Дзейныя асобы:
Францішак, ён жа Юры Скарына.
Лукаш Скарына — яго бацька.
Дамяніка Скарына — яго маці.
Тодар Сенька — прыяцель Скарыны.
Раман Лузга — полацкі хлопец.
Багдан Кіняк — татарын, рамеснік.
Яго работнік.
Кульва — полацкі радца.
Сябрын — полацкі лаўнік.
Янак Наскоўскі — студэнт з Польшчы.
Томашак — студэнт з Чэхіі.
Джавані Кастра — прафесар Падуанскага універсітэта.
Атэна — яго дачка.
Ізідора — іх гаспадыня.
Джаніна Тольфа — дачка гаспадара дома, у якім жыве Скарына.
Лючыя — яе сястра.
Даратэя — гаспадыня таго ж дома.
Флорыян Скварчэла — знаўца антычнага мастацтва.
Бэпа — італійскі юнак.
Майстар-шавец.
Мялецім — падмайстар.
Гараджанка з сынам.
Злева вуліца пераходзіць у «вечавы» пляц Полацка. Відна Сафія. Сярэдзіну сцэны займае ў разрэзе крама гандляра скурамі Лукаша Скарыны. Яна стаіць на рагу вуліцы, што выходзіць на пляц.
Справа да дома прымыкае двор. За агароджаю яго часткаю відна і сама вуліца. Двор мае пабудову, дзе складваюцца сырыя скуры, што скупляюцца гандляром.
Крама з прылаваю і паліцамі па сценах. На іх раскладзены стусы вырабленых ужо скур.
Калі заслона паднята, ля прылавы стаяць і вядуць гаворку радцы і лаўнікі полацкія.
Лукаш. Ну што чуваць у Вільні?
Кульва. У Вільні ўсе вельмі засмучаны... Падумаць толькі! Маскве прыйшлося аддаць Дарагабуж і семнаццаць іншых гарадоў. Прастор зямель, як кажуць, на семдзесят валасцей!
Лукаш. Не шанцуе сынам нябожчыка Казіміра... Не памагло Аляксандру і тое, што ажаніўся на Галене... Цесць маскоўскі ўвесь час сыпаў золата, падбіваў наша магнацтва — і дабіўся свайго...
Сябрын (горача). Я заўсёды казаў і цяпер кажу... Як Казімір, так і абодва яго сыны толькі і думалі, каб пасіліць сваю ўладу... Ян-Альбрахт круціўся пад дудку італійскага гэтага дарадчыка Піліпа Калімаха, пакуль пад Лукаўцамі малдаўскі гаспадар не скруціў яму шыю... І наш Аляксандр са сваімі шаптунамі, з магнатамі ідзе па той жа дарожцы...
Кульва (да яго). Ну, ты, Януш, вядомы хаўруснік шляхты!
Сябрын. А чаму б не так?.. Нельга мірыцца з тым, што і ў Кароне, і ў нас, на Літве, усёй дзяржавай кіруюць адно можнаўладцы... Хіба два гады назад у Мельніку не скруцілі яны князю-каралю моцненька рукі?
Кульва (смеючыся). Па-мойму, лепш няхай статкам кіруюць дзесяць быкоў, чым калі ўсе бараны захочуць жыць сваім розумам ды пабрыдуць хто куды! Хе-хе-хе!..
Сябрын. Няўдалы прыклад! Тваімі вуснамі, Кульва, гаворыць прыхільнік магнацтва...
Лукаш (перабіваючы іх). Нас гэта ўсё можа цікавіць толькі, наколькі нашаму Полацку прыйдзецца расхлёбваць завараную кашу... Што ні кажы ты пра Аляксандра, але ж мы ад яго атрымалі самаўправу свайго места па нямецкаму праву!
Сябрын. Атрымалі!.. Бо добра князю за гэта заплацілі!.. Хіба ж мала паклалі мы свайго золата ў паднесеную яму за прывілей скрынку ды і па-за скрынкай?!. Сам ты мала туды паклаў?
Лукаш (смеючыся). Паклаў, канешне... Кажучы шчыра, за гэта варта было пакласці! Яно, браце, назад нам вернецца!
Кульва. Я скажу... Кіньма спрэчкі, Януш!.. Лепш, Лукаш, скажы, што чуваць у нас з Рыгаю...
Лукаш. Немчыны прывезлі шмат сукна і іншых тавараў... Як звычайна, агледзеўшы ўсё, мы спрабавалі бракаваць, каб знізіць цану... Але Ганза моцна трымаецца на сваім!.. Іхняе таварыства дамагаецца і ў гэтым годзе дазволу на беспасрэдны продаж часткі прывезенага тавару ў Віцебску ці Мінску або дробны продаж каму хоч тутака...
Кульва. А ваявода з войтам як трымаюцца?
Сябрын. Ваяводу, кажуць, падмаслілі ўжо, задарылі — той іхні бок трымае. Але войт цвёрды!
Лукаш. Гэта наш, свой чалавек... Да таго ж, чым дзешавей, на гурт мы ў немчынаў тавары возьмем, то і ён нажыве, бо на ўсё Менскае ваяводства ён жа сукно дастаўляе...
Кульва. Добра! Ось трэба толькі нам на сырцы ды на хлебе з нямчынамі не прадзешавіць!
Лукаш. А віленцы як гандлююць?
Кульва. Што віленцы! Адны Онькавы, хоць бы ўзяць... Анупрэй, напрыклад, два месяцы таму самому каралю-князю пяць тысяч коп злотых у пазыку даў... І не дзіва: па прывілею госці віленскія маюць і нізкія мыты, і права дзе хоч гандляваць...
Лукаш. Ось бы нам гэтага дабіцца!
Уваходзіць з вуліцы Багдан Кіняк, татарын, што вырабляе саф’ян.
Кіняк. Здароў, Лукаш! (Падыходзіць і вітаецца з гаспадаром.)
Кульва. Ну, мы пойдзем! Бывай здароў! (да Сябрына) Разам?
Сябрын (развітваецца са Скарынаю) таксама). І я дамоў!
Лукаш (калі застаецца ўдвух з саф’яншчыкам). Што скажаш, Багдан?
Кіняк (кладучы скурку чырвонага саф’яну на прылаву). Глядзі тавар!
Лукаш (мнучы скуру і аглядаючы яе). Нічога! Колькі маеш?
Кіняк. Паўсот скуры!
Лукаш. Цана?
Кіняк. Увесь гурт пяць капы злот большы старая цана!
Лукаш (углядаючыся яшчэ раз у скуру). Што ты, што ты! Хто дасць табе гэта! Да таго ж — мо і не ўсе такія дабротныя, як гэта...
Кіняк (запаліўшыся). Лукаш! Мая ты знае... Мая праўда жыве!.. Мая Алах баязка...
Лукаш (смеючыся). Твая Алах, мая бог... Дзве капы больш я не згодзен!
Кіняк (падумаўшы). Мая тры... Толькі чуў, Лукаш, давай мая грошы пазыка адна год...
Лукаш (усміхаючыся). Багатым хочаш стаць!.. Колькі ж табе трэба?
Кіняк. Мая сырэц работнік большы хоча... Мая трэба сто коп злота!..
Лукаш. Сто?.. Шмат захацеў!.. Ну добра!.. Толькі праз год — сто трыццаць плаціш!
Кіняк. Твая бога, мая Алах!.. Лукаш, бяры сто дваццаць!
Лукаш. Смешны які ты! Людзі плацяць куды больш... Я толькі з цябе бяру столькі... Знаючы, што ты верны!
Кіняк (б’ючы руку). Згода! Калі давай?
Лукаш. Заходзь пазней крыху! Сына зараз няма... Пісьмо на пазыку дасі, як ён прыйдзе... Тавар жа гані цяпер жа, а то ў мяне якраз саф’яну мала засталося!
Кіняк. Мая зара... Бывае здароў!
Выходзіць, але сустракае ў дзвярах жонку Скарыны, пакланіўшыся, прапускае яе ў краму і затым толькі выходзіць.
Дамяніка (адказваючы на павітанне). Здароў, Багдан! (да мужа) Юркі ўсё яшчэ няма?
Лукаш. А ён даўно выйшаў з хаты?
Дамяніка. Ды чуць не ўслед за табою... Казаў, што зойдзе да Тодара Сенькі і разам з ім пойдуць да Гераніма... Той абяцаў даць нейкую кнігу, дзе аб чужых краях пішацца...
Лукаш. Ну што з хлопцам зробіш! Я ад яго помачы ў сваіх справах чакаў, а ён усё кніжкі ды рукапісы розныя чытае... Толькі і думае, што аб далейшай навуцы.
Дамяніка (смеючыся). Я, знаеш, думала яго навярнуць да дзяўчат... З сабой у царкву брала... Паказвала яму Вольку Лузгаву ды войтаўну малодшую... хоць бы што!.. Я, кажа, матуля, жаніцца яшчэ не хачу... Мне самы век вучыцца далей!..
Лукаш. Гляджу я на яго, знаеш, прыглядаюся — і ўсё больш ўпэўніваюся, што прыйдзецца хлопца ў яго ахвоце да навукі задаволіць... Будзем замест яго гадаваць Сцяпана, каб, вырасшы, мяне заступіў... А Юры! (Махае рукой.)
Уваходзіць майстар-шавец, а за ім услед багатая гараджанка з хлопчыкам.
Майстар. Добры дзень вам!
Лукаш. Дзень добры!
Майстар. Казліна ёсць?
Лукаш. Ёсць! (Падае з паліцы некалькі скурак.)
Гараджанка. Хай будзе ўслаўлены!
Лукаш і Дамяніка (разам). На векі вякоў!
Гараджанка. (Падышоўшы да прылавы.) Ось сын прыслаў, каб яму канешне саф’янавыя боты пашыць!
Лукаш. Якраз маю добры свежы саф’ян... Проша паглядзець!
Гараджанка (да сына). Ты якія хацеў бы: чырвоныя ці зялёныя мо?
Хлопчык. Чырвоныя, мамця, лепш!
Гараджанка. Дык адкройце ад гэтай, колькі на яго нагу патрэбна...
Лукаш. Я раджу вашай мосці ўзяць цалкам скуру... Дачунька пані, напэўна, убачыўшы ў брата абнову, і сабе папросіць...
Гараджанка. Пэўна ж! Колькі каштавацьме?
Лукаш. За гэты саф’ян я сам даражэй плаціў, але з талера дам вашай мосці шмат рэшты...
Гараджанка, выняўшы з торбачкі талер, падае яго гандляру, а пакуль той адлічвае рэшту, Дамяніка вядзе з паняй размову.
Дамяніка. Выбачайце, ваша мосць, але дазвольце запытаць, як ваша дачушка расце-гадуецца?
Гараджанка. Дзякую! Здарова, толькі вельмі балаўная яна ў нас!
Дамяніка. Ну як не балаваць дачушку, раз яна адна ў вас! Я б, здаецца, каб мела дачку, не знала б, як і нарадавацца!
Гараджанка. А пані майстрова хіба не мае дачкі?
Дамяніка. Трох сыноў мужу радзіла, але не благаславіў бог дачкою!
Гараджанка. Пані Лукашова яшчэ не ў такіх гадах, каб зарачыся!
Беручы рэшту, апускае яе, не лічачы, у торбачку і, атрымаўшы складзеную скурку, выходзіць.
Майстар (адабраўшы тым часам некалькі скурак казліны). Гэтыя, гаспадар, за мною! Цана?
Лукаш. Былая... Не падаражэла...
Майстар. Зараз прынясу грошы! (Выходзіць.)
Лукаш. Вернемся да нашай размовы... Геранім мяне ўгаварыў паслаць Юрку за рубеж вучыцца... Я б згадзіўся, але ж прывілеем вечнай памяці Казіміра дазвол гэты дадзены адно шляхце, не нам, гараджанам.
Падмайстар (увайшоўшы, кланяецца гаспадыні). З Асвеі сырэц прывезлі! Тут складаць ці ў майстэрню на Палачанку паслаць?
Лукаш. Выйду зараз пагляджу, тады й дам загад. Заехалі ў двор ці на вуліцы?
Падмайстар. Ля брамы, пан майстар, стаяць!
Лукаш (да жонкі). Пабудзь тут!
Пакуль Лукаш Скарына, выйшаўшы праз двор на вуліцу, аглядае сырэц, на вуліцы паказваюцца Юры Скарына з прыяцелем. Калі яны затрымліваюцца ля крамы, у іх вядзецца размова.
Раман. Усё гэта глупства ад пачатку да канца! Што ты рабіцьмеш пасля таго, як скончыш там навуку?
Юры. Як чалавек асвечаны, я заўсёды буду карысны паспольству!
Раман. Але чым? Філязофіяю?
Юры. Ёсць шмат яшчэ і другіх навук... Буду карысцен усімі маімі ведамі. Край наш і нават сам Полацак наш яшчэ так бедны людзьмі асвечанымі... Вазьмі, напрыклад, Гераніма Згеля... Ну ці шмат такіх мы маем людзей?
Раман. Скажы на міласць! Геранім Згель! Ды ці гэты твой настаўнік і, як ты кажаш, светач Полацка хоць на кроплю ў чым карысцен нашаму месту?!. Сам ён ледва корміцца ад навучання дзяцей, гадамі карпее над рукапісамі, а каму ад усяго гэтага хоць крыху карысна?
Юры. О, ты, Раман, не знаеш, які гэта светлы розум! Які гэта сапраўдны светач Полацка! Геранім адчыніў мне...
Раман. Што залежыць ад мяне, то я, браце, лічу, што дзеля нашых спраў, якія мы павінны будзем пераняць ад сваіх бацькоў, досыць чытання, пісьма і лічбаў! А ў нашыя, Юрка, гады ёсць куды больш цікавыя рэчы, чымся навука (цішэй, жвава). Хочаш, паедзем сёння пад вечар у Зарэчча... Там ёсць карчомка невялічкая — удавы Марыські, як яе завуць усе... Пагуляем вечар, пажартуем, а калі захочаш, то й (шэпча нешта Юрку на вуха).
Юры. Кінь, Раман!.. Я на гэта ніколі не згаджаўся...
