Нават калі ляцець на верталёце над гэтымі балоцістымі лясамі, яны ўяўляюцца бяскрайнімі. Неабсяжны, ярка-зялёны летам і бура-зялёны на белым зімой ландшафт, які за тысячагоддзі адшліфавала ўсемагутная прырода...
Мяркуюць, што перад апошнім чацвярцічным перыядам тут нястрымна плёскаліся бязмежныя хвалі цёплага мора, назва якога, калі і была, сцерлася ў нябыце. Лёд з поўначы зрушыў узгоркі, горы, пахаваў пад імі акваторыю - і толькі Ўсявышні ведае, што робіцца пад кавалачкамі цвёрдай і ворнай глебы, на якіх праз пэўны час атабарыліся людзі.
Прыехалі сюды неяк геолагі, правяралі, ці не тоіць непраходная багна нафту. Так і з'ехалі ні з чым - сейсмографы сведчылі то аб бяздонных падземных плынях, то аб гіганцкіх пустотах. Урэшце размытую справаздачу завяршылі высновай: «У бліжэйшыя пяцьдзесят гадоў распрацоўка радовішчаў немэтазгодная».
Эх, людзі-людзі! Якія «пяцьдзесят гадоў»?! Вы нават не кватаруеце на гэтай планеце, бо кватарант хоць бы ў нечым роўня гаспадару. Вы - пыл, які задзірысты вецер можа развеяць ва ўсе бакі, маркотны дождж - размыць у гразь, раз'юшаны мароз - ацвердзіць у камень. А потым усё паўторыцца тысячы разоў! Ёй, усемагутнай Прыродзе, зусім абыякава, існуеце вы ці не. І пазірае яна з халодным спакоем вечнасці на вас, часовых прыблудаў. І вы можаце вытвараць, што толькі ў галаву ўзбрыдзе: высякаць лясы, асушваць балоты, паварочваць рачныя плыні - толькі сабе горш зробіце. Пройдзе некалькі тысячагоддзяў, а не пашчасціць - стагоддзяў, і след ад вас і вашых спраў згіне: дрэва струхлее ў глебу, на якой уздымуцца новыя лясы, жалеза ссыплецца ржой і зноўку спрасуецца ў руду: бетон і шкло здрабнеюць у пясок і збяруцца ў новыя радовішчы. І вам, што з зямлі чарвякамі выпаўзлі, да яе атамамі прытуліцца давядзецца.
І хто ўспомніць тады, што былі вы тут калісьці? Хіба што далёкія нашчадкі вось гэтай невядомай мошкі, якую вы інстынктыўна забілі пстрычкай. Ім наканавана перажыць вас.
...Патанула ў глыбінях стагоддзяў і сама праўда аб з'яўленні тутэйшых люзей. Парастаюць мохам паданні, што ад пакалення да пакалення губляюць дакладнасць і адпаведнасць ісціне з-за недасканаласці чалавечай памяці і спрадвечнай звычкі прыхарошваць і сімвалізаваць з'явы мінулага.
Наведваліся сюды і этнографы, вывучалі мясцовую гаворку, запісвалі легенды і быліны. Было гэта яшчэ ў мінулым стагоддзі, і сённяшнія даследчыкі, грунтуючыся на іх дадзеных, як на гістарычных дакументах, лічаць: першыя пасяленцы прыйшлі ў гэтыя мясціны паўтара тысячагоддзя таму. Мяркуюць, што належалі яны да рэшткаў некалі ваяўнічага, а пазней практычна вынішчанага ворагамі раўніннага племені корычаў. Зрэшты, бясспрэчна тое, што прозвішча «Корыч» існуе ў наваколлі з тых часін, калі чарговаму цару прыйшла думка ашчаслівіць прозвішчамі ўсіх сваіх падданых.
Прытоеная між балотамі вёсачка мае ўтульную і таямнічую назву - Закуцце. Нават паходжанне назвы ў мясцовых краязнаўцаў выклікае рознагалоссе: адна версія - проста куток зацішны, другая - памяць пра каваля Данілу, які паўтара стагоддзя таму кайданы кляпаў.
Схаванае ад астатняга свету Закуцце з райцэнтрам Дзежынам злучана прасёлкавай дарогай праз Рудню, прамысловы пасёлак. Але гэтая грунтаваная дарога, пасечаная каранямі векавых дрэў і ўезджаная трактарамі да глыбокіх каляін, час ад часу робіцца непралазнай - то ад ліўневых дажджоў, то ад зімовых завірух. Таму аўтобуснага маршрута ў Закуцце няма. А з улікам бесперспектыўнасці вёскі і дзіравага, як старое рэшата, раённага бюджэту будаўніцтва дарогі пераносяць з года ў год, з дзесяцігоддзя ў дзесяцігоддзе. Таму, калі і выбіраўся хто з закуцян у Дзежын, дык да Рудні даводзілася мясіць гразь дзевяць кіламетраў завілістым і змрочным, як намеры нячысціка, шляхам. Паляўнічыя казалі, што напрасткі можна і праз шэсць кіламетраў дабрацца. Ды неяк адзін з іх не вярнуўся...
