніякага таленту няма, гэта ўжо бясспрэчна. Зрэшты, яна ні на кога і не крыўдуе за гэта. Аднойчы яна вычытала недзе такое выслоўе: «Талент — гэта як грошы; калі няма, дык няма». Што праўда, то праўда. Няма, і ўсё тут, і нічога ўжо не зробіш, і нікому ніякіх прэтэнзій не дасі.

От толькі жыць бы неяк так, каб кожны дзень што-небудзь даведвацца. Кожны дзень што-небудзь пазнаваць. Пражыла дзень і адчула: сёння я ўведала пра такую адну рэч, пра якую ўчора нават і не падазравала, што яна існуе. Перабыла новы дзень і зноў узрадавалася: а сёння ж я стала багацейшая, чым напярэдадні, бо ўдалося напаткаць нешта такое, што астаецца назаўсёды з табою. І так дзень за днём, праз усе дні.

Але, я ведаю пакуль вельмі мала, настолькі мала, што аж крыўдна. Вось прачытала я ў рамане такія словы: «Я сябе параўноўваю з Эдыпам». Прачытала і сумелася. Сапраўды, хто ён такі, той Эдып? Я нічагуткі не ведаю пра яго, нават не чула такога імя. А той, хто сказаў гэта, чамусьці ведае. Ведае не толькі тое, хто такі Эдып увогуле, але і ведае пра яго штосьці такое, што дае яму магчымасць нешта параўноўваць і рабіць з гэтага нейкія вывады.

Або вось яшчэ. У апошніх паведамленнях учора сказалі: у нас будзе пабудаваны сінхрафазатрон на дзесяць мільярдаў электронавольт. Зноў невядома, што гэта за страхоцце такое — сінхрафазатрон? І чаму — электронавольт, а не проста вольт? Я ж праходзіла па фізіцы электрычнасць, мы нават доследы рабілі. Бралі, напрыклад, дзве катушкі, прымацоўвалі да іх такую жалезную пласцінку, якая завецца якарам, з такою бубачкаю на канцы, потым далучалі да катушак батарэйку ад кішэннага ліхтарыка, і атрымліваўся электрычны званок. Бубачка малаціла па блішчастай місачцы, і тая аж заходзілася звонам. Настаўнік гаварыў, што батарэйка мае чатыры з паловаю вольты, гэта я добра памятаю. Яшчэ я ведаю, што ў нашым інтэрнаце напружанне праводкі дзвесце дваццаць вольт, а ў магазіне, між іншым, прадаюць чамусьці прасы па сто дваццаць сем вольт, і яны нам не падыходзяць. Шура Зварыкіна нават спецыяльна ездзіла ў Мінск, каб купіць прас на дзвесце дваццаць вольт. Адным словам, што такое вольт — ясна. А от што гэта за яно такое — электронавольт?

Але, на свеце існуе страшэнна многа рэчаў, аб якіх не маеш абсалютна ніякага ўяўлення.

Я не ведаю, што такое спінінг. Не чытала Эўрыпіда. Не ездзіла на таксі. Не бачыла жывога пісьменніка. Не чула, як звініць сапраўдны бакара. Не ўяўляю, што такое сердалікавая бухта. Не ела антрыкоту.

Я нават не цалавалася. Чэснае слова!

Дзяўчат доўга не было, і Тацяна, не дачакаўшыся іх, пайшла на кухню, уключыла чайнік і з асалодаю выпіла дзве шклянкі пустога чаю з рэшткай пазаўчарашняга батона. І тут жа прыгадала, як Шура Зварыкіна сказала аднойчы: «Ведаеце, дзяўчаткі, які павінен быць чай? Ён павінен быць, як пацалунак любімай жанчыны,— гарачы, моцны і салодкі».

А я ніводнага разу яшчэ не пацалавалася...

Цікава: дзе можна прачытаць пра тыя электронавольты? А звычайны вольт, між іншым, гэта вось што такое, я цяпер успомніла: гэта адзінка рознасці электрычных патэнцыялаў або электрычнага напружання і электрарухаючай сілы.

Перш як легчы спаць, Тацяна адчыніла свой чамадан і выняла з яго невялічкі пакуначак, што ляжаў загорнуты ў газету, на самым сподзе, пад бялізнаю. Тут было ўсё яе багацце. Яе будучае плацце з чорнага панаксаміту. Заўтра яна купіць тое дзіва — роўна чатыры метры. Каб было да самага нізу, да самага долу. А пашые пасля ўжо, зімою. Пра свой набытак яна пакуль што не скажа дзяўчатам.

Тацяна разгарнула пакуначак, яшчэ раз пералічыла грошы. Іх было раўнютка сто рублёў. Чатыры паперкі па дваццаць пяць рублёў. Ох, і дорага ж вы мне каштавалі, мае галубочкі. Нават шкада расставацца з вамі.

Дзяўчат усё яшчэ не было. Недзе яны сёння забавіліся. Мабыць, пасля кіно пайшлі яшчэ ў парк на танцы.

Яна так і заснула, нікога з іх не дачакаўшыся.

Сон у яе быў неспакойны, трывожны, яна прачыналася колькі разоў з адным і тым жа пачуццём нейкай незразумелай нездаволенасці ці то сабою, ці то яшчэ кім. Быццам яна штосьці рабіла ды не дарабіла да канца, а дарабіць трэба абавязкова, неадкладна. Яна падхоплівалася, садзілася на ложак і спалохана ўзіралася ў цемру, не разумеючы, дзе яна і што з ёю. Аднаго разу яна нават кінулася была спрасонку да дзвярэй, бо ёй здалося, што нехта гукае яе, моцна і настойліва. Засынаючы пасля, яна зноў чула гэты незразумелы покліч, але ўжо далёкі, невыразны.

Раніцаю Тацяна прахапілася адразу, у адно імгненне, хоць звычайна яна доўга яшчэ ляжала з заплюшчанымі вачыма, адольваючы дрымоту, змагаючыся са спакуслівым жаданнем паспаць яшчэ паўгадзінкі або хаця дзесяць мінутак, нават толькі пяць. Дзяўчаты яшчэ спалі. Стараючыся не патурбаваць іх, Тацяна рабіла ўсё ціхенька, асцярожна, але хутка. За якую хвіліну адзелася, прыбрала ложак. Дзверы ўдалося адчыніць зусім нячутна. Яна праслізнула ў калідор, адтуль ва ўмывалку, прывяла сябе збольшага ў парадак і, не паснедаўшы і нават не выпіўшы чаю, выбегла на вуліцу. І ўсё гэта яна рабіла так, нібы нехта ўвесь час падганяў, падштурхваў яе.

«Так, так, я павінна пераканацца. Павінна пераканацца сама, абавязкова. Бо інакш буду пасля ўсё жыццё пакутаваць. Пакутаваць праз тое, што ў нейкі момант блага падумала пра чалавека і пасля нічога не зрабіла, каб пераканацца ў адваротным. Мне трэба пайсці да яго. Я ж не мела ніякага права так думаць. Мала што мне здалося. Я пайду да яго, і ён сам мне ўсё пацвердзіць. І калі ўжо на тое, дык я папрашу ў яго прабачэння. Ён, безумоўна, зразумее мяне і даруе. «Фёдар Фёдаравіч,— скажу я яму,— даруйце мне, я ж яшчэ так кепска ведаю людзей. Зусім мала ведаю. Даруйце, калі ласка, і не крыўдуйце. Я, канечне, вінаватая, бо, думаючы гэтак пра вас, я ў нейкай меры кінула цень і на вашага вялікага земляка. Бачыце, якая я дурніца. Але гэта апошні раз, Фёдар Фёдаравіч, чэснае слова. Я яшчэ навучуся разбірацца ў людзях».

План пошукаў вызначыўся адразу. Яна пойдзе ў інстытут, бо ён сам жа гаварыў, што прыехаў на сесію. Там зусім няцяжка будзе знайсці яго. Тацяна ані не сумнявалася, што знойдзе яго хутка. Гэта ж не іголка ў стозе сена. Ды і горад не такі вялікі. Не Масква і нават не Мінск.

На вуліцы Тацяне сустракаліся толькі рэдкія прахожыя, і яна раптам зразумела, што выправілася ў свае пошукі занадта рана. Сапраўды, гадзіннік на рагу паказваў толькі пачатак на сёмую.

Можна было не спяшацца. Нават трэба было перачакаць недзе якую гадзіну, не менш. Тацяна прыгадала, што далей па вуліцы, кварталы мо праз чатыры адгэтуль, ёсць невялікі скверык. Там, бадай, і можна будзе прабавіць час.

Яна пайшла павольней. Дамы тут, у гэтым раёне, былі пераважна невялікія, аднапавярховыя, і амаль перад кожным — палісаднічак. У паветры прыемна пахла то ружамі, то вяргінямі, а то яшчэ нейкімі кветкамі, назвы якіх Тацяна не ведала. «От нават і гэтага я не ведаю, такіх простых рэчаў,— упікнула сябе Тацяна.— А гэта ўжо зусім дрэнна!»

Тацяна з цікаўнасцю стала прыглядацца да домікаў. Якія яны ўсе розныя, непадобныя адзін на другі. От хоць бы гэты. Які ён акуратненькі, чысценькі. Спрэс ашалёваны вузенькімі дошчачкамі, пафарбаванымі ў блакітны колер. А аканіцы з ліштвамі беленькія. Людзі тут, відаць, любяць паспаць, бо аканіцы яшчэ зачынены. То і няхай сабе спяць, калі ў іх няма ніякіх турбот, калі ім нікуды не трэба сёння спяшацца. Магчыма нават, што ў іх сёння выхадны дзень. Учора, у нядзелю, працавалі, а сёння адпачываюць. У Зіны і ў Ніны Іванаўны таксама сёння выхадны дзень. Толькі дзень гэты, як на тое, для іх зусім не вясёлы, асабліва для Зіны. І наўрад ці спіць яна цяпер...

А вунь другі дом. Гэты ўжо зусім не такі. Ён пазірае на вуліцу аж чатырма вокнамі, але два з іх пафарбаваны чамусьці ў зялёны колер, а два ў чырвоны. Відаць, тут жывуць гаспадары, між якімі чамусьці няма згоды, якія нават і не падазраюць, што на свеце існуе людская дружба.

Насустрач Тацяне ішоў каржакаваты шыракаплечы чалавек у чорным капелюшы і ў даўгой чорнай адзежы. Тацяна адразу неяк стулілася і яшчэ больш запаволіла крокі. Кожны раз, калі яна бачыла папа, у яе ўзнікала адно і тое ж жаданне: ёй хацелася затупаць нагамі і закрычаць: «Не смейце! Як вы смееце!» Яна была непахісна пераканана ў тым, што ніводзін адукаваны чалавек не можа сур’ёзна гаварыць аб рэлігіі, а тым больш прапаведваць рэлігійныя погляды, запэўніваць людзей, што ёсць недзе бог і незямны свет. І калі такі чалавек робіць гэта, то ён проста шарлатан, прайдзісвет.

Гэты поп — бачыла Тацяна — быў яшчэ зусім малады чалавек, і хоць ён і меў даволі вялікую рыжую бараду, але барада тая адгадавана, напэўна, нядаўна, бо твар у яго быў без аніводнай маршчынкі і вочы пазіралі зусім па-маладому. Гэта яшчэ больш абурала Тацяну.

Крокі за тры ад Тацяны поп раптам ласкава сказаў:

— Добрай раніцы, доч мая.

Тацяна настолькі разгубілася, што зусім нечакана для сябе адказала:

— Добрай раніцы, бацюшка...

Адказала яна зусім ціха, аднымі вуснамі, але поп, вядома, пачуў. І ёй здалося, што ён здаволена ўсміхнуўся.

Яна страшэнна раззлавалася на сябе. Ёй зрабілася раптам вельмі сорамна, быццам яе нехта злавіў на якімсьці цяжкім злачынстве. Як толькі яны размінуліся, Тацяна адразу амаль пабегла. І адно лаяла сябе, адно дакарала: «От толькі на гэта я і здатная — на ўцёкі. Толькі на гэта, і больш ні на што».

У скверыку было таксама мала людзей. На адной лаўцы сядзеў старэнькі і вельмі худзенькі дзядок, ён трымаў у руках таўшчэзную кнігу, але не чытаў яе, а, здаецца, драмаў. Крыху далей, на другой лаўцы, сядзела жанчына, таксама вельмі пажылая. Побач з ёю стаяла дзіцячая калясачка. Жанчына часта і з трывогаю пазірала на яе.

Тацяна села на наступную лаўку. Пашкадавала, што не здагадался ўзяць з сабою якую кнігу або хаця газету. Праўда, газет сёння не было, па панядзелках яны не выходзяць. А кнігі яна ўжо ўсе здала ў бібліятэку. Каб здагадалася, можна было захапіць Шурынага «Ідыёта», яна ўсё роўна яго не чытае. Месяц ужо, як узяла ў бібліятэцы, а яшчэ і палавіны не адолела. І наогул, чаму яна такая лянівая, гэта Шура? Такая прыгожая, такая харошанькая, і от на табе — лянівая настолькі, што нават на хлопца, кажуць, лішні раз не зірне.

Відаць, асаблівай гарачыні сёння не будзе. Але ні на дождж, ні на вялікую хмарнасць таксама нішто не паказвала. Лёгкі ветрык памалу шапацеў у лістоце высокіх таполяў, і гэта настройвала на спакойны, нават крыху самотны лад. Паступова пачаў знікаць асадак ад непрыемнай сустрэчы з папом.

Людзей стала больш. Але Тацяна не звяртала ні на кога ўвагі, і яе, здаецца, ніхто асабліва не прыкмячаў. Вядома, у кожнага свая справа, свой клопат.

Яна і не заўважыла, калі і як на лаўцы насупраць апынуліся два маладыя хлопцы. Адзін з іх раптам кашлянуў, і тады Тацяна мімаволі зірнула на іх. Хлопцы былі ў аднолькавых ярка-зялёных гарнітурах і чорных туфлях, здаваліся нейкімі вельмі аднолькавымі, як на адзін твар. Мабыць, яны працавалі ў начной змене, а цяпер ідуць дамоў. Хаця не, нешта не падобна, каб яны дзе працавалі. У такім гарнітуры не пойдзеш на працу. Ды і рукі ў іх вунь якія чысценькія, выпешчаныя. Але недзе яны ўсё ж былі, нешта рабілі, твары вунь якія нясвежыя, і вочы саплівыя.