Раман (смеючыся). Святоша ты, святоша!.. Ты думаеш — у гэтым мы першыя або апошнія?.. Спакон веку так вядзецца!.. Жэнімся — дык тады і пераменімся! Значыць, не згодзен дзяліць са мною таварыства ў Зарэччы?
Юры (сур ёзна і рашуча). Не!
Раман (выхапіўшы з рук прыяцеля кніжку, б’е ёю хлопца па галаве і са смехам суне яму кнігу ў рукі). Гэх ты, няшчасны кніжнік! Бывай здароў! Я думаў, у цябе гарачая юнацкая кроў, а ты... (Махае рукой і паспяшае ў другі бок.)
Юры (стоячы момант задуманы, да сябе). Што выйдзе з цябе, Рамане? Рана ты спазнаў магчымасці, якія даюць грошы твайго бацькі! (Уваходзіць у краму.)
Дамяніка. Ось, нарэшце — і ты! Дзе ж так доўга прападаў?
Юры. Заходзіў да Тодара, але не застаў і пайшоў адзін да Гераніма...
Дамяніка (падыходзячы і абнімаючы сына). А ты зноў з кніжкай?!. Як яны табе не абрыдлі?
Юры. Наадварот, матулечка! Чым больш чытаеш, тым больш хочаш ведаць...
Дамяніка. Ну, здаецца, татка згаджаецца, каб ты ехаў вучыцца!
Юры (радасна). Праўда, матуля? Калі б гэта збылося!
Дамяніка. А ты, сынок, і рады ўжо, што едзеш на чужыну! Нам жа разлука з табою будзе каменем на сэрцы!
Юры (абдымаючы горача маці). Не, не, матулечка! Сумна будзе і мне без вас, але затое ж я там пасягну такія шырокія і глыбокія веды, што, вярнуўшыся, буду карысны для роднай краіны! Тады ўжо будзем неразлучныя!
Дамяніка (выціраючы слёзы). Дай жа божа!
Лукаш (уваходзячы са смехам). Што гэта вы? Провады спраўляеце, ці што?
Юры (кідаючыся да бацькі і абдымаючы яго). Матуля сказала мне, што ты, татка, быццам згадзіўся паслаць мяне вучыцца! Гэта праўда?
Лукаш (прытуліўшы сына). Гэта яшчэ не зусім так! Я-то згодзен, але пасылаць дзяцей вучыцца за рубеж мае права толькі шляхта... Прыйдзецца нам з табой па восені, калі я па гандлёвых справах паеду ў Вільню, шукаць там табе якога-небудзь апекуна сярод заезнага панства, каб з яго дапамогай дабіцца гэтай магчымасці.
Дамяніка. Лукаш, ты з гэтым звярніся да пана Кішкі, які добра знае цябе... Ён зараз у такой пашане ў князя-караля...
Лукаш. Ды ўжо ж будзем старацца! (Да сына.) Цяпер жа, Юрка, сядай ды занатуй у рахунковую кнігу некаторыя з маіх продажаў і сплат... А як прыйдзе саф’яншчык Кіняк, трэба ў яго адабраць ліст пазыковы на сто коп злотых, якія ён бярэ ў мяне на год з аддачай заместа іх ста трыццаці коп злотых... Прыгатуй таксама і гэты ліст.
Юры. Добра, татуля! (Садзіцца і пачынае пісаць.)
Лукаш. Ты ідзеш дадому, Дамяніка? Мне ж трэба пайсці па справах места... Мялеціму я загадаў пабыць тут у краме — скуры і без яго складуць... Дык, Юрка, покі я не вярнуся, будзь у краме з Мялецімам... На ключ табе ад казны!
Юры. Добра, тата!
Юры (застаўшыся адзін). Які вялікі, аднак, быў гэты элінскі філёзаф Сакрат! Калі я не блытаю вычыту Гераніма, гэты мудрэц сказаў: «Досыць знаць, што такое зло, каб не рабіць яго». Якая вера ў чалавечы розум! Гэта праўда! Калі б людзі маглі знаць, што ёсць дабро і зло, яны тварылі б заўсёды добрае людзям, бо ў душы чалавека заложана дабро... Падумаць, як лёгка чытае па-грэцку Геранім... Я ж яшчэ ледва разбіраю словы... А калі хочаш знаць мудрацоў старых часоў, то трэба канешне знаць і лаціну, і грэцкую мову...
Ад парушэння душы ўстае з-за століка, за якім пісаў, і ходзіць па краме. Уваходзіць тым часам Тодар Сенька.
Тодар. Што гэта ты сам з сабой гаворыш? Ха-ха-ха!
Юры (падлятаючы да яго і трасучы за плечы). Тодар! Дружа ты мой! Разумееш?! Я ж еду, еду!..
Тодар. Куды гэта?
Юры. За рубеж! Вучыцца! Тата сёння згадзіўся!
Тодар. Ды ну?! То тады мо і мне з табою ехаць?
Юры (горача яго перапыняючы). А як добра было б, браце, разам! Ведаеш, бацька твой, дзядзька Базыль,— чалавек з галавой: напэўна згодзіцца... Пагавары з ім!
Тодар. От гэта дык думка: разам за рубеж!.. І свету пабачым і навучымся большаму, чым ад тутэйшых настаўнікаў. І нават больш, чым можа нам даць Геранім! Ідзе!.. Ведаеш, я зараз жа бягу ў нашу майстэрню! Бывай! (Выбягае.)
Падмайстар (уваходзячы). Куды ж гэта Тодар пабег? Ці не надаваў ты яму, Юрка, як след пад бакі? Хе-хе-хе-хе! (Смяецца.)
Юры. Ведаеш, Мялецім! Тата згадзіўся, каб я ехаў у чужыя краі вучыцца! Тодар, дазнаўшыся пра гэта ад мяне, пабег прасіцца ў свайго бацькі таксама ехаць.
Падмайстар. Ось што! А ці што добрае выйдзе з гэтага? Слухай, Юры!.. Ты ж такі ўдумны. Падумай адно! Вы ж там сярод чужынцаў загінеце... Забудзеце веру і звычаі нашыя, запаганіце душу чарнакніжжам іхнім ератыцкім...
Юры. Ды што ты пляцеш, Мялецім?!. Яшчэ элінскі мудрэц Сакрат сказаў...
Падмайстар. Я не знаю, што сказаў гэты ерлінскі поп, але знаю цвёрда, што нам часта кажа поп ад святое Сафіі: сцеражыцеся, кажа, пастараў-чужынцаў, бо саблазняюць лёгка яны душы праваслаўных...
Юры (рагоча). Які табе ерлінскі поп?.. Я казаў думку грэцкага філёзафа Сакрата...
Падмайстар. А хаця ж бы й гэнага Ёзафа Стакрата! Яны ўсе на адзін лад ерэтыкі!..
Майстар-шавец (уваходзячы). Пана гаспадара няма? (Кладучы мяшэчак з грашмі.) Ось вам і грошы за казліну, якую я надоечы выбраў! Якраз за гэтыя скуркі! Лічыце! Тут роўна столькі, колькі яны каштуюць!
Падмайстар. Правідлова! (Падае казліну.)
Майстар-шавец. Бывайце ж здаровы!
Кіняк. Хдзе майстар?
Юры. Тата зараз вернецца!.. Ліст пазыковы я ўжо напісаў!
Кіняк. Ага! Пазыка, так, так! Мая прадаў твая бачка паўста саф’ян! Работнік зара насіла вашы двор! (Чуцен са двара стук у браму.) Цы-цы-цы (цмокае языком). Яна ўжэ ёсць... ідзі прынімай!
Падмайстар выходзіць, праз хвілю, ледзь цягнучы на сабе, уваходзіць праз двор у краму работнік-татарын, кідае з сябе велізарны пук скурак.
Кіняк (забегшы за прылаву, нешта кажа па-татарску работніку, той, кіўнуўшы згодна галавой, выходзіць праз краму на вуліцу). Глядай, Юрка, тавар! Ай карошы! Мяккі якай! (Мацае адну з скурак.)
Тодар. Віват, Юры! Едзем! Тата згадзіўся! Аднак калі толькі едзем разам!
Кіняк (да падмайстра). Што крычаюць?
Падмайстар. Збіраюцца ехаць у далёкія землі вучыцца!
У гэты момант уваходзіць задуманы Лукаш Скарына. Хлопцы абое кідаюцца да яго.
Юры. Татуля! І Тодар едзе са мною!
Тодар. Так! Тата згадзіўся, але каб я ехаў разам з вашым Юр’ем!
Лукаш (усміхнуўшыся). Добра! Едзьце разам! Будзе весялей вучыцца ўдвух! А чаму ж ты, Тодар, збіраешся вучыцца?
Тодар. Лекарам быць хачу!
Кіняк (падышойшы да Лукаша). Гэта карошы, карошы, майстар! Наша Мухамэт казаў: карошы бачыў розны людзей... Лепшы сам станеш!
Юры і Тодар (разам). Ось бачыце, тата (дзядзька)! І Кіняк за гэта! Дык мы едзем, едзем! Віват!
Лукаш. У добры час!
Падуя. Прасторны пакой на гары дома, пад яго дахам. У задняй сцяне — дзверы, праз якія, калі яны адчынены, відаць сходы ўніз. Столік і пара лавак пасярэдзіне пакоя. Па левай руцэ — шырокае акно з відам на пляц, вуліцы і палац Быка, у якім месціцца універсітэт.
Калі заслона ўзнята, праменні прыгожага асенняга сонца заліваюць высокую частку места і сам пакой.
Чутно, як па сходах узнімаюцца некалькі чалавек, перакідваючыся словамі. Дзверы адчыняе жанчына, за якой следам уваходзяць тры падарожныя студэнты ў плашчах, з клункамі за плячыма.
Даратэя (шырока расчыняючы дзверы). Ну, вось, сіньёры, ваша цяпер гняздзечка!
Наскоўскі (уваходзячы першым і азіраючы пакой). Хоць галубятня і завысока, але пакой прасторны: утрох жыць можна... Столік ёсць, лавак малавата, а ложкаў — ніводнага...
Даратэя. Гадоў са два назад жылі тут таксама студэнты... Тады ўсё было для іх гаспадаром прыдбана — для ўмывання столік і ложкі чатыры... Зараз яны ў свірне, бо апошні год сіньёр Тольфа прасушваў тут афарбаваную шарсцяную пражу і, спадзеючыся, што сіньёрыя пакой гэты за ім пакіне, загадаў усё лішняе прыбраць...
Наскоўскі (прынюхваючыся да пакаёвага паветра). Цяпер я разумею, чаму тут нечым кіслым пахне...
Даратэя. Што ж, восень сёлета стаіць сухая, цёплая. Акно трэба трымаць часцей расчыненым (накіроўваецца да акна і расчыняе яго). Унізе сад наш — шмат добрых дрэў, пахучых кветак. І паветра стаіць добрае... А прастор які ў гэты бок — відаць сіньёрыі пляц, кляштар Джустыны, капэла Мадонны дэла Арэна і ваш універсітэт, ці, як раней яго будынак звалі, палац Быка, былы герцагскі палац Карараў...
Скарына (падышоўшы да акна). Сапраўды, як прыгожа: Падуя адсюль як на далоні!
Томашак (углядаючыся таксама праз акно, у захапленні). Як добра, што пакой наш так высока!.. Лепш быць далей ад суталакі вуліц, жыцця бруду і несправядлівасці людской!..
Наскоўскі (з усмешкаю, пад тон Томашку). Каб быць бліжэй да неба!.. Я ж, грэшны, зямлю гэту, і брудную, і блудную, люблю: люблю жыццё людское. І таму як найчасцей буду адсюль спускацца на вуліцу, на плошчу, дзе кіпіць жыццё людское...
Скарына (весела, жыццярадасна). Ну, ты сабе жыві, як хочаш, Янак!.. А мы з Томашакам ахвоча будзем тут адседжвацца — штудаваць навукі, цешыцца літаратурай прыгожай, думаць! Чым не рай?..
Томашак. Вось толькі багатыры аднолькавы ўсюды — як тут, так у Чэхах і ў вас, у Польшчы...
Наскоўскі. Ты кажаш!.. А я, мой дружа, спадзяваўся, што ў Ламбардыі і Венецыі шчаслівай яны рахманыя, як авечкі, і што вайна спаміж рэспублікай венецкай і святым прыстолам папскім, якая павялічыла прыбыткі іхнія пазыкай грошай на вайну, зрабіла іх дабрэйшымі цяпер... Не, кажаш?.. Можа, і так!
Скарына (павярнуўшыся да іх ад акна, праз якое ён разглядваў сад). Ну, годзе гыркацца вам там!.. Сюды, можа, глянеце: у садзе цэлых тры Лауры!..
Наскоўскі. Вось гэтая, што з кніжкай у руцэ,— дачка прафесара Джавані Кастра Атэна... Кватэра іх якраз пад намі, на другім паверсе... Я ў прошлым годзе, наведаўшы прафесара (ён чытаў нам «Кодэкс Юстыніяна»), пазнаёміўся і з ёю... О, гэта рэдкая па розуму дзяўчына... Лаціну і грэцкую, старыя мовы, так добра ведае, што творы класікаў пазнала ў арыгіналах дасканальна... Глыбока філёзафаў Платона і Сенеку разумее і камэнтуе... Гісторыкаў старога Рыма і Грэцыі праштудавала з бацькам... Светлы розум! (Да Даратэі.) А гэта з ёю побач хто? У вопратцы манашкі, калі не памыліўся?..
Дарэтэя. Старшая з дачок гаспадара — Джаніна. Да ордэна святое Клары, прыхільніц Францыска, што з Асызі, яна належыць... Сэрца рэдкай дабраты, заўсёды памагае бедным. А вось і Лючыя, малодшая дачка сіньёра Тольфа. Прыгожая надзвычай, і за ёй пасаг багаты... (Да Наскоўскага.) Вось з кім бы я зычыла вам шчасця!
Наскоўскі. Дзякую вам, мамма, за гэтае зычэнне. А шэршні Падуі хіба не падкія на гэты мёд?
Даратэя. О, сіньёрына Лючыя добра разбіраецца ў людзях і шмат каго з такіх аматараў на грошы даўно адрынула. Чакае, каб ёй па сэрцу мілы быў...