А калі хто прыезджы хацеў патрапіць у Закуцце да старой Паўлючыхі, вядомай ва ўсёй вобласці знахаркі, то адзін ісці не адважваўся - лічыў за лепшае наняць мясцовага правадніка. Праваднікі за свае паслугі звычайна бралі гарэлкай, але згаджаліся і на грошы, бо ў Закуцці ў любы час можна было разжыцца самагонам. Гэты напой меў настолькі трывалыя і даўнія традыцыі, што нават пунктуальныя немцы за тры гады акупацыі, як ні стараліся, не здолелі навесці тут «орднунг». Так і падпойвалі ўсю вайну закуцяне і паліцаяў, і партызанаў - хто заявіцца.
Перыядычна аб'яўлялася барацьба з самагоншчыкамі і ў наш час.
...Наехалі неяк дзежынскія міліцыянеры. Усю вёску ператармасілі, але ніводнага апарата так і не знайшлі. Рызыкнуў міліцэйскі капітан сваіх архараўцаў завесці ў лес: нехта падказаў, што ў ельніку барматуху гоняць. Спяшаўся капітан выслужыцца, ды і праваліўся ў багну. Ледзьве выцягнулі бедака! Вымак, твані нахапаўся, нейкія чарвячкі-крывасмокі цела абляпілі, і давялося закуцянам ратаваць служку і ад прастуды, і ад крывасмокаў. Лякарства, зразумела, якое - самагон. А як шалёгнуў камандзір, то і падначаленыя ўспомнілі, што не з лычкамі на плячах нарадзіліся. Так расперазаліся, што адзін нават зброю згубіў - дручок гумавы. А можа, і спёрлі ў п'янага. Толькі хто ж прызнаецца? А вёска чужынцам лішняга не скажа...
Ішоў час, мяняліся князі, каралі, цары, генсекі, прэзідэнты, аб'яўляючы Закуццю сваю ўладу над ім. А Закуцце не менялася. Ну не так, каб ужо зусім. Раз'язджаліся па гарадах і менш глухіх вёсках дзеці, а потым прывозілі на канікулы ўнукаў. Адукаваныя, трэба сказаць, і прывозіць стараліся як мага радзей: балотнае паветра не шкодзіла толькі карэнным жыхарам. А ва ўнуках закуцянская кроў часцей за ўсё была перамешана з іншаю крывёю, таму яны не заўсёды мелі імунітэт. Быў у вёсцы і свой бізнесмен: Галька, Фядотава дачка, прыватная прадпрымальніца, прывозіла ўсялякага тавару ад дзежынскіх аптавікоў - іголкі, тканіны, крупы, цукар... А потым калупалася, як усе, на агародзе, хадзіла ў журавіны і гандлявала патроху. І не тое, каб дзеля прыбытку вялікага, а па традыцыі - дзед некалі лабаз у Рудні меў. Былі ў Галькі і цукеркі, і кансервы, і жуйкі, і казённае віно, і цыгарэты. Старыя збольшага самі тытунь вырошчвалі і ў самакруткі круцілі. А мужчыны сярэдняга ўзросту, якія па свеце пабадзяліся, ды так нідзе і не прыжыліся, а да таго ж паспіваліся, - тыя аддавалі перавагу смярдзючай «прыміне». Жыў у Закуцці і брыгадзір Саша. Адгрукаў сабе цагляны дом - цэглу давялося з Рудні на трактары цягнуць - сцежкі на падворку асфальтам закатаў. Жонку з Дзежына ўзяў. Жонка, аднак, доўга не вытрымала, збегла з дачкой. А Саша мужчынскі гонар не страціў - услед не рвануўся. І з жаночым полам пытанне вырашыў: заляцаўся да Галькі, муж якой пятнаццаць гадоў па новабудоўлях валэндаўся.
У гэтую вёсачку і дабіраўся сталічны карэспандэнт Кірыл Градоўскі - «залатое пяро» газеты «Сенсацыя і будзённасць». Заданне рэдакцыі меў: узяць інтэрв'ю ў мясцовай знахаркі Марфы Цімафееўны. Суправаджаў яго рудзенскі беспрацоўны валацуга Мішка, які прапанаваў свае паслугі непасрэдна на аўтавакзале і авансам адразу ж раскруціў карэспандэнта на пляшку піва. Ішоў Градоўскі па заснежанай дарозе, стараючыся трапляць у касалапыя і пятлістыя сляды Мішкі, закрываўся каўняром дублёнкі ад пранізлівага сіверу.
Праваднік стрэльнуў ужо трэцюю цыгарэту, пагардліва адарваў зубамі і адплюнуў фільтр. Цяпер ён пыхкаў і з непрытоенай фанабэрыстасцю расказваў Кірылу, як абламалі дзежынскую мянтуру закуцянскія самагоншчыкі.
- І што цікава, гоняць усе, а прадае толькі цётка Соня. Часам на казе крывой не падруліш - і грошай тваіх не трэба... А Паўлючыха твая - вядзьмарка, вось табе святы крыж!
Мішка перахрысціўся, як чэсць аддаў, і павярнуўся да карэспандэнта, правяраючы рэакцыю на свае словы.