Яны маўчалі і адно глядзелі на яе. Глядзелі сваімі аднолькавымі асавелымі, бы шклянымі, вачамі, і невядома было, калі ім надакучыць гэты занятак. Тацяна хацела ўстаць і пайсці, але падумала, што от зноў яна будзе рабіць тое самае, што зрабіла нядаўна, зноў пусціцца на такія самыя ўцёкі,— і асталася. Пачала ўважліва разглядаць свае туфлі. Колер у іх прыемны, бэжавы. Тацяна вельмі любіла гэты колер. І яны яшчэ нішто сабе, яшчэ паносяцца. А от абцасы ладна такі пазбіваліся, трэба будзе неяк падрамантаваць. Сёння, відаць, майстэрні зачынены, па панядзелках у іх, здаецца, выхадны. Шкада, бо заўтра не будзе калі.

Хлопцы па-ранейшаму глядзелі на яе і маўчалі.

Нарэшце адзін з іх ляніва прамовіў:

— Антык з гваздзікамі.

— Як казалі ў дзевятнаццатым стагоддзі,— адразу падхапіў другі і шматзначна хіхікнуў.

— Точна?

— Точна!

Тады, нібы ад нейкага штуршка, якога яны толькі і чакалі, хлопцы пачалі перакідвацца словамі, як валейбольным мячом.

— Ты бачыш?

— Бачу.

— Не, ты зразумеў?

— Зразумеў. •

— Заўважыў усё?

— Усё заўважыў.

— Яна ўжо — гэта самае.

— Якраз гэта самае.

— Закахалася да самых вушэй.

— Да самых.

— Точна?

— Точна.

І яны гучна, на ўвесь сквер, зарагаталі, здаволеныя сваімі словамі і адзін адным.

Зноў Тацяна хацела ўстаць, але і на гэты раз не ўстала і не пайшла. Канечне, гэтыя пустазвоны абавязкова пасунуцца за ёю. Будуць ісці ззаду, блізенька, і гаварыць свае брыдкія словы. Тацяна азірнулася наўкола. Але паблізу нікога не было. Толькі тая бабуля сядзела на сваёй лаўцы, цалкам занятая дзіцячай каляскай, ды яшчэ далей драмаў маленькі дзядок, у якога кніга ўжо вывалілася з рук долу. А раней жа былі людзі, яны хадзілі тут. А от цяпер узялі і некуды ўсе падзеліся.

— Точна? — зноў пачаў адзін.— Закахалася? Але ў каго? Можа, у цябе?

— Точна! — з ахвотаю азваўся другі.— У мяне.

— А можа, наадварот? Можа, у мяне?

— А хто кажа, што не наадварот? Якраз так яно і ёсць. У цябе. Точна!

Раптам да гэтых двух галасоў далучыўся трэці.

— Ішлі б вы лепей, даражэнькія, сваёй дарогаю. Як ішлі, так і ішлі б, праўда.

Тацяна ўзняла вочы. Перад тымі двума хлопцамі стаяла бабуля. У правай руцэ ў яе была тоўстая чорная палка з нейкай адмысловай белай булдавешкаю — раней Тацяна чамусьці не заўважыла ў бабулі гэтай палкі. Старая паставіла палку перад сабою і, абапіраючыся на булдавешку, спакойна гаварыла:

— Чуеце, га? Ішлі б, кажу, лепей сваёй дарогаю.

— А мы што. Мы нічога,— сказаў нарэшце адзін з хлопцаў.

— Точна. Мы нічога,— падхапіў тады і другі. Тацяне здалося, што гэты другі ўсё ж маладзейшы і крыху бялейшы за першага.

— У мяне вунь малое спіць, а вы тут іржаць узяліся, не раўнуючы, як жарабцы. Ну, ідзіце сабе, ідзіце.

Яна пераставіла палку бліжэй да іх, сказала ўжо больш пагрозліва і больш гучна:

— Ну!..

Тацяна падумала, што от зараз гэтыя бэйбусы накінуцца на старую, пачнуць абражаць яе самымі апошнімі словамі. Можа, яшчэ нават і палку адбяруць. Тады, канечне, яна рынецца на дапамогу. Што б там ні было, а яна рынецца.

Але здарылася зусім не тое.

— То гэтак бы адразу і сказалі,— прымірэнчым голасам прамовіў першы.— Бо мы ж не ведалі.

— Точна. Мы ж не ведалі,— ахвотна згадзіўся другі і падняўся з лаўкі.

Усхапіўся і першы.

— Я і мой друг, мы абодва жадаем усяго найлепшага вашаму малому. Няхай ён расце і мацуецца.

— Точна. Мы жадаем. Няхай расце і мацуецца.

Яны пайшлі прэч — абодва на дзіва падобныя, і нават хада ў іх была таксама аднолькавая — якаясь расслабленая, віхлястая.

Бабуля паглядзела ім услед, паківала галавою і падалася да дзіцячай каляскі. Тацяна ўбачыла, што бабуля накульгвае на адну нагу, таму і вымушана мець пры сабе тую чорную палку з белай булдавешкаю. Відаць, яна наогул вельмі слабая, кволая, бо за плячыма — уга, які век. Коцячы каляску перад сабою, бабуля пашкандыбала на другі бок сквера, а там павярнула на вуліцу і знікла з вачэй.

Тацяна не ўмела выказваць сваіх пачуццяў уголас, а дакладней кажучы — саромелася рабіць гэта на людзях, і хоць адчула надзвычайную пяшчотнасць да бабулі, хоць вельмі хацелася, каб тая ўведала, што ў яе на душы, але так і не здолела скрануцца з месца і яшчэ колькі часу сядзела на лаўцы, звяртаючыся адно ў думках да старой са словамі самай шчырай прыязнасці і ўдзячнасці.

Да інстытута адсюль было не так далёка. Цяпер, відаць, можна ўжо было і пайсці.

Калі Тацяна апынулася ля вялікай трохпавярховай будыніны, у якой знаходзіўся педінстытут, і асабліва калі ўвайшла ў вестыбюль, яе крыху здзівіла нейкая незвычайная і непрывычная цішыня, што панавала там. Чамусьці не было чуваць ні моцнай гамонкі, ні вясёлага смеху, не было і тае мітусні і жвавасці, што гэтак характэрны для кожнай навучальнай установы. «Відаць, будучыя настаўнікі загадзя прывучаюць сябе да паважнасці і сталасці»,— падумала Тацяна. Юнакі і дзяўчаты, што трапляліся ёй на вочы, былі нейкія прыціхлыя, нават быццам нечым засмучоныя.

Раней Тацяне здавалася, што варта ёй толькі прыйсці ў інстытут, і яна адразу ж знойдзе Воранава. Можа, нават ён сустрэнецца ёй ля самага ўвахода або сам убачыць яе недзе на калідоры і сам жа падыдзе. Але вось яна пачала хадзіць з аднаго калідора ў другі, адольваць адну лесвіцу за другой, а Воранава нідзе і почуту не было. Так хадзіла яна мо цэлую гадзіну, і ўсё дарэмна. Тады яна зразумела, што гэтак у яе нічога не выйдзе. Трэба пашукаць якое начальства і запытаць.

У прыёмнай рэктара маладжавая, але ўжо залішне паўнаватая жанчына ў пенснэ абыякавым голасам заявіла Тацяне, што нічым карыснай быць не можа. Яна так і сказала: нічым, маўляў, карыснай быць не магу. І яшчэ яна сказала — цяпер ужо з непрытоеным здзекам у голасе,— што Тацяна не першая і не апошняя шукае розных Воранавых. Такая ўжо, маўляў, жаночая доля — шукаць Воранавых або, напрыклад, Сарокіных ці Зязюліных. Але калі Тацяна, прыгнечаная гэтымі словамі і тонам, якім яны былі сказаны, выходзіла ўжо з дзвярэй, жанчына ўсё ж злітавалася і кінула ёй наўздагон:

— Схадзіце хіба што ў аддзел кадраў.

Сапраўды, як гэта яна не здагадалася адразу! Канечне, ёй трэба было з самага пачатку пайсці ў аддзел кадраў, а не блукаць столькі часу па калідорах і лесвіцах.

Аднак, як на тое, у аддзеле кадраў нікога яна не застала. Вядома, яна прыйшла позна, трэба было раней гэта зрабіць. У аддзеле чакалі начальніка яшчэ тры чалавекі, з выгляду студэнты. Адзін з іх, самы высокі, сказаў, што начальнік нікога не прымушае чакаць больш як восем гадзін, і таму ёсць сэнс пачакаць. Студэнт нават прапанаваў ёй сесці — ён паказаў на два раскошныя мяккія крэслы, якія стаялі перад сталом начальніка. Тацяна падзякавала, але сесці не адважылася — крэслы палохалі яе сваёй манументальнасцю і ўрачыстасцю. Яна асталася стаяць каля дзвярэй.

Студэнты вялі далей нейкую сваю гаворку, на Тацяну яны больш не звярталі ўвагі, і яна, адчуўшы сябе крыху вальней, пачала разглядаць пакой. Тут быў яшчэ адзін стол, меншы за першы і не такі ўрачысты. Побач з ім стаяла зашклёная шафа, напакаваная рознакаляровымі папкамі, і тоўстымі і тонкімі. Сцены чамусьці былі зусім голыя, на іх не было ні партрэтаў, ні хоць бы якіх карцін. Толькі з левага боку ад дзвярэй вісела ці то дыяграма, ці то нейкая схема. Тацяна паспрабавала разабрацца, што на ёй намалявана, але так і не здолела.

Міжвольна Тацяна пачала прыслухоўвацца да таго, аб чым гаварылі за яе спінаю студэнты.

— Ёсць два спосабы. Адзін — катапульціраванне з наступным прызямленнем на парашуце. Другі — непасрэднае прызямленне разам з караблём. Першы, вядома, найбольш бяспечны.

Здаецца, гэта сказаў той, самы высокі.

— Канечне, яго трэба прызямліць першым спосабам.

А гэта, напэўна, голас таго, што сядзіць на падаконніку. У яго яшчэ такі сіні берэт на галаве. А от цяпер чуцён голас ужо трэцяга:

— А па-мойму, другім. Бо першым прызямліўся ўжо Гагарын.

Ён, гэты трэці, чамусьці аніяк не запомніўся Тацяне. Ні ў што ён апрануты, ні які з твару, ні нават якога росту — анічога не зафіксавалася ў вачах.

— Для навукі найбольшую каштоўнасць будзе мець...

«Няўжо ён яшчэ лётае?» — раптам сумелася Тацяна.

Яна чамусьці была ўпэўнена, што палёт ужо скончыўся, што Цітоў недзе ўжо сеў, на нейкім тым касмадроме. З якога ўзляцеў, на той і сеў. Бо там, канечне, усё прыстасавана і для ўзлёту і для пасадкі.

А ён, аказваецца, усё яшчэ лётае. Колькі ж ён будзе ў тым космасе? Нешта ўжо і страшна робіцца.

— Трэба, канечне, адпрацаваць як след спачатку адзін спосаб. А тады брацца за другі.

— Але ж для навукі...

Яны гаварылі такім тонам, нібыта іменна ад іх залежала, які спосаб пасадкі будзе выбран для Касманаўта-два. Тацяна міжвольна ўсміхнулася.

Хлопцы пачалі перапыняць адзін аднаго, спрачацца. Асабліва гарачыўся той, трэці. Цікава, які ён? Прыгожы ці не? Мужны ў яго твар або, наадварот, ціхманы?..

Справа ад дыяграмы на сцяне вісеў адзін лісток паперы, якога Тацяна спачатку не заўважыла. Высветлілася, што гэта загад па аддзелу кадраў за нумарам дваццаць сем. Тацяна вырашыла, што загад, які вывешваецца на сцяну, не можа быць дзяржаўнай тайнай, і ўзялася чытаць яго.

«У выпадку выкліку неабходнасці адсутнасці некаторымі супрацоўнікамі аддзела кадраў па асабістых справах могуць быць дазволены толькі праз начальніка аддзела кадраў»,— прачытала Тацяна і ледзь не зарагатала. Перачытаўшы загад яшчэ раз, падумала, што наўрад ці дабярэ яна ў гэтага начальніка якога толку. Можа, пайсці адсюль?.. Не, трэба ўсё ж пачакаць.

Тым часам гаворка за Тацянінай спінай перайшла ўжо на другое.

— Хлопцы, ведаеце, што я часта бачу ў сне?

— Прынцэсу Турандот. Яна прапануе табе руку і сэрца, а таксама палавіну нечага каралеўства за пяцёрку па псіхалогіі.

— А можа, ты бачыш, што камісія пасылае цябе на работу ў Мінск? Тады ты дарэмна стараешся глядзець гэты сон.

— Не, сур’ёзна. Чамусьці я бачу толькі адзін сон. Кожны раз той самы. Быццам у ясны сонечны дзень я іду па люднай вуліцы... басанож. Навокал — прыстойна апранутыя людзі, у шыкоўных туфлях, а я, такі бамбіза,— босы. І мне дужа сорамна. І ніяк мне нельга схаваць свае ногі. Усе толькі тое і робяць, што пазіраюць на іх, я гатовы праз зямлю праваліцца. А трэба пільна кудысьці ісці, і я іду, увесь час стараючыся спусціць калашыны штаноў як ніжэй, але босыя ногі ўсё адно відны, і прахожыя толькі на іх дзівяцца. Што тут да чаго, а?..

«Дзіўна,— падумала Тацяна,— я таксама разы са два бачыла амаль гэткі самы сон. Што іду па чысцюткім горадзе сярод чысцюткіх людзей і саромеюся сваіх босых і не дужа чыстых ног. Чэснае слова, бачыла».

— Ат, глупства. Лепш паслухайце адну цытату з аднаго пісьма. Дакладней кажучы, з аднае скаргі. У праўдзівасці яе не сумнявайцеся, я бачыў яе на свае вочы. Мой брат працуе ў выканкоме, ён мне і паказваў. Дык вось, слухайце.

Гэта ўжо гаворыць той, што на падаконніку. Што ў берэце.

— «Высветлена, што мая жонка ў маёй асобе мела трэцяга мужа, і яна з’яўляецца распуснай жанчынай, якая сваім целам здолела пераканаць вышэйстаячага пракурора ў адданні мяне пад народны суд другога ўчастка».