Наскоўскі (з роздумам, нібы сур’ёзна). Што ж, трэба перш пазнаёміцца, а там ужо прыйдзецца пачаць мне з серэнады... Лютню ўласную я маю: нясу з далёкага Кракава, а голасам пан бог мяне не крыўдзіў...
Томашак. Затое сэрца тваё мае нямала шчылін... Баюся, што пры песні затрымціць, што той гаршчок разбіты...
Наскоўскі (таксама смеючыся). Адна ў ім шчыліна сапраўды засталася ад безнадзейнага кахання ў юнацкія гады... Ты забываеш, голубе каханы, што трэмала — якраз згадзіцца ў серэнадзе: трымценне будзе сведчыць аб новым болю майго сэрца... Але, шаноўныя, усё гэта на будучыню планы, а мы дагэтуль нават падарожных клункаў з плеч сваіх не знялі, і мой трыбух заяўляе ахвоту на падмацаванне сіл.
Томашак (да Даратэі). Як падабаецца вам гэты барадаты зубаскал?!. З яго слоў падумаць можна, што ён — гуляка і неспакойны падсусед...
Даратэя (смеючыся). Сіньёр, відаць, вясёлы па натуры і любіць жарты!..
Наскоўскі. Сказалі праўду, мамма Даратэя... Любячы людзей, хацеў бы я, каб жыццё ў іх было вясёлае, хаця ж бы і нялёгкае часамі... Вось чаму больш за ўсё люблю я... грошы, якія ўсюды расчыняюць любыя дзверы. (Падышоўшы да жанчыны блізка, пяшчотным голасам.) Вы казалі, мамма, што гаспадар наш вось тут сушыў пражу. Ну а свае дукаты ён перахоўвае ў якім пакоі дома?.. Я б хацеў крыху ў яго пазычыць...
Скарына (сердзячыся). Ян!.. Ты — немагчымы!.. Мамма Даратэя падумаць немаведама што можа ад такіх тваіх пытанняў!..
Даратэя (дрэнна пачуўшы, што сказаў Наскоўскі, бо якраз выцірала прынесенай анучай ад пылу столік і лавы, адказвае сур’ёзна). Пазычаць не любіць ён! Да таго ж ён мае тут, у Падуі, дзве сукнаткацкія майстэрні, у якіх працуюць да пяцісот майстроў і работнікаў усялякіх... За Брэнтаю ў свірне шэрсць прывозная з-за мяжы. І з сукном штотыдзень фурманак дзесяць у Венецыю адвозіць... А там свае галеры, і чутка ёсць, што з іншымі суконшчыкамі Падуі сіньёрэ Тольфа банк заклаў... Дык вось дзе круцяцца яго дукаты!..
Наскоўскі (са смехам). Шкада!.. А я, прызнацца, спадзяваўся на пазыку!
Томашак (які таксама дрэнна чуў словы Наскоўскага). Ну як жа, спадзявайся — так бы ён табе ахвоча адчыніў сваю скрынку!..
Наскоўскі (нібы сур’ёзна). Не адчыніў бы дабрахоць, памог бы я яму ў гэтым сам...
Скарына (ужо гнеўна). Твае жарты, Янак, недарэчныя!.. Што пра цябе, пра нас падумае шаноўная мамма Даратэя?!
Даратэя (смеючыся). Адно толькі, адно, што сіньёр старэйшы з вас — жартаўнік, вясёлае натуры. І толькі!.. Крый божа, іначай мне пра вас падумаць ці сказаць дзе-небудзь!
Наскоўскі (мяняючы тон). Цікава, прыме ён ад нас, студэнтаў бедных, плату за пакой па таннай таксе сіньёрыі?
Даратэя (перабіваючы яго, паспешліва). А калі купіць што трэба зараз вам, прышлю дачку сваю я, Джулію... А Леонэ скажу прынесці з свірна ложкі вам і ўсё для ўмывання. Бывайце ж! (Выходзіць. )
Наскоўскі (Даратэі ўслед). Просім, мамма Даратэя! (Да (Скарыны.) Ну, пустэльнік падуанскі!.. Пятух яшчэ зусім не кукарэкнуў, як ты ўжо да акна з Лаурамі прыліп, забыўшыся пра абяцанне быць адданым для навукі. (Усе трое смяюцца.)
Скарына (б’ючы сябе ў грудзі). Мэа кульпа, мэа кульпа, мэа максіма кульпа*.
Томашак. Шатан спакусіў усіх траіх, фактычна!
Томашак (зноў любуючыся местам праз акно). Сапраўды чароўная Падуя гасцінная!.. О, рэфугіум салютарэ — ратоўнае ўбежышча ты вольнай смелай думкі, як цябе празваў Картузіюс за тваю гасціннасць да тых, каго ў дзяржавах іншых гналі, гатовы былі знішчыць!.. З цябе, о Падуя, паходзіў Марсілі, аўтар вальнадумнага «Дэфэнзао паціс»...
Скарына (дадае). З тутэйшага універсітэта выйшаў спалены ў Парыжы як ерэтык Эцьен Далэ і мучанік за свае думкі Філіпа Альджэры дэ Ноля.
Наскоўскі. Так, так, каханы Томашак, браце!.. Можна назваць дзесяткі імёнаў слаўных, дзеля якіх Падуя была і калыскай, і пестуном вольных думак, і ўбежышчам надзейным... Наша універсітэцкая бібліятэка багата творамі, якіх не знойдзеш ты ні ў якіх іншых... Іх табе, Томашак, трэба штудаваць грунтоўна.
* Мой грэх, мой грэх, мой вялікі грэх! (лац.)
Ізідора (канчае накрываць стол). Ну, здаецца, усё гатова!.. Атэна чакае траіх... Джаніна, Лючыя, а хто ж трэцяя? (У задуменні.) А можа, трэці?.. Добра, калі так! (Усміхаецца.) Хітруня: так і не сказала мне, каго ж... Прафесар прасіў забяспечыць яго гасцям два месцы... Значыцца: нас трое, трое — Атэны, двое — прафесара... Разам восем. А я накрыла раз, два (лічыць далей пра сябе), дзевяць... Лішняе адно месца... Прыкмета азначае, што бог прывядзе яшчэ кагосьці...
Атэна (з’яўляецца з саду з кветкамі ў руках). Ізідора, любая мая, для такога букета прыйдзецца ўзяць маміну вазу: мая замалая... Татка любіць кветкі — я бліз яго месца і пастаўлю!
Ізідора. А ці добра гэта? Тата дагэтуль не забыўся пра страту мамы... Вазу гэту, як грэцкую антыку, тата падараваў маме пад кветкі, і яна, калі прафесар па сваіх навуковых справах занадта шмат дзён забываўся пра сям’ю, ставіла яму на стол гэту вазу з кветкамі.
Атэна. Так, ты мне казала пра гэта... І тады тата, панюхаўшы кветкі, кідаў работу і аддаваў свой час маме і мне, тады маленькай...
Ізідора. Баюся, каб сёння, у дзень твайго нараджэння, смутак не апанаваў яго душу гэткімі ўспамінамі...
Атэна. Дзякуй табе, Ізідора, што ты мне ўсё напомніла... Я вазу пастаўлю супраць свайго месца!
Ізідора. Атэна, а ты мне так і не сказала, для каго ж трэцяй, ці мо для каго ж трэцяга ты загадала мне пакінуць за сталом месца... Гэта для мяне, пэўна, не сакрэт?
Атэна (выняўшы з шафы вазу і ўставіўшы туды букет). Вось, пастаўлю іх сюды! Гэта мая варажба. Ёсць павер’е такое, што ў такі, як сёння ў мяне, дзень можа прыйсці хто нязваны, няпрошаны, нечаканы, каго бог пашле...
Ізідора. Што ж, добра... Мо бог пашле нам добрага каго, мо і суджанага табе, Атэначка!
Атэна. У Падуі, Ізідора, я не спадзяюся сустрэць суджанага! (Падыходзіць да яе, абдымае ласкава, цалуе і кажа са смехам.) Я чакаю, любая мая, свайго суджанага з-за мора!
Ізідора. Няўжо тут, у Падуі, няма нікога, з кім сэрца тваё хацела б злучыцца? (Пяшчотна абдымае яе і цалуе.) Адкрыйся, не таіся!
Атэна. Не, няма! Усе — звыклыя людзі, без шырокай думкі. Ім трэба толькі жонка і дзеці...
Ізідора. Коціку мой! Сёння табе стала ўжо дваццаць чатыры гады. Пара падумаць і пра мужа... А мець дзетак — святы абавязак жанчыны! Мне заўсёды крыўдна за цябе, коціку, бачачы цябе з дня ў дзень толькі з кніжкамі!
Атэна. Яны, ведаеш, мае лепшыя знаёмыя і прыяцелі! Колькі ў іх добрых думак, колькі чалавечай красы і багацця! Якімі нецікавымі, беднымі ў параўнанні з імі выглядаюць знаёмыя мне маладыя людзі!..
Ізідора. Вось бачыш, кніжкі цябе аддаляюць ад людзей. А што яшчэ горай, яны пазбавілі цябе жывасці, вясёласці...
Атэна. Не, не! Хіба я перастала смяяцца? Я толькі смяюся сапраўды вартаму смеху, а не без дай прычыны, як іншыя пустыя галоўкі... І каб ты ведала, як часта мне хочацца дурэць, жартаваць, а іншы раз у душу нахлыне такое пачуццё радасці жыцця, шчасця, што, здаецца, я была б гатова выйсці на вуліцу, на пляц: прад усімі людзьмі сведчыць, што жыццё — гэта само па сабе шчасце, радасць... І ў такія хвіліны я таксама часта думаю пра сваю будучую сям’ю, адчуваю сябе шчаслівай маткай дзетак сваіх...
Ізідора. Вось бачыш, Атэначка, усё гэта сведчыць пра тое, што трэба адкласці на час кнігі ўбок, прыглядзецца да людзей, сустрэць таго, каго само сэрца назаве суджаным.
Атэна. Ах, Ізідора, і кнігі, і жывыя людзі — усё мне міла, але ж... ты сама разумееш, што дагэтуль я яшчэ не сустракала такога чалавека, пра якога магла б сказаць: вось ён, мой выбранец. Але годзе пра гэта... Мы загаварылі пра маму... Я, такая дрэнная, сама пра яе як след не ўспомніла... Скажы мне яшчэ і яшчэ раз, якой яна была.
Ізідора. О, сіньёра Цалеста была рэдкім чалавекам, рэдкаю жанчынай, нездарма прафесар быў шчаслівы з ёю. Яна, як і ты, галубка мая, была начытана ў літаратуры. Ёй прысвяціў свой сшытак санетаў вядомы падуанскі паэт. Яе думкі па некаторых пытаннях пыталіся пісьменнікі Мілана і Фларэнцыі... Але трэба ж было захварэць ёй, прастудзіўшыся, на сухоты. І бог прыбраў яе да сябе.
Атэна. На жаль, я яшчэ была зусім маленькая, калі яна памерла. І якой я была б шчаслівай, калі б магла дзяліцца з ёю сваімі думкамі пра літаратуру, параўноўваць свае погляды на мастацкія творы з ейнымі.
Джаніна. Можна да цябе?
Атэна (ім насустрач, радасна). Канешне, можна. Я заўсёды рада вас бачыць, быць з вамі!
Джаніна (падыходзіць да Атэны, абдымае і цалуе яе). Што пажадаць табе, Атэначка, у гэты дзень?.. Па-мойму — яснасці розуму, чыстаты душы, здароўя! Хай жа так і будзе ў гэтым новым годзе твайго жыцця!.. А каб была ў цябе ад мяне памятка, я папрасіла татуся набыць у Венецыі які-небудзь добры грэцкі твор. І ён прывёз Омэраву «Іліяду», якую я і прашу прыняць ад мяне на памяць, як навіну кніжнага друкарства!
Атэна (цалуючы прыяцельку). Дзякую, даражэнькая Джаніна. І асабліва — за гэтакі твой падарунак, бо «Іліяда» — твор, які я асабліва люблю! (Разгарнула на момант кнігу.) О, якая роскаш друку!.. Вялікае табе дзякуй!
Лючыя (падыходзіць да яе, абдымае і цалуе). Каб ты была шчасліва, каб стрэла свайго героя, каб пакахала і была б ім любіма бязмерна!
Атэна (смеючыся). Бязмерна!.. Аж страшна!
Лючыя. Толькі такое каханне і мае вартасць, Атэ! Ну, а ад мяне табе на памяць — з той жа Венецыі — сетачка для валасоў, падобная ж, як у мяне. Такая мода там пануе...
Атэна. Хаця ж я і не модніца, як ты, мая любая прыгожка, аднак такая практычная рэч — вельмі прыемны падарунак. І я папрашу цябе памагчы мне ім прыбраць валасы.
Ліючыя (памагаючы ёй у гэтым). Рэч прыгожая і першай неабходнасці!
Прафесар. Ну вось і добра, што прыйшлі! Вітаю вас, шаноўныя сястрычкі! Што новага ў вас? Чуў, не ведаю толькі, ці праўда, што дзве галеры таты ледзь не патанулі ў Біскайскай затоцы, калі ішлі яны з воўнай з Фландрыі — такая была страшэнная бура...
Лючыя. Так. Тата атрымаў ад капітана Гальяна такі ліст з Венецыі. Але, дзякуючы богу, усё абышлося добра... Тата з радасці паслаў загад свайму даверанаму ўзнагародзіць як абодвух капітанаў, іх каманды, так і галерных веславых.
Прафесар. А ім навошта тая ўзнагарода? Як палонныя барбары, яны ўсё адно прыкуты навечна...
Лючыя. О, іх загадана лепш карміць у час стаянкі ў Венецыі. А для іх — гэта самае лепшае, што ім самім сабе можна пажадаць...
Атэна. Калі я прыгадаю тое, што пры гібелі галеры іх доля тануць,— мне шкада гэтых бяздольных, хаця яны і былыя марскія разбойнікі.
Лючыя. А мне такіх не шкода: колькі нашых маракоў гіне ў час іх нападаў на гандлёвыя караваны. Кажуць, што тысячы нашых гібее ў іхнім цяжкім палоне.
Джаніна. Па-хрысціянску нам засталося толькі маліцца, каб бог ратаваў нашых... А ўсявышні ім, разбойнікам, сам суддзя!