- Бывае, нарасказваеш усялякай трасцы, то пакуль дабяруцца - са страху вылечваюцца. А сам чаго ідзеш? - на выгляд, здаровы, здаецца. Ці пашукаць каго па фотакартцы хочаш? Толькі не спрабуй круціць ці брахаць перад гэтай каргой - ні з чым вернешся, хоць і слабая яна ўжо. А дабярэшся назад ці не - невядома. Гэта як яна сама захоча...
- Карэспандэнт я. Газета «Сенсацыя і будзённасць». Можа, чуў?
- Газет не чытаем, - з годнасцю адказаў Мішка. І паблажліва растлумачыў: - На лухту грошы марнаваць... Вы там у сябе атрымаеце па пяць вышэйшых адукацый і прыдумляеце, чым заняцца і як людзям галаву тлуміць. А людзям трэба толькі тое, што заўсёды патрэбнае было і будзе: апрануцца цёпла, пад'есці смачна, выпіць, цыгарку высмаліць, ну і з бабамі... Згодзен?
Мішка зноў павярнуўся.
- Тытунь увогуле ў Эўропе пазней за друкаванае слова з'явіўся, - спакойна ўдакладніў Кірыл.
- У Эўропе, як у ж...е, - выказаў веданне асноў паэзіі Мішка. - Тут табе не Эўропа. Мы самі па сабе. Дай яшчэ цыгарэтку, нейкія слабыя яны ў цябе, інтэлігенцкія...
Карэспандэнт працягнуў пачак.
- Далёка яшчэ?
- Дойдзем! - упэўнена адказаў Мішка і хрыплавата рагатнуў: - Са мной не прападзеш... Але гора цяпнеш!
З лесу выйшлі прыцемкамі. Пачатак вёскі быў ужо відзён, але Паўлючыха жыла ў канцы. Пакуль праходзілі па вёсцы, Мішка-праваднік несупынна здароўкаўся з мясцовымі, да некаторых лез абдымацца. Ён і сам нарадзіўся ў Закуцці, пасля арміі пераехаў у Рудню і ўладкаваўся на металабазу. Звольнілі за п'янку - і пачаў хлопец бічаваць, дзе лілося, і бамжаваць, адкуль не гналі. А правадніцтва лічыў сваёй работай. Ведаў, што з гэтага не разбагацееш, але жыць будзеш: калі-нікалі і пад'ясі, і вып'еш, і тытуню нюхнеш.
У хату і нават на падворак Мішка заходзіць не рызыкнуў. Відаць, баяўся па старой звычцы. Таму і гаварыў напаўшэптам:
- Я яшчэ ў кароткіх штоніках бегаў, а яна ўжо старой была. Так можа зірнуць, што ляснешся на месцы! І не глядзіць, а ўсё ведае: што зрабіў і што надумаў. П'яніц страшэнна не любіць! Сакалішын мужык неяк каля яе плота замёрз... Вось тут прама, - Мішка тыцнуў пальцам. - Прыкавала, далей не пусціла! І мужыка свайго, Паўлюка, атруціла, кажуць. Запіваў ён пасля фронту. А нап'ецца - сядзіць і сам сабе плача. Рахманы быў... Толькі адзіны разок на яе нешта гыркнуў. Каб баба месца сваё ведала, ці што... Вось яна яго і атруціла. Праз чортавы вароты не ідзі - не пашанцуе.
Падгнілыя дошкі франтона цяжарам замеценай снегам чарацяной страхі ўжо зламалі праржавелыя цвікі - і аконны праём гарышча перакасіўся да зігзагападобнага паралелаграма.
Градоўскі адкалупнуў заледзянелую анучу, што была накінута на шэры кол веснічак і шулку, і накіраваўся па хрусткім некранутым снезе да нізенькіх дзвярэй. На ўсялякі выпадак далікатна пастукаўся і ўвайшоў у цёмныя халодныя сенцы. З сумежнага з сенцамі хлява пачулася ўстрывожанае кудахтанне. У цемры Кірыл наскочыў на вядро, якое з пустым бразгатам перакацілася па нахіленай падлозе ў куток.
Сцягнуў пальчатку і пашнарыў па дзвярах, шукаючы клямку. Знайшоў, зноўку пастукаўся, пераступіў цераз высокі, ледзь не да калена, парог і, прыгнуўшыся, увайшоў.
У хаце было цёмна і выстуджана. Толькі выразнае гадзіннікавае «цік-так» парушала цішыню. У змроку бялелі вокны ды аднекуль з кутка паблісквалі зялёныя кашэчыя вочы. Кірыл ужо намерыўся гучна і паважліва вымавіць: «Добрага здароўя, Марфа Цімафееўна!», як з цемры пачуўся скрыпучы ўладарны голас:
- Святло запалі, унучак. Выключальнік побач з дзвярыма.
Запалілася адзіная, уся ў кропачках ад мух лямпачка. Шэры, з рудымі падпалінамі кот шмыгануў у падпечак. Між вокнамі на ўзроўні вачэй адмерваў час гадзіннік з мядзведзямі Шышкіна на цыферблаце.
Паўлючыха ляжала на жалезным ложку за шторкаю.