Яны ўсе зарагаталі. Не стрымаўшыся, засмяялася і Тацяна. І тады павярнулася да іх.

Перш за ўсё яна зірнула на таго, трэцяга... І аж скаланулася ўся.

Яго твар быў страшны. Ён быў проста жахлівы. Гэта быў не твар, а нейкая знявечаная маска. Тацяна ўспомніла, што тады, калі яна ўвайшла ў пакой, ён стаяў тварам да акна, таму яна не заўважыла, які ён. А цяпер ён пазіраў на яе. А можа, і не на яе, бо зразумець, куды ён глядзіць, было немагчыма. На адным воку ў яго была чорная павязка, а другое, вялікае і чырвонае, без веек і без брыва, пазірала невядома куды. Твар быў увесь пабіты на плямы, сінія і чырвоныя. «Вайна!..— балюча ўдарыла ў сэрца думка.— Вось што нарабіла вайна!..»

У пакой імклівай хадою ўвайшоў невысокі таўставаты мужчына з гладка паголенай галавою. Ад яго патыхала нейкім рэзкім адэкалонам. Ён па-гаспадарску зайшоў за вялікі стол, усеўся ў крэсла, паклаў рукі на стол і сам зрабіўся нейкі манументальны і ўрачысты.

— Давайце, хто першы? — ні на кога не пазіраючы, сказаў начальнік аддзела кадраў.— Толькі хуценька, раз-два.

— Першая вось яна,— сказаў высокі белабрысы хлопец.

— Але ж...— пачала была Тацяна, але начальнік перапыніў яе.

— Давайце, раз-два.

Тацяна сказала, па якой патрэбе яна завітала ў інстытут. Ёй неабходна, сказала яна, знайсці аднаго студэнта, вельмі неабходна. Яна разлічвае, што таварыш начальнік ёй паможа.

— Як, вы сказалі, яго прозвішча?

— Воранаў, Фёдар Фёдаравіч. Ён прыехаў на сесію.

— Ясна. А вы, значыцца, хто яму будзеце?

Раптам грукнулі дзверы. Тацяна машынальна азірнулася і вельмі здзівілася, не ўбачыўшы ў пакоі тых трох хлопцаў.

— Ніхто. Але ён мне вельмі патрэбен.

— Вы сядайце, сядайце. І раскажыце ўсё парадкам.

— Што расказаць?..

— Ну, гэтае самае... што там паміж вамі было. Давайце, раз-два.

— Вы, мабыць, мяне не зразумелі. Мне трэба пагаварыць з таварышам Воранавым. Па адной асабістай справе.

— Я так і зразумеў — па асабістай. Але па якой іменна?

— Гэта не мае значэння.— Тацяна так і не села. Пераступаючы з нагі на нагу, яна старалася не глядзець на твар начальніка аддзела кадраў, вочы якога так і свідравалі яе.

— Чаму ж, мае. Як гэта не мае? Абавязкова мае. Вядома, гэта астанецца між намі.

Тацяна адчула, як уся залілася чырванню. Яна паглядзела цяпер проста ў вочы начальніку. Вочы былі маленькія, яны гарэлі прагнай, нясцерпнай цікаўнасцю.

— Ну, раз-два. Давайце, давайце. А то ў мяне яшчэ гэтае недарэчнае пахаванне. Чым толькі не прыходзіцца займацца.

Тацяна павярнулася і рушыла да выхада. Але каля самых дзвярэй на момант запынілася. Карцела сказаць нешта гэтаму манументальнаму чалавеку за ўрачыстым сталом. Абавязкова трэба было нешта сказаць. Трэба было.

— Пачакайце, гэтак жа нельга — раз-два.— Ён выхапіў з кубка на чарнільным прыборы тоўсты чырвоны аловак і нацэліўся ім у настольны каляндар.— Як, вы сказалі, яго прозвішча? Сарокін?

Словы — самыя патрэбныя — так і не знайшліся. Тыя, што былі б самымі пэўнымі, самымі дакладнымі. Тацяна штурхнула абедзвюма рукамі дзверы і вылецела на калідор. Дзверы спярша абурана рыпнулі, потым гнеўна грукнулі.

На калідоры непадалёк ад кабінета стаялі тыя самыя хлопцы. Толькі іх было чамусьці двое. Трэці, самы высокі, некуды знік. Мо пайшоў расказваць яшчэ каму пра тое, як ён ходзіць у сне басанож? Знайшоў, бачыце, надзвычай цікавую і важную тэму для гаворкі!..

Тацяна хацела скоранька праскочыць паўз хлопцаў, але той, трэці, з тварам-маскай, нечакана заступіў ёй дарогу.

— Дармо,— проста сказаў ён.— Вы пачакайце, калі ласка, трошкі. Што-небудзь зробім. А вы пачакайце пакуль, ну хоць бы ў вестыбюлі. І, калі ласка, не расстройвайцеся. Добра?

У яго быў вельмі лагодны і вельмі непасрэдны голас. І здавалася, што яна чула яго і раней шмат у якіх выпадках, шмат пры якіх абставінах.

— Добра,— гэтак жа проста адразу сказала Тацяна.— Я пачакаю, добра.

Адзін з іх пайшоў направа, другі налева. А Тацяна скіравалася па лесвіцы ўніз.

У вестыбюлі Тацяна адчула раптам страшэнную стому. Было такое адчуванне, бы яна некалькі гадзін узапар, не разгінаючыся, мыла бялізну. Балела нешта ў паясніцы, торгалася нейкая жылка на левай скроні, а ў галаве стаяў непрыемны тлум.

Крыху лягчэй стала, калі Тацяна села на лаву. Лава мела высокую спінку, і гэта было вельмі дарэчы. Тацяна прымасцілася з самага краю, бліжэй да ўваходных дзвярэй.

Зрэшты, калі тыя хлопцы толькі паабяцалі памагчы, а самі нічога не зробяць, або калі высветліцца, што Воранава ў інстытуце цяпер няма, яна ўсё роўна астанецца тут. Калі на тое пайшло, дык яна гатова праседзець тут нават цэлы дзень. Месца для назірання проста цудоўнае. Павінен жа Воранаў калі-небудзь прайсці праз гэтыя дзверы. Яна дачакаецца яго. У яе хопіць цярплівасці. Не могуць жа прагнаць яе адсюль. Ды і каму якая да яе справа? От ідуць сабе людзі, адны з вуліцы, а другія на вуліцу, і ніхто не звяртае на яе аніякай увагі. Правільна, і не звяртайце, і не трэба.

Сапраўды, цяпер палягчэла. Тлуму ў галаве ўжо няма. І жылка на скроні болей не торгаецца.

Шкада, канечне, што не знайшліся там, у кабінеце, патрэбныя словы. Вельмі шкада. І не толькі шкада, але нават і крыўдна. І заўсёды ў яе чамусьці так выходзіць. Не ўмее яна пастаяць за сябе. Не можа належным чынам адказаць на абразу, губляецца, калі выпадае сутыкнуцца з несправядлівасцю або, напрыклад, бессардэчнасцю, не адразу знаходзіць у сабе сілы зрабіць у адказны момант рашучы крок. Шура Зварыкіна кажа, што яна залішне «мяккая».

Такая ўжо яна няўмека!

Ёй раптам падумалася, што той чалавек у кабінеце, напэўна, пасылае віншаванні сваім знаёмым са святам або з днём нараджэння не іначай як даплатнымі паштоўкамі. Але, але, іменна даплатнымі.

Між іншым, пра якое пахаванне ён казаў?

Але, ён казаў. То дзе ж гэта хто памёр?.. Добры то быў чалавек або, наадварот, благі? Ці многа зрабіў за сваё жыццё карыснага, якую славу аб сабе пакінуў?

Высокі бялявы хлопец з’явіўся перад ёю зусім нечакана.

— Па-першае, мы прызямліліся! — урачыста паведаміў ён, размахваючы нейкай паперкай.— У зададзеным раёне.

Тацяна ўсхапілася.

— Якім спосабам? — хвалюючыся, запытала яна.

— Пакуль што пра гэта нічога невядома,— усміхнуўся хлопец.

Тацяна таксама ўсміхнулася.

— Можа, якраз будзе так, як вы гаварылі.

— Наўрад. Будзе, напэўна, ізноў так, як сказаў Вася Шавель.

Тацяна зразумела, што Вася Шавель — гэта той, трэці.

— Кажуць, гэта недзе каля Саратава.

— Пэўна, што там.

— Паблізу ад таго месца, дзе прызямліўся Гагарын.

— Здорава!

— Уяўляю, што цяпер там робіцца!

— Але, але!

Які ён, аднак, высокі. Каб зазірнуць у вочы, трэба вунь як задзерці галаву. І вельмі дужы, напэўна. І смелы. Наогул, ён не абы-які хлопец. А вочы ў яго светлыя. Быццам нават празрыстыя. Першы раз яна бачыць такія вочы.

— А па-другое... тут справа ўжо больш складаная. Воранава ў інстытуце цяпер няма.

— Няма?..

— Мы ўсё чыста абшукалі. Але вось яго адрас.

— Яго адрас?

— Ну, але. Ён чамусьці жыве не ў інтэрнаце, а на прыватнай кватэры. Вось, тут запісана. Першамайская, трыццаць сем.

Ён працягнуў Тацяне лісточак паперы.

— Трыццаць сем? А кватэра?

Яна чамусьці зусім не здзівілася, што ён прынёс ёй адрас Воранава. Быццам так яно і павінна было стацца, быццам Тацяна якраз гэтага толькі і чакала.

— Там няма кватэр. Там проста дом. І Воранаў там наймае пакой. Кажуць, вельмі ўтульны такі пакойчык. Нешта метраў з дзесяць, кажуць, калі не болей.

— Дзесяць? Гэта ж цэлае багацце! Ажно дзесяць метраў!

Гаварыць з ім было неяк вельмі лёгка. Нібы яны былі даўно-даўно знаёмыя. І нібы ён ужо цэлую вечнасць стаіць вось тут, побач, і нікуды ніколі не адыходзіў. І не адыдзе ўжо нікуды. І яна нават можа расказаць яму, што таксама бачыць у сне, як ходзіць гэтак жа басанож. Чэснае слова, можа.

— Ну, я пайшоў, прабачце. Трэба яшчэ дазмагацца з таварышам Трухіным. Я яму наб’ю морду, калі што якое.

— А што, вазьміце і набіце,— засмяялася Тацяна.

— Сёння могуць і не прыцягнуць за дробнае хуліганства.

— Хто ж гэта сёння будзе прыцягваць! Сёння наогул варта было б даць амністыю.

— Гэта што ж — усіх павыпускаць з турмаў?

— Ну, можа, і не ўсіх. Бюракратаў, канечне, не трэба выпускаць.

— А іх там, на жаль, якраз і няма. Артыкула, кажуць, на іх у крымінальным кодэксе не прадугледжана.

Ён дзелавіта падаўся да лесвіцы, а Тацяна пайшла на вуліцу. У дзвярах, спахапіўшыся, крыкнула:

— Дзякую вам!

Ды ён, відаць, ужо не чуў. Ён знік за паваротам на другі марш лесвіцы.

На Першамайскую трэба было дабірацца шостым нумарам аўтобуса. Тацяна, пагойдваючы ў руцэ сумачку, рушыла да прыпынку. Ад тлуму ў галаве і звання не асталося, а пра тое, што яшчэ паўгадзіны назад яе агортвала нейкая незразумелая і дзіўная стома, Тацяна нават і не ўспомніла.

Канечне, усё гэта зрабіў той, трэці. І ўдзячнай трэба быць перш за ўсё яму.

Чамусьці заўсёды і ўсюды знойдзецца свой завадатар, нехта такі, хто становіцца над астатнімі. У іхнім інтэрнаце камандуе ўсімі абыякавая да ўсяго на свеце Шура Зварыкіна. Тут, у гэтых хлопцаў, узяў на сябе права быць старэйшым чалавек са знявечаным тварам, але са шчодрай душою. Каму на якога завадатара пашанцуе.

Цяпер стала ўжо гарачэй, чым было раніцай, але не вельмі душна, не. Сонца быццам шкадуе людзей і стараецца не надта назаляць. Малайчына, сонца!

Навошта, аднак, ён такі высокі, гэты белабрысы?..

Канечне, мужчына не павінен быць малога росту. Мужчынам больш пасуе, калі яны высокія. І наогул кажуць, што недамеркавыя мужчыны злосныя. Але ён ужо занадта перабраў сабе росту. Ён проста перастараўся расці. Аж шыя пачынае балець, калі доўга глядзіш яму ў вочы...

Аўтобус быў з тых, што ездзяць без кандуктара. Тацяна не любіла гэтых аўтобусаў і ніколі не карысталася імі. Яна проста баялася іх. Ёй здавалася, што там людзі толькі тое і робяць, што прыглядаюцца адзін да аднаго — а ці ўкінуў сусед грошы за білет, а ці не едзе ён зайцам. Лепш ужо заплаціць грошы кандуктару і ехаць сабе спакойна. Бо няма горшага занятку на свеце, чым старацца ўсім сваім выглядам даводзіць кожнаму, што ты не заяц, а сумленны чалавек.

Тацяна доўга корпалася ў сумачцы, шукаючы патрэбную дробязь, але ўсё ніяк не выпадала падабраць роўна чатыры капейкі. Былі ў сумачцы два пятакі, была адна манета на тры капейкі, адна па дзве, астатняе — больш буйныя. Тацяна хацела ўжо кінуць у шчыліну касавай скрыні пятак, але нечакана нейкі вусаты дзядзька ў саламяным капелюшы прапапаваў ёй размяніць грошы. Ён сам узяў у яе з рук счарнелы пятак, а даў ёй новенькія блішчастыя манеткі па адной капейцы.

Адарваўшы білет, Тацяна крадком агледзелася. Людзей у аўтобус набралася багата, але асаблівага давяжу не было. Стаяў лёгкі гоман, пазвоньвалі манеты аб днішча скрыні, недзе наперадзе раз-пораз успыхваў звонкі дзявочы смех. Аказваецца, дзядзька ў саламяным капелюшы быў не адзіны, хто ўзяўся размяніць чужыя грошы. Вунь хлопчык з піянерскім гальштукам старанна адлічвае дробязь старой бабульцы. Бабулька пры кожнай манеце ківае галавой, а хлопчык чырванее, бы з натугі. Лічыць яму прыйдзецца доўга, бо яна трымае ў руцэ аж цэлы рубель. А там вунь яшчэ нехта таксама вядзе грашовыя аперацыі.