Прафесар. Кожны год мы пасылаем грошы на выкуп палонных... Я, напрыклад, лічыў бы найлепшым, каб наша далёка не бедная рэспубліка плаціла ім адступныя — і тады яны не нападалі б на нашы караблі... Я пэвен, што яны пайшлі б на такую ўмову, бо для грабяжу застаецца ім і так нямала караблёў — гішпанскіх, партугальскіх і той жа нашай супаратніцы Генуі.
Атэна. Вялікі савет рэспублікі трасецца над сваёй казной. І больш шкадуе золата, чым сваіх людзей,— гэта даўно вядома, тата... Але не будзем сёння пра гэтыя сумныя справы гутарыць. Лепш скажы, татуся, каго ты з гасцей чакаеш, што сказаў падаць дзве лішнія талеркі?
Прафесар. Павінен быць у мяне вельмі цікавы госць — наш вялікі знаўца мастацтва, асабліва антычнага, Фларыян Скварчэла. Ён вярнуўся з вандроўкі па Грэцыі і прывёз, кажуць, безліч грэцкай старасвеччыны — мармуру, бронзы... Рызыкоўная была гэта вандроўка, але ён на ўсё пайшоў, затраціў безліч грошай — і ўсё-такі свайго дабіўся: кажуць, да сарака скрынак антычнага дабра прывёз... Будзе што паслухаць... І цікава, як яму ўдалося гэтага дабіцца: дапамагалі яму і грэкі, і туркі, бо шчодра і тых і другіх грашыма адарыў. Да самай Венецыі яго грэкі-піраты даставілі і на вачах здзіўленых венецкіх дазорных усё старанна на бераг згрузілі...
Атэна. А другая талерка для каго, тата?
Прафесар (смеючыся). А другая? Гэта я па народнай прыкмеце загадаў на госця, якога, можа, бог прынясе,— быў бы гэта памысны выпадак.
Атэна (таксама смеючыся). Вось і я таксама тое ж зрабіла, ды, думаю, мана ўсё гэта.
Ізідора (уносячы віно). Не кажы так, Атэначка! Гэта пэўная народная прыкмета, і дай божа, каб яна для нас спраўдзілася! Хто ведае, можа, і прывядзе бог, каго нам трэба.
Джаніна. А ты забылася, Атэначка, пра Алімпію Кардона — хіба такім жа чынам не сталася яна жонкаю Бальвэта, які ў дзень яе нараджэння наведаў іх сям’ю, вярнуўшыся з вандроўкі ў Егіпет? Прывёз ён тады столькі індыйскіх тканін, што іх хапіла не толькі для венецкіх красунь, але і для Фларэнцыі, і Вероны... Ад бога ўсё залежыць.
Лючыя. Вось бачыш, і прыйшоў хтосьці.
Стук малатка ля ўваходных дзвярэй прымушае прафесара накіравацца ў перадпакой. Дзверы застаюцца адчыненымі, і добра чуваць размова з увайшоўшымі.
Ізідора (калі прафесар выйшаў адчыняць). Нясі, божа, добрага чалавека, а як нежанатага — дык ажэнім!
Атэна. Ты сваё ўсё, Ізідора!
Ізідора. У такі дзень, як сёння, чаму ж не пажадаць нам гэтага? Лішняя талерка з тым ставіцца, каб бог паслаў памыснага для дома чалавека. Дык чаму ж ён не можа пазней стаць блізкім табе, Атэначка?
Наскоўскі. Добрага дня, прафесорэ! Можна да вас па адной справе з сябрамі-студэнтамі? Пазнаеце мяне, прафесорэ?.. Я — Наскоўскі.
Прафесар. А! Ну як жа не пазнаць мне вас, сіньёрэ Наскоўскі! Вешайце тут шапкі і пройдзем у мой куток!
Калі студэнты з прафесарам праходзяць у пакой апошняга, паміж дзяўчатамі ўзнікае размова.
Лючыя. Гэта, відаць, студэнты, што жывуць у нас у доме?!
Атэна. Так. І сярод іх студэнт-праўнік, пра якога я табе казала, калі ў прошлым годзе з ім пазнаёмілася. Паляк Наскоўскі...
Лючыя. Памятаю, памятаю... Яшчэ ты мне казала, што ён добра выхаваны, вастраслоў. Але нешта табе ў ім не падабалася...
Атэна. Ён нейкі, я б сказала, атручаны скептыцызмам. А такія людзі мне не падабаюцца.
Лючыя. А я люблю людзей вастравумных: з імі не нудна... Сярод маіх знаёмых хлопцаў толькі адзін Гвіда больш-менш вастрасловец, а іншыя — без дару слова...
Джаніна. Але, трэба праўду сказаць, ён часта нясе бязглуздзіцу. Хутчэй ён просты зубаскал. Часта сам смяецца, калі кажа тое, што зусім не смешна...
Лючыя. Бывае і так, але ён часам умее быць і сапраўдным вастрасловам.
Атэна. Наскоўскі — разумны. І ў яго выказах заўсёды ёсць сэнс. Але, падумаць толькі, якія гэта ўсё бязлітасныя думкі і выказы...
Лючыя. Напрыклад?
Атэна. А хаця ж бы яго погляд, што кожны з людзей толькі сябелюбца, што ў жыцці грошы, матэр’яльны інтарэс — пануючы дзейнік...
Лючыя. Што ж, гэта правільныя вывады. Асабліва калі прыгледзішся да людзей, заўважыш, што імі ў жыцці кіруе...
Атэна. Ну не, я з гэтым ніколі не згаджуся. Возьмем першы ж прыклад — наша Джаніна. Знайдзі ў яе дзейнасці грашовы ці матэр’яльны інтарэс... А людзі, якія ідуць на смерць за свае думкі, не адракаючыся...
Лючыя. Такіх людзей наогул мала. Бадай што дзевяноста чалавек са ста кіруецца толькі сваімі выгадамі. Глядзі, колькі прэтэндэнтаў на мяне як будучую жонку... А чаму? Таму, што за мной вялікі пасаг... І як яны ўсе падкія на гэтыя грошы. Замячаю, што нават не цікавяцца, як я сама да іх адношуся... Іншых я жорстка адпіхваю ад сябе, а яны ўсё адно спрабуюць лічыць сябе прэтэндэнтамі на маё сэрца.
Прафесар. Сіньёрэсы, знаёмцеся з маімі гасцьмі, студэнтамі нашага універсітэта. Дарэчы, яны жывуць у нашым доме! Праўнік Наскоўскі... Ты, Атэна, з сіньёрам Наскоўскім знаёма яшчэ з прошлага года! Пасля роднага Кракава, дзе слухаў навукі вызваленыя, скончыў ён у нас медыцыну, а зараз праходзіць права... Скарына з далёкага Полацка, з тамтэйшай Русі... Слухаў навукі, вызваленыя ў Кракаве, цяпер вывучае ў нас медыцыну... Томашак з залатой Прагі, дзе наведваў багаслоўе. Працягвае яго вывучэнне і ў нас... Наш паважаны рэктар асабліва высока ставіць студэнтаў са славянскіх земляў за іх дысцыплінаванасць у жыцці і ў наведванні лекцый, у працы над крыніцамі навукі. Ён і накіраваў нашых сённяшніх гасцей да мяне... Як бачыце, перад намі сыны трох славянскіх народаў — чэхаў, палякаў і літоўскай Русі, ці, як яны самі сябе завуць, Белай Русі... Пачакаем крыху яшчэ паважанага сіньёра Скварчэла, які проці свайго звычаю штосьці позніцца. Тады і сядзем за стол. Сіньёра Ізідора належна дабавіць талерак, фіялаў віна, якое адпавядае сённяшняй нашай урачыстасці.
Наскоўскі. Дзякуем вас, прафесорэ, за высокую чэсць, аказаную нам, чужаземнай моладзі... Трэба, мусіць, і нам быць гатовымі, каб прынесці свае віншаванні...
Прафесар. Гэта мы зробім усё за першым віном... На хвіліну я вас, маладых, пакіну адных. (Адыходзіць у свой пакой.)
Атэна. Што ж мы стаім. Прашу ўсіх сядаць.
Лючыя (да Наскоўскага). Раскажыце, як вы ехалі ў Падую са сваіх зямель?
Наскоўскі. Ехалі? Вядома, былі б у нас лішнія грошы, мы хоць частку далёкай дарогі ехалі б... Але лёс усходне-еўрапейскай студантэрыі — ісці пехатою.
Атэна. Як? Увесь час вы ішлі пеша?
Наскоўскі. Так!.. Мы са Скарынаю — ад Кракава да Прагі, а стуль ужо ўтрох праз Венецыю да самай Падуі.
Атэна. Гэта — геройства!
Джаніна. А разбоі на дарогах?
Наскоўскі. Сіньёрыта Атэна сказала, што мы героі... Не, хутчэй нашы ногі былі героямі, бо вытрымалі такую далёкую дарогу. Мы ж, тройчы сустрэўшыся з дарожнымі грабежнікамі, трымаліся зусім не героямі.
Лючыя. Кінуліся ўцякаць?
Наскоўскі. Такога сораму мы не дапусцілі... Мы проста, без усялякага геройства спакойна развязалі клункі і паказалі свае багацці — кніжкі. І гэтага было досыць, каб з намі ва ўсіх трох выпадках вельмі міла развіталіся...
Скарына. Дабаў, што ў лесе перад Травізаю італійскія ўжо грабежнікі нават на дарогу патрактавалі нас віном. Раз вы, казалі яны, ідзеце да нас у Італію вучыцца, дык на дарогу ў Падую падмацуйце свае сілы!
Томашак. Затое ў Вілаху адзін з нямецкіх разбойнікаў, калі іх галавар даў нам дазвол ісці далей, са словамі: «А на пошліну мо хоць згодзяцца мне яго вось (паказаў на мяне) падэшвы!» падняў маю нагу і толькі ўбачыўшы, якія яны незайздросныя, супакоіўся... Такі вось у немцаў разбойніцкі практыкум!
Атэна. Так! За імі гэта даўно водзіцца. Ніхто так не грабіў у час паходаў у Італію, як ландскнехты і іхнія рыцары.
Прафесар (выходзячы са свайго пакоя, дадае). Так, цэлай сотняй галераў вывозілі яны сваю вайсковую здабычу з няшчаснай Італіі. І розніца была толькі ў тым, што рыцары адбіралі ўсё лепшае і каштоўнае з адзення, з тканіны, з убораў мэталёвых і з грашэй, а іхнія зальдаты, што ў перакладзе знача: найміты,— і ўсё іншае, на што не квапіліся іх начальнікі... Але годзе пра гэтыя справы. Нас чакае прыемны стол... Прашу садзіцца.
Лючыя. Я хачу мець месца насупраць сіньёра Наскоўскага, каб яго слухаць...
Прафесар. Што ж, добра... Тады гэта месца пакінем для сіньёра Скварчэла. А вы сядайце так: вось сюды сіньёр Наскоўскі і сіньёрэса Лючыя, далей Джаніна і сіньёр Томашак, а супроць цябе, Атэна,— сіньёр Скарына... Мамма Ізідора завершыць стол з таго канца, а я з гэтага (калі ўсе селі). Нальём вось з гэтых пляшак — раманскага. Да*мы, мне ў гэтым будзьце ў дапамогу (калі віно разліта). Дазвольце ж мне першаму ўзняць гэту чару за сваю каханую Атэну, якой дзень нараджэння мы сёння тут святкуем. Што магу я пажадаць табе, мілая дачушка? Перш за ўсё здароўя і сіл, потым — задавальнення і ўцех у дружбе з лепшымі розумамі свету. Вось чаму я сёння падараваў табе даўно табой жаданы твор Арыстоцеля. Нарэшце, жадаю табе шчасця. Няхай гэты новы год твайго жыцця станецца шчаслівейшым годам твайго жыцця. (П’е.)
Наскоўскі. Шкада, што мы не ведалі гэтага, а то віталі б вас, сіньёрэса, пышным букетам палявых кветак, якія так прыгожа аздабляюць ваколіцы Падуі!
Скарына. Не будзе позна зрабіць гэта сёння пад вечар — як даніну нашай высокай павагі да жанчыны, што стала на ўзровень навуковых ведаў мужчыны.
Томашак. Так трэба і зрабіць, сябры!
Прафесар. Прашу дам напоўніць бакалы новым запасам раманскага! Мо хто з вас, сіньёрэсы, захоча мець застольнае слова?
Лючыя. Дайце мне, прафесорэ!
Прафесар. Прашу вас, Лючыя!
Лючыя. Любая Атэна! Я высока цаню твой светлы розум, хоць сама не разумеюся ў мудрасці Арыстоцеля, светлых айцоў царквы і больш цікаўлюся тым, каб доля паслала мне асабістае шчасце. Гэтым кончыў свае пажаданні і паважаны твой тата! Дык вось, маё табе, любімая, пажаданне — станься ж сапраўды ў гэтым годзе шчасліваю жанчынай! А нам, жанчынам, патрэбна гэта шчасце сэрца, бо мы ім адорым і таго, хто ўзамен ахвяруе нам сваё сэрца! П’ём жа за гэта тваё, Атэначка, шчасце!
Скарына (упаўголаса). Шаноўны прафесорэ, чарговае слова папрашу мне.
Прафесар. Слова просіць наш госць з Белай Русі, яе будучы (мы ў гэтым пэўны) доктар медычных навук Францыск-Юры Скарына! Здаецца, я не пераблытаў імёнаў!
Наскоўскі. Не, не, усё правільна!
Прафесар. Нальём жа віна да поўнага, як і раней, краю. (Наліваюць.) Прашу вас, сіньёр Скарына!
