Вяселле было люднае і шумнае. Яно ўвайшло ў тую пару, калі ўжо былі сказаны ўсе тосты — і за маладых, і за іхніх сваякоў, і за кожнага з гасцей. Цяпер гаманілі ўсе разам, і ніхто нікога не слухаў. Толькі наш сусед Карп Іванавіч, лінуўшы ў чарку кубінскага каньяку, раз-пораз крычаў на ўвесь пакой:
— Горка-а-а!..
Падняўшы чарку і ікнуўшы, ён ставіў яе на месца, і тады чарку хуценька падхоплівала яго жонка Тацяна Пятроўна і пералівала каньяк у свой фужэр. Фужэр быў ужо напоўнены ледзь не да верху. Карп Іванавіч, ужо ладна падпіты, не заўважаў жончыных хітрыкаў; ён праз нейкі час зноў наліваў сабе чарку, зноў крычаў «горка-а-а!..» і, ікнуўшы, зноў ставіў чарку на стол.
Выходзіла замуж мая меншая сястра Зіна, або, як мы яе звалі, Зінчык. Я сядзеў за вясельным сталом поруч з ёю, і мне ўсё неяк не верылася, што гэта іменна Зіна, наша маленькая Зінчык, выходзіць замуж, а значыць — яна ўжо вялікая, дарослая, сталая. І яшчэ мне думалася, што я ўжо, выходзіць, стары, бо добра памятаю, калі яна нарадзілася — мне было тады дванаццаць год. А цяпер у мяне ўжо трое сваіх дзяцей, і большы пайшоў сёлета ў пяты клас — яму таксама дванаццаць...
Зіна, Зінчык, як жа хутка ты выгадавалася, пасталела. Усё адбывалася неяк неўзаметку — вось у школу пайшла, вось скончыла яе, вось экзамены на гістфак вытрымала, вось ужо і дыплом атрымала. А ўжо і за вясельным сталом сядзіш, а побач з табою шчасліва лыпае вачыма твой суджаны Васька Корзун, таленавіцейшы чалавек, фрэзероўшчык-віртуоз з маёй брыгады.
Ды ці ж гэтак ужо і неўзаметку ўсё адбывалася?.. Можа, гэта толькі цяпер яно так здаецца?..
— Горка-а-а!..— выгукнуў Карп Іванавіч і падняў чарку.
Зінчык грацыёзна падставіла губкі Ваську Корзуну.
Павярнуўшыся ўсім корпусам, Васька, нібы да іконы, асцярожна прыклаўся да іх сваімі сцятымі губамі.
Наўздзіў Тацяне Пятроўне, Карп Іванавіч не ікнуў і не паставіў свае чаркі на стол. Прымерыўшыся, ён спрытна кульнуў яе ў рот. Тады, паблажліва ўсміхаючыся, пачаў старанна заядаць віно антонаўскім яблыкам.
Я таксама выпіў сваю чарку. Я ўвесь вечар піў мала. На душы было неяк журботна, і не хацелася, каб да гэтай ціхай журботнасці прымешваўся алкагольны тлум.
Выпіў і наш бацька. Ён сядзеў поруч з жаніхом — адзіны тут родны чалавек і мне, і Зінчыку. Маці ў нас даўно ўжо няма, ён і гадаваў нас адзін, не пажадаўшы пасля яе смерці прывесці ў хату мачаху. Ён быў нам і за бацьку, і за маці... Цяпер ён сядзеў увесь вечар маўклівы, уважліва слухаў тосты, ківаў галавой, калі пагаджаўся з імі, і ўсё зыркаў на Зінчыка. Я адчуваў, пра што ён думаў у гэтыя хвіліны, што перажываў. Яму і радасна было, і тужліва адначасна. Радасна з таго, што вось і апошняе малое выбілася ўжо на сваю дарогу, а тужліва... таксама з таго самага, што малое выбілася на сваю, асобную ад ягонай, дарогу і ніколі ўжо не вернецца назад.