Каля акна сядзіць дзяўчына з капою пышных каштанавых валасоў. Твар яе не відзён Тацяне, бо дзяўчына сядзіць да яе спінаю. На каленях у яе ляжыць разгорнутая кніга. Але дзяўчына не чытае яе. Дакладней, яна прачытала была нейкую мясціну, а цяпер апусціла кнігу і задумалася. Цяпер яна, напэўна, недзе вельмі далёка, разам з невядомымі героямі невядомай кнігі...

— Падзел афрыканскіх краін на касабланкскую і манравійскую групы абсалютна штучны і беспадстаўны,— гудзе над Тацяніным вухам прастуджаны бас.— Адкуль вы ўзялі, што касабланкская група больш радыкальная і ваяўнічая, а манравійская больш памяркоўная і разумная?

Бас змаўкае, яму адказвае жаночае кантральта. Але адказвае няўпэўнена, нясмела.

Цікава, гэта ва ўсіх аўтобусах пасажыры гэткія, ці толькі ў тых, дзе няма кандуктараў?.. Раней Тацяна чамусьці наогул не заўважала, якія яны — аўтобусныя пасажыры. А хутчэй за ўсё проста не звяртала ўвагі на часовых сваіх спадарожнікаў. Думала пра нешта сваё або чытала. А якія яны, людзі наўкола,— пра гэта нешта і ў галаве не было. Аказваецца, гэта надзвычай уведліва — пазіраць за пасажырамі. І вельмі шкада, што ўжо трэба выходзіць: шафёр абвясціў праз дынамік, што наступны прыпынак — Першамайская вуліца.

У гэтым раёне горада Тацяна была толькі аднойчы, ды і то выпадкова і нядоўга, таму нічога тут не ведала. Першамайская вуліца выглядала нейкім зусім чужым, незнаёмым светам. Быццам гэта была не частка таго самага горада, да якога Тацяна паспела прызвычаіцца ўжо і нават палюбіць, а штосьці зусім іншае, такое, што не мае ніякага дачынення да ўсяго астатняга і жыве сваім асобным жыццём.

Спачатку Тацяна не зразумела, адкуль у яе ўзялося такое адчуванне. Потым, добра агледзеўшыся, здагадалася.

Прычынаю былі агарожы.

Высокія і дыхтоўныя, без аніводнай шчылінкі, з калючым дротам наверсе, яны нагадвалі старажытныя крапасныя сцены, пабудаваныя для таго, каб вытрымліваць працяглую асаду ворагаў. Яны былі розныя, гэтыя агарожы — то з дошак, то з густой металічнай сеткі, спрэс абвітай плюшчом, а то і мураваныя,— але ўсе такія аднолькава самавітыя, шчыльныя і, напэўна, вельмі трывалыя.

Тацяне зрабілася неяк надта няўтульна на гэтай дзіўнай вуліцы. Няўтульна і маркотна. Здавалася, што тут нават цямней, чым на астатніх вулках горада, што сюды і сонца пасылае менш сваіх промняў. Чамусьці і прахожых тут амаль не было, і машыны сюды не заходзілі, і нават дзеці не гулялі ў класы і не ганялі футбольнага мяча.

А можа, тут наогул не было дзяцей?.. Ад такой думкі Тацяна аж скаланулася.

Аднак, хто гэта даўмеўся даць вуліцы гэткую назву? Тут жа жывуць, напэўна, адны Пульхерыі Іванаўны і Афанасіі Іванавічы. Што ім да таго Першамая, што ім і да самой тае вясны,— яны, мабыць, і не заўважаюць яе. Жывуць людзі быццам бы і па-суседску, а на самай справе вельмі далёка адзін ад другога. І ні ў госці, напэўна, ні да кога не ходзяць, ні самі гасцей не запрашаюць. Старасветчына нейкая, дый годзе.

Дом пад нумарам трыццаць сем таксама хаваўся за высачэзным плотам, бадай, самым высокім на ўсёй вуліцы. Але брама была адчынена — здаецца, адсюль нядаўна выехала аўтамашына, бо на зямлі відзён быў след ад шын. «Быццам якая трыумфальная арка»,— падумала Тацяна, акідваючы позіркам масіўную, нейкай адмысловай формы, браму.

Недзе ў глыбіні двара забрахаў сабака. На гэты брэх з дзвярэй зашклёнай веранды высунуўся рабаціністы тварык дзяўчынкі гадкоў на шэсць.

— Ён прывязаны,— сказала дзяўчынка.— Не бойцеся. Шарык, сціхні. Ну, сціхні!

Шарык не паслухаўся дзяўчынкі і забрахаў яшчэ мацней.

Тацяна нясмела ступіла на бетанаваную дарожку, якая вузенькай стужкай цягнулася праз увесь даволі прасторны, у зеляніне, двор да веранды.

— Ох і задасць мне Любка! — нібы спахапіўшыся, сказала дзяўчынка і кінулася зачыняць браму. Ёй, такой маленькай і кволай, гэтая работа была, відаць, не пад сілу. Тацяна стала памагаць дзяўчынцы.

— Не трэба, а то Любка...

Дзяўчынка не дагаварыла і спалохана азірнулася. Тацяна ўсё ж памагла дзяўчынцы. Але і ўдзвюх яны ледзьве справіліся з брамай.

— Вы да Любкі? — спытала дзяўчынка.— А мяне завуць Танька.

— Бач ты! — здзівілася Тацяна.— Я ж таксама Танька.

— Ну, вы не Танька. Вы, канечне, Таня. Або, мабыць, Тацяна.

— Праўда, я Тацяна. Нават Тацяна Ларына. Шкада, што ты не ведаеш, хто такая была Тацяна Ларына. Я яе цень, той Тацяны.

Дзяўчынка глянула на Тацяну, падумала.

— Не выдумляйце, цень бывае толькі на зямлі.

— От і я на зямлі. А тая Тацяна была ў марах паэта. Але ты мне скажы вось што...

Сабака раптам перастаў брахаць, яму, напэўна, надакучыў гэты бессэнсоўны ў падобных абставінах занятак. На двары, на верандзе і ў самім доме панавала цяпер цішыня, і была яна нейкая настолькі адчувальная, што яе, здаецца, можна памацаць рукамі.

— А Любка, напэўна, спіць,— сказала дзяўчынка, перапыняючы незразумелую для яе гаворку.— Мама кажа, што яна ўсіх жаніхоў праспала ўжо.

— Не, ты вось што скажы мне, Таня. Гэта ў вас тут кватаруе таварыш Воранаў?

— Гэта вы пра Федзьку пытаецеся?

— Ну... пра Фёдара Фёдаравіча.

— А-а, ведаю, вы яго жонка!

— Не,— сказала Тацяна і адчула, што чырванее.— Але ён мне вельмі патрэбен.

— Тады добра. А то ў нас вясною кватараваў Антоша, ён гаварыў Любцы, што не жанаты, а Любка паверыла яму, а потым прыехала на таксі яго жонка, і такі ў нас вэрхал быў, каб вы толькі чулі! У мамы адразу забалела пячонка і яшчэ апенцыд. І яна ўсім гаварыла, што памрэ. Можа, і памерла б, але ёй яшчэ трэба выгадаваць мяне і аддаць замуж. Гадоў яшчэ з дзесяць, кажа, трэба будзе пажыць. А тата гаварыў, што так Любцы і трэба, бо яна зусім не ўмее разбірацца ў людзях. А вы ўмееце разбірацца ў людзях?

— Не, не ўмею,— сказала Тацяна.

— I я таксама не ўмею. А тата кажа, што кожны чалавек павінен умець разбірацца.

— Павінен,— згадзілася Тацяпа.— Але гэта ведаеш як цяжка!

— Ведаю,— уздыхнула Таня.

Яны неўзаметку апынуліся ля веранды. Таня першая ўзбегла на ганачак, за ёю ўслед асцярожна ўзышла і Тацяна.

— Вунека дзе ён у нас жыве,— сказала Таня, паказваючы рукою ў далёкі кут веранды. Там стаяла канапа з высокаю спінкаю, пры ёй быў невялічкі круглы столік, а за столікам узвышалася вельмі недарэчная тут, на верандзе, амаль пустая этажэрка.— Федзька кажа, што гэта ягоныя партаменты.

Вось табе і дзесяць метраў. Вось табе і ўтульны пакойчык. Тацяне зрабілася вельмі шкада Воранава. Чым мець такія «партаменты», лепей ужо было б уладкавацца ў інтэрнаце. Уначы тут, відаць, бывае не надта цёпла.

— Толькі яго цяпер няма.

— Няма? — зжахнулася Тацяна.

— Ага, няма.

— Няма...— знясіленым голасам паўтарыла Тацяна.— От жа не шанцуе мне сёння.

— Гэта бывае,— зазначыла Таня.— Мне таксама часта-часта не шанцуе.

— А можа, ты ведаеш, дзе ён?

— Пайшоў некуды,— паціснула плечукамі Таня.— Яшчэ раненька пайшоў. Ён ніколі не расказвае, куды ідзе. Паторгае мяне во так за нос і пойдзе. А я страшэнна не люблю, калі торгаюць за нос. Гэта яго Любка навучыла.

— Што ж мне цяпер рабіць?..— уголас падумала Тацяна.

— Не ведаю,— спагадліва сказала Тапя.— Можа, паседзіцё ў нас? Во на гэтай канапе якраз і можна. А я пакуль што ногі памыю, бо Любка зноў адлупцуе мяне. «Жанчына павінна шанаваць свае ногі»,— перадражніла некага Таня.— Сама па сто разоў на дзень мые і мяне прымушае. Адно гора мне з гэтай Любкай.

Толькі цяпер Тацяна звярнула ўвагу на тое, што ў другім канцы веранды на падлозе стаіць эмаліраваная міска з вадою, а каля яе — маленькі табурэцік.

— Давай я табе памыю,— нечакана для сябе прапанавала Тацяна.— Праўда, давай.

— Вой, я дужа баюся козыту. Я лепш сама.— Таня скінула сандалікі і з неахвотаю патупала да міскі.

— Я асцярожненька,— запэўніла Тацяпа.

Вада ў місцы была халодная, але Таня мужна апусціла ў яе ногі. Тацяна намыліла вяхотку.

— А хто яна — Любка?

— Ат, сястра. Мама кажа, што яна ў нас на выданні і яе нельга злаваць. А хто яе злуе? Яна сама ўсіх чыста злуе. Вунека спіць, мусіць, а то зноў чаплялася б да мяне. А вы і праўда не казычаце. Ну от — ані столечкі.

Тацяна бачыла, што Тані ўсё ж козытна, але яна не хоча прызнацца і мацуецца.

Калі Тацяна выцерла Таніны ногі і зноў надзела ёй сандалікі, дзяўчынка раптам абхапіла ручкамі Тацяну за шыю і моцна пацалавала яе проста ў губы. «Не надта багата, відаць, выпадае на тваю долю пяшчоты, мілая ты мая дзяўчынка»,— падумала Тацяна.

— Любка называе мяне метыскай,— даверліва паскардзілася Таня.

— Чаму метыскай? — не зразумела Тацяна.

— Бо ў мяне мама беларуска, а тата яўрэй.

— То яна ж і сама, калі на тое, метыска.

— Не, у яе тата быў другі. Ён быў на вайне. А мама не дачакалася яго і выскачыла за майго тату. А ён як даведаўся пра гэта, дык пайшоў проста пад кулі. І яго тамака забілі. А Любка ненавідзіць мяне.

Тацяна не знайшлася, што сказаць дзяўчынцы. Яна адно мацней прытуліла яе да сябе і пагладзіла па галоўцы.

Яны памаўчалі.

— Вой, што я ўспомніла! — раптам усклікнула Таня.— Ён жа гаварыў, што, калі прыйдзе Раман, трэба паказаць яму вунь той лісток, і тады Раман усё будзе ведаць. То я пакажу лісток і вам, можа, і вы будзеце ведаць.

Таня збегала да століка і прынесла адтуль лісток паперы. Гэта была запіска. Тацяна не стрымалася і прачытала яе.

«Рамане! Не чакай мяне. Я вымушаны буду затрымацца. Разумееш, зусім забыўся, што мне абавязкова трэба схадзіць да брата на будоўлю, ёсць там адно дзельца. Буду чакаць цябе заўтра ў інстытуце ў 3 гадзіны. Не сярдуй! Фёдар».

— А дзе яго брат працуе, ты не ведаеш? — спытала Тацяна.

— Брат?..— Таня паціснула плечукамі.

Не паспела Тацяна аддаць запіску дзяўчынцы, як з дому пачуўся рэзкі жаночы голас.

— Танька, ты з кім там гамоніш?

— З цётачкай Тацяначкай,— спалохана азвалася Таня.

— То я пайду,— заспяшалася Тацяна,— Бывай, Танечка. Дзякуй табе.

Яна пацалавала дзяўчынку і скоранька падалася з веранды.

Калі Тацяна праходзіла паўз вокны дома, яна раптам адчула на сабе нечы позірк. Павярнуўшы галаву, яна аж спынілася на момант. Адно акно было расчынена, і ў ім стаяла дзяўчына. Тацяна ніколі яшчэ не бачыла нічога такога. Гэта была сама Прыгажосць. Прыгажосць незвычайная, ашаламляльная, якаясь фантастычная, проста неверагодная!

Трэба было ісці, а ногі не слухаліся, не краталіся з месца.

Дзяўчына ў акне стаяла як нейкая дзівосная статуя, яна зусім не варушылася, і нават вочы ў яе былі нерухомыя, нібы застылыя. Здавалася — от нехта прывёў яе сюды, шапнуў на вуха нейкае таемнае слова, і яна замерла і будзе цяпер вечна стаяць у адной і той жа паставе, чакаючы, каб ізноў сказалі ёй тое слова. Невядома было, бачыць яна Тацяну ці не. Напэўна, не бачыць. Напэўна, Тацяна для яе штосьці зусім не вартае ўвагі, на што можна глядзець і ані не заўважаць. Бо калі Тацяна нарэшце пайшла, на дзяўчыніным твары па-ранейшаму нічога не адбілася і вочы яе таксама не крануліся.