Скарына (устаўшы). Ужо ў Кракаве я дазнаўся, што паўночная Італія цвіце кветкамі навукі, што яе універсітэты багаты выдатнымі прафесарамі, што ў яе славутую гасцінную Падую цякуць да крыніцаў веды тысячы іншаземнай студэнцкай моладзі, што мастакі Італіі адраджаюць сваю галіну чалавечай творчасці, што жанчыны Італіі сталі першымі ў свеце па сваёй асвеце і літаратурнай творчасці. А сёння я дужа шчаслівы пазнаёміцца з лепшай дзяўчынаю, для якой навука раскрыла свае дзверы. Шаноўная сіньёрэса Атэна дэ Кастра, я вітаю ў вашай асобе заваёву жанчыны новага свету. Было б, аднак, паловаю вашых дасягненняў, калі б гэты поспех застаўся толькі вашым асабістым дасягненнем. Будзьце ж падобны тым дзевам Грэцыі, якія не сталі трымаць запалены свет пад спудам, а з запаленаю свяцільняю пайшлі насустрач цемры. Як у сябе ў Італіі, так і па-за яе межы нясіце запалены свет навукі і веды, будзіце спячых, нясіце жанчынам усёй люднасці гэты здабыты вамі свет навукі, паказвайце дарогу, якой павінна пайсці жанчына, каб стаць упэўнена і па праву побач з мужчынам, каб выконваць разам з ім тую высокую місію, якая ляжыць на кожным з нас, каму доля і шчасце адкрыла абнаўляючую чалавека крыніцу навуковай веды... Вось такое маё сёння вам пажаданне, першая жрыца навукі, шаноўная Атэна дэ Кастра. Нездарма сымбалічна вы носіце імя вялікай багіні розуму старадаўняй Элады — імя Атэны. Станьце сапраўднай Атэнай гасціннага места Падуі. Высока ўзніміце сваю запаленую навукаю паходню... Зычу вам, сіньёрэса, поўнага ў гэтым поспеху!
Наскоўскі. Ну, Францішак, ты сёння выявіў сябе грамадзянінам сусвету! Маладзец, сапраўды добра сказаў!
Томашак. Такім і павінен быць кожны сапраўдны хрысціянін. Для яго няма рубяжоў, а ўсе людзі — браты і сёстры!
Джаніна (з захапленнем). Святая праўда!
Атэна. Дзякую за зычэнні, але — ці па сілах мне яны?
Прафесар. Якая сапраўды прыгожая думка, дарагая мая дачушка! Якую багатую думку падалі вы нам, сіньёр Скарына! (Стук малатка ля ўваходніх дзвярэй.) Пэўна, сіньёр Скварчэла. Я, Ізідора, сам адкрыю госцю!
Накіроўваецца ў перадпакой. Хвіліна маўчання. Атэна сядзіць у задуменні. Прафесар адчыняе дзверы. Уваходзіць Скварчэла.
Прафесар. Нарэшце, сіньёр Скварчэла! Рад вас бачыць сваім госцем. Божа, вы з поўнымі рукамі!
Скварчэла. Вітаю вас, сіньёр дэ Кастра! Я, бачыце, захапіў з сабой адну незвычайную, прывезеную з Атолікі бронзу і хачу вам яе паказаць, ведаючы, як вы ўмееце цаніць выдатныя антычныя творы!
Прафесар. Мы паставім яе вось сюды! А вас я папрашу адразу да стала, за якім мы з моладдзю ў поўным зборы! Прашу вас! Сёння мае і дачкі госці — моладзь. Знаёмцеся: маэстра Скварчэла — сіньёра Лючыя, дачка сіньёра Тольфа.
Скварчэла. Вельмі прыемна. Пра вашу красу, што адраджае красу слаўнай Элады, ведае не толькі Падуя, але і багатая прыгожымі жанчынамі Венецыя... Ад самога дожа давялося чуць мне, што вы былі аздобай яго апошняга балю, калі наведалі жамчужыну Адрыятыкі.
Лючыя (пачырванеўшы ад пахвалы). Што вы, маэстра!
Скварчэла (вітаючыся з Атэнай). Вельмі рад вас вітаць, сіньёра! Ну, як вы знайшлі Арыстафана, якога жадалі чытаць у арыгінале?
Атэна. Чытала з захапленнем... Колькі красы ў яго камедыях і які гэта бліскучы прыклад для сучасных драматургаў!
Скварчэла. О так!
Прафесар. А гэта старшая з дачок сіньёра Тольфа, сіньёрэса Джаніна.
Скварчэла. Чуў, чуў і пра вашу дабрадзейнасць, сіньёрэса! Уся бедната падуанскага зарэчча бласлаўляе вашу дапамогу і дабрату вашага сэрца!
Джаніна (засмучана). Я толькі выконваю свой абавязак кларысы.
Прафесар. А візаві сіньёрэсы нашы студэнты, сыны трох славянскіх зямель: сіньёры Наскоўскі — з Кракава, Скарына — з Полацкай Русі, Томашак — з залатое чэшскай Прагі.
Скварчэла. Рад вітаць у вашых асобах народы будучыні. Гэта не толькі мая думка!.. Як прыемна, што наша Італія нясе місію пашырэння навукі маладым народам Славіі!
Прафесар. Я гару нецярплівасцю пачуць ад вас апавяданне пра вашу вандроўку па Грэцыі. Але гэта мы адкладзём для бяседы ў маім кутку. А зараз прашу заняць месца за сталом: трэба падмацаваць свае сілы, чым бог паслаў (як селі). Прапаную ўзняць свае чары за надзвычайны поспех у вандроўцы сіньёра Скварчэла, за яго здароўе!
Скварчэла. О, вандроўка была такая ўдачная, што я і не чакаў. Я прывёз больш за сорак скрынак першакласнага дабра — мармуру, бронзы, ваз... Адну бронзу, з вашага дазволу, я буду вам дэманстраваць пасля стала!
Усе. Просім, просім!
Скварчэла (з захапленнем). Вам, моладзь, асабліва цікава будзе пабачыць усемагутнага бога кахання — грэцкага Эраса... Гэта твор Фідыя ці кагосьці з яго вучняў... Нешта сапраўды надзвычайнае па хараству! Але пра гэта потым.
Прафесар. Прашу вас закусіць роднай падуанскай стравай!
Атэна (да Скарыны). Вы мяне, сіньёр Скарына, зусім збянтэжылі думкай пра вандроўку за мяжу! І потым — колькі незаслужанай пахвалы!
Скарына. Ну, не, сіньёрэса, пахвалы не было, было толькі справядлівае прызнанне дасягнутых вамі поспехаў у навуцы і пажаданне, каб вы памаглі іншым жанчынам узняцца на дасягнутыя вамі вышыні навуковых і літаратурных ведаў... Ваш госць маэстра зусім справядліва пацвердзіў, наколькі глыбока вам знаёма літаратура Элады. А ваш тата гаварыў і пра Арыстоцеля, што таксама цікавіць вас. Дзе ж тут пераўвелічэнне?
Атэна. І ўсё ж я не прывыкла пераацэньваць сваю асвядомленасць у грэцкай і рымскай культурах.
Наскоўскі. Дарэмна, сіньёрэса, вы так бязлітасны да сябе! Думка Скарыны аб вашай місіі адносна іншых краін — думка, вартая ўвагі!
Атэна. А куды дзелася ваша скептычная ацэнка ўплыву на людзей, сіньёр Наскоўскі? Хіба не ад вас я чула, што людская натура кансерватыўная, як ніякая іншая ў прыродзе?!
Наскоўскі. Я нізка цаню абывацельскую масу. Аднак гэта не датычыцца моладзі, яшчэ не зацягнутай у балота жыццёвых выгод і практыцызму старога пакалення... Вашы заклікі павінны быць адрасаваны да тых кругоў, якія адгукнуцца!..
Скварчэла. Калі даволіце, прафесорэ, я зараз пакажу ўсім вам адзін з рэдкіх антыкаў, прывезеных мной з Элады. Паглядзіце прынесеную мною бронзу.
Прафесар. Прашу вас, маэстра!
Скварчэла выскоквае з-за стала ў перадпакой і выносіць адтуль статую. Калі ён моўчкі здымае з яе абвінуцце, вачам усіх адкрываецца пакрытая пацінаю фігура бога кахання Эраса, які, нацягваючы свой лук, збіраецца з дабрадушнай усмешкай пусціць у кагосьці стралу.
Скварчэла. Вось ён, гэты юны бажок Элады, гатовы раніць чарговага ці чарговую сваю ахвяру.
Прафесар (уважліва разглядаючы статую). Які сапраўдны мастацкі твор! Якія прапорцыі юнага цела, якая яго пластычнасць! Як перададзены выраз гэтага мілага шэльмаўскага твару...
Атэна. Сапраўды, якое высокае хараство, якое дасканалае майстэрства ў скульптурнай творчасці. Ямкі вачэй не перашкаджаюць адчуваць гэты рашучы зрок Эраса...
Скварчэла. Я знайшоў яго сярод руін храма Афрадзіты ў Элеўзіне, у падвале, пад грудамі пяску і каменняў. Быць можа, хто з апошніх жрацоў ці паклоннікаў багіні і яе сына спрабаваў схаваць ад гібелі гэты унікальны мастацкі твор. Я капаўся якраз адзін у падвале загінуўшага ад пажару храма, і калі глянуў — кінуўся да свайго плашча, хутчэй захінуў статую, каб ніхто з маіх турак і грэкаў не бачыў здабычы... Захінутым у мой плашч я паклаў яе ў скрынку, забіў яе дошкамі. Усю дарогу я даглядаў гэту знаходку — побач з іншымі знойдзенымі ці набытымі старадаўнасцямі...
Прафесар. Калі я думаю пра вашу нястомную дзейнасць па вывучэнню грэцкай культуры, я ўсё больш і больш пачынаю падзяляць ваш погляд, маэстра, што іменна Італія павінна паказаць Еўропе, якімі шляхамі павінна развівацца яе культура.
Скварчэла. Зусім справядліва. Наш былы слаўны Рым успрыняў у сваім часе здабыткі грэцкай культуры і мастацтва, але гібель Рымскай імперыі пад націскам барвараў спыніла далейшае развіццё эліна-рымскай культуры, і наш доўг цяпер перад іншымі народамі — адрадзіць яе, вярнуць чалавецтву тыя ўзоры былой высокай культуры, раскрыць яе каштоўнасці... Вось чаму збіранне ўзораў мастацтва сярод руін, з-пад зямлі — адна з маіх чарговых мэт...
Прафесар. І гэта ў галіне нашага сучаснага мастацтва дае ўжо свае вынікі.
Скварчэла. Зразумела. Калі я азіраю творчасць розных галін нашага мастацтва — то раблю такі ж вывад. Возьмем хаця б наша малярства...
Прафесар. Маэстра, у мяне ўзнікла думка. Ці не дазволіце вы мне заказаць знаёмаму скульптару мармуровую ці гіпсавую копію са статуі? Я б хацеў паднесці яе ў дар сваёй мілай дачцэ Атэне, нараджэнне якой і сабрала нас за гэтым сталом.
Скварчэла. Копію? Ага!.. Вы, здаецца, сказалі, што сіньёрэса Атэна сёння святкуе дзень свайго нараджэння... Навошта ж копію, якая пры ўсіх вялікіх здольнасцях нашага паважанага скульптара ніколі не перадасць хараство арыгінала! Мы зробім іначай! (Узнімае бронзавую статую, падыходзіць да Атэны і перадае яе.) Віншую вас! І ў знак маёй да вас пашаны прашу прыняць ад мяне вось гэты дар. Хай ён паслужыць вам да больш глыбокага вывучэння грэцкай культуры.
Атэна (у замяшанні). Я ўдзячна вам за высокую ацэнку майго замілавання грэцкай культурай. Але я не смею прыняць такі каштоўны дар, тым больш што, па чутках, вы хацелі зрабіць выстаўку ўсяго прывезенага вамі з Грэцыі, маэстра.
Скварчэла. Вы ж дадзіце мне яго на гэты час, а на картцы пад ім будзе стаяць: «Належыць зараз Атэне дэ Кастра, дачцэ прафесара Джавані дэ Кастра».
Атэна. Зразумела, што гэта — ваша права, але ж сапраўды я засмучана такім багатым дарам вашым, тым больш што вы яшчэ, відаць, будзеце яго вывучаць дэталёва.
Скварчэла. На гэты час вы таксама дадзіце мне яго, Атэна.
Атэна. О, канешне! Не ведаю нават, як вам і дзякаваць! (Цісне моцна яго руку, нясе Эраса да свайго месца за сталом, ставіць на стол і, у захапленні любуючыся ім, кажа сцішана.) Якое хараство!
Наскоўскі (таксама ўпаўголаса). Падарунак такі сёння сымбалічны. Страла Эраса павінна будзе кагосьці з прысутных раніць.
Атэна (не пачуўшы добра яго слоў). Што вы сказалі, сіньёр Наскоўскі?
Наскоўскі. Я казаў пра сымболіку Грэцыі, але думка гэта не варта, каб яе паўтараць.
Скарына (упаўголаса). Глупства, Янак.
Лючыя. Які ў вас сапраўды востры язык, сіньёр Наскоўскі!
Прафесар (узнімаючыся з-за стала). Мы з маэстрам зараз пройдзем у мой пакой, а вам, маладым, раю заняцца менш сур’ёзнай справай — скажам, гульнёю, музыкай, спевамі... Гэта ўжо вырашайце па свайму смаку і ахвоце.
Усе ўзнімаюцца з-за стала. Ізідора з прыслужніцай прыбірае стол, а госці з Атэнай займаюць процілеглы кут сталовага пакоя.
Лючыя. Мы папросім цябе, Атэ, выканаць адну з тваіх любімых канцон нашага паважанага падуанца Скарлата. Вось хаця б: «Не, не, я не Ляура...»
Атэна. Ты ўгадала мой настрой: я так усхвалявана і падарункам сіньёра Скварчэла і думкай, выказанай сіньёрам Скарынай, што гэта канцона Скарлата ў адказ на адзін з санетаў Петраркі якраз адпавядае майму адчуванню! (Бярэ са сцяны лютню, правярае яе строй і перад выкананнем кажа.) Для вас, шаноўныя госці-замежнікі, пару слоў тлумачэння. Адказваючы на адзін з санетаў Петраркі, дзе ён асабліва апяваў высокія якасці натуры сваёй Ляуры, не шкадуючы прыгожых параўнанняў, сучаснік яго пары пражывання ў Падуі, тутэйшы паэт Скарлата, напісаў канцону, дзе выказаў думкі аб настроі дзяўчыны, якая не хоча сябе раўняць з апетай красуняй Ляурай. Па маёй просьбе музыка маэстра П’етра Валана даў на словы канцоны сваю музыку. Вось тое і другое. (Пяе.)