Стары ўжо ён, наш бацька, добра такі стары. Шэсць дзесяткаў з ладным гакам мае. І калі ўлічыць, што жыццё даволі панамяла яму бакі, што яно ніколі не песціла яго, дык гадкі тыя сёе-тое значаць. Нешта ад самага маленства не шэнціла яму. Яшчэ як толькі пачынаў хадзіць — зваліўся з лаўкі і зламаў нагу. Сёлавыя эскулапы так злажылі косткі, што ён назаўсёды астаўся кульгавым. У дваццатыя гады яго, сельскага актывіста, схапілі бандзюкі Булак-Балаховіча і адсеклі яму правую руку — каб не галасаваў болей за Савецкую ўладу. Няўцям было балахоўцам, што ён галасаваў за Савецкую ўладу сэрцам, а то і яго выразалі б. Урабляць зямлю аднарукаму ды яшчэ і кульгаваму не было як, і ён падаўся ў горад шукаць якое лягчэйшае работы. Быў і за кур’ера, і за швейцара, і за вартаўніка, а пасля ўладзіўся на хлебазавод, дзе і працаваў экспедытарам аж да пенсіі. Ажаніўся ён позна, ужо на чацвёртым дзесятку, таксама з немаладою жанчынай, гэткай жа няўдачніцай, як і ён сам. Яна была стрэлачніцай на станцыі, аднаго разу схібіла, неасцярожна аступілася, папала пад паравоз і асталася без нагі. Не ведаю ўжо, як яно так сталася, што іхнія сцежкі сышліся ў адну. Затое потым людзі гаварылі, што на свеце не было больш дружных мужа і жонкі, як яны. Я і сам ведаў гэта. Малы яшчэ быў, не ўсё разумеў, але бачыў, як бацька і маці шануюць адно аднаго, якія яны чуйныя, уважныя, клапатлівыя.
Бацька адчуў мой позірк і сам паглядзеў на мяне. Зразумеў, мабыць, што я думаю ў гэтую хвіліну менавіта пра яго, і лагодна заўсміхаўся. Не згаворваючыся, мы налілі свае чаркі, паднялі іх. І ў гэты момант да нас далучылася Зінчык. Яна таксама паківала нам — спачатку бацьку, потым мне — і, упершыню за вечар, усё да каліва выпіла сваё віно.
— Душна ў нас,— сказала пасля, павярнуўшыся да мяне, Зінчык.— Адчыні, калі ласка, фортачку.
Я паслухмяна ўстаў і пайшоў да акна. Фортачка ў нас была тугая, і мне давялося паваждацца, пакуль адчыніў яе. У пакой рынула ядранае марознае паветра — на дварэ панавала зіма, быў пачатак снежня.
І я раптам успомніў...
...Тады таксама была зіма, сама што пачаўся снежань. Ды зіма была не наша беларуская — лагодная і мяккая, а чужая, сібірская — лютая і пякельная. Была ваенная зіма сорак першага года.
Мы эвакуіраваліся ў Сібір на самым пачатку вайны ўсёй сям’ёй — бацька, маці, я і Зінчык. Мне тады ішоў трынаццаты год, Зінчыку толькі што споўніўся годзік. Бацька і тут уладзіўся на хлебазавод, пачаў гэтак жа працаваць экспедытарам, а маці, якая ўжо добра асвойталася хадзіць на пратэзе, стала прыбіральшчыцай у нейкай канторы. А я быў дома і за гаспадара і за няньку.
Нас пасялілі ў доўгім напаўразбураным бараку. Той барак быў злеплены яшчэ на першым годзе першай пяцігодкі як часовы прытулак для будаўнікоў. Апошнім часам у ім ніхто не жыў, ён выкарыстоўваўся як складское памяшканне. Ды панаехалі эвакуіраваныя, і мясцовыя ўлады зноў успомнілі пра барак, зноў ператварылі яго ў жытло. Ён ужо ледзь ліпеў. Адну камору ў ім далі і нам.
Камора была невялічкая, з адным акном. Ды пакуль стаяла лета, было нічога. А як надышлі халады — от тут і пачалося!.. Камору прадзімала літаральна наскрозь. Грубка ніяк не магла нагрэць яе, як ні палі, ды і дровы былі сырыя, проста нікуды не вартыя.