За брамаю Тацяна зноў прыпынілася. Хацелася вярнуцца назад і яшчэ раз зірнуць на тое акно, яшчэ раз пабачыць незвычайнае тое відовішча. Але яна не адважылася.

А за плотам зноў была цішыня, адтуль не даносілася ні гуку, і нават сабака не гаўкнуў ні разу.

На прыпынку, пакуль яна чакала аўтобуса, Тацяне раптам прыгадаліся радкі з пушкінскага верша. Гэты верш даўно стаў рамансам, Тацяна чула яго неаднойчы і нават сама калі-нікалі машынальна напявала, але толькі цяпер дайшоў да яе ўвесь яго сэнс; у Тацяны з’явілася такое адчуванне, нібы яна пабачыла якраз тое самае, што бачыў некалі і сам паэт, іменна тое самае. Толькі пра гэта і можна было сказаць так:

 

 

Гэты геній прыгажосці, аказваецца, тут, на Першамайскай вуліцы, у доме пад нумарам трыццаць сем.

Перад Тацянай зноў і зноў паўставала аблічча дзяўчыны ў акне, і яна проста не магла ўжо не думаць пра яе. Калі б у яе спыталі, Тацяна, напэўна, не змагла б падрабязна апісаць дзяўчынін твар, узнавіць яго рысы, бо яна нічога канкрэтна і не запомніла, проста ведала адно — яе штосьці ашаломіла і аглушыла, як ашаломлівае і аглушае пошуг бліскавіцы. Гэтае штосьці было ўсеўладнае, неадчэпнае.

«Пачакай, ды гэта ж Любка! — нечакана працяла Тацяну раптоўная здагадка.— Гэта Таніна сястра, Любка!..»

Дзіўна, але гэтая думка чамусьці дасюль зусім не прыходзіла ў галаву. Тацяна думала пра дзяўчыну, як пра штосьці абстрактнае, што існуе неяк само па сабе, па-за сувяззю з навакольным светам, і што не мае ніякага іншага імя, акрамя як Геній Прыгажосці. А гэта, аказваецца, Любка!..

Але — зноў жа дзіўна — нічога другога, апроч таго, што дзяўчына ў акне была чыёйсьці сястрой і што завуць яе Любкай, Тацяна болей не прыгадала,— ні таго, што гаварыла пра яе дзяўчынка, ні тых пачуццяў, якія з’явіліся ў яе тады. Усё тое знікла, прапала.

 

 

Асталося толькі гэта. Адно гэта.

На тым жа шостым нумары аўтобуса Тацяна вярнулася ў цэнтр горада. Яна сышла на Камсамольскай вуліцы, машынальна зрабіла некалькі крокаў і прыпынілася. Дзе было шукаць цяпер Воранава? Дзе той яго брат, на якой будоўлі працуе? У горадзе вунь колькі будоўляў, хіба ўсе абыдзеш...

Так, куды ісці і што рабіць далей, было абсалютна невядома. А ісці некуды трэба і рабіць нешта проста неабходна. Тацяна лічыла цяпер за свой найпершы, найважнейшы абавязак сустрэцца з Воранавым. «Без гэтай сустрэчы я не магу, проста не маю права паехаць адсюль»,— бясконца паўтарала сама сабе Тацяна.

Яна азірнулася наўкол. Машынальна спыніла позірк на прадаўшчыцы марожанага. Потым на газетным кіёску. Пасля на будцы шаўца. І тады міжвольна перавяла позірк на свае туфлі. Абцасы ў іх, што і казаць, даўно патрабавалі рамонту. Яна проста бязбожна зацягнула гэту справу, ёю даўно трэба было заняцца... А мо зрабіць гэта зараз? Сапраўды, чаму б не пайсці і не падбіць абцасы? А тым часам можна будзе і падумаць. Пакуль шавец будзе поркацца, якраз, можа, прыйдзе ў галаву якая думка. Абавязкова нават прыйдзе. І вельмі дарэчы, што і людзей да шаўца няма, не трэба стаяць у чарзе. Вельмі дарэчы.

Шавец і папраўдзе быў без работы, ён сядзеў на сваім нізенькім табурэце і чытаў газету. Калі Тацяна прачыніла зашклёныя дзверы будкі, шавец не спяшаючыся адклаў газету ўбок, пільна агледзеў Тацяніны ногі і толькі пасля гэтага ўзняў вочы на яе самую.

— О! — сказаў ён.— Некаторыя мужчыны паабедаўшы любяць выкурыць добрую папяросу. На маю долю выпаў лепшы лёс — я маю мажлівасць пасля абеду прабавіць час у кампаніі такой маладой і, паверце слову сумленнага чалавека, такой абаяльнай асобы, як вы. Для мяне, старога чалавека, гэта сапраўднае свята.

Ён быў ніякі не стары, гэты балбатлівы шавец, яму, напэўна, і за сорак яшчэ не пераваліла. Проста ён належаў, відаць, да тых людзей, якія любяць чамусьці накідваць сабе гады — можа, дзеля таго, каб выклікаць да сябе спагаду. Ат, хай сабе балбоча.

Шавец агледзеў адзін туфель, потым другі і паабяцаў:

— Як звон будуць!

Верхняя палавіна будкі была, як і дзверы, зашклёная, але з сярэдзіны шкло было чамусьці абрашэчана тоўстымі жалезнымі палосамі.

— Вы пытаецеся, навошта тут спатрэбіліся гэтыя краты? — сказаў шавец, хоць Тацяна ні пра што ў яго не пыталася.— А ліха яго ведае, нашто яны іх зрабілі. Гэта тайна, пакрытая змрокам. Казка тысячы і адной ночы. Але я здагадваюся, што краты тут для таго, каб ніхто мяне не ўкраў. Бо болей тут няма чаго красці. Дзе вы знойдзеце такога дурня, які б пагаліўся на гэтае шылле-капылле. Калі ўжо, як той казаў, падаць, дык падаць з добрага каня.

Працаваў шавец упэўнена, але не відаць было, каб ён дужа завіхаўся. Наадварот, стваралася такое ўражанне, быццам адзінае яго жаданне — гэта сядзець над Тацянінымі туфлямі аж да вечара.

— Нашто вам што, вазьміце такі прыклад. От злётаў у космас Юрый Гагарын. Добра. Цяпер злётаў Герман Цітоў. Таксама добра, хто ж кажа, што не. А цяпер, глядзіце, бяру я ў руку от гэтую штукенцыю. Можа, вы думаеце, што гэта шавецкі цвік? То вы памыляецеся, калі вы так думаеце. Гэта не цвік, а здзек з рабочага чалавека, вось што гэта такое. Тфу! Куды гэта, скажыце, варта?

Любка, Любка, дзе ты такая ўзялася? На якіх такіх марцыпанах узгадавалася? Я ж думала дагэтуль, што самая найпершая красуня ў свеце — гэта Шура Зварыкіна. А ты ўзяла і ў адно імгненне сцерла, знішчыла яе, ператварыла ў нішто. Хіба ж можна так?..

Любка, Любка, Таніна сястра. Сястра маленькай зусім непрыгожай дзяўчынкі. Вы такія розныя, ані не падобныя адна на адну. Чаму вы такія розныя?..

І тут Тацяне прыгадалася ўсё нанова: маленькая дзяўчынка на верандзе, яе худзенькія плечукі, сказаныя ёю словы і сам яе твар, вельмі напалоханы, жаласны...

А як прыгадалася гэта, тады адбылося нешта зусім ужо нечаканае. Тацяна раптам стала адчуваць як паступова пачала блякнуць Любчына прыгажосць.

— Цікава, пра што ён будзе гаварыць? Вы не ведаеце?

Была прыгажосць, і от ужо не стала яе. Зусім не стала.

І нічога, нават жалю, нават самага малога шкадавання, што яе больш няма, не асталося.

— Мабыць, пра палёт Германа Цітова.

— Вядома, і пра палёт таксама. Але, я думаю, ён будзе гаварыць не толькі пра палёт.

— Магчыма.

— Чулі, што цяперака ў тым Берліне дзеецца?

— Чула...

Колькі іх у горадзе, гэтых будоўляў? Здаецца, не так ужо і многа. Але ўсё роўна, як ты дазнаешся, на якой іменна працуе той ягоны брат? Вунь і каля нашай ашчадкасы нешта будуюць, нейкую камяніцу. Можа, ён якраз там і працуе?..

— Хай бы лепш сказаў пра нас. Я маю на ўвазе — пра нашы парадкі.

— Якія парадкі?

— Вы пытаецеся, пра якія парадкі? Калі больш правільна сказаць, пра непарадкі.

«Сапраўды, а раптам ён якраз каля нашай ашчадкасы працуе? Бадай, у гэтым нічога неверагоднага няма. Чаму, скажам, Воранаў прыходзіў іменна ў нашу касу? Ці не таму, што яна паблізу ад яго брата? Завітаў чалавек па нейкай патрэбе, от як сёння, да брата, а тады бачыць — побач стаіць ашчадкаса. Ну, ён і падаўся да яе, бо яму якраз трэба было разжыцца на грошы».

— Дзе толькі не ступіш, анідзе няма парадку. Рабочаму чалавеку дык проста дыхаць няма як. От вазьміце мяне, да прыкладу. Жыву я, самі бачыце, са свайго роднага мазаля. Што зараблю, тое і маю. А ўсё чэпяцца да мяне і чэпяцца. То адно ім не падабаецца, то другое. Цяпер знайшлі новае. Прыдумалі, смешна сказаць, быццам я спекулянт. Памяркуйце самі, ну які я спекулянт? Што ў мяне — фабрыка аўтамабіляў, ці што?

Шавец зусім перастаў гваздаць па абцасу.

— Меў я «Масквіча», ездзіў сабе калі куды трэба і нікога не чапаў. Думаў адно, каб і мяне не чапалі. Яны, праўда, спачатку і не чапалі. А тут, як на тое, падышла мая чарга на «Волгу». Скажыце самі, навошта мне, рабочаму чалавеку, два аўтамабілі? Гэта ж будзе зусім не тыпова, калі наш савецкі грамадзянін будзе трымаць два аўтамабілі. Канечне, я «Масквіча» прадаў, а купіў «Волгу». Скажыце, шаноўная, а вы на маім месцы хіба зрабілі б не так?

У Тацяны зноў заторгалася нейкая жылка на левай скроні. Пра тое, што можна мець свой аўтамабіль, яна нават і не здагадвалася. Такога і ў думках у яе ніколі не было. А існуюць, аказваецца, людзі, якія маюць тыя аўтамабілі. І — калі ласка, вось ён, адзін з гэтых людзей. Ён сядзіць перад ёю і рамантуе ёй туфлі. Цуд нейкі, дый годзе!..

— Канечне, і вы зрабілі б гэтаксама! — Шавец з маху ўвагнаў цвік у абцас.— Вось і я зрабіў, як людзі. А што, хіба ў нас ужо забаронена прадаваць, калі ў чалавека ёсць што прадаць? А мо наадварот, забаронена купляць? Нічога падобнага. Няма ў нас яшчэ такога закону. Тады яны і прыдумалі: ён, маўляў, спекулянт. І яшчэ маюць нахабства дапытвацца, на якія такія грошы купіў. А вы ж самі бачыце, на якія. Са свайго працоўнага мазаля. Што я — украў, ці што? А мо аграбіў каго? Я рабочы чалавек, а не які-небудзь там кішэнны злодзей. І ў вашу кватэру праз фортку я таксама не лезу, не на таго натрапілі.

А божа ж ты мой, чаго толькі не пабачыш на свеце, калі маеш ахвоту глядзець. Нават от і чалавека, які, забіваючы малатком цвік у твой абцас, можа з гэтага мець за што купіць аўтамабіль.

— Ну вось, глядзіце, і ўсё, я ж вам казаў, што будуць вашы самаходы як звон. Між іншым, можа, вам туфлі на шпільцы патрэбны? У мяне зусім выпадкова ёсць адна пара якраз на вашу трыццаць пятую ножку. І амаль задарма.

— Я на шпільцы не люблю,— сказала Тацяна, а сама аж слінкі праглынула.— Колькі з мяне?

— Глупства, адзін толькі палціннік, шаноўная.

— Чаму так дорага? — сумелася Тацяна.

— А вы што хацелі — бясплатна? Дык мы ж яшчэ да камунізма не даплылі. От прыходзьце да мяне праз дваццаць год — калі ласка, я вам зраблю бясплатна. І яшчэ дзякуй дам, бо тады, кажуць, без работы я проста не здолею быць...

— Чаму бясплатна? Помню, я за такія самыя набойкі плаціла на старыя грошы два рублі і дваццаць капеек. На цяперашнія, выходзіць, дваццаць дзве капейкі.

— Плаціце, грамадзяначка, і не выпендрывайцеся. А то я вунь міліцыянера пазаву. Бо нельга так здзеквацца з рабочага чалавека.

Яна з гідлівасцю кінула яму грошы і куляю вылецела з будкі. У яе было такое адчуванне, быццам да яе дакранулася штосьці слізкае і агіднае, і ёй зрабілася да таго прыкра, што яна аж перасмыкнулася. І амаль бягом кінулася прэч адгэтуль.

Апамяталася Тацяна кварталы праз тры і вельмі здзівілася, што ідзе проста ў кірунку свае ашчаднай касы. «Чакай,— сказала яна сабе,— навошта мне туды ісці, сёння ж выхадны дзень». Потым зразумела: яна кіруецца на будоўлю, на тую, што побач з ашчадкасай.

І Тацяна пайшла далей.

А што, чым чорт не жартуе! Чаму, сапраўды, той яго брат павінен працаваць абавязкова на якой другой будоўлі, а не на гэтай?

Цені сталі зусім кароценькія. А цераз свой цень, калі б ён астаўся на адным месцы, Тацяне пераступіць было б і зусім проста. Толькі от дзіўна: што гэта там паколвае ў пятку? А, мабыць, пясчынка якая трапіла. Во, цяпер, здаецца, перастала калоць.