Не, не, я не Ляура.
Я звыклая дзяўчына,
І ні красою, ні бляскам вочы...
Скарына ходзіць па пакоі і старанна нешта вычытвае з рукапісу. Томашак піша, абдумваючы тое, што натуе. Дзверы праз некаторы час расчыняюцца, і ў пакой уваходзіць Наскоўскі з аплеценай бутляй у адной руцэ і поўным кошыкам у другой. Томашак не звяртае на яго ўвагі. Скарына ж здзіўлена затрымліваецца пасярод пакоя.
Наскоўскі. Ну, хоць тут памажы, дружа!
Скарына (бярэ з яго рук кошык і заглядае ў яго). Гэта што ж такая за ўрачыстасць?! Нават — раскоша не па кішэні. Бялюсенькі хлеб з разынкамі, сыр, вэнджаная гусяціна, смажаная мурэна, слодычы, фрукты. Адкуль такія грошы? Дый з якой прычыны фундацыя такая?
Наскоўскі. Грошы — ад продажу майго медычнага падручніка. Атрымаў цэлых паўста дукатаў ад аднаго аматара. Дужа спадабаліся яму мае малюнкі. А набыта гэта — каб сёння паўрачыставаць...
Скарына. Не разумею — адкрыйся!
Наскоўскі. Будзеш наперад усё ведаць, хутка састарэеш... (Ставіць бутлю на лаўку.) Лепш давай хутчэй стол накрыем, ды як след, бо запрасіў госцяў да нас.
Скарына. Каго? Мы жывём пустэльнікамі, ахвяраваныя навуцы...
Наскоўскі. Не толькі навуцы, але і (пасмяваючыся) жыццёвым іншым справам.
Скарына. Якім жа іншым?
Наскоўскі. Хто-хто, а ты добра ведаеш якім.
Скарына (зацікаўлена). Цікава: якім такім?
Наскоўскі (да абодвух). Ну, годзе, браткі, займацца навукамі і грамадскімі справамі... Добрае ламбардскае чакае нас траіх і госцяў. А таму — прэч кнігі! Аддадзім даніну нашай братэрскай дружбе. (Выцірае стол.) Францішак, ты збірай на стол талеркі і кубкі. А паколькі іх мала, ты, Томашак, сыдзі ўніз, да Даратэі, і папрасі для госцяў пару талерак лепшых і далікатных кубачкаў для пітва.
Томашак (нечакана жвава). Як усё да часу сталася! Ведаеш, Янак, я сам неяк падумаў, каб нам сабрацца за кубкам і шчыра павесяліцца. Хто ведае — можа, у апошні раз...
Наскоўскі. Рад, што і ты сёння хочаш некаторае ўцехі... Дык бяжы ж, голубе, да Даратэі, каб усё паспела к прыходу госцяў.
Томашак жвава выходзіць. Наскоўскі і Скарына выкладаюць набытае на талеркі, наразаюць хлеб, раскладваюць фрукты.
Скарына. Не мучай, Янак, скажы, каго ж чакаем?
Наскоўскі. Табе адкрыюся — Атэну!
Скарына (узрадавана). Яе?
Наскоўскі (смеючыся). Так! Яе!.. Нашу прыяцельку, светлую, як ты кажаш, дзявочую галаву!
Скарына. Што ж, вельмі мне прыемна, што гасцінна, а не за пустым сталом яе мы прымем.
Наскоўскі (смеючыся). Ось бачыце, хлопцы, як я ўгадаў жаданні вас абодвух. На жаль, не здолеў я ўбачыць яшчэ Джаніну, але папросім зайсці за ёй Атэну.
Томашак. Хіба Атэна прыйдзе?
Скарына. Так. Янак запрасіў яе.
Томашак. А можа, мне пайсці да Джаніны і паклікаць да нас?
Наскоўскі. Лепш, каб за ёй зашла Атэна, а то бацькі пацікавяцца, куды ж яна накіравалася з табою. Гэх, на адно забыўся. Трэба было кветак на рынку купіць, каб стол аздобіць...
Скарына. Шкада, сапраўды.
Наскоўскі. Позна ўжо... Атэна можа зараз надысці.
Чуваць, як на башце сіньёрыі звон выбівае пятую гадзіну. У гэты момант расчыняюцца дзверы і з’яўляецца Атэна з букетам кветак у руках.
Атэна. Прывітанне студантэрыі! Бачыце, якая я акуратная: клікалі на пяць — і я ўжо тут! Прашу прыняць дар сардэчнай прыязні.
Наскоўскі. А Скарына хацеў якраз бегчы за кветкамі, каб прыняць з увагаю жанчын!
Атэна. Не ведаю, мела я права ці не, але я паклікала падысці да вас і Джаніну!
Томашак. Я якраз збіраўся паклікаць яе да нас!
Атэна. То і добра. Яна пераапранецца толькі, бо ў адзенні кларысы неяк не выпадае пайсці на вечарыну: тут няма каму аказваць хрысціянскую дапамогу.
Скарына. Скуль ведаць, мо каму з нас і трэба такая дапамога!
Томашак (чырванеючы). Што за непатрэбныя намёкі, Франусь!
Скарына. Ты чаго ўсхамянуўся, дружа? Мо гаворка ідзе аб безнадзейным пустэльніку навукі Янаку!
Наскоўскі (смеючыся). Які за сваё ерэтычнае жыццё даўно ўжо ахвяраваны шатану!
Атэна. О, з шатанам не жартуйце, Янак. Дазвольце мне без цырымоній вас так зваць!
Наскоўскі. Проша, але ж па такой жа прыяцельскай блізкасці дазвольце і мне вас велічаць Атэнай — тым больш што імя ваша належыць блізкай нам, студэнтам, багіні мудрасці... А адносна шатана, то я ўжо сапраўды шукаў магчымасці пабачыць яго, каб падпісаць выгадную для мяне ўмову адносна сваёй грэшнай душы...
Томашак. Такіх, як ты, Янак, шатану ў пекле не трэба: ты падаб’еш усіх яго сабратаў на непаслушэнства.
Скарына. Сказана някепска!
Атэна. Вы, бачу, аднолькава малаверы ў шатана. Але тры чвэрці італійцаў прызнаюць яго моц і асцерагаюцца з ім дражніцца, шукаюць ад яго ратунку ў царкве.
Наскоўскі (смеючыся). Іншы раз мне здаецца, што нашы духоўнікі ладзяць з пеклам і яго гаспадарамі!.. Прызнаюся, адзін час я верыў у існаванне шатана і па пэўных рэцэптах нават выклікаў яго на размову, але з гэтага нічога не выйшла. Так я страціў у яго веру.
Томашак. Такія грэшнікі, як ты, абавязкова трапяць да яго па смерці. Яму цікавей іншыя...
Наскоўскі. Скажам, такія, як ты... Не крыўдуй, Томашак, але ж, відаць, шатану цікавей тыя, хто хоча жыць добрымі хрысціянамі.
Джаніна. Я думала, што трапіла да добрых хрысціян, а тут успамінаюць, крый нас божа, шатана.
Скарына. Не пужайцеся, мы толькі разважаем, чаму нячыстаму цікавей змаганне за душы добрых хрысціян, чым тых, хто да яго мае непасрэднае дачыненне.
Джаніна. Праўда, ёсць і такія. Але яны ўжо ахвяраваны пеклу...
Томашак. Чуеш, Янак, гэта пра цябе сказана.
Наскоўскі. Хай так, аднак жа я заклікаў шатана, каб ён сам з’явіўся да мяне... Але годзе на гэту тэму. Мы хочам сёння адпачыць і ад багаслоўя, і ад вызваленай навукі... Будзьма ж сапраўды вясёлай моладдзю! Я наліваю нашы кубкі. (Налівае ўсім.) Хай ламбардскае дасць нам весялосць. (Паднімае свой кубак.) Першае наша слова будзе: п’ём за здароўе нашых дарагіх госцяў, шаноўных Атэны і Джаніны, слаўных дачок гасціннай Падуі!
Наскоўскі. На стале ёсць некаторая закусь... Проша не забываць пра гэта, шаноўныя госцейкі і падуанскія студэнты. (Бярэ лютню.) А каб не было сумна, дазвольце ў гусце тутэйшых спевакоў выканаць адну канцону, якая будзе некаторым уводам у нашу вечарыну... Склаў яе Бальтэра Сона, які лічыў, што жыццё нам дадзена не для таго, каб два разы на тыдзень не есці скаромнага і печанага! (Падыгрывае сам сабе. )
Сонца ідзе на спачын,
Змрок валодае зямлёю...
Сэрца ж не хоча спакою;
Поўна яно да краёў, поўна, галубка, табою!
Знаў бы, мінаў бы той дом,
Дзе я сустрэў сваю долю,
Слодыч кахання спазнаў,
Страціў дзе я сваю волю...
Хай жа Амур-жартаўнік
Прыйдзе цяпер у падмогу,
Дасць мне сустрэчу з табой
І нам пакажа дарогу.
О, каб ты знала,
Як я сэрцам няшчасным палаю,
Дык захацела б тады
Бачыць мяне толькі шчасным!
Атэна (весела). Не кепска! І словы, і мелодыя мне падабаюцца! Дайце ж мне лютню, я выканаю вам, нібы ў адказ, песню пра настрой дзяўчыны. (Пачынае.)
Вечар настаў... Пахі кветак мацней...
Сум маю душу ахутаў...
Што мяне стрэне далей?
Толькі не быць бы мне скутай!
Зараз вольны я птах,
К сонцу узняцца жадаю,
Бо не ў жыцця ланцугах —
Дзе захачу, там лятаю...
Скарына. А хто аўтар канцоны?
Атэна (смеючыся). Адна знаёмая вам дзяўчына. Яна ж дала і музыку на гэту дзявочую песню.
Скарына. І тое, і другое — вельмі мне падабаюцца.
Томашак. Ну, а я вам прапяю чэшскую народную песню — харал утраквістаў... Думаюць, што склаў яго наш выдатны вучоны Як Рокічан, празваны папістамі «арцыерэтыкам».
Атэна ў сваім пакоі знаёміць Скарыну з уласнай бібліятэкай. Часткова яна складаецца з рукапісных кніг, часткова — з прадукцыі першадрукарняў Венецыі, іншых італійскіх гарадоў, а таксама замеж’я — Парыжа, Нурэнберга.
Атэна. Мая ўласная бібліятэка яшчэ невялікая. Але за адзінаццаць гадоў, пры дапамозе таты, які ў дзень майго нараджэння і ў дату смерці мамы нязменна прэзентуе мне які-небудзь цікавы твор славутых класікаў — лацінскіх і грэцкіх, сабралася нямала каштоўных паасобнікаў. Я маю поўную «Энеіду» Віргілія, яго «Буколікі», Авідзіевы «Мэтамарфозы» і «Мастацтва кахання», сшыткі выбраных твораў Лукрэцыя, Катула і Праперцыя... З грэкаў маю поўныя «Адысею» і «Іліяду» Гамера, сшытак найлепшых твораў Анакрэона, драматычныя творы Сафокла і іншых.
Скарына. Якое багацце!.. А я колькі ні капіяваў для сябе — як прыпрэ бяда, як не стане сродкаў на жыццё, толькі рукапісы добрых твораў і даюць выхад, хоць прадаеш іх танна.
Атэна. Творы Анакрэона і Авідзія ўласнаручна перапісаны. Іншае — або я заказвала перапісчыкам, або атрымлівала ад таты.
Скарына. А з гісторыкаў што-небудзь маеце?
Атэна. Мала, хаця гісторыю Рыма і класічнай Грэцыі я вывучала па арыгіналах з бібліятэкі таты, які мае ўсе кнігі Ціта Лівія і пазнейшых, а таксама з бібліятэкі універсітэта... У мяне ёсць толькі «Югуртынская вайна» Салюсція ды Ксенафонтаўскі «Анабазіс»... Крыху больш маю з філязофіі: платонаўскія «Гутаркі з Сакратам» і два творы Арыстоцеля.
Скарына. Платона я ў вас, Атэна, папрасіў бы даць мне для скапіявання.
Атэна. З задавальненнем! Хочаце — прынясу?
Скарына. Прасіў бы!
Атэтта выходзіць і праз хвілю вяртаецца з рукапісным паасобнікам, які і падае Скарыне.
Скарына. Які прыгожы рукапіс!
Атэна. Гэта падарунак таты ў прошлым годзе. Так, рукапіс выключны па якаснасці пісьма і дакладнасці — рабіў яго адзін з лепшых перапісчыкаў з кляштара Джустыны — падрэ Аліўера Санці... Капіяваны па заказу таты.
Скарына (разглядваючы пісьмо). Не, як ні вялікае вынаходніцтва кнігадруку, але мы яшчэ не скора адмовімся ад рукапісных кніг... Гусінае пяро ў напрактыкаваных руках — таксама мастацкая праца, у якой кнігадруку прыйдзецца яшчэ вучыцца, перш чым нешта ціснуць металёвымі літарамі. Глядзіце, якая роўная рука ў падрэ — літары выпісаны, як нізкі перлаў... Якое хараство! Што ж, гэта прыахвоціць і мяне прыстасаваць сваю руку пры спісванні. Атэна, а што ў вас ёсць з сучасных італійцаў?
Атэна. У мяне ёсць таксама цудоўны рукапіс — толькі перапісчыка Венецыі — паасобнік усіх санетаў Петраркі. На ім — уласнаручны надпіс славутага паэта, зроблены, калі ён быў госцем Падуі і тата папрасіў яго даць памятны аўтограф.
Скарына. Так, гэта цэлае багацтва, калі параўнаць з тым, што ёсць у мяне.
Атэна. Раз вы ставіце сабе такую вялікую мэту, як служэнне свайму маладому па культуры народу,— вам трэба збіраць тое, што для гэтага будзе карысна.
Скарына. Яно так, канешне... Але ж самому не пад сілу ўсё скапіяваць. А тут і брак сродкаў, і брак часу, які адбірае вучоба ва універсітэце.
Атэна. Рабіце гэта з дапамогай сваіх сяброў.
Скарына. І іх бракуе: Наскоўскі захапляецца сваімі кодэксамі і каментарыямі да іх, Томашак капаецца ў творах айцоў царквы.
Атэна. А я? Вы не лічыце мяне сваім сябрам?
