Яны стаялі на ўзгорку і глядзелі проста перад сабой, у адным і тым жа кірунку.
Адзін з іх быў мужчына год пад сорак, другі — зусім яшчэ юнак.
На мужчыне быў светла-шэры, свабоднага крою гарнітур з ледзь прыкметнай сіняватай палоскай, на юнаку — вузкія і караткаватыя штаны нейкага няпэўнага колеру і жоўтая спартыўная куртка з рознымі «маланкамі».
Абуты яны былі таксама па-рознаму: старэйшы — у лёгкія светлыя сандалеты, малодшы — у фундаментальныя карычневыя чаравікі на таўшчэзнай фігурнай падэшве.
Мелі яны і нешта агульнае: вельмі падобныя адзін на аднаго твары. Падабенства гэтых людзей, нягледзячы на розніцу ва ўзросце і ў адзенні было да таго вялікае, што хацелася адразу сказаць: гэта бацька і сын.
Так яно і было.
На ўзгорку стаялі Канстанцін Сцяпанавіч Шулікаў, загадчык кафедры апрацоўкі металаў, член вучонага савета інстытута, і яго нашчадак Валодзя,— пакуль што проста Валодзя, бо жыццё не паспела яшчэ даць яму ніякіх тытулаў.
Праўда, адналеткі ў свой час прычапілі былі да яго мянушку «Буля», значэнне якой не ведаў і сам яе носьбіт, аднак яна асталася ў мінулым, бо Валодзя сёлета скончыў дзесяцігодку і нават вытрымаў ужо конкурс на планава-эканамічны факультэт,— апошні экзамен ён здаў якраз пяць дзён таму назад.
Яны стаялі на ўзгорку. Проста перад імі быў невысокі чыгуначны насып з двума парамі бліскучых, гладка адпаліраваных рэек. За насыпам стаяла невялічкая, але вельмі акуратненькая хатка, абшаляваная дошкамі і пафарбаваная ў жоўты колер. Хатка была абгароджана шчыкетамі, таксама жоўтымі. З левага боку ад хаткі і крыху далей за ёю туліліся такія ж невялічкія пунька і хлеўчык, а з правага — студня з жураўлём.
А болей тут убачыць нічога і нельга было,— гэтую адзінокую сялібу абкружала з усіх бакоў адно толькі поле. Затрымацца воку тут не было на чым; хіба ўжо калі толькі надта пільна прыгледзішся, дык заўважыш на самым небасхіле тоненькую палоску лесу.
На гэтую адзінокую сялібу і глядзелі абодва Шулікавы.
— Запамінай, отрак,— сказаў Канстанцін Сцяпанавіч.— З гэтага вось палаца пачаў у свой час крочыць па жыцці твой радзіцель. Прыглядайся і запамінай.
— Кхм! — азваўся малодшы Шулікаў.— Палац раскошны. Праўда, на замак венецыянскага дожа ён не вельмі падобен, але таксама... у ім ёсць нешта велічнае. Я сказаў бы нават, што ён мае большую гістарычную каштоўнасць, чымся абіталішча самага вяльможнага з дожаў. З тых харомін, паводле навейшых звестак, не выйшла ніводнага члена вучонага савета, а з гэтай... вось ён, у наяўнасці!
— От бачыш! — усміхнуўся Канстанцін Сцяпанавіч, і ў вачах у яго ўспалыхнулі зялёныя агеньчыкі.— Тады пойдзем і пакажамся перад продкамі. Несці чамадан твая чарга.
Ад самай станцыі, на якой Шулікавы злезлі з поезда, яны ішлі сюды пеша. Канстанціну Сцяпанавічу захацелася прайсціся па тых мясцінах, дзе ён бегаў некалі басанож і дзе з тае пары не быў ніводнага разу. Валодзя, хоць і з неахвотай, падпарадкаваўся бацьку. Чамадан яны неслі па чарзе. Цяпер, лёгка падхапіўшы яго, Валодзя жартаўліва прамовіў:
— Нагружаць адзінае сваё дзіцятка ты майстар. Пачакай, вось вырасту вялікі, разлічуся з табой за ўсё.
Валодзя паглядзеў на бацьку і раптам сумеўся. Канстанцін Сцяпанавіч задуменна глядзеў некуды ўбок, туды, дзе ўдалечыні, дасягнуўшы небасхілу, знікалі стужкі рэек. Бровы ў бацькі насупіліся, на лбе выразаліся дзве глыбокія маршчыны. Было такое ўражанне, быццам Канстанцін Сцяпанавіч, выпадкова зірнуўшы налева, нечакана для сябе нешта ўспомніў, і гэты ўспамін засмуціў яго і прымусіў цяжка задумацца.
— Што ты там убачыў? Вывяржэнне вулкана? — у тым жа жартаўлівым тоне спытаў Валодзя; яму хацелася адцягнуць бацькаву ўвагу, вярнуць яго ў ранейшы бесклапотны настрой.
— Што я там убачыў?..— пасля даволі доўгага маўчання перапытаў Канстанцін Сцяпанавіч.— Сваё мінулае. Далёкае і ўжо забытае.— Ён яшчэ крыху памаўчаў, а потым, нібы страсануўшы з сябе нешта, рашуча прамовіў: — Аднак пойдзем. Узяў чамадан?
Будыніна, якую Канстанцін Сцяпанавіч з жартаўліва-іранічнай узнёсласцю назваў палацам і да якой ён з Валодзем падышоў нарэшце, была звычайная хатка пуцявога абходчыка. Тут вось ужо амаль трыццаць год жыў стары чыгуначнік Сцяпан Шулікаў і яго жонка Тэкля. Адсюль і сапраўды зрабіў у свой час першы крок у самастойнае жыццё іх старэйшы сын Кастусь. Зрэшты, зрабілі такія ж крокі потым і астатнія дзеці старых Шулікавых — Фёдар, Вольга і Мікалай. Паразляталіся птушаняты з роднага гнязда, і не сабраць ужо, не звесці іх разам. А гняздо асталося, і асталіся пільнаваць яго двое старых, тыя, што і звілі яго некалі.
Мінуўшы сенцы, а потым і пярэдні пакой, які быў адначасова і за кухню, Канстанцін Сцяпанавіч і Валодзя апынуліся ў сталовай, якая з’яўлялася таксама і спальняй. Уласна кажучы, хатка і складалася толькі з гэтых двух пакояў. Шулікавых ніхто не сустрэў, ніхто не падаў голасу, ніхто не азваўся. Валодзя падумаў, што ў хаце, напэўна, нікога няма.
— Мір гэтаму дому! — гучна сказаў Канстанцін Сцяпанавіч, уваходзячы ў пярэдні пакой. Вочы яго зноў загарэліся жартаўлівым зялёным агнём.— Аркестр, туш! — дадаў ён і сам пачаў іграць губамі: — Трум-ту-ру-рум, трум-тумтум!..
Не ставячы чамадана, Валодзя падняў вольную руку ўгору.
— Адставіць туш! Відаць, тут трэба іграць нешта.
Але не скончыў і асекся. Ён заўважыў праз дзверы ў другім пакоі, што на ложку, які стаяў там у куце, нехта заварушыўся. Там было трохі цемнавата, туды слаба даходзіла святло з адзінага акна, і Валодзя не мог зразумець, хто варушыцца. Ён спалохана зірнуў на бацьку, потым зноў перавёў позірк на ложак. Канстанцін Сцяпанавіч таксама глядзеў туды. Але калі ў вачах у Валодзі адбівалася адна толькі разгубленасць, дык вочы Канстанціна Сцяпанавіча свяціліся нейкай цеплынёй і разам з тым трывогаю. Мусіць, старэйшы Шулікаў бачыў тое, чаго зусім не бачыў малодшы.