Што далей, то горай. Пачаліся маразы, і зрабілася зусім нязносна. Самае страшнае было тое, што наша акно мела адну толькі раму. Ад яе так і патыхала холадам. Куды ні хадзіў бацька, да якіх начальнікаў ні стукаўся, нічога не памагала. Ніхто нават не абяцаў нічога, усе адно разводзілі рукамі. Тады ўсё было на вагу золата, і аконныя рамы таксама.
— Эх, была б у нас дубальтовая рама, мы б і гора не ведалі,— цяжка ўздыхаючы, гаварыў бацька.— Дзе былі мае вочы раней, каб іх высмаліла...
Бацька прыходзіў з работы позна. Ад яго пахла хлебам — свежым, духмяным. Можна было падумаць, што ў яго ў кожнай кішэні схавана па бохану хлеба, або, прынамсі, хоць па скібачцы. Але хлеба бацька ніколі не прыносіў. Прыносіў хлеб у хату я,— з магазіна, дзе яго давалі па картачкі, давалі так мала, што можна было адным махам з’есці дарогаю, пакуль ідзеш дамоў.
У тыя дні два жаданні валодалі мною — каб хоць раз наесціся хлеба «ад пуза» і хоць раз пагрэцца так, каб аж пара пайшла ад цела.
— І дзе толькі былі мае вочы раней, каб іх высмаліла,— гаварыў бацька, засоўваючы ў грубку мёрзлае палена. Яно сіпела, страляла, але цяпла амаль не давала.— У людзей вунь ва ўсіх па дубальтовай раме, і толькі ў адных нас адзіночная!..
— Нічога не паробіш, Кастусёк,— суцяшала яго наша маці.— Можа, як-небудзь перазімуем, а там, можа, і вайна скончыцца, і мы дамоў вернемся. Не трэба гэтак мучыць сябе, ты ж не вінаваты, што нам папалася гэтая камора, а не якая другая. А што, каб наша ды выпала Гарэцкім, у іх жа шасцёра дзяцей, і ўсе малыя, і ўсе хваравітыя. Нашы хаця, дзякаваць богу, здаровенькія.
Нас і папраўдзе не брала ніякая трасца — ні мяне, ні Зінчыка. Мы мерзлі, галадалі, але ніякая хворасць да нас не ліпла.
А вось сама маці ўсё ж захварэла. Прастудзілася неяк і злягла. Вядома, якая там адзежына была на ёй... Злягла вечарам, а раніцой і не паднялася. І без градусніка відаць было, што ў яе высокая тэмпература.
Паслаў мяне бацька ў паліклініку, збегаў я, прывёў доктарку, старэнькую і маленькую. Яна і сама, як ішла да нас, ледзь перастаўляла ногі. Таксама, напэўна, была галодная. Агледзела яна маці, паслухала і сумна ўздыхнула. Сказала, што яе трэба было б пакласці ў бальніцу, але ў бальніцы зараз няма месц, нават у калідорах хворыя ляжаць, трэба перачакаць. І яшчэ сказала, каб бацька пастараўся наконт цяпла ў хаце. Бо хворай патрэбна цяпло, шмат цяпла.
Я збегаў у аптэку, купіў па рэцэпту лякарства. І з таго дня перастаў хадзіць у школу.
А маразы ўсё мацнелі. І наша вядро пад раніцу пакрывалася лёдам; і каб зачэрпнуць вады, трэба было спачатку прабіць дзірку.
Заходзілі суседкі. Ахкалі, вохкалі, давалі розныя парады. Ды ад тых парад цяплей у нас не рабілася. Праўда, адна старэнькая бабуля прыцягла нейкую зашмальцаваную хламідзіну і паклала на маці паверсе таго рыззя, што ўжо ляжала на ёй.
— Во цяпер будзе табе цёпленька, мая ты галубанька, цяпер будзе цёпленька,— шамкала яна бяззубым ротам, ухутваючы маці.— І ты адразачку паправішся, во і паправішся, і пабяжыш сабе, куды трэба і не трэба.
— Каб жа ў нас дубальтовая рама была...— уздыхаў бацька,— мы б і гора не ведалі...
Нехта — не помню ўжо хто — параіў бацьку звярнуцца да нейкага Шульгі, і нават сам падахвоціўся перагаварыць з тым Шульгой. Маўляў, Шульга не тое што аконную раму, а што хочаш дастаць можа, нават птушынага малака.