Скарына. Шаноўная Атэна! Я не смею нават марыць пра гэта...
Атэна. Дарэмна... З дня майго нараджэння, калі вы, Франчэска, падалі і мне такую смелую і спагадную для мяне думку — выносіць свае веды на арэну публічнай дзейнасці,— з гэтага часу я стала лічыць вас сваім другам, а, значыцца, і блізкім вам чалавекам. Я прапаную вам карыстацца маімі сіламі — сабе ў дапамогу. Складзіце спіс твораў, якія вам патрэбна мець, і я з прыемнасцю і задавальненнем дапамагу вам у адпаведным набыцці, і нават больш... Я чалавек вольны, маю досыць часу і ахвоча займуся, скажам, капіяваннем таго ці іншага рэдкага твора.
Скарына. Бязмерна вам дзякую. Але ў першую чаргу я прасіў бы вас памагчы мне ў складанні самога спісу таго, што варта мне мець.
Атэна. Ахвоча дапамагу вам у гэтым, Франчэска. Пачнём з абмеркавання таго, што павінна быць у вашай уласнай бібліятэцы. Мая першая тут парада: усё, што ёсць ужо надрукавана, капіяваць ад рукі няварта.
Скарына. Згодзен з вамі, Атэна.
Атэна. Капіяваць варта толькі тое, што можа не з’явіцца ў друку. Апроч таго, я раіла б вам творы грэкаў. Грэцкай мовай я валодаю настолькі, што здолею зрабіць для вас, Франчэска, добры пераклад на лаціну. Вы што б хацелі мець з элінаў?
Скарына. О, я шмат чаго хацеў бы мець!
Атэна. Але што — у першую чаргу?
Скарына. Раз вы ўжо такія добрыя, я б папрасіў Гесіёдавы «Працы і дні»... Толькі трэба параіцца з вашым татам, дзе дастаць найбольш поўны і якасны паасобнік.
Атэна. Пра Гесіёдавы «Працы і дні» я даведаюся ў нашага падрэ Саніна, бібліятэкара універсітэта. Ён добры знаўца рукапісаў старых класікаў і нам параіць, у каго ці дзе ёсць самы вывераны спіс.
Скарына. Універсітэцкі унікат я праглядаў, але паколькі ў ім ёсць самыя звыклыя граматычныя памылкі, я лічу яго дрэнным. Якаснасць тэксту — важная справа, і мне было б шкада патрачаных вамі на пераклад часу і сіл.
Атэна. Франчэска, я думаю, што грэцкую копію я закажу скрыбарыю бібліятэкі. Яму ахвоча заказваюць усе, каму патрэбна. Я маю ўласныя, ад матулі пакінутыя грошы, і іх хопіць не на адзін твор, а найменш на дзесяць-дванаццаць. Частку копій я магла б зрабіць сама, частку ж — сабраць спаміж знаёмых. Мой тата мог бы зрабіць першы ўклад дзеля такой, як ваша мэта...
Скарына. Пра гэта гаварыць з ім рана. А вашу дапамогу я б прыняў ахвоча, калі б мяне не засмучала тое, што гэта патрабуе безліч сіл і часу. Лепш вам, Атэна, аддаць іх на нешта больш карыснае!
Атэна. Ах, Франчэска, калі б вы ведалі, як я зайздрошчу вам, што маеце вы такую мэту слаўную ў сваім жыцці!.. Мая вам дапамога ў гэтым сэнсе дае мне толькі радасць (ціха). І нават больш таго — калі б вы заглянулі ў сэрца...
Скарына. Так глыбока тут заглядваць я не маю права...
Атэна (ціха). А што рабіць, калі часам сэрца прэтэндуе.
Скарына. О, калі б я свайму сэрцу дазволіў весці мяне туды, куды яно захоча... Я не пакінуў бы і Полацка свайго. А можа, жыць бы мне заўсёды ў Кракаве прыйшлося, асесці залежным у Празе ці пеставаць дзетак сваіх у Падуі... Ёсць, аднак, патрэба больш рупная, чым шчасце асабістае...
Атэна (настойліва). Франчэска, я разумею вашу асцярожнасць у справах сэрца... І ў сябе там, у Полацку, вы маглі б абраць сабе спадругу, і ёсць дастойныя ў Кракаве і ў Празе. Усё стала больш за тым, каб гэта вам мэты дасягнуць сваёй не перашкаджала... А ўдваіх ісці па дарозе да ўдзячнай мэты — куды лягчэй, калі не толькі абедзве галовы кіруюцца адной ісці дарогай ў светлай справе, але і сэрцы б’юцца ў такт, супольна лучачы абодвух. Вы разумееце мяне, Франчэска?
Скарына (цёпла). О, канешне, гэта было б ідэальна! Прызнаюся я вам, Атэна, шчыра: гэта было б вяршыняй шчасця, але не дадзена мне тое...
Атэна. Мне здаецца, вы розумам — не сэрцам тут кіруецеся...
Скарына. Калі б вы ведалі, Атэна, як часта марыў я сустрэць такую вось, як вы, дзяўчыну...
Атэна (рашуча). Вы яе сустрэлі... Вось мая рука вам! (Працягвае руку.)
Скарына (палка). А сэрца?
Атэна (радасна). Яно даўно ўжо ваша!..
Скарына (таксама радасна). Гэта праўда?!
Атэна. Так! Праўда!
Скарына (цалуе руку Атэны, якую трымае ў сваёй). Якое шчасце!
Атэна (з палкім шэптам). Франчэска, я адкажу не так — на наша шчасце! (Абдымае яго, галубіць да грудзей, пяшчотна цалуе.) Вось якое наша шчасце!
Скарына. О, Атэна! Скажу ізноў — без меры я шчаслівы!
Атэна (цалуючы яго і ў вусны, і ў вочы, і ў лоб). Закрый свае ты вочы, мілы! (Цалуе.) Цалую іх за тое, што яны абралі хоць і нялёгкую, але светлую дарогу — на шчасце грамадзянства! (Цалуе ў лоб.) Цалую галаву тваю за думку светлую — служыць свайму народу! (Цалуе ў вусны.) А гэты пацалунак — ад сваёй вернай спадругі на шляху абраным! Што б ні паслала ў будучым нам доля, стаяць з табой заўсёды поруч я клянуся!
Скарына. А я клянуся прыкласці ўсе сілы, каб быць цябе дастойным...
Атэна (цалуючы яго). Я гатова бясконца дзякаваць долі, якая прывяла цябе ў Падую за асветай і злучыла тваё жыццё з маім!
Скарына (адказваючы ёй пацалункам і галубячы). А калі мы адкрыемся тату твайму?.. Можа, сёння, зараз, як ён толькі вернецца дамоў!
Атэна (лічачы стукат). Раз, два, тры, чатыры! Гэта тата! Вось бачыш, Франчэска, як усё складваецца добра... Зараз яму і адкрыемся!
Разыходзяцца. Чутна, як прафесар кашляе. Дзверы адчыняюцца — і ён заходзіць.
Прафесар. Вось добра, што вы ў нас. Атэна прасіла для вас Лукрэцыя Кара ў добрым экземпляры. Прафесар Анталіна заўтра прынясе свой — рэдкай паўнаты і дакладнасці унікат, з уласнай бібліятэкі. Заўтра я вам, Скарына, яго дам. Вы самі яго будзеце капіяваць?
Атэна. Не, татка, я хачу памагчы Франчэска ў гэтым. Тым больш, што гэта будзе пачатак нашай супольнай бібліятэкі.
Прафесар. Не разумею цябе.
Атэна (падбягае да бацькі і туліцца да яго). Я растлумачу табе, татуля! Мо гэта для цябе і нечакана, але я і Франчэска хочам стацца мужам і жонкай і просім на гэта тваёй згоды, татка!
Скарына (крыху збянтэжана). Прафесар, гэта такое для мяне шчасце, што я не ведаю, як прасіць на гэта вашай згоды...
Прафесар (смеючыся). Вось у чым справа... А то я не разумеў, да чаго Атэна сказала, што вы заводзіце супольную бібліятэку! (Цёпла.) Калі ж вы паспелі так падружыцца, што загаварылі аднолькава?.. Мілая дачушка, ты добра ведаеш, як я гляджу на такія пытанні: ты вольная ў выбары свайго сэрца. Вы, Скарына, таксама ведаеце, што я асабіста цаню вас — як чалавека і маладога вучонага... Але, любыя дзеці, ці думалі вы пра тое, дзе прыйдзецца вам жыць і працаваць?
Атэна. Я ведаю, што для цябе разлука са мною будзе цяжкай. Але ў Франчэска ёсць мэта — несці свет веды свайму народу. І гэта вымагае ад яго вярнуцца на бацькаўшчыну. Я ж атрымаю магчымасць памагаць яму ў гэтай удзячнай працы... Мае веды, закладзеныя табой, будуць служыць высокай мэце жыцця майго абраніка-мужа... Італія багата людзьмі асветы і навукі. У сябе ж, на далёкай Белай Русі, Скарына першым распачне кнігадрук, пашырэнне навук.
Прафесар (засмучаны). Так, Атэна, я буду нудзіцца без цябе, калі ты мяне пакінеш і выедзеш на Русь. Але я не стану перашкаджаць вашаму шчасцю... Толькі, думаю, Скарыне яшчэ прыйдзецца які год канчаць адукаванне. За гэты час я прывыкну да думкі аб непазбежным вашым ад’ездзе. Дык злучыце ж вашы рукі і... (Атэна і Скарына становяцца адзін супроць другога, злучаюць рукі.) Бласлаўляю вас, дзеці мае, зычу шчасця і кахання!
Наскоўскі. А ты над чым карпееш, Франусь?
Скарына. Учора кончыў капіяваць Петраркавы санеты, а сёння распачаў іх аздабляць застаўкамі і канцоўкамі па экземпляру, што дастаў я праз Атэну... Ёй гэты рукапіс паднёс на памяць бацька, заказаўшы кнігу лепшаму з каліграфістаў Падуі.
Наскоўскі. Дарэчы, за колькі ў Празе ты прадаў стары свой экземпляр Петраркі?
Скарына. За дзесяць талераў.
Наскоўскі. Вельмі танна!
Скарына. Што ж зробіш, калі мне выхаду другога не было. Прытым жа сшытак гэны быў няпоўным санетаў зборам — каля сарака ўсяго ў ім было твораў. І толькі літары аздобіў я там фарбаю і срэбрам... А гэты экземпляр рыхтую я багатым.
Наскоўскі. Пакуль што каштоўныя кнігі і рукапісныя... А ў меру пашырэння друкаваных праз вынаходства Гутэнберга кнігі патанеюць настолькі, што мала хто паквапіцца на рукапісныя, хіба толькі тыя, што яшчэ не друкаваны.
Скарына. Я думаю таксама... Розніца яшчэ ў тым будзе, што каліграфічна пісаныя, з аздабленнем застануцца унікальнымі заўсёды, тады як друкаваныя — тандэтам... Прытым жа ў тых краінах, дзе друк яшчэ слабы, або дзе і зусім нераспачаты, там рукапісы доўгі час яшчэ ўжывацца будуць. Вазьмі хоць нашу Русь... Кнігі друкаванай там пакуль няма зусім. Я часта думаю пра гэта... Гэх, каб там знайшоўся хто з заможных і даў бы сродкі — я першы стаў бы працаваць для кніжнага ціснення... Вялікую заслугу меў бы той, хто паклаў бы пачатак гэтай справе...
Наскоўскі. Як кончыш тут навуку, бярыся пільна за такую справу. Адшукай такіх людзей ці ў Вільні, ці ў Полацку сваім.
Скарына. Іншы раз, карпеючы над рукапісам, я думаю пра родны мой народ і мару стаць там закладальнікам друкарні... Іншы раз устае мне думка, ці нельга б гэта ў Празе распачаць: там і людзей такіх знайсці, здаецца мне, магчыма.
Наскоўскі. І гэта слушна... Прага — залатая макаўка славян наогул. І Кракаў наш някепскі... Ды Прага ўсё ж багацей. Паспрабуй у Празе прытуліцца, а з часам перавандруеш ці ў Вільню, ці да сябе ў Полацк слаўны...
Наскоўскі. Толькі памятай, голубе, што падуанскі біскуп не далей як учора выклікаў да сябе афіцэра сенторыі і разам з ім для спалення адабраў у краме Бэпа сем «шкодных хрысціянству» рукапісных кніжак. Ды калі той спрачаўся, пагразіў судом сената.
Скарына. Прыйдзецца, канешне, гэта ўсё улічваць...
Наскоўскі (смяецца). Бачу, што ты разумееш з кожным днём, Франусь... (сардэчна.) Жыць трэба з галавою, мой браце. Царква не спіць.... А агонь, як ведаеш, не гасне не толькі перад абразамі, але і на пляцах...
Скарына (у задуменні). Але не гасне агонь і ў грудзях, і ў галовах тых, хто хоча несці агонь і свет чалавечай веды...
Наскоўскі. Ну так, канешне... Я вось дык баюся за нашага Томашака... Таверны за Брэнтаю кіпяць неасцярожнай справай.
Скарына. А што, падмайстры хіба хвалююцца так гостра?
Наскоўскі. Не крыўдуйся, Франусь! Ты, браце, крыху з шорамі на вачах ці як той пустэльнік — запакаваў вушы, каб не чуць грэшных людскіх размоў... Без жартаў: ты маеш некаторы ўплыў на Томашака. Перасцеражы яго... Бо падслухачы сенторыі сланяюцца таксама па тых тавернах, дзе і падмайстры збіраюцца за кубкам калабрыйскага...
Скарына. Наколькі ведаю і гаварыў я з ім, ён, наш Томашак, носіцца з думкай пра хрысціянскае братэрства...
Наскоўскі. Ды толькі, слухаючы яго, разважаюць па-іншаму падмайстры... Іх думка: ці хрысціяне іх майстры? У майстроў — адзін голы матэр’яльны інтарэс, выгада свая. А калі майстры кіруюцца толькі ў свой бок, дык вывад просты: змагацца трэба іншым спосабам...
Скарына. Якім жа?
Наскоўскі. Падмайстры складаюць патаемныя братэрствы, робяць змову ісці на працу толькі за высокую аплату і гэтаму падобна.