Так было мо цэлую хвіліну. А ў наступны момант Канстанцін Сцяпанавіч зрабіў хуткі крок да ложка і, апусціўшыся на калені, прыпаў да яго. І амаль адначасова пачуўся нямоцны старэчы голас:
— Хто гэта тут? Хто тут, га?
Голас быў усхваляваны і крыху рэзкаваты, такі, які заўсёды бывае ў людзей, калі яны прачынаюцца і спрасонку не могуць яшчэ даўмецца, дзе яны і што з імі. Пачуўшы гэты голас, Валодзя ўздрыгнуў і ледзь не выпусціў чамадана.
— Мама! — сказаў Канстанцін Сцяпанавіч.— Мама, што з вамі?..
Цяпер у ім і следу не асталося тае вытанчанае напышлівасці, з якою ён падыходзіў да роднае хаты, з якою пераступаў яе парог. Паважны і немалады ўжо вучоны муж, якому захацелася было пагуляць у зняважлівасць да дзён далёкай мінуўшчыны, раптам стаў проста сынам свае мацеры. Ён схапіў яе жылістую, натруджаную доўгімі гадамі працы, старую руку, прыпаў да яе губамі, а вочы яго глядзелі ў яе вочы, і былі ў гэтым поглядзе і даўняя прага да ні з чым не параўнаных матчыных пяшчот, і туга аб беззваротным ужо, але незабыўным маленстве.
Гэта перамена, што адбылася з Канстанцінам Сцяпанавічам, таксама збянтэжыла і здзівіла Валодзю. Ён зусім па-хлапечы пераступіў з нагі на нагу і раптам адчуў, што і сам неяк мяняецца — не то вяртаецца ў сваё дзяцінства, не то — наадварот — сталее. Яму пачало рабіцца неяк незвычайна тужліва, а разам з тым і святочна ў гэтай нізкай, абклеенай простымі і вельмі таннымі шпалерамі, хаціне.
І немаведама чаму ў Валодзі заказытала ў горле, а павекі самі сабою заморгалі часта-часта.
— Не хвалюйся, Кастусёк, не хвалюйся,— гаварыла тым часам старая, якая пазнала ўжо сына.— Што ж нам і рабіць старым. Адно толькі пролежні набываць асталося. А ты гэта прыехаў, а мы і не чакалі. От жа даў бог радасці пад канец дзён. А і ўнучка ж ты прывёз з сабою, га? — спытала Тэкля Казіміраўна, пачуўшы Валодзін кашаль.— Валодзечка, а які ж ты вырас ужо, хай табе расці і дужэць. То дай цябе пацалую, гэткага майго харошанькага.
Яна скінула з сябе посцілку, якой была накрытая, і тады адразу ясна стала, што старая клалася толькі на хвіліначку, бо нават і не раздзявалася. І яшчэ стала ясна, што Тэкля Казіміраўна, хоць і мае за плячыма нямалы век, аднак трымаецца на зямлі яшчэ моцна. Устаўшы з ложка, яна цвёрда ступіла да Валодзі. Але Валодзя апярэдзіў яе. Ён кінуўся да бабулі і, неяк сарамліва ўсміхаючыся, няўмела прытуліўся шчакою да яе шчакі. Тады Тэкля Казіміраўна абняла яго і тройчы пацалавала ў лоб.
— Добры дзень, бабуся! — асмялеўшы крыху, сказаў Валодзя.— Гэта мы, а як жа. Надумаліся наведаць вас, пабыць на вашай прыродзе.
— А чаму ж мама не прыехала з вамі?
— Не пашанцавала ёй: плацце каторы раз у швачкі перарабляе.
Апошні раз Тэкля Казіміраўна была ў іх у гасцях два гады таму назад. Цяпер, гледзячы на яе, і Канстанцін Сцяпанавіч, і Валодзя з прыемным здзіўленнем адзначылі, што яна зусім не пастарэла за гэты час. Тэкля Казіміраўна была такая ж рухавая, як і пазалетась, і гаворка яе лілася гэтак жа гладка і безупынна, як і тады.
— А то хіба мала з імі марокі, з гэтымі швачкамі? Такімі агрэйсэ шышкамі парабіліся, што куды там!.. Ёсць у нас у мястэчку адна, дык гэта ж не швачка, а цэлы асэсар. Напэўна, да міністра і то лягчэй падступіцца, чым да яе. Шыла я сабе вясною сукенку... помніш, Кастусёк, набраў ты мне быў штапелю сіняга такога з беленькімі бобачкамі? Ну дык от надумалася я вясною — трэба будзе, мусіць, пашыць, а то на смерць нічога такога падхадзяшчага няма...
— Ну што вы, мама... на смерць...— паморшчыўся Канстанцін Сцяпанавіч.
— Ды не, ты не крыўдуй, Кастусёк, гэта я праўду кажу. Яно, канешне, штапель спатрэбіўся б і так, бо ён такі добра носкі, але ж калі ёсць такая завядзёнка, не намі выдуманая, дык што ты зробіш... Вось, значыцца, падалася я да Трындычыхі, да гэтай самай швачкі нашай. Адно імя чаго варта, га? Але так яе толькі за вочы завуць, а чаму, па праўдзе сказаць, і не ведаю. Скажу толькі, што вельмі неяк ужо ёмка яно прыстае да яе, гэтае імя. А ў вочы мы ёй кажам іначай: Фаня Маркаўна, і нават дадаём яшчэ «шаноўная» або «дарагая».
— Так завецца адна асоба ў аперэце «Вяселле ў Малінаўцы»,— уставіў Валодзя. Ён зручна ўладзіўся на драўлянай канапе, што стаяла каля акна, і з асалодаю выцягнуў ногі, бо яны ў яго парадкам такі здарожыліся.— Ох, і меле ж языком!
— Не, наша Трындычыха не такая. Я ж кажу, яна як той асэсар. А ходзіць як пава. Быццам па шкле ступае. Дык от ці ведаеш, як яна наздзеквалася з мяне? Разоў, мабыць, з дзесяць прымусіла схадзіць да яе. А свет жа не блізкі, да мястэчка кіламетраў чатыры з гакам будзе, ты ж ведаеш, Кастусёк.
— Роўна шэсць. Сам вымераў некалі. На ігрышчы давялося ў свой час уга колькі пахадзіць! А ў школу ж таксама, бывала, кожны дзень шкандыбаў па гэтай дарожцы.
Расказваючы, Тэкля Казіміраўна ўвішна тупала па хаце, неўпрыкметку прыбіраючы ў ёй. Яна прывяла ў парадак ложак, паслала на стол новы вышываны абрус, расхінула фіранкі на вокнах. Канстанцін Сцяпанавіч таксама хадзіў па хаце, прыглядаючыся да рэчаў, нават мацаючы іх. На камодзе яго ўвагу прыцягнула скарбонка, зробленая ў выглядзе прыгожага белага сабачкі з чырвоным банцікам на шыі. Канстанцін Сцяпанавіч усміхнуўся, відаць, нешта ўспомніўшы. Ён узяў скарбонку ў рукі і памахаў ёю. Усярэдзіне нешта забрынкала,— ці не тыя самыя пятакі і грыўні, што кідаў некалі ў скарбонку малады Кастусь?.. Асцярожна паставіўшы сабачку на камоду, Канстанцін Сцяпанавіч дастаў з кішэні нейкую манету і з самым дзелавым выглядам апусціў яе ў проразь на сабачкавым карку. Потым ён пачаў разглядаць фотакарткі, што віселі над камодай у зашклёнай рамцы.