- Добрага здароўя, Марфа Цімафееўна! Прабачце, коціка вашага спалохаў...
- Чакала цябе, унучак. Знак мне быў. Толькі ў чортавы вароты пайшоў дарэмна - расход цябе чакае. Не кошка яна - дамавічка. У кошку ператвараецца, калі з-пад печы вылазіць... - Старая зайшлася кашлем. - Вазьмі зэдлік.
Кашаль прачысціў Цімафееўне бронхі, і яна загаварыла дзявочым фальцэтам:
- Распранайся, кажушок на лаўку пакладзі. Шчыкатуркай не запэцкай, адсунь ад сцяны. Захварэла я, памру неўзабаве. Ашавурка таго, які цябе прывёў, не слухай. Не труціла я мужыка свайго, Паўлюк сам па дурноце выпіў з пахмелля мухаморнага настою.
- Вы не маглі чуць...
- А я і не чула. У галаве тваёй размова ваша засталася, - уздыхнула Паўлючыха. - Ведаю, адкуль і навошта з'явіўся, толькі імя сваё скажы.
- Кірылам мяне завуць...
- А бацьку як?
- Ігарам.
- Ягорам, значыцца...
Кірыл сумеўся і нічога не адказаў.
- Вы прастудзіліся. Доктара, можа, выклікаць?
- Не прапануй, унучак, таго, што зрабіць не здолееш. Зараз і да Рудні дабрацца немагчыма - лешакі ўсе сцежкі зблыталі. А і там толькі фельчар - пусты, як гэтая во труба, чалавек, - старая ўзняла над галавой кулачок і пастукала ім па аблупленай храміраванай спінцы ложка.
- Дык, можа, што з вашых зёлак падаць?
- Не кажы, унучак, таго, у чым не разбіраешся. Няма лекаў ад смерці - калі прыйшла, то ўжо прыйшла. Палі печ. Гатуй сабе вячэру, макароны ў гаршку на прыпечку знойдзеш... На распалку дровы ў печы ляжаць, газеты - на запечку. З-за хлява яшчэ прынясі. А сам потым на печы ляжаш, знойдзеш рыззё якое - і падаслаць, і накрыцца... Бародаўка ў цябе на правай руцэ між пальцамі, дык ты, калі яблыня-асінаўка выспее - разрэж яблык напалам. Адной палавінкай трэба пацерці тое месца і закапаць у зямлю, а другую - з'есці. Як месяц-маладзік узыдзе, так твая бародаўка і сыдзе.
- А замова якая?
- Ніякай замовы, - трохі раздражнёна сказала старая. - Ідзі па дровы.
Кірыл выйшаў з хаты. Пачакаў, пакуль вочы звыкнуцца з цемрай. Даклэпаў да хлява, набраў, страсаючы снег, бярэмя дроў. Калі вяртаўся да ганка, зірнуў на веснічкі. «Чортавы вароты» - электрычны слуп з падпоркаю - змрочна чарнелі на фоне попельна-шызага неба. Мішка, зразумела, даўно хвастом накрыўся. Напэўна, пацёгся да якога-небудзь сябрука, каб разам самагонны разгул наладзіць.
У хаце Кірыл разгледзеў партрэт, на які адразу не звярнуў увагі: маладая пара ў рамцы пад шклом. Галаву Марфы ўпрыгожваў вянок з васількоў, які партрэтыст не паленаваўся адрэтушаваць да натуральнага колеру. Доўгая светлая каса, перакінутая цераз плячо, прабегла між грудзей і, як вуж на сонейку, прыгрэлася на каленях. Мужчына быў шыракаплечы і вусаты, у ваеннай форме з ромбікамі ў пятліцах.
- Мы з Паўлюком вяселле згулялі на Пакроў... - даляцеў з-за шторы надтрэснуты ціхі голас. - Галодны быў год: гуменнікі ўсё жыта згнаілі - угнявіліся на тых, хто без патрэбы каля жыта сноўдаўся...
Куточак, у якім звычайна ў такіх хатках вісіць абраз з угоднікам-цудатворцам або Божай Маці, быў завешаны ручнікамі з вышытымі пеўнікамі, якія, здавалася, упрыгожвалі густое павучынае гняздоўе.
- Не чапай павучка, ён цяпло ў хаце беражэ і ад холаду абараняе... Лепш гірку на ходзіках падцягні...
Гірка і сапраўды выцягнула амаль увесь ланцужок.
У печы патрэсквала і гуло, водбліскі полымя мудрагелістымі ценямі капрызна мігцелі на супрацьлеглай сцяне.
Паўлючыха ўперамешку з не зусім зразумелымі фразамі і працяглымі ўздыхамі апавядала Кірылу пра яго мінулае і сённяшняе жыццё. А будучае прадказваць адмовілася:
- Не твая справа, унучак, пра тое ведаць. Калі не ведаеш, што цябе чакае - шмат што можа адбыцца. А калі ведаеш - то навошта яно? Тады і жыць няма патрэбы... Адно магу сказаць: блізкі чалавек табе здрадзіць, выпрабаванне цяжкае цябе чакае, але ты перажывеш яго, адолееш...