Назаўтра, калі бацька быў на рабоце, а я ўжо другую гадзіну марна стараўся распаліць нашу грубку, да нас сапраўды завітаў невысокі тоўсценькі мужчына ў доўгім скураным паліто з настаўленым каўняром і ў белых нягнуткіх валёнках, усунутых у чырвоныя галёшы з аўтамабільных камер. Увайшоўшы без стуку — а можа, заняты сваёй акаяннай справай, я не пачуў яго стуку,— чалавек пацягнуў носам, паморшчыўся і сіпатым голасам сказаў:
— Гэта вы, значыць, будзеце Макавейчыкі, га?
Я адразу здагадаўся, што незнаёмы і ёсць той самы ўсемагутны Шульга, які не тое што аконную раму, а нават ніколі не пітае мною птушынае малако дастаць можа.
— Ага,— пачціва адказаў я,— мы Макавейчыкі якраз і ёсць.
— Халаднавата ў вас, халаднавата,— зазначыў Шульга.— Можна сказаць, проста сабачы холад, ядрона корань.
— Ага, сабачы,— пагадзіўся я.— От каб нам займець дубальтовую раму, мы б і гора не ведалі. А то што ж!..
— Будзе вам дубальтовая рама, будзе! — весела заявіў Шульга і пацёр рукі адна аб адну.
— Мы вам век дзякаваць будзем, таварышок...— слаба азвалася з ложка маці.— Малое ў нас...— І яна натужліва закашлялася.
— Шульга не трапач. Шульга сказаў — будзе, значыць — будзе, ядрона корань.
Ён пахукаў на рукі, зноў пацёр імі адна аб адну.
— Начальства цяперака якое? Начальства цяперака глядзіць, абы самому цёпла ды сытна было. А на трудзяшчага чалавека яму напляваць з высокай званіцы. А Шульга чалавек не такі, не. Між іншым,— зноў звярнуўся да мяне Шульга,— гэта праўдачка, што твой пахан робіць на хлебазаводзе?
— Ага, на хлебазаводзе,— сказаў я і пракаўтнуў слінкі.
— Парадачак, ядрона корань. Шульга не трапач. Вось я зараз зраблю мерачку, і будзь здароў. Заўтра рамачка загрыміць да вас як піць даць.
— Нават заўтра?..— аж захлынуўся я ад шчасця.— Дзядзечка, няўжо заўтра?..
— Адклад не ідзе ў лад, гэта яшчэ сам Леў Талстой сказаў. Хоць і з граф’ёў быў, а трудзяшчаму чалавеку, кажуць, дужа спачуваў, не тое што некаторыя цяперашнія. Дык я з вашага дазволу зраблю мерачку, каб усё было чын чынам.
Ён выняў з кішэні тоненькую вяровачку і сапраўды пачаў абмерваць акно. І ўшыркі памераў, і ўдаўжкі, і вузельчыкі завязаў на вяровачцы.
— Пахан калі прыходзіць з работы, позна? — спытаў Шульга ўжо ля дзвярэй.
— Калі ў восем, а калі і ў дзевяць.
— Няхай заўтра раней прыйдзе, няхай адпросіцца. Я ў сем буду.
— Ён адпросіцца, вы не сумнявайцеся,— запэўніў я Шульгу.— Ён абавязкова адпросіцца, вы прыходзьце!
Я праводзіў Шульгу аж на вуліцу, праводзіў нават не адзеты — мне раптам зрабілася цёпла ад адных ягоных слоў. І калі вярнуўся ў наш пакойчык, мне таксама здалося, што і ў ім стала цяплей. Я лашчыўся да мамы, гаварыў ёй, што ў нас цяпер заўжды будзе цёпла, што яна хутка паправіцца і ўсё будзе добра. Я гаварыў, што і Зінчыку цяпер будзе цёпла, яе не трэба будзе больш укручваць у чорт ведае якія анучы, яна зможа свабодна дрыгаць ножкамі, колькі ёй захочацца.
Гэтае ж самае я гаварыў вечарам і бацьку. І ён на другі дзень сапраўды адпрасіўся з работы і прыйшоў дамоў нават не ў сем, а ў палове сёмай.