— Ведаеш, хто гэта? — спытаў Канстанцін Сцяпанавіч у Валодзі, паказваючы на адну з картак у рамцы.— А ну, паглядзі.
На сцяне была такая картка: два маладыя хлопцы, праглынуўшы аршыны, сядзелі на лаўцы і елі вачыма аб’ектыў фотаапарата. Адзін з хлопцаў, відаць, не вытрымаў і паварушыўся, і таму на фота выйшаў не твар, а нейкая пляма.
— Вось гэты хто будзе, га? — дапытваўся Шулікаў, пстрыкаючы пальцам па невыразным твары.
Разгледзець рысаў твару было немагчыма, як немагчыма разгледзець спіцаў на колах драбін, калі яны хутка нясуцца па дарозе, і таму Валодзя сказаў наўздагад:
— Ты!
— Правільна! — ухваліў Канстанцін Сцяпанавіч. Потым падазрона паглядзеў на Валодзю.— А як ты пазнаў? Няўжо ёсць нешта... агульнае?
— Нешта ёсць,— жартаўліва ўсміхнуўся Валодзя.
— А хочаш ведаць, калі гэта было? Дваццаць пяць гадоў таму назад, во калі!.. Заязджаў тут да нас адзін пстрыкун. Прыехаў, пстрыкнуў, узяў грошы, даў квіток і — будзь здароў. Потым прыслаў вось гэтую мазню. Я хацеў выкінуць, але маці не дала: грошы заплачаны!.. А гэты, другі — мой сябар. З суседняга абходу, з двухсотдзесятага кіламетра.— Канстанцін Сцяпанавіч уздыхнуў і пасля паўзы дадаў: — Загінуў у вайну. Танкіст быў. У танку і згарэў.
Шулікаў змоўк і адвярнуўся да акна. Маўчалі некаторы час і астатнія. Першая парушыла маўчанне Тэкля Казіміраўна.
— А што ж гэта я! Вы ж з дарогі выгаладаліся, напэўна. То пайду, прыгатую сёе-тое. А вы ідзіце да студні, памыйцеся. Ды не баўцеся, я адным махам упраўлюся.
— Бацька хутка прыйдзе? Ён дзе — у абходзе? — спытаў Канстанцін Сцяпанавіч.
— У абходзе, дзе ж яму яшчэ быць. Але хутка ўжо будзе. От пройдзе пасажырскі на Мінск, ён і заявіцца.
І Тэкля Казіміраўна была наважыла ісці на кухню.
— А ведаеш, чаму яе завуць Трындычыхай? — сказаў раптам Канстанцін Сцяпанавіч.
— Ну? — запытаўся Валодзя.
Тэкля Казіміраўна спынілася ў дзвярах і з цікаўнасцю паглядзела на сына.
— Ты яе ведаеш?..
— Мы ж з ёю гадкі. У адну школу хадзілі. Яна сядзела на трэцяй парце, а я на чацвёртай. Я нават быў адзін час закаханы ў яе. Здаецца, у дзевятым класе. Не, у восьмым. Яна якраз у восьмым асталася на другі год і болей у школу не пайшла. Дык вось, у маленстве, казалі, любіла яна спяваць адну песеньку. У той песеньцы былі такія словы: «Трынды-баба, трынды-дзед, заварожаны білет». Здорава, а? Трынды-баба, трынды-дзед! Што да чаго — ліха яго ведае. Болей я слоў не помню, а гэтыя вось затрымаліся ў памяці. От праз гэтыя самыя нейкія там «трынды» і стала яна Трындычыхай. Яшчэ ў тыя часы.
— Скажы ты, а! — здзіўлена прамовіла Тэкля Казіміраўна.— Гэта ж трэба!
Яна пайшла на кухню, і Валодзя так і не зразумеў, з чаго Тэкля Казіміраўна гэтак здзівілася,— ці то з таго, што яе сын ведае паходжанне мянушкі мясцовай славутасці, ці то з таго, што ён быў закаханы ў яе.
— Чорт, а і сапраўды было гэта — кахаў я яе,— нібы разважаючы сам з сабою, задуменна прамовіў Канстанцін Сцяпанавіч.— Нават раўнаваў да Толіка Маханька. Дзіўна!
Ён памаўчаў крыху.
— Але самае моцнае маё юнацкае каханне было не гэтае. То было другое. Яно прыйшло крыху пазней, але таксама ў школе. У дзесятым класе.
Ён зноў памаўчаў, крадком пазіраючы на фотакарткі над камодай. Была там сярод іншых картка маладой дзяўчыны з раскошнымі косамі, спушчанымі на грудзі, і з пушыстымі вейкамі,— на яе, здаецца, якраз і пазіраў употай ад сына Канстанцін Сцяпанавіч. А гаварыў ён не тоячыся, не падбіраючы слоў, так, каб толькі трошкі ўгадваўся сэнс. Было падобна на тое, што ўспаміны, якія нахлынулі раптам на яго, прасіліся вонкі і ён не меў сілы, проста не мог не падпарадкавацца іх настойліваму поклічу.
— Нэля — вось як звалі яе. Нэля... Імя, вядома, самае звычайнае. А сама яна... сама была вельмі незвычайная. Зрэшты, можа, гэта толькі мне так здавалася. Яна жыла тут непадалёку, на дзвесце шаснаццатым кіламетры. Яе бацька таксама быў пуцявы абходчык.
Канстанцін Сцяпанавіч раптам павярнуўся да дзвярэй і крыкнуў:
— Мама! Вы не ведаеце, дзе цяпер Нэля? Ну, тая, помніце, з двухсот шаснаццатага?
— Пра Трындычыху дык ён ведае...— пачуўся за дзвярыма голас Тэклі Казіміраўны.— А от пра Нэлю...
Яна чамусьці ўздыхнула і дадала:
— Тут яна, дзе ж ёй быць.
— Тут?..— зусім ціха, амаль шэптам сказаў Канстанцін Сцяпанавіч і адступіў на крок.
— Яе ж бацька памёр... даўно, яшчэ перад вайной... от яна і стала на яго месца. Пуцявой абходчыцай. Так з таго часу і працуе тут.
На кухні забразгалі каструлі, тонка дзынкнула шклянка.
— Вядома, дзяўчо яна была,— гаварыла далей Тэкля Казіміраўна,— нясмелае, някемнае, свету белага баялася як чорт ладану, бо вырасла сярод стэпу, а паклікаць яе ніхто нікуды не паклікаў, от яна і асталася... Пад час вайны ў партызанах была, з нашым старым у адным атрадзе, а скончылася вайна — ізноў сюды.
Канстанцін Сцяпанавіч стаяў каля самай сцяны, паміж камодай і ложкам, прытуліўшыся спінаю да шпалераў. На фоне белых шпалераў твар яго здаваўся цяпер больш цёмны, чым звычайна, асабліва пад вачыма, яшчэ выразней на носе выступіла гарбінка, а на падбародку ямачка. Ён пацёр падбародак пальцамі, потым апусціў руку і гучна забарабаніў па камодзе.
— Ну, бацька, выходзіць, я безнадзейна адстаю ад цябе,— жартаўліва сказаў Валодзя.— Гэта ж думаць — дажыў да атэстата сталасці і яшчэ ні ў кога не закахаўся. Ты ў мае гады, выходзіць, быў больш увішны.
— Ну, ну!..— строга буркнуў Канстанцін Сцяпанавіч.— Ты... не вельмі, гэта самае...
І, перастаўшы барабаніць, ён зрабіў у паветры нейкі няпэўны жэст.
— Што ж вы мыцца не ідзяце? — гукнула з кухні Тэкля Казіміраўна.— А то ў мяне амаль усё гатова. І пасажырскі вунь просіцца ўжо да нас. Чуеце — гудзе.