Скарына. Пры чым тут будзе наш Томашак?
Наскоўскі. Падслухачы адзначаць удзел Томашака ў руху падмайстраў, частыя яго бяседы з імі, дружбу... А там і недалёка будзе да небяспекі... Як жа: студэнт дый чужаземец, а лезе ў дружбу з бунтарамі... Бо як іначай яны палічаць падмайстраў, як не бунтарамі супроць парадку, які карысны толькі ім... Венецыя майстроў заўсёды падтрымае.
Скарына. Ты кажаш, зайшла ўжо справа так далёка?
Наскоўскі. Я пэвен, што выбух нейкі будзе з падмайстрамі... Ці далёка да бяды Томашаку?!
Скарына. Трэба з ім пагаварыць аб гэтым...
Скарына. Ты якраз, Томаш, на часе. Трэба нам з табой пагаварыць сардэчна.
Томашак. Пра што?
Скарына. Мы якраз гаварылі пра цябе, Томашак...
Томашак. А ў чым справа?
Скарына. Непакоімся за цябе. Справа ў тым, што ты зачасціў за Брэнту. А там можна чакаць усялякіх нечаканасцей... Майстры абураны рухам падмайстраў, а ты часта з імі...
Томашак. Так, я часта з імі, бо кожнаму сумленнаму і добраму хрысціяніну трэба быць з імі, абяздоленымі, пакрыўджанымі...
Наскоўскі. Усё гэта так, калі б не тая небяспека, у якую могуць і цябе ўблытаць...
Томашак (горача). Трэба вам лепш ведаць, якія крыўды церпяць падмайстры ад сваіх гаспадароў, каб зразумець, чаму я падтрымліваю справядлівыя вымаганні падмайстраў. Яны самі і іх сем’і жывуць, што жабракі, у той час, калі майстры багацеюць і таўсцеюць.
Наскоўскі (здзекліва). Затое на тым свеце першыя будуць у раі, а тлустыя — смажыцца на патэльні, як кажуць некаторыя суцяшыцелі-прапаведнікі.
Томашак. Гэта кажуць недастойныя... Гэта царкоўнікі ператлумачылі Хрыста, нібы ён адкідаў змаганне са злом... А хіба ён не выгнаў з храма рассеўшыхся там наглых гандляроў? Хіба не ён даваў прыклад, што добры гаспадар знішчае шкоднае зелле агнём? А пра сябе ці не казаў ён, што прынёс не лад, а меч?
Наскоўскі. Усё гэта так, але ж царква мае такую моц, што небяспечна з ёй табе змагацца сам-адзін.
Томашак. Я не выступаю супроць яе, як такой... Я прапаведую хрысціянскія думкі пра тое, што паміж сабой падмайстры павінны быць злучаны як добрыя хрысціяне самым цесным братэрствам.
Скарына. Вось у гэтым і ёсць небяспека для майстроў, з якімі пасіляюць сваю барацьбу падмайстры. Наскоўскі слушна баіцца за цябе, бо падслухачы шлындаюць па тавернах за Брэнтай і не могуць не заўважыць тваёй цеснай дружбы, а то і чуць твае размовы з падмайстрамі...
Наскоўскі. Зразумей, Томашак, што сенторыя места Падуі — у руках майстроў. А калі што — то і леў Венецыі прыйдзе ім на дапамогу. Правялі ж яны пастанову аб забароне злучэнняў падмайстраў... Латва і пакараць за складанне новых, на гэты раз патайных хаўрусаў...
Томашак. Бачу я, што вы ўсё-ткі таксама кепскія хрысціяне! Гэтак разважаючы, недалёка і да вываду: «З ваўкамі жыць — па-воўчы і выць...»
Скарына. Ну не! Мае сімпатыі — нязменна на баку падмайстраў. Але ж трэба цвяроза ўлічваць усе абставіны.
Томашак (гневаючыся). Што вы ад мяне, шчыра кажучы, хочаце? Каб я перастаў весці дружбу з падмайстрамі? Не хадзіў больш за Брэнту?
Наскоўскі. Каб ты быў асцярожны, улічваў усе абставіны.
Скарына. Я далучаюся да такой табе дарады, Томашак. Мы тут людзі чужыя...
Томашак (перабіваючы, палка). Людзі працы, людзі гаротныя, пакрыўджаныя — нам не чужыя, а блізкія...
Скарына. Ты перабіў мяне... Я не хачу сказаць: яны нам чужыя, а другое, што сенторыя, майстры паглядзяць на нас, як ім чужых... І таму больш сурова падыдуць да цябе.
Томашак (крыўдліва). Я дзякую вам, сябры, за гэткія дарады і перасцярогі. Аднак ад людзей, дзеля якіх я хачу быць карысным, ніколі не адмоўлюся, чаго б гэта мне ні каштавала...
Наскоўскі. А шкада, бо я асабіста чамусьці непакоюся: мне здаецца, што кіпень можа выбегчы з катла, у якім бурліць... А тады недалёка да розных прыкрых падзей. Італійцы — народ гарачы, неспакойны, лёгка запальваюцца і здатны на вострыя пратэстацыі. Але кіньма пра гэта...
Скарына (спахапіўшыся, да Томашака). Гэх, добра, што ўспомніў... Я сустрэў, Томашак, Джаніну. Яна прасіла цябе падысці да яе сёння вечарам...
Томашак. Джаніна? А ў мяне якраз умоўлена сустрэча з Баміча наконт статута іх брацтва... І ўсё ж я забягу на хвіліну да яе: пэўна, якаясь пільная справа...
Скарына. Так, так! Прасіла гэтак і сказаць табе: нейкая неадкладная справа.
Томашак (у роздуме). А мо лепш так зрабіць: зараз пайсці да яе. Тады вечарам буду вольны. (Хапае свой плашч і берэт і пакідае пакой.)
Наскоўскі. Франусь, мне прыйшла добрая думка! Перагавары ты з Джанінаю, выкажы ёй нашы трывогі за Томашака... Хай яна з ім пагаварыла б: ён яе паслухае, бо больш чым паважае яе...
Скарына. Ды што ты? Я неяк не здагадаўся...
Наскоўскі. Я выпадкам натрапіў на адну падзею ў парку Леантэса... Яны кахаюць адзін другога, і яна нават больш ад яго ў захапленні.
Скарына. Ды што ты?
Наскоўскі. Я даўно заўважаў, што яны адзін да другога цягнуцца. А тут надышоў знянацку ў момант, калі яны галубіліся з усім палам чыстага кахання...
Скарына. Калі так, я пагавару з Джанінай — яна здолее яго ўтрымаць ад неразважных крокаў.
Наскоўскі. Бэпа! Вы разумееце, што выратаваць ад смерці рэдкай сумленнасці нашага таварыша, які не вінаваты ў пагроме сіньёрыі,— святы абавязак і ваш, і кожнага чалавека!
Бэпа. Для мяне просьба маёй маткі, словы яе аб нявіннасці Томашака — усё! Я зраблю ўсё, што ў сілах, каб памагчы яму ўцячы, але на гэта патрэбны грошы ка*ту і некаторым з гарадской старожы. Дарма на гэта людзі не пойдуць — вы самі разумееце. Потым яму трэба зараз жа выехаць з Падуі — іначай яго тут знойдуць, і ўсё прапала.
Наскоўскі (вымаючы з кішэні мяшэчак з грашыма і перадаючы яго). Вось тут пяцьсот дукатаў — усё, што мы маглі дастаць... Ён ведае, што мы рыхтуем яго пабег... У пісульцы, якую мы перадалі яму пры выхадзе з суда, гаворыцца, каб ён быў у заездзе «Добры пачын» за Брэнтаю, дзе яго чакае фурманка...
Бэпа (разлічвае ўпаўголаса). Трыста — кату, па сто — двум вартавым... Бадай што хопіць! Ну, хай нам дапаможа прачыстая і ўгоднік святы Францыск, заступнік за ўсіх нявінных! (Хрысціцца.) Пайшоў! (Выходзіць.)
Наскоўскі. У добры час, Бэпа! (Застаўшыся адзін.) Толькі б удалася гэта справа (да сябе). Якое залатое сэрца ў Джаніны!.. Прынесла грошы, адкладзеныя бацькам ёй на пасаг! Што значыць каханне!.. Яе выступленне на судзе робіць ёй чэсць.
Наскоўскі. Уваходзьце!
Джаніна (уваходзіць у плашчы). Выбачайце, Ян! Але я не пэўна за поспех Бэпа: гэткія справы не лёгкія. Сядзець дома я не ў сілах... Я надумала самой шукаць іншых крокаў паратунку. Я хачу прасіць жонку Падэсты, каб яна ад сябе ўгаварыла мужа не спяшацца з перадачай пастановы суда кату... Іначай можа стацца, што кат захоча выканаць кару смерці на двары турмы, каб хутчэй кончыць з такой справай, раз суд пастанавіў пакараць Томашака не публічнай смерцю... Гэта можа даць час на пабег, калі Бэпа ўсё здолее наладзіць. Я зайшла, каб паведаміць вам пра гэты свой намер.
Наскоўскі. Гэта добрая думка!
Джаніна. Тое ж радзілі мне і Атэна, і прафесар. Ад іх я і зайшла сюды! (Склаўшы малітоўна рукі.) О міласцівая святая патранеса Клара, памажы нам у гэтым! О святы Францыск, памажы добрай справе выратавання нявіннага!
Наскоўскі (расчулена). Больш бадзёрасці, Джаніна! Міласцівы бог не дапусціць такой людское несправядлівасці.
Джаніна (з упэўненасцю). Не, канешне не! Я веру ў ласку боскую! Бывайце! (Выходзіць.)
Скарына (некаторы час моўчкі глядзіць на галаву Томашака, потым набліжае яе да сябе, адкрывае вейкі яе вачэй). Томашак, я хачу бачыць бляск тваіх вачэй, хачу гаварыць з табой! Вось яны, твае мілыя вочы! Ты сустрэў смерць смела, падзяляючы думку, што нельга хрысціянам тварыць несправядлівасць... Ты ў гэтым следаваў свайму вялікаму прапаведніку справядлівасці Яну Гусу. У табе яшчэ жыў дух славутага змаганніка за лепшую долю чэшскага люду Яна Жыжкі... Але людская несправядлівасць перамагла жменьку пакрыўджаных людзей! І ты стаўся ахвярай уладароў тутэйшага жыцця! Ім мала было сваіх... Саванаролаў... (Ускоквае, узняты нейкай думкай.) Што ж прычынай усяму? Я, мой дружа, мой мілы Томашак, лічу, што пакуль людзьмі валодае цемра, датуль і будзе панаваць лютасць над справядлівасцю!.. Царква — у лапах людзей, якія прыстасавалі яе да сваіх паслуг, патрэб заможных, бязлітасных выкарыстальнікаў працы беднага... Як перамагчы іх? Я лічу, што толькі асвета, навука выведзе людзей з гэтага царства людской цемры, адчыніць вочы і сваім прыгнечаным, і тым, хто не мае нічога супольнага з валадарамі сучаснага жыцця. І вось, гаворачы з табою ў апошні раз, я спавядаю перад табою свой задум...
Дзверы пакоя адчыняюцца. Наскоўскі, увайшоўшы ціхама і пачуўшы размову Скарыны з галавой Томашака, затрымліваецца ля дзвярэй, каб даслухаць гэту размову.
Скарына. Клянуся перад табою, што аддам усе свае сілы, усё сваё жыццё, каб пашыраць шляхам кнігадруку навуку, веды і тую асвету, якая паможа людзям перамагчы цемру і несправядлівасць.
Наскоўскі (ціха, задумна). Так, так, Франусь, ніколі нельга паддавацца цемры. Колькі хапае сіл і магчымасцей, трэба змагацца з ёю... Але мусім прызнацца, што аднаго кнігадруку як сродку ў змаганні — мала... Яшчэ мудры Сакрат спадзяваўся, што досыць ведаць, што такое зло, каб не рабіць яго людзям. Але і добра ведаючы, што ёсць зло, людзі твораць яго. Потым, я, Франусь, не падзяляю тваёй думкі аб паспольстве... Я яшчэ разумею працу для людзей бяздольных — любое паляпшэнне іх становішча — заслуга... А вартасць іншых станаў паспольства, па-мойму, невысокая... Сёння яны вас падтрымаюць, заўтра адракуцца... Вазьмі вось прыклад — Томашака — ніхто з семнаццаці суджаных падмайстраў, вучняў майстроў і чорных работнікаў ніводнага слова кепскага пра яго не сказаў, не сцвердзіў, што ён іх агітаваў... Усе ў адно слова казалі: студэнт рэдкай дабраты, толькі цікавіўся нашым рухам... А ці перашкодзіла гэта яго асудзіць на смерць? Абарона яго універсітэтам таксама не памагла. І суддзя венецыйскага сената стаў на бок майстроў, бо рэспубліка — гэта рэспубліка заможных... А вазьмі нашу Польшчу або вашу Русь. Тое ж самае мы там бачым... Не, браток мой Франусь, адной асветы праз друк мала...
Скарына. І ўсё ж — гэта адзін з удзячных спосабаў, бо з цемраю, з несвядомасцю толькі і можна змагацца асветай.
Наскоўскі. Гледзячы якой асветай...
Скарына (горача, з верай у моц сваёй аргументацыі). Творамі Каперніка, ведамі медыцыны...
Наскоўскі. Але не астралёгіяй і не алхіміяй...
Скарына. А чаму чалавеку не шукаць і там падтрымкі сваім думкам? Чаму не выведаць таямніцы прыроды, скрытыя ад нас?..
Наскоўскі. Марная, браток, трата часу і сіл... Лепш заглянуць у людскую практыку змагання ды думаць, як пазбаўляцца ад памылак былых кіраўнікоў руху за вызваленне людзей, хаця гэта таксама не простая рэч.
Скарына. Гуртаваць сілы справядлівых людзей, яднаць іх на глебе непарушнасці, несці свет у тыя колы, якія з’яўляюцца пазней асновай змагання за лепшую долю...
Наскоўскі (з усмешкай). А потым наглядаць, як яны бяссільны што-небудзь змяніць у строі жыцця... Для гэтага мала мець адзін век часу...
Скарына. І ўсё ж працаваць для будучыні — варта!