Шульга чамусьці крыху затрымаўся, і мы пачалі ўжо былі хвалявацца, аднак у пачатку восьмай ён усё ж з’явіўся. І — дзіва — з аконнай рамай, самай сапраўднай, якую ён урачыста нёс перад сабою. І хоць яна была загорнута ў рагожу і яе не было відаць, я адразу зразумеў, што гэта яна і ёсць, наша рама, наша збавіцелька.
— Шульга не трапач, ядрона корань,— сказаў гэты незвычайны чалавек, разгортваючы рагожу.— Глядзіце, прымайце, цаніце!
Рама была новенькая, нават яшчэ не нафарбаваная, з усімі чатырма шыбамі. Шыбы адразу запацелі, і я, схапіўшы ручнік, пачаў старанна выціраць іх.
— Добрая рамачка, га? — сам любуючыся рамай, гаварыў тым часам Шульга.— Нібы сабе зроблена, навечна. Ды ёй зносу не будзе, ядрона корань! А што непафарбаваная — ерунда. Летам пафарбуеце, я вам тады і фарбы дастану, нават цынкавых бялілаў, калі захочаце. А то цяпер пакуль пафарбуеш ды пакуль сохнуць будзе... Як той казаў, куй жалеза, покі гарачае!
— Нічога, нічога, абыдзецца і так,— расчулена гаварыў бацька, пяшчотна дакранаючыся да рамы рукою.— Пафарбуем і пасля, а пакуль і так пастаіць.
— Пастаіць, яшчэ і як пастаіць! — у тон бацьку гаварыў Шульга і таксама пяшчотна вадзіў рукамі па раме. Выціраючы шыбы, я з захапленнем пазіраў на Шульгу. У маім уяўленні ён быў самым добрым, самым чулым чалавекам на свеце. І гэта проста шчасце, думаў я, што ён існуе, бо без яго мы проста прапалі б.
— Ды не руш ты яе! — адштурхнуў мяне бацька ад рамы.— А то яшчэ незнарок паб’еш шыбы, акаянны! Давай вунь лепш пазбівай лёд з падаконніка.
— Давай, давай, праўда,— сказаў Шульга.— А мы яе зараз возьмем і прыладзім. Возьмем, ядрона корань, і прыладзім нашу рамачку, я нават і гваздочкі захапіў, і будзеце вы адгэтуль пачуваць сябе як у бога за пазухай. Але...— Ён раптам шматзначна падняў указальны палец угору.— Але, як той казаў, дружба дружбай, а табачок урозь. Давай спярша, міл чалавек, дамовімся аб аплаце.
— Вядома, вядома, а як жа,— паспешліва сказаў бацька.—Я заплачу, а як жа. Колькі скажаце, столькі і заплачу. Хоць і небагата я палучаю, вы ж самі ведаеце, якія ў мяне могуць быць грошы, аднак калі трэба, то трэба. Не хопіць сваіх, то я ў суседзяў пазычу. Разлічуся да капеечкі, вы не турбуйцеся...
— А хто турбуецца, міл чалавек, ніхто і не турбуецца...
— Колькі з мяне будзе?
— Мне многа не трэба. Навошта мне лупіць лішняе са свайго брата-трудзягі? Лішняга я не вазьму. Калі гаварыць без запросу... адных два боханы хлеба, і ўдарым па руках.
— Хлеба?..— перапытаў бацька.— Два боханы?..
Рука яго саслізнула з рамы, і тая ледзь не бразнулася на падлогу, ды Шульга ў час падхапіў яе.
— А што, думаеце — многа? Ані не многа, дальбог не многа.
— Але дзе ж я вазьму гэтулькі хлеба?.. На картачкі, самі ведаеце, колькі даюць...
— Гы, на картачкі...— паморшчыўся Шульга.— Не дурыце мне галавы, міл чалавек. Хіба я не ведаю, дзе вы працуеце?
— Але, я працую на хлебазаводзе. Аднак жа...
— Што — аднак жа? — ужо раздражнёна пачаў гаварыць Шульга.— Можа, вы скажаце, што спажываеце толькі той хлеб, які вам даюць у магазіне па картачках? Чорта з два, так я вам і паверыў. Не стройце з сябе анёла, мы ж свае людзі.