— Пайшлі! — скамандаваў Канстанцін Сцяпанавіч.
Калі яны выходзілі з сенцаў, міма хаткі на поўнай скорасці пранёсся пасажырскі поезд. Грукат яго на момант аглушыў абодвух, асабліва Валодзю, ды нават і тады, калі поезд знік ужо ўдалечыні, у вушах доўга яшчэ стаяў непрыемны густы шум.
— Прывыкай, отрак,— сказаў Канстанцін Сцяпанавіч і па-блазенску падкінуў высока ўгору мыльніцу.
— Навошта? У пуцявыя абходчыкі ісці я не збіраюся, сам ведаеш.
Канстанцін Сцяпанавіч злавіў мыльніцу, паглядзеў на Валодзю, але нічога не адказаў. Ён і сам не ведаў, чаму сказаў гэтае «прывыкай».
Было горача, нават душна. У шэрым бязвоблачным небе сонца паліла так моцна, быццам ведала, што старацца ў гэтым годзе яму асталося небагата ўжо часу, бо верасень не за гарамі, а там пойдуць дажджы, наляцяць з поўначы сіберныя вятры, і змагацца з гэтай навалаю будзе цяжка. Таму яно, хоць кацілася ўжо на гэтую хвіліну па другой палавіне свае дзённае дарогі, пякло і пякло, і было такое адчуванне, што чым бліжэй да небасхілу апускаецца яно, тым мацней прыпякае.
Каля студні яны паскідалі з сябе адзежу, астаўшыся ў адных трусах. Валодзя выцягнуў вядро сцюдзёнай, як з іхняга хатняга халадзільніка, вады, і, паліваючы адзін аднаму з конаўкі, яны тут жа пачалі мыцца, вохкаючы і нават стогнучы, калі хто-небудзь з іх незнарок або наўмысна выліваў на шыю другому значна больш вады, чым было патрэбна і магло трываць цела.
— У-а-ах!.. — крактаў Канстанцін Сцяпанавіч, ухіляючыся ад струменяў вады і б’ючы сябе рукамі па лапатках.
— Вой-вой-вой!..— енчыў Валодзя і, адштурхоўваючы ад сябе конаўку, цаляў выліць яе на бацьку.
Яны і не заўважылі, як падышоў да іх старэйшы Шулікаў. І таму абодва аж сумеліся, калі пачулі раптам моцны раскацісты бас:
— Давай, давай, а ну, давай! Хто — каго, га? А ну, а ну!..
Адчувалася, што Сцяпан Харытонавіч прывык заўсёды гаварыць гучна і што рукі яго пры гэтым абавязкова павінны рабіць парывістыя жэсты. Высокі, шыракаплечы, ён, як і Тэкля Казіміраўна, быў яшчэ даволі моцны.
— От гэта мне падабаецца! Люблю, калі дарослыя дурэюць, як дзеці.
Энергічна і моцна абняўшы і пацалаваўшы сына і ўнука, Сцяпан Харытонавіч і сам зняў кашулю і таксама пачаў аблівацца вадою. Цела яго не мела і следу тае старэчае лядаштасці, якая павінна была быць у ягоным узросце,— яно было загарэлае, мускулістае.
Утрох яны доўга яшчэ прыскаліся, лілі ваду адзін на аднаго, і паналівалі каля студні столькі, што сухая вытаптаная зямля ператварылася ў ліпкую калатушу.
Але выйшла Тэкля Казіміраўна і пагнала іх у хату. Вясёлыя, прыемна ўзбуджаныя, з пасінелымі, але шчаслівымі тварамі, не перастаючы смяяцца і пакепліваць адзін з аднаго, Шулікавы паселі нарэшце за стол, дзе ўжо дыміліся талеркі з пахучым баршчом і стаяла яшчэ багата іншага, таксама не пустога, посуду самага рознага памеру і канфігурацыі. Канстанцін Сцяпанавіч загадаў Валодзю далучыць да стала іх гарадскія прыпасы — кансервы, яраслаўскі сыр, каўбасу цвёрдага вэнджання, сёмгу. А пакуль стары Шулікаў хадзіў у сенцы, дзе ў патаемным месцы была ў яго прыхавана на ўсякі непрадбачаны выпадак паўлітэрка, з чамадана былі выняты яшчэ бутэлька каньяку і бутэлька мадэры.
— Ну, будзьма! — сказаў Сцяпан Харытонавіч, падымаючы чарку.— Гэта добра, Кастусёк, што ты завітаў нарэшце на дзвесце трынаццаты кіламетр. Бо мы са старой часта наязджаем да вас у горад, а вы от... Аднак, як той казаў, хто старое ўспомніць, таму гэтае самае... Будзьма!
Спрытна, адным махам, перакуліўшы ў рот чарку з каньяком, Сцяпан Харытонавіч падчапіў відэльцам скрылёк каўбасы, панюхаў яго і нечакана ўсміхнуўся.
— От успомніў... У нас у партызанскім атрадзе ў часе блакады, калі не было чаго есці, кухар казаў: «Ешце, браткі, часнок. Ведаеце — ён дужа пахне каўбасой!»
Усе таксама выпілі свае чаркі,— Канстанцін Сцяпанавіч бацькавай гарэлкі, якая мела нейкі дзіўны колер і смак, Тэкля Казіміраўна з Валодзем — мадэры. І пацякла пад час закускі гаворка, якая не спынялася потым да самае начы.
Канстанцін Сцяпанавіч назіраў за бацькам і шчыра радаваўся з яго бадзёрасці, якая аж бурліла ў ім. Стары, у сваю чаргу, употай назіраў за ўнукам і з прыемнасцю адзначаў яго манеру трымацца і гаварыць з пэўнай дасціпнасцю, з вострымі, але ў той жа час і сціплымі жартамі. І яшчэ адно з прыемнасцю выявіў стары — Валодзя палка, нават з нейкім замілаваннем, любіць свайго бацьку і з непасрэднай юнацкай успрымальнасцю імкнецца быць ва ўсім падобным на яго, а часам і проста пераймае яго характар, паводзіны. А Тэкля Казіміраўна завіхалася з талеркамі і, шчаслівая, падкладвала і падкладвала мужчынам закуску.
Налівалі і спаражнялі новыя чаркі, гаварылі тосты за прысутных і адсутных членаў сям’і. Калі дайшла чарга выпіць за здароўе малодшага сына Сцяпана Харытонавіча — Мікалая, які служыў цяпер у арміі, стары пахваліўся ўнуку:
— Мікалай, ці ведаеш, пісьмо прыслаў нядаўна. Хутка, кажа, дэмабілізуецца. І тады сюды прыедзе. На змену бацьку. Я — на пенсію, а ён — на маё месца.
— Пасля арміі і сюды? У гэтую глушэчу? — асцярожна спытаў Валодзя.— Ён жа, здаецца, перад арміяй дзесяцігодку скончыў?
— Ага, скончыў,— пацвердзіў Сцяпан Харытонавіч.— Ну і што ж? Хіба яго веды будуць тут замінаць каму-небудзь? Тут жа ў нас, братка, не абы-што, а — чыгунка, транспарт. А на транспарце нават у качагары і то не бяруць без дзесяцігодкі. Бо — тэхніка!
— Дык то на паравоз,— не пагаджаўся Валодзя.— Там сапраўды патрэбны веды. А тут... якая тут тэхніка? Малаток, гаечны ключ, ну там пара запасных кастылёў, пара балтоў... яшчэ, здаецца, скрэбла для ачысткі рэек... вось і ўся «тэхніка» пуцявіка. Каб управіцца з ёю, зусім не абавязкова сядзець дзесяць гадоў за партай. Правільна я гавару? — звярнуўся Валодзя да бацькі.