Будоўля была даволі вялікая. Раней Тацяна неяк не заўважала яе, хоць праходзіла тут штодня. Аказваецца, тут вымахала ўжо вунь якая камяніца, аж на пяць паверхаў. Відаць, гэта будзе жылы дом. Ён яшчэ не зусім даведзен да ладу, яго яшчэ нават не атынкавалі, але ўсярэдзіне, здаецца, шмат што ўжо зроблена. Праз вокны відны пабеленыя сцены, а ў некаторых пакоях вісяць нават плафоны. Шчаслівыя будуць тыя людзі, якія атрымаюць тут кватэры!

А ці будуецца дзе кватэра для яе, для Тацяны?.. Ці ёсць дзе архітэктар, які, плануючы свой чарговы дом, падумаў і пра яе, пра Тацяну? Падумаў, напрыклад, так: а вось тут, маўляў, у гэтым пакоі, павінна жыць адна дзяўчына, якую я хаця і не ведаю асабіста, але мне здаецца, што ёй пільна патрэбен пакой, і добра было б, калі б яна займела яго; магчыма, што яе зваць Тацяна, як звалі любімую мною пушкінскую гераіню, і калі яе і сапраўды так зваць, дык я спланую для яе самы зручны, самы ўтульны, самы прыгожы пакойчык. «Але, але, таварыш архітэктар, мяне зваць Тацянай, і нават прозвішча маё Ларына, так што вы, таварыш архітэктар, пастарайцеся, калі ласка, я вам век дзякаваць буду».

Ды няма яшчэ пакуль таго дома, і архітэктар той, напэўна, не распачынаў яшчэ свае работы... Прыйдзецца пачакаць, нічога не папішаш. Ну што ж, пачакаем.

Каля будоўлі была агарожа, аднак у варотах ніхто Тацяну чамусьці не спытаў, чаго яна сюды ідзе.

Непадалёк ад варот пажылы рабочы ў зашмальцаваным камбінезоне корпаўся нечага ля шырокай драўлянай скрыні.

— Не ведаеце, дзе знайсці таварыша Воранава? — спытала Тацяна з такой упэўненасцю, быццам яна зусім дакладна ведала, што ён іменна тут.

— А там недзе,— кіўнуў галавой рабочы некуды ў бок камяніцы.— Там.

«Пачынаюцца дзівосы»,— падумала Тацяна.

Дапраўды, не паспела яна прайсці і некалькі крокаў, як яе дагнаў хударлявы хлопец у вылінялай клятчастай кашулі навыпуск і ў шырокіх нягнуткіх штанах, мабыць, брызентавых, і дзелавым голасам сказаў:

— Хадзем, я вам пакажу яго.

Напэўна, ён чуў Тацяніна пытанне. Якія, аднак, ветлівыя тут мужчыны!

Яны рушылі да камяніцы. Хлопец крочыў крыху наперадзе, хада ў яго была нетаропкая, паважная, і Тацяне лёгка было паспяваць за ім.

— А чаму ў вас апарата няма? — спытаў раптам хлопец.

Тацяна не зразумела, пра які апарат ён кажа, але на ўсякі выпадак сказала:

— Ды так...

Пасля, падумаўшы, дадала:

— Забылася ўзяць.

— Забыліся? — з недаверам перапытаў хлопец.

— Ага, забылася. Вельмі спяшалася, от і забылася.

Хлопец азірнуўся на Тацяну, як здалося ёй, з пагардаю.

— А з нагою што?

— З нагою?..

— Вы накульгваеце.

— А-а... Паколвае там нешта.

— Пакажыце сюды.

Ён нагнуўся і ўзяўся за яе туфлік. Штаны яго пры гэтым гучна зашамацелі. Тацяне нічога не аставалася, як абаперціся яму на плячо і дазволіць зняць туфлік. Хлопец памацаў пальцамі ўсярэдзіне.

— Рукі трэба паадбіваць такім халтуршчыкам. Пачакайце, я зараз.— Ён выпрастаўся, зноў пашамацеў штанамі і некуды пабег.

Тацяна асталася стаяць пасярод двара на адной назе. Стаяць было няёмка, яна ледзь стрымлівала раўнавагу.

Недзе з правага боку натужліва гула невядомая машына, на рыштаваннях чуліся прастуджаныя жаночыя галасы, з самага дома раз-пораз вылятаў нейкі глухі пошчак, па-за домам нехта апантана крычаў на некага, а над будынінай з велічнай грацыяй плыла страла вежавага крана, на тросе якога боўталася ў паветры скрыня з жалязякамі.

— Майна! — пачуўся зверху голас, і скрыня пачала павольна апускацца на дах камяніцы.

Толькі цяпер Тацяна заўважыла на рыштаваннях на вышыні трэцяга паверха вялізны, праз увесь фасад, плакат. Белыя літары на чырвоным палотнішчы заклікалі: «Таварышы будаўнікі! Бярыце прыклад з брыгады камуністычнай працы Сяргея Воранава!»

«Ого! — прыемна здзівілася Тацяна.— Вось ён які, яго брат!»

Добра хаця, што хлопец збег не дужа надоўга, а то Тацяна ўжо не мела сіл стаяць па адной назе. Подбегам падляцеўшы да Тацяны, ён памог ёй надзець туфлік і занепакоена спытаў:

— Ну як?

— Парадак! — адразу адчуўшы палёгку, бадзёра сказала Тацяна.

Яны рушылі далей.

Тацяну чамусьці ані не здзівіла, што от гэты незнаёмы рабочы хлопец не толькі сам узяўся быць яе павадыром, але нібыта нават лічыць гэту місію сваім самым прамым і непасрэдным абавязкам. Яна адно падумала, што ён, відаць, добра выхаваны, а мо ад прыроды такі далікатны.

— Асцярожна,— сказаў хлопец, калі яны ўвайшлі ў пад’езд.— Тут трошкі бруднавата.

Трошкі бруднавата — гэта было сказана не зусім дакладна. Бо на падлозе і на лесвіцы, якая вяла на паверхі, было па-сапраўднаму брудна. Паразліваны раствор, кавалкі пабітай цэглы, пілавінне, шматкі толю і рознае іншае будаўнічае смецце проста палохалі з непрывычкі. Але, адолеўшы мінутную разгубленасць, Тацяна смела падалася за хлопцам.

Першы марш лесвіцы яны пратупалі моўчкі, адно шасталі хлапцовы штаны. На другім паверсе ім сустрэлася дзяўчына ў новенькіх з чорнага саціну шараварах і ў жоўценькай безрукаўцы. Яна спускалася з пустым вядром ад фарбы, адстаўляючы яго як далей ад сябе, каб не ўпэцкацца.

— Прывет, Таня,—стрымана сказаў хлопец.— Воранаў на чацвёртым?

«Што гэта сёння адны цёзкі мне страчаюцца»,— усміхнуўшыся, падумала Тацяна.

— Мы сёння здароўкаліся ўжо, — строжачыся, адказала дзяўчына.

— Прабач, нешта не памятаю.

— Дзе ўжо табе памятаць.— Дзяўчына кінула на Тацяну быстры позірк. А параўняўшыся з ёю, паглядзела яшчэ раз. І крыху затрымала позірк на Тацяніным твары. Тацяне прыйшлося шчыльненька прыціснуцца да сцяны, бо вядро з пацёкамі яшчэ свежай фарбы пагрозліва прасунулася ў непасрэднай блізкасці ад яе светла-шэрай спадніцы.

— Ты куды? — недарэчна спытаў хлопец.

— Па ліманад,— гучна засмяялася дзяўчына.— Ты ж любіш ліманад, праўда?

Калі Тацяна з хлопцам, які па-ранейшаму ішоў наперадзе, павярнулі на новы марш лесвіцы, да іх знізу даляцеў голас дзяўчыны:

— А Воранаў аж на пятым!

Хлопец перагнуўся цераз поручні і ўзрадавана крыкнуў:

— Дзякуй, Танечка!

Потым сказаў да Тацяны:

— З брыгады Воранава.

І праз некалькі ступенек дадаў:

— Залаты чалавек.

— Хто? — не зразумела Тацяна.

— Я, канечне, маю на ўвазе Воранава,— паспешліва ўдакладніў хлопец, і Тацяна ўбачыла, як налілася чырванню яго шыя.

Ім сустрэліся яшчэ тры ці чатыры чалавекі, што спускаліся ўніз. Знізу — чуваць было — таксама ішлі людзі, нехта нават перагнаў іх.

— Пра яго пісаць і пісаць трэба, каб усе ведалі,— памаўчаўшы, зноў пачаў хлопец.— А то адна «Чырвонка» дала невялічкую заметку, і ўсё. Вядома, і пра хлопцаў ягоных трэба пісаць, і пра дзяўчат таксама. Людзі ўсе — во! Адзін да аднаго, як на падбор. Дружныя, таварыскія. Я вам мог бы столькі пра іх папарасказваць, што вам аж да вечара хапіла б слухаць.

Чым вышэй падымаліся яны, тым цяжэй было Тацяне перастаўляць ногі.

Хлопец ішоў роўна, у ранейшым тэмпе, бо, відаць, прызвычаіўся да гэтых чортавых лесвіц, і Тацяна старалася таксама не адстаць ад яго, хоць каштавала ёй гэта немалых намаганняў.

— Гэта, здаецца, чацвёрты паверх? — спытала яна на чарговай пляцоўцы.

— Трэці. Цяпер ужо блізка. Між іншым, яна таксама харошы чалавек. У самадзейнасці іграе. І наогул.

На пляцоўцы паміж трэцім і чацвёртым паверхамі хлопец загаварыў зноў:

— А я, між іншым, вялікага маху даў у сваёй біяграфіі. Была ў мяне магчымасць паступіць у лётную школу. Нават ужо дакументы здаў. А тады прыйшлося ўзяць назад.

— Чаму ж?

— З-за аднаго чалавека. Прыйшлося падаць на будаўнічы факультэт. Каб разам з ім займацца.

«З ёю,— паправіла ў думках хлопца Тацяна.— То, можа, і лепш, што на будаўнічы і што разам».

— Аднак, відаць, дарэмна падаваў...— уздыхнуў хлопец.

— Скажыце, у вас ёсць аўтамабіль? — раптам спытала Тацяна.

— Аўтамабіль? Які аўтамабіль?

— Ну, «Масквіч». Або там «Волга».

Хлопец азірнуўся на Тацяну. Адказаў не адразу.

— Глупства гэта ўсё, тыя аўтамабілі.

— А от людзі ж маюць.

— Маюць тыя, хто з перажыткамі.

— Вы хочаце сказаць, што ў вас і перажыткаў ужо няма?

— Можа, якія яшчэ і асталіся, хто іх усіх ведае. Іх жа чортава процьма на свеце. Але наконт прыватнаўласніцкага перажытку я вам магу сказаць пэўна: у мяне яго няма. Анізвання. І яшчэ я вам скажу, што каб на тое мая воля, я ўраз ліквідаваў бы ў людзей гэты перажытак. Ёсць у мяне адзін праекцік.

Але што гэта за праекцік, Тацяна так і не ўведала,— хлопец абвясціў:

— Вось мы і прытопалі.

На пляцоўцы было трое дзвярэй. Хлопец рушыў да левых, прычыніў іх. Тацяну непрыемна ўразіла цішыня, што панавала наўкол.

— Тут нікога няма...— сказаў хлопец, хоць гэта і так было ясна.

Не аказалася нікога і за другімі дзвярыма. У апошнюю, трэцюю кватэру, Тацяна ўвайшла следам за хлопцам.

— Няма...— зусім ужо разгублена паціснуў плячыма хлопец. Ён усё яшчэ не хацеў верыць, што тая «таксама харошая» дзяўчына на лесвіцы проста пакпіла з яго. І з ягонай спадарожніцы, вядома. Пакпіла, можа, і не са злосці, але вельмі недарэчна.

А кватэрка была, між іншым, што трэба! Тацяна абышла пакоі і кухню, зазірнула ў ванну, і сэрца зашчымела пакутлівай зайздрасцю, зашчымела так моцна, што хоць ты плач. Балазе, што побач не было хлопца, ён нечага астаўся ў пакоі, а то было б дужа сорамна, бо адна слязінка, аказваецца, і сапраўды слізганула па шчацэ.

Тацяна самотна падалася ў пакой. Там хлопец, перагнуўшыся цераз падаконнік, пытаўся ў некага:

— Дзе, скажы, Воранаў, а? Можа, чуў, а?

Звонку нехта нябачны зарагатаў.

— Гы, дзівак чалавек, куды ўсцёгся! Ён жа на трэцім!

Хлопец, хаваючы вочы ад Тацяны, глуха прамовіў:

— Пачакайце, от я ёй задам перцу.

Ды Тацяна не сумнявалася, што ніякага перцу нікому ён не задасць.

Яны падаліся назад, уніз.

На трэцім паверсе за ўсімі трыма дзвярыма было шумна і гаманліва, і Тацяна здзівілася, чаму гэта яны раней, калі ішлі тут міма, не зразумелі, што якраз сюды і трэба было ім завітаць. «От да чаго прыводзіць сляпая даверлівасць»,— весела падумала яна.

Хлопец подбегам рушыў у сярэднюю кватэру. Тацяна бачыла, як ён падышоў да чалавека ў заплямленым парусінавым гарнітуры і нешта паціху сказаў яму. Той нездаволена, як падалося Тацяне, буркнуў нешта ў адказ. Тацяна зразумела, што гэта і ёсць Воранаў. «Дзіўна, чаму пра яго пісала «Чырвонка», ён жа зусім ужо не камсамолец»,— мільганула чамусьці ў яе думка. У пакоі было яшчэ некалькі чалавек, а ў кутку стаяла тая самая дзяўчына ў фарсістых чорных шараварах і, не тоячыся, усміхалася.

— Добры дзень,— сказала Тацяна.— Я да вас, таварыш Воранаў.

— Вельмі прыемна, добры дзень,— не дужа прыветліва адказаў Воранаў.— Але, можа, вы, прабачце, прыйшлі б пазней, пасля работы?

— Я на адну хвіліначку,— заспяшалася Тацяна.— Да вас прыходзіў ужо брат ці яшчэ не?

— Які брат? — раптам захваляваўся Воранаў.— Пецька?

— Не, Фёдар Фёдаравіч.

— Вы нешта блытаеце.

— Блытаю?..

— Ніякага брата Фёдара ў мяне няма.

— Як няма?..

— І быць не можа. Бо я Аляксеевіч. Так што Фёдаравіч аніяк не можа быць маім братам.

— Не можа...— машынальна паўтарыла Тацяна і пабляднела.