Кірыл ужо асвоіўся ў пацяплелай хатцы, сцягнуў швэдар, паеў «забеленага супчыку з макаронамі».
- Суседка Сакаліха малака літроўку прынесла. Я кароўку яе лячыла, дык баіцца, каб не сурочыла, - малаком частуе.
Інтэрв'ю не атрымлівалася. Голас старой то слабеў, то зусім заціхаў, то зноў мацнеў. Дыктафон дамотваў другую (апошнюю) касету, а ішла пакуль «бытавуха», якую экзатычна і часам пацешна слухаць, але немагчыма падаць на паласу. Зрэшты, карэспандэнт Градоўскі быў здольны і не з такіх венікаў зрабіць ікебану. Тым больш дадумваць можна было ўсё, што душа дазволіць: у гэтай кінутай Богам і ўладамі вёсачцы любая газета была проста паперай, якую немаведама чаму запэцкалі друкарскай фарбай. Нават у Дзежыне любы матэрыял аб Закуцці, куточку, што быў ахутаны флёрам таямнічасці, будуць лічыць праўдай. А іранічная сталіца, што не пішы, праглыне, як займальную брахню.
Градоўскі кіпяціў у «цугунку» гарбату з траў, калі Цімафееўна запатрабавала ўвагі да сябе:
- І не затым ты сюды ехаў, каб трызненне маё слухаць. А колькі табе трэба - даць не магу, болей атрымліваецца. І машынка твая ўжо не працуе. Таму слухай, а што не захавае памяць твая, тое і не варта, каб помніць...
«Бач ты, і дыктафон заўважыла...»
- Не трэба думаць пра гэта... З мітусні ўзнік, у мітусню вернешся. А са мною чалавекам пабудзь... Смалі сваю папяросу, калі ўжо карціць. Мне дым тытунёвы не шкодзіць. Дым - агню след, каваля Жыжаля работа...
Раптам думкі Паўлючыхі зноў некуды адхіліліся і пайшоў аповед пра нейкую прапрамаці:
- За нішто яе знішчылі... Усёй вёсцы дапамагала, нават птушак лясных умела слухаць. Я дык толькі свойскую жывёліну - парася, кароўку, сабачку... І зняславілі перад смерцю. Нельга, кажуць, каб вера ваша была - цяпер іншая вера. А як жа «іншая», калі «вера»?! Як можна не верыць у тое, што існуе? Вы ўжо каторы раз і цэрквы перабудоўваеце, і абразы перавешваеце, а сонейка як грэла, так і грэць будзе, месік як свяціў, так і свяціць будзе, вятрыска як дзьмуў - то і да скону вякоў, агонь як гарэў, так і будзе - то там, то тут...
Нечакана старая захрыпела.
Кірыл кінуўся да яе, але Марфа Цімафееўна адмоўна варухнула рукой:
- Сядзі. Нервеннае гэта ў мяне, супакоюся зараз...
І працягвала цішэй і спакайней:
- Ты, Кірыла Ягоравіч, зранку ў каморку зазірні, там за куфэркам на паліцы кніжка прыхавана. Усё ў ёй, што трэба, і знойдзеш. Потым сабе яе забяры, глядзі толькі, каб не бадзялася абы-дзе. А раптам самому непатрэбная стане, захоўвай, пакуль не перадасі таму, каму спатрэбіцца. А калі нікому не спатрэбіцца, - аддасі таму, хто перад сконам да цябе з'явіцца. І не глядзі: стары-малады, дурны-разумны, свой-чужы, хворы-здаровы. Гэтай кнізе больш гадоў, чым роду чалавечаму. Толькі літарамі напісалі яе пазней. І перажыве яна род чалавечы...
Там, у каморцы, і яечкі асеннія ляжаць, і мука, і здор, і мяса салёнае - на трызну па мне. Курэй рэжце - дзеля таго яны і жывуць. Чубатку не рэжце - няхай Сакаліха сабе возьме, усё роўна ў яе неслася. Толькі самагонкі няма. Дык выцягні з-пад куфэрка манетку - сабе пакінеш. Пойдзеш да Соні і купіш самагонкі - грошай тваіх хопіць. І казённага віна ў Галькі купі - маладыя любяць... Манетка па цяперашнім часе дарагая - і матацыкал набыць можна...
Паўлючыха прыціхла і застагнала.
- Што, бабуля? Чым дапамагчы? Што зрабіць?
Старая павольна прыўзняла левае павека, затым - правае.
- Марна ўсё, Кірылка. Смертухна мая, Нава, побач з ложкам стаіць, Лядашчык прывёў... Здаецца, пра дзяцей маіх спытаць хочаш? Ёсцека, як не быць, калі бабай урадзілася! Дачка на хімзаводзе на Берасцейшчыне, у капераціве жыве... Бачу, што пагуляць хацеў бы, выпіць, можа. Але няма ў мяне, не трымала ніколі - толькі галаву Пераплут туманіць. Ты пасядзі ўжо са мной, каб не адной паміраць. Чаю папіў - лезь на печ. І не палохайся, калі нежывую мяне раніцай убачыш - жуда пасля скону майго настане. І няма ў тым маёй віны - злуюцца багі, калі ім веры няма...