Канстанцін Сцяпанавіч не палічыў патрэбным умешвацца ў гаворку. Яму цікава было паслухаць, што адкажа Валодзю стары. А Сцяпан Харытонавіч палажыў відэлец і пільна паглядзеў на ўнука.
— Скрэбла, кажаш? Пара запасных кастылёў? — яшчэ гучней, чым звычайна, прамовіў стары.— Так, лічылася некалі, што на чыгунцы ёсць прадуха для малапісьменных — пуцявая гаспадарка. Але гэта было, ды быллём парасло. Ты прыехаў бы сюды вясною, калі ў нас тут ішоў капітальны рамонт пуці, ды паглядзеў, якія «скрэблы» ў нашых пуцявікоў. І ўбачыў бы ты тут і шпалападбойную машыну, і рэйкарэзны станок, і маторную дрызіну. Я ўжо не кажу пра перасоўную электрастанцыю, пра механічны пуцеўкладчык, які сам цэлымі звеннямі кладзе рэйкі на насып разам са шпаламі. А пра такую прыладу ты чуў — дэфектаскоп? Не чуў? А гэта такая штукенцыя, што калі ў цябе і ёсць, скажам, толькі тых ведаў, што два на два — чатыры, дык ты і не падступішся да яе.
Пачало цямнець. Тэкля Казіміраўна зняла са сцяны вялікую лямпу, запаліла яе і паставіла пасярэдзіне стала.
— Можа, яно і так, але ўсё ж... — не здаваўся Валодзя.— Мне неяк дзіўна чуць, што Мікалай будзе тут працаваць і жыць... Я ж ведаю яго,— помніце, вы прыязджалі да нас неяк летам разам з ім. Ён быў тады ўжо ў дзевятым, а я ў шостым. Ён такі начытаны, разумны, дапытлівы... і наогул. Я нават, помню, зайздросціў яму тады, што ён — такі.
— Ага, яго ты ведаеш. А мяне, выходзіць, не ведаеш?
— Чаму... што вы гаворыце...— сумеўся Валодзя і пачырванеў.
— Ведаеш, значыцца і мяне? А чаму ж ты тады забыўся на тое, што я тут, от на гэтым самым дзвесце трынаццатым кіламетры, раўнютка, лічы, трыццаць год прарабіў? І што — загінуў я тут, у гэтай, як ты кажаш, глушэчы? Ці, можа, здзічэў? Не, не загінуў і не здзічэў, а — наадварот — жыў-здароў, чаго і кожнаму жадаю, як той казаў. І дзяржаўны хлеб я тут еў недарма, зірні ў працоўную кніжку — пабачыш. Падзяк там ды прэмій не адзін дзесятак знойдзеш. Аднаго разу нават катастрофу папярэдзіў. Не, я не выхваляюся, але каб не мае рукі ды вочы — грымнуў бы кур’ерскі пад адхон так, што толькі адно ламачча і асталося б, а пра людзей дык і казаць няма чаго... Або — дзяцей от выгадаваў, ды і не благіх, здаецца. Адзін — во, ён тут сядзіць — член вучонага савета. Другі, Фёдар, афіцэрам быў, радзіму ад фашыстаў бараніў, там і галаву сваю злажыў. Трэцяя, Вольга, настаўнічае ў школе, таксама каля добрай справы стаіць. Ну, а чацвёрты, падскрэбак наш... чацвёрты будзе маю справу далей весці. Каб не загінуў рабочы род Шулікавых, старацца будзе. А ён, рабочы наш род, здалёк ідзе. Бо і бацька мой таксама чыгунку пільнаваў, каб ты гэта ведаў.
— Ну, ну, хопіць,— сказала Тэкля Казіміраўна, хоць ёй, па ўсім было відаць, і прыемна было слухаць мужа.
— Гэта я што хачу давесці,— узяў цішэйшы тон Сцяпан Харытонавіч.— Абы чалавек пры сваім месцы быў, пры сваёй справе, ды каб любіў ён гэту справу — тады і шчасце будзе яму. Абы, значыцца, душа гарнулася ў яго да чыстага кірунку ў жыцці.
Сцяпан Харытонавіч наліў яшчэ чаркі, плюхнуў трошкі і ў Валодзеву, хоць двойчы перад гэтым прамінаў яе.
— А ну, старая, уключы-тка там прыёмнік, можа, музыку якую знойдзеш. А то Валодзя, бачу, зусім засмуткаваў з мае казані.
Валодзя хацеў адказаць нешта, але не паспеў,— з невялічкага прыёмніка, які стаяў на тумбачцы каля акна, пачулася раптам яго любімая «Венгерская рапсодыя». Музыка гучала мякка, крыху прыглушана, бо Тэкля Казіміраўна ўключыла прыёмнік не на поўную моц, і гэта надавала музыцы нейкую асаблівую цеплыню і сардэчнасць.
— Так бы і паехаў ён сюды,— сказала Тэкля Казіміраўна, усё яшчэ поўная думамі пра Мікалая,— так бы і паехаў ён, каб ты ў кожным пісьме не зваў яго, не маліў стаць на сваё месца.
— А што ж — і зваў. Так і трэба: калі сам выправіўся ў дарогу, дык і другіх заві. Калі ў добрую, вядома, дарогу. Заві і вядзі!
Ахмялеўшы крыху, Сцяпан Харытонавіч пачаў гаварыць значна цішэй, чым заўсёды, часам пераходзіў ледзь не на шэпт, і тады стваралася ўражанне, што ён вось-вось скажа нешта вельмі таямнічае. Але гаварыў Сцяпан Харытонавіч пра звычайнае, пра тое, у чым быў цвёрда перакананы.
— Справа не ў тым, дзе і кім працаваць. А ў тым уся пятрушка, каб з душой рабіць тое, да чаго прыстаўлены. Можна і міністрам быць, а працаваць толькі для прыліку. Хіба няма ў нас гэткіх? От чытаў я нядаўна ў газеце — знялі аднаго. Да такіх высокіх чыноў далез, а нічога з сабою не прынёс — ні душы, ні сэрца. А можна, наадварот, дворнікам служыць, і так прыбіраць вуліцу, што людзям адна радасць будзе хадзіць па ёй.
Цяпер у пакоі гучала ўверцюра да «Лебядзінага возера», і Валодзя ўспомніў нядаўнюю паездку Вялікага тэатра ў Лондан, трыумфальны поспех Галіны Уланавай у гэтым балеце. Ён ні разу не быў у Вялікім тэатры, ні разу не бачыў Галіны Уланавай і зайздросціў кожнаму, хто мог хоць што-небудзь расказаць пра тэатр і пра артыстку. Цікава, а дзед быў калі-небудзь у гэтым храме мастацтва?..
Валодзя паглядзеў на бацьку. Канстанцін Сцяпанавіч сядзеў моўчкі. Вочы яго былі злёгку прыжмураны. І невядома было, ці то ён заслухаўся музыкай, ці то аб нечым задумаўся.
Маўчаў нейкі час і стары Шулікаў. Потым пачаў гаварыць зноў.