— Калі ўжо хочаце ведаць, дык у мяне толькі адзін брат — Пецька. Але ён цяпер на цаліне.— Воранаў павярнуўся да хлопца.— Ты каго, шалапут, прывёў?

Сапраўды, гэты Воранаў быў зусім не падобны на таго.

І з твару яны былі розныя, і рост у іх быў зусім не аднолькавы — гэты на цэлую галаву выглядаў ніжэй.

— Вы хіба не карэспандэнтка? — разгублена спытаў хлопец.

— Што?..

— А я ж чамусьці падумаў, што вы з газеты.

І тады грымнуў смех.

Першая, здаецца, засмяялася дзяўчына ў чорных шараварах. За ёю пусціўся ў рогат Воранаў, а тады і ўсе астатнія.

Не стрымалася і Тацяна. От жа ж дзівак, гэты хлопец! Што і адкуль цюкнула яму ў галаву!

А той ужо і сам рагатаў. І нават мацней за ўсіх.

Тацяна неўзаметку пазірала на дзяўчыну. Дзіўна, чаму яна ні пра што не здагадваецца? Гэты ж хлопец кахае яе, а яна бессардэчна здзекуецца з яго. І яшчэ смяецца. Хіба можна смяяцца з чалавека, які кахае?.. А фарсістыя свае шаравары яна ўсё ж упэцкала. Як ні сцераглася, а ўпэцкала. Мабыць, яшчэ і сама не ведае пра гэта, яшчэ не бачыла. А пабачыць, страшэнна шкадаваць будзе, яны ж сёння, напэўна, першы раз адзетыя і дагэтуль былі такія фарсістыя!..

— Ну і напалохалі вы мяне,— гаварыў Воранаў.— Няўжо, думаю, уцёк Пецька з цаліны?

— То я пайду,— сказала нарэшце Тацяна.— Прабачце. Здарылася памылка друку, як пішуць часта ў кнігах, у самым канцы. Той Воранаў зусім недзе не тут.

І яна падалася ўніз, не чакаючы свайго павадыра. Яму, канечне, трэба да канца выкарыстаць зачэпку, дзякуючы якой надарылася мажлівасць наведаць брыгаду Воранава.

Апынуўшыся на вуліцы, Тацяна яшчэ раз паглядзела на камяніцу, і хоць не ведала, ці бачыць яе хто цяпер з трэцяга паверха, падняла руку і развітальна памахала ёю.

Непаразуменне з Воранавым ані не засмуціла Тацяну. Наадварот, нібы нават бадзёрасці прыбавілася. І ўпартасці. Яна ўсё ж знойдзе патрэбнага Воранава, таго, Фёдара Фёдаравіча!

Відавочна, шукаць яго брата не мела ніякага сэнсу. Трэба неяк пільнаваць яго самога. Варта, мабыць, зноў пайсці ў інстытут. Павінен жа ён неяк трымацца таго, праз што прыехаў сюды. Ну не было яго ў інстытуце раніцай, дык гэта ж зусім не азначае, што ён сёння ўжо і не завітае туды. Якраз можа завітаць, гэта вельмі натуральна. Ёсць там, напэўна, бібліятэка, ёсць чытальная зала,— чаму ж не прыйсці яму туды ад брата і не пазаймацца?

А туфлікі, аказваецца, узялі сабе ладнае памяці аб наведванні будоўлі. Ад ранейшага бляску і звання не асталося. Адно шэры пыл укрыў іх. А на левым наску здолеў неяк прымасціцца нават камячок зацвярдзелага цэментнага раствору.

...Будынак інстытута здаўся Тацяне даўно-даўно знаёмым, нават нібыта блізкім. Было такое адчуванне, быццам яна ведала ўжо тут усё да драбніц. Людзі тут, напрыклад, падзяляюцца на дзве катэгорыі. Адны — гэта начальнік аддзела кадраў і сакратарка ў прыёмнай, другія — белабрысы юнак, чамусьці задужа высокі і нязграбны, і той, са знявечаным тварам...

У вестыбюлі была цішыня. Непрывычная, нейкая застыглая. Яна адразу ўразіла і насцярожыла Тацяну. І калі насустрач ёй спусціліся ў вестыбюль дзве дзяўчыны з бледнымі тварамі і журботнымі вачыма, Тацяна зразумела, што ў інстытуце нешта здарылася. Яна хацела спытаць у дзяўчат, што тут дзеецца, але тыя прайшлі ўжо міма, да выхада, цалкам паглыбленыя ў свае думкі.

Раптам недзе пачуліся гукі жалобнага марша. Яны рынулі аднекуль зверху і адразу запаланілі сабою ўвесь будынак, усе яго тры паверхі, а можа, адолеўшы сцены, шуганулі нават і далей, на вуліцы горада.

Тацяна ў нейкім здранцвенні паднялася на трэці паверх, гэтак жа дайшла калідорам да насцеж расчыненых дзвярэй, за якімі шчыльным натоўпам стаялі людзі. Тацяне ўдалося праціснуцца, і яна апынулася ў вялізнай зале.

Зала была поўная людзей. І ўсе глядзелі проста перад сабою, туды, дзе на ўзвышэнні былі дзве аднолькавыя чырвоныя труны, ля якіх застылі юнакі і дзяўчаты з жалобнымі павязкамі на рукавах.

Тацяна не адважылася праціснуцца далей, бліжэй да тых, што спачылі вечным спакоем. Але на сцяне яна ўбачыла іх жывых — яны пазіралі на яе з вялікіх партрэтаў у чорных рамках. З аднаго партрэта на Тацяну глядзеў юнак, з другога — дзяўчына. Яны былі вельмі маладыя і вельмі прыгожыя.

Жалобны марш аціх. Але ніхто не крануўся з месца, ніхто не пакінуў тых дваіх, што чамусьці развіталіся з жыццём. І Тацяна таксама асталася стаяць. Яна адно глядзела на партрэты. Неяк проста немагчыма было паверыць у тое, што гэтых людзей ужо няма. Яны ж такія маладыя і такія прыгожыя. Чаму іх няма?.. Што здарылася, што адбылося?..

— Хто гэта? — спытала Тацяна ў нейкага юнака, што стаяў поплеч і таксама глядзеў на партрэты, глядзеў шырока расплюшчанымі вачыма, у якіх застыў спалох.— Хто яны?..

Юнак здрыгануўся.

— Яны?..— перапытаў ён, па-ранейшаму не зводзячы вачэй з партрэтаў.— Хто яны?..— паўтарыў ён Тацяніна пытанне і змоўк. Відаць, ён шукаў патрэбныя словы, якімі можна было б найбольш дакладна адказаць Тацяне, а мажліва — і самому сабе.

Юнак, падалося Тацяне, маўчаў доўга... Што, ну што тут — няшчасны выпадак?.. Хвароба?.. Злосная наўмыснасць?..

Нарэшце юнак павярнуўся да Тацяны.

— Яны кахалі адно аднаго.

Цяпер скаланулася Тацяна — і ад саміх гэтых слоў, і ад голасу, якім яны былі сказаны,— глухога, поўнага журботнай роспачы.

— Летам яны працавалі ў піянерскім лагеры важатымі. Пазаўчора паплылі на лодцы з дзецьмі па рацэ. А лодка, як на тое, нечага раптам перакулілася. Святлана плаваць не ўмела, але ёй удалося ўчапіцца за борт лодкі, якая яшчэ трымалася на вадзе. Аркадзь стаў ратаваць дзяцей. Яму ўдалося ўсіх павыцягваць на бераг. Потым ён кінуўся зноў у ваду, да Святланы. А ўжо лодка пачала тануць. Аркадзь усё ж паспеў даплысці да яе. Але Святлана ўчапілася за лодку мёртваю хваткай, сутарга скурчыла ёй пальцы, і іх немагчыма было адарваць ад лодкі. Тады Аркадзь ашчаперыў Святлану і разам з ёю пайшоў на дно. Іх так і знайшлі — разам.

Потым былі прамовы. Але Тацяна больш нічога не запомніла, яна нават і не чула нічога. І не бачыла таксама нічога, акрамя дзвюх аднолькавых чырвоных трунаў на ўзвышэнні.

Тацяна не памятала, колькі яна была ў гэтай зале і як апынулася на вуліцы. Хутчэй за ўсё яна выйшла, калі выходзілі ўсе. А магчыма, пазней за ўсіх. Але, іменна пазней, напэўна. Бо калі яна схамянулася, не было ўжо ні натоўпу, ні тых дваіх. Толькі недзе наперадзе, там, дзе губляліся ўдалечыні абрысы вуліцы, яшчэ чуліся ўзрыды жалобнага марша.

Тацяна хадзіла цяпер па горадзе, забыўшыся на ўсё на свеце, хадзіла без ніякае мэты. Ніколі яшчэ нішто не ўзрушвала яе гэтак. Яна забрыла нечага ў парк, прысела на лаўку. Парк быў дзіцячы, наўкола — адны малыя, яны бегалі, скакалі, галёкалі. Усе хлопчыкі былі Германамі Цітовымі, а ўсе дзяўчаткі страшэнна зайздросцілі ім. Потым Тацяна чамусьці апынулася ў магазіне. І тут зноў чуліся толькі дзіцячыя галасы — аказваецца, яна трапіла ў «Дзіцячы свет». Праз нейкі час высветлілася, што ў горадзе наогул жывуць адны дзеці: Тацяну немаведама хто прывёў у кінатэатр, але ва ўсёй зале толькі яна адна была дарослая...

Рабочы дзень скончыўся, калі Тацяна раптам выявіла, што яна зноў каля свае ашчадкасы. Незразумела і дзіўна было, чаму тут апынулася. Агледзеўшыся, Тацяна даўмелася, што іменна сюды яна і ішла — ішла ўвесь гэты час, што блукала па горадзе, і толькі цяпер нарэшце дайшла. Не, не да самой ашчадкасы, а зноў да тае будыніны, што побач. Тацяне пільна трэба яшчэ пабыць тут пасля інстытута і таго, што ўбачыла і пачула. Ёй трэба было сустрэцца з дзяўчынай у фарсістых шараварах. Сустрэцца і пагаварыць. Няважна, што яны зусім незнаёмыя. Тацяна мае што сказаць ёй. Яна бачыла Вялікае Каханне, і ёй абавязкова трэба сказаць пра гэта дзяўчыне. Тая павінна ведаць гэта. Бо іначай яна нешта страціць у жыцці.

Цяпер на будоўлі было ціха, нікога і нічога не чутно, але Тацяна вырашыла, што ёй усё роўна трэба пайсці.

Вароты былі зачынены. Тацяна абышла вакол агарожы і на другім баку ўбачыла ладную такі шчыліну. Ёй удалося праціснуцца.

Дзіўна было бачыць нерухомай і аціхлай тую грувасткую машыну пасярод двара, што раней круцілася і страшэнна грукацела; недарэчным здаваўся вежавы кран з пустым тросам, які сіратліва матляўся ў паветры; і наогул без людзей усё было тут нязвычна самотнае, паніклае.

Крыху палохала цішыня на лесвіцы. Ніхто не спускаўся насустрач, ніхто не абганяў. Тацяна ступала так ціха, што нават сама не чула сваіх крокаў.

На пляцоўцы трэцяга паверха яна прыпынілася. Як і раней, усе трое дзвярэй былі расчынены. А тыя, дзе працавала брыгада Воранава, нават шырэй за астатнія. «Дарэчы, што гэта яны рабілі тады? — падумала Тацяна.— Здаецца, фарбавалі сцены. Выходзіць, воранаўцы — маляры».

Тацяна пераступіла парог кватэры і зірнула ў той пакой, дзе ўжо была раней. Там ля акна стаялі двое. Ён быў у тых самых нягнуткіх брызентавых штанах і ў вылінялай клятчастай кашулі навыпуск, яна — у заплямленых, але ўсё яшчэ фарсістых чорных шараварах і ў жоўтай безрукаўцы.

Яны цалаваліся.

Тацяна адступіла крок назад. Цяпер яны схаваліся з вачэй. Тацяна сцішылася, каб нічым не даць ім знаку, што яна тут.

У пакоі, як і раней, было ціха, і можна падумаць, што тыя двое раптам некуды зніклі, прапалі. Або што іх і наогул не было, што Тацяне гэта ўсё падалося. Тады яна асцярожна ступіла наперад.

Не, яны былі тут. І ўсё яшчэ цалаваліся. Ён, абняўшы яе сваімі мускулістымі загарэлымі рукамі і нахіліўшы галаву да адкінутай назад дзяўчынінай галавы, моцна прыпаў да яе вуснаў, і так нібыта застылі.

Тацяна зноў адступіла назад.

Цяпер яна счакала большы час.

Стаяць на адным месцы, не зварухнуўшыся і нават амаль не дыхаючы, можа, якім іншым часам было б чыстаю пакутай, але цяпер Тацяна не зведвала нічога, акрамя на дзіва спакойнай заміранасці. І яна стаяла далей, не ўслухоўваючыся ні ў што і нават не думаючы ні аб чым.

Нарэшце яна зрабіла новую спробу зайсці ў пакой.

Двое былі на тым самым месцы, ля акна. Толькі цяпер ужо не ён цалаваў яе. Цяпер яна, узняўшыся на дыбачкі і абвіўшы рукамі ягоную шыю, уся прыгарнулася і цалавала хлопца. Галава яе трошкі схілілася набок, а вочы былі моцна прыжмураны.

Асцярожненька павярнуўшыся, Тацяна яшчэ больш нячутнай хадою выйшла на пляцоўку і, не спыняючыся тут, пабегла па лесвіцы ўніз. Дзяўчына ў шараварах, аказваецца, усё ведае сама. Ёй нічога не трэба гаварыць.

На вуліцы, калі Тацяна праходзіла паўз вароты, яна ўгледзела праз шчыліну вартаўніка: ён сядзеў на бервяне і задуменна пазіраў некуды ўгору, на неба. Тацяне падумалася, што тыя двое таксама, напэўна, ведаюць пра адтуліну ў агарожы і абавязкова пакарыстаюцца ёю, знікаючы з будоўлі. Азірнуўшыся, Тацяна якраз і ўбачыла іх. Яны ішлі другім бокам вуліцы, узяўшыся рука за руку. Ён нешта весела гаварыў ёй, а яна смяялася.