- Бабуля, можа, я лепш у каморцы кнігу пашукаю? Пачытаў бы...
- Рабі, што кажу. Памру - пачытаеш. А цяпер не зможаш ты, не адолееш. Уключы радзіва, паслухай. Мне не перашкодзіць: балбоча - і хай сабе. А я за цябе слоўца скажу... Гірку на гадзінніку падцягні.
- Падцягнуў ужо...
- Вазьмі чапялу. Вугелле ў печы параскідай...
Градоўскаму і насамрэч карцела збегчы з пахілай панурай хаты, прайсціся па вёсцы, пагутарыць з кім яшчэ. У прынцыпе ўсё, што тут можна было вывудзіць, - вывудзіў, а самае галоўнае - ён, здаецца, пранікнуў унутр, «адчуў атмасферу». Загаловак кшталту «Апошняя споведзь вядзьмаркі» даваў раздольнае поле для фантазіі і дарыў надзею на вялікую колькасць чытачоў, якія на яго клюнуць. Нядрэнна было б ухапіць тое-сёе са знешніх дэталяў. Але была палова дзесятай: пазнавата для праменадаў, ранавата для сну. Да таго ж карэспандэнт не адважваўся не выканаць жаданне знахаркі. Тым больш на вуліцы сыпаў ліпкі снег.
Чамусьці адразу паверылася, што старая і сапраўды памрэ да таго, як ён выберацца адсюль.
Кірыл уключыў радыё. Бадзёры голас паведаміў пра паспяховую падрыхтоку да вясенняй паводкі, пра запраграмаваны ўздым у прамысловасці і будаўніцтве. Калі пайшла статыстычная «страляніна», якая не давала дакладнага ўяўлення пра працэс, а была разлічана на самую магію лічбаў - вялікую колькасць нулёў, - у мэтах захавання «нервеннай» сістэмы «радзіва» давялося выключыць.
Градоўскі ўдакладніў час на ходзіках - падвёў вялікую стрэлку на мядзведзіцу. Выкурыў яшчэ адну «папяросу», раскідаў чапялой «вугелле» ў печы, перакрыў комін і пачаў уладкоўвацца на ноч.
...На печы было цёпла, мулкавата, выпрастацца немагчыма, але надзіва ўтульна. Выразна і нават з нейкім прызвонам чулася ціканне гадзінніка.
Знахарка цяпер ужо мармытала ці то замовы, ці то малітвы: «...Астудзі ліха пякучае, прыпыні хваробы лютыя, утаймуй смутак і маркоту раба твайго... ...Крыніца вечная, гаючая, дубы грозныя, магутныя... ...Адкінь думкі злосныя, не займі чыны зайдросныя... ...Дазволь на лугах тваіх райскіх апынуцца, Святавідзе... Венікам палыновым змяці, вятрыскам пругкім здзьмухні чорнае, а сэрца і душу беражы, не крыўдзі... ...Ухваляем цябе, Сварожа, пачынальнік родаў чалавечых і ўсяго жывога і нежывога... Не ўпадзі, як спатыкнешся, падыміся, як упадзеш...»
Кірыл і не спадзяваўся, што засне так хутка.
Здалося: ці паклікала, ці ўжо ўстала з ложка Цімафееўна. Расплюшчыў вочы: спіць вяшчунка старая, толькі мармыча невыразнае нешта. А праз хвіліну ўжо каля печы стаіць, за нагу тузае:
- Прачынайся, Кірыла Ягоравіч. Пойдзем, царства нялюдскае табе пакажу.
Угледзеўся Градоўскі, а перад ім - Марфа, ды не тая, што ў жалезным ложку душу аддавала, а маладая, як на партрэце. Нават з вяночкам васільковым.
- Ізноў ты памыліўся, галубок, - серабрыста засмяялася маладзіца. - Не Марфа я цяпер, а Мара. Уладару над сном сваім. Пойдзем на сабор божы. Сама туды іду і цябе з сабою павесці жадаю.
Кірыл споўз з печкі, чамусьці не абуўся, нават шкарпэткі шукаць паленаваўся - і падаўся за Марай. Кошка-дамавічка за імі ўвязалася.
А снегу на вуліцы як і не было. Прайшлі агарод. Босыя ступні Мары лёгенька слядок за слядком адбіваліся ў баразне ячменнага поля, каса свавольна перакідвалася то ўлева, то ўправа. А Кірыл часам і спатыкаўся.
- Не віхляй, саколік. Жыцень за нагу ўхопіць...
Заварушыліся ячменныя асцюкі, высунуўся маленькі дзядок, засмяяўся ўголас, крутнуў жаўтлявай барадой і зноў схаваўся-затаіўся.
Празрысты бярозавы гай прыветна ўзмахнуў трапяткім лісцем, як птушыная чарада крыллем, і раптоўна прыціх, быццам бы зразумеў, што не месца для кахання шукае гэтая маладая пара.
За балотцам, якое яны абагнулі, іх сустрэў гонкі сасновы бор, што абрываўся лукавінай блакітнай рэчкі. За рэчкай рассцілаўся духмяны поплаў.