— І от прыкмеціў я даўно — любіць Мікалай чыгунку. І менавіта — пуцявую гаспадарку. Горнецца ў яго да яе сэрца. Я табе вось што скажу,— Сцяпан Харытонавіч падсунуўся бліжэй да Валодзі.— Сапраўднага пуцявіка, ведаеш, як пазнаць можна? Па тым, як ён забівае кастыль у шпалу. От рамантуюць, скажам, чыгунку. Кастылёў тут трэба пазабіваць уга колькі! Дык вось... Возьме чалавек кастыль, прыставіць яго да шпалы і — пайшоў гваздаць малатком. І раз гваздане, і два, і пяць. То не ўцэліць па плешцы ўдарыць, то збоку па ёй плясне, ды так, што кастыль і гатоў, сагнуўся. Глядзець моташна на такога рабацягу, а не тое што... А яшчэ, бывае, б’юць і так. Становяцца два чалавекі насупраць адзін аднаго і пачынаюць лупіць па чарзе — раз-раз, раз-раз! Гэта ўжо значна вышэйшы клас, тут патрэбна спрацаванасць, трэба мець адчуванне рытму, бо саб’ешся з рытму — і замест таго, каб па кастылю ўдарыць, возьмеш ды і стукнеш па малатку свайго напарніка.
Сцяпан Харытонавіч узяў з сынавага партсігара папяросу, закурыў — упершыню за ўвесь вечар.
— А сапраўдны пуцявік, з тых людзей, каго ў народзе завуць умельцамі, робіць так. Паставіць кастыль, паплюе на рукі, возьме дзяржальна малатка за самы край... а малаток, братка, важкі, двухканцовы... а тады размахнецца, ускіне малаток над галавою і — гах! — Сцяпан Харытонавіч і сам у гэты момант зрабіў рукамі рэзкі ўзмах, нібы забіваў кастыль у шпалу.— Адзін толькі раз і цюкне, а кастыль гатоў ужо, увесь у шпале, па самую макаўку, і так трымае рэйку, як зліўся з ёю!
Закашляўшыся, Сцяпан Харытонавіч акуратна пагасіў папяросу і паклаў яе на стол — не ў попельніцу, а побач, на карабок з запалкамі.
— І справа тут зусім не ў сіле. Сіла тут ні пры чым. Бо пуцявік кожны сёе-тое ў руках мае, слабенькія ды нядошлыя да нас не ідуць, а вось рубаць так не кожны можа. Тут патрэбна ўмельства, тое асаблівае ўмельства, якое даецца чалавеку, калі ён стаіць пры сваёй справе з душою.
Нахіліўшыся зусім блізка да Валодзі, Сцяпан Харытонавіч дадаў:
— От і мой Мікалай гэтак кастылі забівае. Раз — і гатова!
— Хопіць табе ўжо выхваляцца! — сказала Тэкля Казіміраўна.— Сеў на свайго канька, дык гатоў да раніцы ехаць. А другому і слова не дасць сказаць.
— А я што... Я ж папраўдзе... — Сцяпан Харытонавіч зноў узяўся за бутэльку.— А і то сказаць, музыка вунь якая прыгожая. Пад такую музыку можна цэлага бусла спаражніць, га, Кастусь?
Яны яшчэ доўга сядзелі за сталом. Успаміналі мінулае. Распытвалі адзін у аднаго пра даўніх знаёмых, пра сваякоў. Расказвалі розныя гісторыі, што адбываліся або з імі самімі, або з тымі знаёмымі ці сваякамі. Мужчыны спелі нават «А ў полі вярба...».
Ляглі спаць вельмі позна. Тэкля Казіміраўна паслала сыну і ўнуку ў пуньцы,— гэта яны самі прасілі. Валодзя першы раз у жыцці ляжаў на сухім духмяным сене, і яму тут новым і незвычайным было ўсё: і тое, як шамаціць сена пры кожны руху, і што ад яго ідзе такі моцны і надзвычай прыемны водар, і само паветра — нейкае асаблівае, бо і дыхаецца табе інакш, і настрой у цябе інакшы, і сам ты нібы стаў іншы.
Канстанцін Сцяпанавіч думаў, што Валодзя заснуў адразу ж, як толькі лёг. А таму ён вельмі здзівіўся, калі праз некаторы час пачуў сынаў голас.
— Тата,— ціха сказаў Валодзя.— А чаму ты намогся, каб я пайшоў іменна ў твой інстытут? Ты ўпэўнен, што з мяне выйдзе добры эканаміст?
— Спі, Валодзя, спі,— мякка прамовіў Канстанцін Сцяпанавіч.— І давай не будзем вяртацца да гэтага пытання.
Хоць і не адразу пасля гэтых слоў, але Валодзя ўсё ж заснуў нарэшце. Канстанцін Сцяпанавіч пачуў неўзабаве яго мернае спакойнае дыханне. А сам Канстанцін Сцяпанавіч заснуць ніяк не мог. То лезлі ў галаву розныя ўспаміны, галоўным чынам з маленства, то перад заплюшчанымі вачыма праносіліся нейкія малюнкі невядома з якіх часоў, і былі яны нейкія неакрэсленыя, невыразныя, так што і сэнс іх амаль не ўгадваўся. А то раптам пачынала здавацца, што недзе вось тут, зусім побач, стаіць нечая постаць, стаіць нерухома, з паніклай галавою...
«Бяссонніца — маці прывідаў,— падумаў Канстанцін Сцяпанавіч.— Чые гэта словы? Адкуль?»
Пачуўся далёкі гудок паравоза. Потым пунька пачала дробна дрыжаць, а на даху, над самай галавой, тонка зазвінеў бляшаны ліст. Праз момант поезд наблізіўся, і грукат яго паглынуў усе іншыя гукі. Канстанцін Сцяпанавіч беспамылкова вызначыў, што гэта быў таварны састаў і меў ён сорак шэсць вагонаў,— іменна столькі ўдалося налічыць, услухоўваючыся ў перастук колаў па стыках рэек.
Поезд прамчаў, грукат сціх, а бляха на даху яшчэ доўга звінела. Пасля і гэты гук прапаў, і зноў стала ціха.
А заснуць, як і раней, не ўдавалася.
Прыгадаліся бацькавы словы, тыя, што гаварыў ён за вячэраю,— простыя і крыху наіўныя, але вельмі правільныя словы пра месца ў жыцці... Вось ён, Канстанцін Сцяпанавіч Шулікаў,— ён знайшоў сваё месца. І ён шчаслівы. Шчаслівы будзе і Мікалай,— Канстанцін Сцяпанавіч упэўнены ў гэтым. Па-свойму, але таксама шчаслівы. «Яго шчасце тут, а маё — там. Шчасце рознае, але аднолькава моцнае, трывалае». А вось Валодзя... ці будзе шчаслівы Валодзя? І чаму раптам прыйшло яму ў галаву гэтае пытанне?..
«Тата, а ты ўпэўнен, што з мяне выйдзе добры эканаміст?»
Павінен выйсці, Валодзя, павінен! Я прыкладу ўсе намаганні, я памагу табе, Валодзя! Толькі не задавай сабе, калі ласка, непатрэбных пытанняў.
Яшчэ адзін поезд пранёсся па пуцях. І зноў доўга звінела бляха над галавой. Значыцца, зноў быў таварны.
Невядома па якой асацыяцыі, але без усякай сувязі з папярэднімі думкамі, Канстанцін Сцяпанавіч раптам выразна ўспомніў адзін выпадак з далёкага мінулага. «Пачакай, колькі гэта было мне тады гадоў?.. Ага, я тады якраз у дзесяты клас хадзіў. Не, нават здаваў ужо экзамены на атэстат. Іменна тады я зрабіў той вензель. Іменна ў тыя дні. Э-э, вунь колькі часу мінула з тае пары!..»
Даўно, вельмі даўно гэта было. Але чаму ж той вензель, той даўні і зусім ужо забыты вензель раптам паўстаў у памяці? І чаму іменна цяпер?..