Прыцемак сама што пачынаў ахінаць горад. Усё наўкола быццам прытаілася ў чаканні прыходу вечара, жаданае пары спачынку пасля доўгага і турботнага летняга дня.

Відаць, дзяўчаты сабраліся цяпер ля тэлевізара і слухаюць канцэрт Гелены Веліканавай... Дзіўна, чаму яна сказала таму шаўцу, што ў іх інтэрнаце няма тэлевізара? Мабыць, шавец дужа стараўся паказаць, што ў яго тэлевізар ёсць. «Ну і чорт з табою, што ён у цябе ёсць, можа, яшчэ дачакаешся, што і адбяруць, калі паразумнее сёй-той. І аўтамабіль адбяруць, вельмі нават проста. А от я прыдбаю сабе з часам тэлевізар. Свой. На свае грошы. А што думаў — і прыдбаю! Куплю от спачатку аксамітнае плацце, а тады і пачну адкладваць патрошку на тэлевізар. Можа, яшчэ і зарплату нам прыбавяць, ходзяць жа такія чуткі. Тады і зусім не цяжка будзе купіць. Нават, калі на тое пайшло, дык і аўтамабіль не такая ўжо недасягальная для мяне рэч. Той хлопец на будоўлі гаварыў, што аўтамабіль — гэта перажытак, а па-мойму, дык ён ніякі не перажытак. Калі маеш за што купіць, калі зарабіў сумленна, а не тымі ўяўнымі мазалямі,— чаму б не займець нават аўтамабіль? Сеў сабе і паехаў куды трэба. І ні ў якай табе чарзе на аўтобусным прыпынку не стаяць, і нікога не перапрошваць, калі дужа няма часу. Праўда. І калі падумаць як след, дык ён проста неабходны чалавеку, без яго нават зусім немагчыма».

Тацяна ўсміхнулася сама сабе. Эге-ге, так ужо і немагчыма! Бач ты, да чаго дафантазіравалася. Проста вынь ды пакладзі ёй аўтамабіль. Нічога, паездзіш і на тым транспарце, на якім ездзяць усе, нічагуткі з табою не станецца. Гэта шавец ані не можа без яго, а ты абыдзешся. Не памрэш без таго аўтамабіля.

А з Воранавым Фёдарам Фёдаравічам ёй абавязкова трэба сустрэцца. Так, без гэтае сустрэчы яна не можа паехаць. Цікава, быў ён на пахаванні ці не быў? Канечне, быў. Там жа ўсе былі. А тое, што Тацяна не бачыла яго, нічога яшчэ не азначае. Яна, напэўна, не ўбачыла б яго нават і тады, калі б ён стаяў побач, а не тое што дзе здаля. Цяпер, відаць, ён ужо дома. Канечне, ён павінен ужо быць дома.

Знаёмым шостым маршрутам Тацяна зноў дабралася да Першамайскай. Калі яна выйшла з аўтобуса, ужо ладна такі ўвечарэла. Але Тацяна не збаялася, не адмовілася ад свайго намеру.

Зноў забрахаў сабака, калі Тацяна апынулася ля вядомай ужо брамы. Цяпер брама была зачынена наглуха, і сабака брахаў блізка, зусім побач. На гэты брэх чамусьці доўга ніхто не выходзіў. Нарэшце пачуўся нечы голас, які зваў сабаку. Тацяна чакала, што да яе зноў выйдзе маленькая Таня, але голас быў зусім не яе, гаварыў дарослы, толькі нельга было адразу пазнаць — мужчына ці жанчына. Потым пачуліся крокі, а яшчэ праз момант у браме прачынілася фортка, і тады Тацяна ўбачыла, што яна ўсё ж мае справу з жанчынай. Немагчыма было толькі разабраць у змроку — старая яна ці яшчэ не вельмі.

На Тацяніна запытанне аб Воранаве жанчына чамусьці злосна буркнула:

— Яго няма.

— А калі ён будзе, не скажаце?

— Можа, калі і будзе,— гэтак жа злосна праказала жанчына і бразнула форткаю.

«Тады я буду чакаць яго,— сказала сабе Тацяна і сама здзівілася са свае ўпартасці.— Тут буду чакаць, на вуліцы, і нікуды не пайду, пакуль не дачакаюся. Прыйдзе ж ён калі-небудзь дамоў, урэшце. Павінен прыйсці. Не можа быць, каб не прыйшоў. Я яго абавязкова дачакаюся».

Яна адышлася на якія дамы тры-чатыры ад брамы, потым павярнула назад і зрабіла гэткі ж самы шпацыр у другі бок.

Але ж і праўду кажуць, што няма ліха без дабра: гэта ж вельмі дарэчы, што тут, на Першамайскай, спрэс высокія і шчыльныя агарожы, ніхто не стане дзівіцца з яе, ніхто не будзе задаваць сабе лішніх пытанняў. А на самой вуліцы людзей амаль і не сустрэнеш, толькі зрэдку трапляюцца адзінокія прахожыя; відаць, тутэйшыя насельнікі не любяць вылазіць са сваіх сховішчаў познім часам.

Так і хадзіла яна то ў адзін, то ў другі бок, адчуваючы, як усё больш і больш натамляюцца ногі. Страшэнна абурала, чаму ніхто на ўсёй вуліцы не здагадаўся паставіць каля сваіх варот хоць якую лаўку; робяць жа так часам людзі, яна сама бачыла на другіх гэткіх жа зацішных вуліцах. А то і прысесці няма дзе, каб хоць трошкі адпачыць.

Прайшлі дзве дзяўчыны. Яны апярэдзілі Тацяну, і тады адна з іх стала горача пераконваць другую:

— Малако асабліва смачна піць з тонкай шклянкі. У гранёнай шклянцы яно ўжо зусім не такое. А кава ні ў якой шклянцы не смачная, яе толькі з фарфоравага кубачка піць прыемна. Або яшчэ лепей з фаянсавага.

От жа ж трэба, а? Людзей хвалююць і такія праблемы. А Тацяне зараз хоць бы ў чым далі таго малака, хоць нават у якой бляшанцы, яна ані не пярэчыла б. Ды з якім яшчэ смакам спаражніла б тую бляшанку!

Сапраўды, яна адчула раптам страшэнны голад. Гэта ж трэба, яна сёння, аказваецца, так і не паабедала. Зусім неяк забылася, што трэба есці. А ці снедала яна хаця раніцай? Здаецца, таксама не. Ва ўсякім разе, Тацяне так і не ўдалося ўспомніць, ці заходзіла яна сёння на кухню, ці ўключала там чайнік.

Ды дармо, яна сёння ўсё сцерпіць — і стому, і голад. Цяпер, відаць, чакаць асталося ўжо нядоўга. Мусіць, яна ўжо гадзіны са дзве тупае тут. Прыйдзе ўжо і канец гэтаму тупанню.

Хвілін праз колькі з таго боку, дзе быў аўтобусны прыпынак, і папраўдзе паказалася мужчынская постаць. Тацяна да таго захвалявалася, што нават ісці далей не здолела. Стаяла і адно старалася, каб як перастала стукаць сэрца, бо здавалася, што гэты стук чуваць далёка наўкол. А мужчынская постаць усё набліжалася, яна была ўжо блізка. Так, так, гэта быў Воранаў, той самы, Фёдар Фёдаравіч, сумнявацца ў гэтым ужо не прыходзілася.

Воранаў, напэўна, таксама заўважыў яе. Спачатку ён прыпыніўся на момант, але потым зноў пайшоў насустрач, хоць і не так ужо борзда, як раней, і нават чамусьці крыху пахістваючыся. Ліхтары на вуліцы гарэлі цьмяна, і слупы з імі стаялі рэдка, але і пры гэтым святле было няцяжка ўбачыць, што Воранаў вельмі здзіўлены, а можа, нават і ўражаны тым, што яго хтосьці чакае на пустыннай начной вуліцы.

Тады і Тацяна рушыла насустрач яму.

Воранаў зусім спыніўся. Стаяў і пільна ўзіраўся ў Тацяну.

Яна падышла да яго зусім блізенька.

— Добры дзень,— адолеўшы хваляванне, сказала Тацяна.

Воранаў азваўся не адразу.

Здаецца, ужо вечар. Нават ноч.

— Ага, ага, ужо ноч, праўда. Я цэлы дзень шукала вас.

— Мяне?

— Дзе толькі не пабыла, і ўсё дарэмна.

Ліхтары маргнулі і зусім патухлі.

— Навошта я вам?

Тацяна адчула, як ад яго патыхнула гарэлкай. І хоць Тацяна цярпець не магла паху гарэлкі, яна цяпер нават не адхіснулася, не адышлася ні на паўкроку назад. Аказваецца, Воранаў таксама вельмі высокі. Хаця, канечне, не такі, як той белабрысы. Тацяне не так ужо цяжка глядзець Воранаву ў вочы, галаву не трэба закідаць гэтак моцна. Але ў ягоных вачах нічога не ўдаецца ўбачыць — на вуліцы зусім цёмна.

— Я цэлы дзень шукала вас...— паўтарыла Тацяна, не ведаючы, як і з чаго пачаць гаворку.

— Гэта я ўжо чуў. Што далей?

— Мне хацелася пагаварыць...— нясмела прамовіла Тацяна.

— Пра што? — рэзка спытаў Воранаў.

Тацяне здалося, што ў яго голасе прагучалі ноткі спалоху.

— Нам няма пра што гаварыць,— сказаў ён хутка. І дадаў: — Здаецца, няма.

— Вы не пазналі мяне? Я з ашчадкасы. Вы ў нас былі ўчора.

— Учора? У вас?

— Ну, але. Вы яшчэ, помніце, сказалі нам пра Цітова.

— А-а, цяпер прыпамінаю. Сапраўды, вы там таксама былі, здаецца.

Ён, відаць, канчаткова ўзяў сябе ў рукі.

— Ну канечне, вы там былі. Я яшчэ падумаў тады, што вы нішто сабе. Праўда. І цяпер магу з усёй катэгарычнасцю пацвердзіць гэта. Нават пад прысягай.

Цяпер Тацяна адхіснулася ад яго. Нейкі момант разгублена маўчала, а тады глуха прамовіла:

— Вы лічыце, нам няма пра што гаварыць?..

— Не, чаму ж, я гэтага цяпер ужо не сцвярджаю. Давайце пагаворым. Абстаноўка якраз вельмі падхадзяшчая для ўсялякіх размоў. Спрыяльная, так сказаць, абстаноўка. І час у мяне ёсць, праўда.

Тацяна раптам зразумела, што недзе падсвядома яна і была ўпэўнена якраз у гэтым,— у тым, што грошы іменна ў Воранава. І толькі ўвесь час старалася чамусьці прымусіць сябе паверыць у адваротнае, старалася пераканаць сябе, што ён зусім не такі, што ён не пойдзе на гэта, не можа пайсці. А падсвядома ведала: гэта ён узяў. Узяў, але, магчыма, яшчэ аддасць назад. Усё ж такі ён чалавек. Ён нават зямляк Германа Цітова.

Яна павярнулася і шпарка, як толькі магла, пайшла прэч.

— Дарагуша, куды ж вы...— даляцеў да яе голас Воранава. Тацяна ведала, што ён не кінецца за ёю, але ўсё ж прыскорыла хаду, амаль пабегла.

Далей, далей ад яго, ад гэтага страшнага чалавека. Уцячы, і каб ніколі ўжо не пабачыць яго болей. І слоў яго не чуць, і самога голасу. Голасу, якім ён выхваляўся пра зямляцтва з Цітовым.

А можа, і гэта няпраўда — тое, што ён зямляк Цітова? Сапраўды, хіба ён можа быць земляком такога чалавека? Ніякі ён не зямляк. Ён наогул нічый не зямляк.

Зноў запаліліся ліхтары. Цяпер яны гарэлі зырка, і наўкола адразу зрабілася відна, як удзень.

Аўтобусы ўжо не хадзілі, і Тацяне мо цэлую гадзіну прыйшлося дабірацца да свайго інтэрната.

А назаўтра а палове дзевятай яна прыйшла да ашчадкасы. Ніна Іванаўна і Зіна, якія былі, як і звычайна, без чвэрці дзевяць, вельмі здзівіліся, убачыўшы яе тут.

— Забегла яшчэ раз развітацца,— бадзёра сказала Тацяна.— Перад тым як паехаць назусім. Я ж сёння паеду.

Прахалода ў памяшканні здалася такой прывычнай і роднай, што аж у грудзях зашчымела.

— Ведаеце, я сустрэла Воранава,— сказала Тацяна.

— Якога Воранава? — не зразумела Ніна Іванаўна.

Зіна насцярожана спынілася, не дайшоўшы да свайго століка.

— Ну, таго... Каторы браў тады грошы па акрэдытыве. Зусім выпадкова сустрэла. Ён вельмі ўзрадаваўся. От добра, кажа, што я вас убачыў. Ваша касірка, кажа, пераплаціла мне грошы, я прыйшоў дамоў, гляджу — лішнія. Пабег, кажа, каб аддаць, а каса была ўжо зачынена. А ўчора ў вас выхадны быў. Дык я, кажа, зараз і іду якраз да вас. Вазьміце, кажа, калі ласка, а то мне дужа няма калі. І праўда, ён вельмі некуды спяшаўся. На экзамены, мабыць.

Ніна Іванаўна спярша пабляднела, а потым неяк аж засвяцілася ўся.

— Які высакародны малады чалавек! — расчулена сказала яна.— Вы толькі падумайце! Зіначка, даражэнькая, вы ўсё ж паедзеце на Чорнае мора! Я вам так зайздрошчу!

Зіна пільна паглядзела на Тацяну. Тацяне ўдалося вытрымаць гэты позірк. Яна паклала на Зінін столік грошы і адразу падалася да выхада. У дзвярах павярнулася і прыўзняла руку.

— Бывайце, мілыя мае жанчынкі. Дарэчы, Зіначка, вы мелі рацыю, чорны панаксаміт цяпер зусім не модны. Я надумала ўзяць сабе парчы. Такой залацістай, ведаеце?

Яна памахала рукою і выйшла.

1962

 

1962?

---

Тэкст падаецца паводле выдання: Васілёнак Я. Выбраныя творы ў 2-х тамах. Том 2. Апавяданні і аповесці. – Мінск, Мастацкая літаратура, 1977. – 304 с.
Крыніца: скан