— Вы... вы нешта не тое гаворыце...— разгублена прамовіў бацька.
Прачнуўшыся, заплакала Зінчык. Я кінуўся супакойваць яе.
— Не тое? Як сабе хочаце,— гаварыў далей Шульга.— Я дзеля вас жа стараўся. Дзеля вашай хворай жонкі... і гэтага малога, што таксама можа захварэць. Не хочаце мець дубальтовую раму, дык і не трэба. Замярзайце сабе на здароўечка, дубейце, а я тут ні пры чым.
— Ды дзе ж я вам вазьму гэтулькі хлеба? Не красці ж мне яго!
— А я дзе ўзяў гэтую праклятую раму? Гасподзь бог мне яе паслаў, ці што? А можа, Леў Талстой? Дык жа ён хоць і дбаў пра трудзяшчы народ, але свае рамы, кажуць, не дужа раздаваў, гы-гы-гы...
Бацька маўчаў і на вачах чарнеў.
— Тожа мне пакупацель...— бурчаў Шульга.— Мы на свой тавар заўсёды знойдзем ахвотніка. Строіць з сябе немаведама каго.
Заходзілася плачам Зінчык... Цяжка, з хрыпам, дыхала маці...
— А ну,— сказаў бацька,— загортвай назад сваё паскудства!
— І загарну, а што ты думаеш,— Шульга пачаў завіхацца з рагожай.— Дужа мне патрэбен гэткі гандаль.
— А цяпер хадзем! — устаючы з табурэткі, глуха сказаў бацька; ён, як прыйшоў з работы, яшчэ не распранаўся.— Хадзем. Бяры сваё паскудства і пойдзем.
Шульга насцярожана зірнуў на бацьку. Сказаў з напускной абыякавасцю:
— І пайду, а што ты думаеш. Дзякаваць богу, дарогу я тут добра ведаю.
— Можа, ты яе ўсё ж не вельмі ведаеш, дык я пакажу. Хадзем.
— Я сам пайду, навошта ты мне. Я цябе не знаю, і ты мяне не знаеш.
— Мы разам пойдзем.— Бацька паклаў сваю руку на ягонае плячо. Я ведаў, якая ў бацькі важкая і дужая рука...— Бяры сваю раму. Ну!
— Куды?.. —угнуўшыся, прамовіў Шульга.
— Туды, дзе разбяруцца, скуль у цябе гэтая рама. Адчыняй дзверы!
Вярнуўся бацька гадзіны праз паўтары. Вярнуўся адзін, без Шульгі і без рамы. У нас быў проста нязносны холад. Бацька ўзяў сякеру і моўчкі стаў сячы наш адзіны стол. Пашчапаныя дошкі гарэлі потым у грубцы зырка і весела. Праўда, вячэраць нам давялося, трымаючы міскі і кубкі проста ў руках. Затое ноччу было цёпла, амаль да самае раніцы. Удзень, вядома, зноў усё выдзьмула...
А праз тыдзень мама памерла...
Тую зіму я болей не хадзіў у школу.
А маразы стаялі — нават і цяпер успомніць страшна. Кожнае ночы вада ў нашым вядры пакрывалася лёдам. Вядома, дзе ж тое цяпло брацца будзе без дубальтовай рамы. Днём я саграваў Зінчыка сваім цяплом, а ноччу нас абаіх саграваў сваім целам бацька. Так і зімавалі мы ў нашай каморы...
— ...Адыдзіся ад акна, а то прастудзішся,— сказала Зінчык.— Ды і наогул можна ўжо зачыніць фортку.
Я падышоў да бацькі, абняў яго і прытуліўся шчакою да ягонай маршчыністай шурпатай шчакі.
— Горка-а-а! — закрычаў Карп Іванавіч.
І я пацалаваў бацьку. Ён слабенька правёў па маёй шчацэ сваёй рукою — некалі такой важкай і дужай.
— Горка-а-а! — яшчэ раз сказаў Карп Іванавіч і ікнуў. Тацяна Пятроўна адабрала ў яго чарку і нечакана выпіла яе сама.
Вяселле ішло сваім парадкам.