...Калі вы ездзілі поездам па чыгунцы, дык, напэўна, заўважалі адну рэч. Там, дзе чыгунка праходзіць па выемцы і дзе абапал палатна ўзвышаюцца адхоны, можна ўбачыць на фоне зялёнай траўкі або жоўтага пяску беленькія, старанна зробленыя рысункі ці надпісы. Бывае гэта або пяціканцовая зорка з промнямі, што разыходзяцца ва ўсе бакі ад яе, або складзеныя крыж-накрыж малаток і гаечны ключ — эмблема чыгуначнікаў, або што-небудзь яшчэ. Сустракаюцца нават цэлыя лозунгі, якія заклікаюць да барацьбы за мір, да новых поспехаў у працы. Усё гэта робіцца з невялічкіх каменьчыкаў і афарбоўваецца звычайна ў белы колер, а таму абавязкова прыцягвае ўвагу пасажыраў, што едуць міма.
Такія надпісы ці рысункі ствараюць на адхонах пуцявыя абходчыкі. Вядома, у іх абавязкі гэта не ўваходзіць, робяць яны іх па сваёй добрай ахвоце, кіруючыся зразумелым жаданнем неяк упрыгожыць свой участак чыгункі, зрабіць яго больш прывабным...
Аздабляў рысункамі свае кіламетры і стары Шулікаў. Непадалёк ад яго хаціны быў якраз узгорак, і чыгунка там ішла па выемцы. Шулікаў выклаў на адхоне з каменьчыкаў аленя, які стаяў па высокай скале і пільна глядзеў туды, куды беглі паязды.
Далей была яшчэ адна выемка. Там якраз канчаўся ўчастак Сцяпана Харытонавіча і пачынаўся другі — Кузьмы Барэйкі, Нэлінага бацькі. Вось тут, на мяжы двух участкаў, Кастусь Шулікаў употай ад усіх зрабіў аднойчы свой рысунак. Цэлы тыдзень збіраў ён каменьчыкі, зносіў і складваў іх на ўзгорку, а на досвітку аднаго вясенняга дня выклаў з іх вялізны круг, вакол яго — васьміканцовую зорку, а ў сярэдзіне — сплеценыя між сабою літары «К» і «Н».
Кастусь і Нэля...
Пуцявыя абходчыкі-суседзі даведаліся, чыіх рук гэта была праца, але не здагадваліся, а мо рабілі выгляд, што не здагадваюцца, які змест тоіць у сабе гэты твор. Затое Кастусь не сумняваўся ў тым, што Нэля разгадала сэнс вензеля. Калі назаўтра Кастусь сустрэў у школе Нэлю, яна раптам зачырванелася і паглядзела на яго неяк зусім не так, як глядзела дагэтуль...
Дык чаму ж той даўні вензель паўстаў нечакана ў памяці?.. Канстанцін Сцяпанавіч успомніў яго цяпер ва ўсіх дэталях, ва ўсіх дробязях. Навошта?..
Зноў пачала тоненька звінець бляха. Ледзь улоўна задрыжалі сцены пунькі. «Пасажырскі»,— зазначыў Канстанцін Сцяпанавіч.
Поезд праляцеў хутка, і грукату ён нарабіў менш, чым папярэднія.
Канстанцін Сцяпанавіч ведаў ужо, што сёння ён не засне. Трэба, відаць, устаць і пахадзіць па двары.
Было даволі светла — у небе, бліжэй да паўднёвага краю, вісеў рог месяца, а над галавой мігцелі бледныя зоркі. Канстанцін Сцяпанавіч паглядзеў на ўсход — там, нібы дарагі дыямент, зіхцела самая буйная зорка. Канстанцін Сцяпанавіч падумаў, што гэта, напэўна, Венера.
Сцежкаю ён сышоў на чыгунку і, не задумваючыся, павярнуў направа. Па шпалах ісці было няёмка, і ён скіраваў на міжпуцце. Ішоў Шулікаў шпарка, не азіраючыся ні назад, ні ў бакі, а ўсё гледзячы толькі наперад, туды, дзе пачаў ужо святлець край неба.
Аднекуль збоку, відаць адтуль, дзе быў далёкі лес, пацягнула лёгкім халадком. Канстанцін Сцяпанавіч перасмыкнуў плячыма, аднак не павярнуў назад, а пайшоў далей.
Думкі зноў вярнуліся да бацькі. Што там ні кажы, а пастарэў ён усё ж парадкам. Хоць і голас яшчэ моцны, хоць і позірк цвёрды, а няма ўжо таго спрыту ў руках, тае бадзёрасці ў хадзе, што былі некалі. А вось галава ў яго па-ранейшаму светлая. Ён цвяроза і разумна глядзіць на свет, гаворыць разважліва і талкова.
І зусім правільна гаварыў стары наконт таго, што, маўляў, трэба зваць. Так, калі ты пайшоў куды і калі ведаеш, упэўніўся, што ў добрую дарогу выправіўся, дык і другіх заві з сабою. І не стамляйся зваць! Каб і яны ішлі. І не спыняйся ўжо ніколі. Заўсёды будзь у дарозе. У вялікай дарозе.
Канстанцін Сцяпанавіч раптам нечакана для сябе прыпыніўся. Адна думка, імгненная, як удар электрычнага току, працяла яго, і ён адчуў, што ў адзін момант успацеў. Ён выняў з кішэні хустачку і старанна выцер лоб і шыю.
...А і ён жа зваў некалі. Зваў горача, палка. Гаварыў цёплыя, сардэчныя словы. Пераконваў, што разам ім будзе добра ў дарозе, што яны не павінны быць асобна адно ад аднаго... Але, ён зваў. Ды неяк так яно сталася, што пайшоў толькі сам. Ён пайшоў, а яна асталася. Тут асталася, на сваім дзвесце шаснаццатым кіламетры. І немагчыма цяпер ужо сказаць пэўна, чаму яно так сталася...
Месячыкава святло паступова зблякла. Вузкая няясная палоска на самым краі неба на ўсходзе ўсё шырэла, і вось ужо яна пачала зелянець, потым жаўцець. Канстанцін Сцяпанавіч зноў падаўся наперад, у ранейшым кірунку.
...Ды не, калі быць зусім шчырым самому з сабой, дык можна сёе-тое і ўдакладніць. Уласна кажучы, ён не столькі зваў, колькі абяцаў пазваць потым, пасля. Спярша яму трэба было пайсці самому, аднаму, бо яна тады не магла яшчэ пайсці следам. А потым, пасля, і яна павінна была рушыць. Сама болей — праз год, калі скончыць дзесяцігодку.
Так, ён абяцаў пазваць, гэта праўда. Пільна абяцаў.
А потым... што ж адбылося потым? Няўжо ён забыўся на сваё абяцанне? І калі гэта здарылася?
Сапраўды, калі гэта здарылася?..