За глыбокім ровам перад самым тынам сядзелі дзядкі сівенькія - хто гуслі перабіраў, а хто драмаў сабе. І лілася песня несціханая пра брусы цясовыя, слупы маляваныя, катлы адліваныя, агні ясненькія і дымы сіненькія.
Узышла Мара на бераг - і сцішыліся гусляры, той-сёй усхапіўся нават. А Кірыл ужо збіў аб дубовае карэнне мезенны палец на правай назе і цяпер клыпаў накульгваючы, адстаў ад Мары. Аднак пачакалі, пакуль і ён пройдзе, не прыселі.
Абступіла нечысць усякая: лешакі вохкалі-рагаталі, касматымі рукамі, бы яловымі лапамі, махалі, русалкі пышнагрудыя круціліся-выгіналіся, спакусліва ў вочы зазіралі. Ды не спалохалі страхалюдныя лешакі Кірыла, не сустрэў ён спагады ў прагавіта-сцюдзёных вачах русалчыных. Адмахнуўся-адпіхнуўся - далей ішоў.
Агеньчык засвяціўся. Ці вогнішча нават. Чарцяняты, якіх два асілкі ў белым паганялі, трэскі і вецце ў вогнішча падкідвалі і падварушвалі.
Крыж шасціканцовы ўзнік перад Кірылам. Сякерай часаны і ад таго магутны, што вострая сякера моц дрэва не кранула, зберагла. Перажагналася Мара, пакланілася, і Кірыл - за ёй.
Вакол вогнішча сядзелі ідалы - тварэнне рук чалавечых. Сонцатвары Хорс, жмурачыся, усміхаўся бацьку свайму, сівабародаму Дажбогу, а Каляда, сінявокая русакосая прыгажуня, прыціскалася да Ярылы, дужага сарамлівага хлопца. Заклапочаная Ява-жыццё сядзела з аднаго краю, а суровая счарнелая Нава-смерць - з другога.
- А грамабой-Пярун дзе, Мара?
- Не яго час, спіць ён. Зіма.
- А ці з'явіцца Род?
- Не ўбачыць ніколі Сварога ні людзям, ні багам. Не спасцігнуць нам яго аблічча, не зразумець намераў. Учынкі нашы і думкі, нараджэнне і смерць у іх непарыўнасці - гэта Род. Мы згінем, і багі нашы знікнуць, а ў Рода другія справы будуць... Новыя людзі свет заселяць - і яны Рода сваім Усявышнім прызнаюць. Хіба што імя яму зменяць - ды яно заўсёды несапраўднае, бо да яго і жывёла любая, і расліна, і пясчынка, і кропля расы, і прамень сонечны звярнуцца могуць.
- Я быў на гэтым астраўку, Мара. Там цяпер царква стаіць...
- Усё матэрыяльнае рассыплецца, а мы, душы нашы застануцца.
- Мы... І я?
- І ты, Кірыл, раз я цябе да неўміручых прывяла.
- Чым я заслужыў, Мара?
- Не трэба заслугі твае. А калі паверыў, то тут табе і быць.
- Ідалам драўляным?..
- Якія ж яны драўляныя? -залілася смехам Мара.
І насамрэч багі быццам ажылі. Ярыла нарэшце адазваўся на заляцанні Каляды, Лада-гарэза каля іх круціцца пачала. Грозны чорнабароды Жыжаль, не баючыся, што апячэцца, выхапіў з вогнішча галавешку і ваяўніча памахваў ёю. Сімаргал падышоў да Мары і з лёгкім паклонам падаў ахапак палявых кветак. А Тур, страшыдла з галавой бычынай, аб нечым спрачаўся з доўгавалосым волатам Вялесам.
- Не для таго я прывяла цябе сюды, каб здзівіць. Вачам тваім многа чаго бачыць даводзілася. Маўчы-маўчы, лепш разумнаму слову памерці, чым недарэчнаму нарадзіцца! Падыдзі да Дажбога, кніга ў яго на каленях ляжыць, ён табе ўсё растлумачыць... А я цябе пакіну, не адзін ты ў мяне. І хай даруюць мне браты і сёстры, што ад спраў сваіх адлучылася...
Градоўскі падышоў да Дажбога і ўпаў ніцма галавой у траву.
- Устань, малойча. Сядай побач. Хорс, сыне, табе ўжо час Сонца на ўзыход везці.
Дажбог закарузлым пальцам паказаў на радок у кнізе. Невядомая сіла пераклала старажытнаславянскую вязь на зразумелую для карэспандэнта «Сенсацыі і будзённасці» мову: «У той дзень, калі сыдзе з гэтага свету апошні язычнік, пагасне зніч, агонь вечны, і ўзбунтуюцца малыя багі і Чорны бог з усім воінствам - і жахі кашмарныя затопяць грэшнае племя людскае».
Дажбог загарнуў кнігу. Заззяў шасціканцовы залаты крыж, уціснуты ў вокладку.
- Як мне адсюль выйсці, Дажбожа? - спытаў Кірыл.
- Куды, чалавеча? Ці ведама табе, ідзеш куды? А калі ты пра тое месца, у якім быў, то пра гэта Мара паклапацілася...