У інстытуце яму прыйшлося нялёгка. Даводзілася ахвяраваць і адпачынкам, і нават сном, каб толькі не адстаць ад другіх, бо выявілася, што вясковая школа дала яму малавата ведаў і трэба было самому папоўніць іх. Аднак і тады, у тыя шалёныя дні першага семестра, ён усё помніў. Помніў, і нават умудраўся з дваццаці чатырох абсалютна занятых гадзін выкройваць нейкі час на тое, каб напісаць пісьмо на дзвесце шаснаццаты кіламетр. На кожнае сваё пісьмо ён атрымліваў адказ. Словы з тых адказаў можна і цяпер прыгадаць,— яны былі як прысяга, як клятва: «Я буду чакаць, Кастусь. Колькі трэба будзе, столькі і буду чакаць. У мяне хопіць цярплівасці. На ўвесь час хопіць. Можа, і цяжка будзе, але я стрываю. Ты верыш мне?..» Ён і не сумняваўся. Верыў і помніў. Але вось як пачалася зімовая экзаменацыйная сесія... Няўжо тады?.. Не, гэта, напэўна, адбылося пазней. Бо і ў той час ён яшчэ помніў і пісьмы яшчэ слаў, хоць, здаецца, і радзей крыху. Гэта адбылося пазней, значна пазней, а іменна — на канцэрце ў філармоніі, калі са сцэны аглушальна рвануліся ў залу тры фортэ ў хоры пілігрымаў з вагнераўскага «Тангейзера», а ў зале, зусім побач, суладна музыцы закалацілася сэрца ў Валі Зайцавай, ягонай аднакурсніцы, якая і зацягнула Канстанціна на канцэрт... Але, якраз тады яно і пачалося. І праз некалькі хвілін канчаткова замацавалася,— тады, калі скрыпкі ў аркестры заспявалі «Песню сэрцаў» Яна Сібеліуса. На той час два сэрцы, што былі побач, зусім блізка адно ад аднаго, таксама заспявалі сваю песню, якая нечакана заглушыла ўсё — і той покліч, і самую веру ў яго шчырасць.
Валя Зайцава, гэта ты, выходзіць, ва ўсім вінаватая! Гэта ты, якая носіш цяпер імя Валянціны Паўлаўны Шулікавай...
А мо хто іншы?.. Бо ты ж такі добры, такі сардэчны чалавек — і была такою, і асталася.
Зоркі на небе пагаслі, толькі на ўсходзе ўсё яшчэ зіхцела Венера, далёкая і вабная. З левага боку ад чыгункі, у лагчыне, курыўся туман. Ён нагадваў клубы дыму, што вылецелі з трубы паравоза, апусціліся ў зацішнае месцейка ды так і асталіся там.
Шулікаў ішоў і ішоў, не прыпыняючыся, адно мерна ступаючы са шпалы на шпалу; ён і не заўважыў, як збочыў з міжпуцця і зноў узышоў на рэйкавую каляю. Рабілася ўсё больш халаднавата, але Шулікаў не зважаў на гэта.
І раптам ён спыніўся. Цяпер ён цвёрда ведаў, што прайшоў роўна паўтара кіламетра і што якраз тут знаходзіцца нябачная мяжа двух абходаў. Іменна тут, на гэтым месцы канчаўся абход яго бацькі і пачынаўся другі — Нэлінага бацькі... дакладней кажучы, цяпер ужо яе, Нэлін абход.
Абапал чыгункі ўзвышаліся адхоны. Па правым адхоне Канстанцін Сцяпанавіч узлез наверх, сеў проста на траву і закурыў. Прагна зацягнуўся дымам адзін раз, другі і трэці запар.
...Вось тут недзе, на супрацьлеглым баку, зрабіў ён тады запаветны вензель — сплеценыя між сабою літары «К» і «Н», а вакол іх круг і васьміканцовую зорку. Багата, ой як багата часу мінула з тае пары! Праносіліся пад гэтай незразумелай эмблемай гады, шумелі вятры, лілі дажджы, падаў і зноў раставаў снег,— і нічога, вядома, не асталося ад яе, аніякага следу. Сцерлася з памяці і тое, у імя чаго было зроблена ўсё гэта...
Ды от у тым і ўся рэч, што не сцерлася... Хоць і праз столькі гадоў, а вось напомніла аб сабе, дало знак.
Ён паглядзеў направа, туды, куды беглі гладкія, адпаліраваныя многімі тысячамі вагонных колаў рэйкі, і дзе цяпер нават і Венеры не было ўжо відаць. І тады ён убачыў на пуцях адзінокую постаць. Было яшчэ не надта відно, і Шулікаў не мог вызначыць пэўна, хто ідзе — мужчына ці жанчына. Але ён неяк падсвядома адчуваў, што гэта ідзе яна, Нэля.
Потым да слыху Шулікава праз роўныя прамежкі часу пачало далятаць ціхае пастукванне жалеза аб жалеза. Было яно кароткае, адрывістае, такое знаёмае з маленства, і даўно ўжо, вельмі даўно нячутае. Так стукаў па рэйках сваім лёгкім малатком з даўжэзным дзяржальнам бацька Канстанціна Сцяпанавіча ў час абходу ўчастка, так рабіла цяпер і Нэля, несучы сваю службу.
То была яна, цяпер Шулікаў ведаў гэта пэўна.
Удалечыні бліснуў пражэктар паравоза. Нэля сышла з каляі, стала на абочыне. Поезд хутка наблізіўся, і Шулікаў бачыў, як Нэля падняла ўгору сцяжок, даючы знаць машыністу, што пуць спраўны, што ехаць можна на поўнай скорасці.
Поезд праляцеў міма і знік. Нэля зрабіла яшчэ некалькі крокаў у кірунку да Шулікава. Хутка яна павінна была падысці зусім блізка да яго. І тады яна абавязкова яго ўбачыць. Шулікаў сядзеў, не варушачыся, і чакаў.
Нэля ступіла яшчэ два ці тры крокі. І раптам зусім нечакана для Шулікава перайшла на другую каляю, павярнулася і рушыла назад. Стук яе малатка паступова стаў далятаць цішэй і цішэй.
Шулікаў кінуў на зямлю папяросу, якая даўно пагасла ўжо, і падняўся. Выходзіла, што ён ўсё ж памыліўся. Мяжа ўчасткаў была не тут, а трошкі далей. Да яе было адсюль метраў семдзесят, а мо нават і сто. Шулікаў пільна паглядзеў у той бок, шукаючы яе вачыма.
І тады на левым адхоне ён убачыў белы круг, а вакол яго васьміканцовую зорку. Здаецца, і ў сярэдзіне круга таксама нешта было...
Ён збег з адхону і хутка пакрочыў наперад. Нэля была ўжо далёка, яе постаць ледзь угадвалася ўдалечыні. А потым і зусім знікла.
Наперадзе запалаў заранак. Ён быў спачатку чырвоны, потым стаў залацісты, пасля пачаў набываць нейкія новыя адценні, якія і назваць было ўжо цяжка. Недзе далёка крычалі жоравы, а над галавой гарэзліва папісквалі дзве ластаўкі,— яны то апускаліся ледзь не да самай зямлі, а то ўзвіваліся ў неба і знікалі там.
Канстанцін Сцяпанавіч прыпыніўся і ўзяўся рукою за лоб. Лоб быў гарачы, а з левага боку, бліжэй да скроні, выразна дрыжала нейкая жылка...
Гэта быў, безумоўна, той самы вензель. І ўсё тут было такое ж, як і зрабіў ён некалі,— і круг той самы, і васьміканцовая зорка вакол яго, і сплеценыя між сабою дзве літары ў сярэдзіне.
І не аставалася ніякага сумнення ў тым, што за вензелем добра глядзяць, што ён знаходзіцца пад пастаяннай увагай. Відаць, мо толькі ўчора ці пазаўчора падфарбоўвалі тут каменьчыкі,— фарба была свежая, белая-белая.
Вензель увесь быў у нейкім незвычайным ззянні. Яно ўтваралася безліччу расінак на траве, у якіх вясёлкавымі іскрынкамі адбіваліся першыя промні сонца.
Нейкае невядомае дагэтуль хваляванне сціснула Шулікаву грудзі, і ён адчуў, што на сэрца яму раптам лёг якісьці страшэнны цяжар. Ён пачаў ціснуць усё мацней, і Канстанцін Сцяпанавіч зразумеў, што гэтага цяжару яму ніколі ўжо не пазбавіцца.
А сонца ўзнімалася ўсё вышэй і вышэй, і было так светла і зырка вакол, як бывае толькі ў самым канцы лета, перад пачаткам восені.