Градоўскі прачнуўся ад таго, што зацёк карак. Засаленая падушка, з якой тырчала пер'е, некуды спаўзла, і ён даўно падварочваў пад галаву крысо кажуха, у якім франціў, напэўна, яшчэ Паўлюк.
Кірыл страсянуў галавой і зірнуў уніз. Бабуля, здаецца, была яшчэ жывая. Цяжкае яе дыханне, з якім ледзь спраўляліся немачныя бронхі, даносілася з паўзмрочнага кутка. Зімовая раніца, распачатая Хорсам, яшчэ не дала святла ў вокны, залепленыя снегам, але ўпэўнена выцягвала рэшткі цяпла, не звяртаючы ўвагі на павучка-абаронцу.
Мезенец на правай назе тупа ныў. «Відаць, са сценкай не разышоўся».
Ад Кірылавага шоргання расплюшчыла вочы і Цімафееўна.
- Золак, унучак. Нядоўга мне засталося, сёння ўжо далёка ад вас усіх буду. Цёмна пакуль - святло запалі. Ты ўжо прабач, што спалася табе цяжка. Павінная я была...
Градоўскі імгненна супаставіў апошнія словы старой з убачаным сном.
- Дык гэта вы мяне ноччу да багоў вадзілі?
Не пажадала адказваць старая, адмаўлялася. Берагла апошнія сілы на больш істотнае.
- Не сказала табе ўчора. Там пад куфэркам яшчэ пярсцёнак схаваны. Пакладзі мне яго ў труну, не бяры сабе. Табе ён карысці не прынясе, а мне спатрэбіцца - абярог мой. І хату ад пажару два разы ратаваў, і ад галоднай смерці неаднойчы збавіў, і самой да сівых валасоў дажыць даў. Не бяры, і так табе нялёгка будзе, а возьмеш пярсцёнак - смерць немінучая... Няма ў мяне нічога, хіба што мышаня якое ўловіш.
Марфа Цімафееўна ціхенька засмяялася.
- І спарахнела ўсё - шчыкатурка сыплецца... Трызну па мне ў хаце зрабіце - зімна на вуліцы. А Карна назіраць будзе, як успамінаеце мяне, як смуткуеце. Завіруха заўтра ўвечары пачнецца і два дні і дзве ночы выць будзе. Таму, як ехаць хочаш, то сёння едзь. А як застанешся на хаўтуры, на трызне не пі многа, беражыся: Пераплут да Зюзі давядзе, а Зюзя - да Карачуна. Кошку-дамавічку да сябе вазьмі - утульна ў тваёй хаце будзе... - Уладарны тон знахаркі змяніўся на жаласны, ледзь не на плач. - Няма вёскі, няма вёскі - адны недавяркі і ашавуркі! Што ведаю - няма каму перадаць, ды й сілы не засталося...
Кірыл злез з печы, абуў боты, нацягнуў швэдар і чакаў, пакуль старая дазволіць выйсці хоць бы снегам твар працерці. Здаецца, яго нецярпенне перадалося і Цімафееўне. Голас яе зноў пасуровеў:
- Ну, бывай здаровы. Ідзі ў селішча. Рабі тое, што ўчора казала...
Кірыл накінуў на плечы дублёнку і падаўся да дзвярэй.
- Не, унучак, пачакай... Памятай мяне, як думкі млосныя мучыць будуць і Закуцце пры гэтым успамінацца, прыязджай на Дзяды да мяне - сыдзе ўсё, як лёд з рэчкі... А цяпер запалі ў печы. Жыць сцюдзёна было - можа, хоць памерці ў цяпле паспею...
І заспявала тоненькім галаском:
- Пройдуць халады, чакай лебяды...
Кірыл бразнуў клямкай, а калі вярнуўся, каб падпаліць у печы, Марфа Цімафееўна ўжо знерухомела.
Суседкі, бабка Сакаліха і Соня, як толькі ўвайшлі, адразу дзяжурна загаласілі, хоць па дарозе з імпэтам запэўнівалі Кірыла, што Марфа, «здаецца, і не пакрыўдзіла нікога, але вядзьмаркай была, і грошай у яе, напэўна, шмат схавана».
Як сказаў ім Градоўскі, што абяцаў дапамагчы Марфе трызну справіць, здзівіліся адразу, а пасля махнулі рукой на дурня гарадскога - хай сабе так, можа, там у іх грошы з неба сыплюцца - і адаслалі да Галькі са спісам, у якім было ўсё пазначана: колькасць, вага, цэны.
Па дарозе Кірыл напаткаў учарашняга правадніка Мішку з аднарукім хлопцам. Абодва на такім падпітку - пусці-павалюся! Даведаўшыся, што памерла Паўлючыха, яны ніколечкі не засмуціліся, наадварот, узрадаваліся перспектыве прадоўжыць разгул.
Зайшоў да Сашкі-брыгадзіра. Той усё ўспрыняў годна, як і належыць прадстаўніку ўлады, тут жа знайшоў людзей дол выкапаць. Потым пазваніў у Дзежынскі сабес, каб заказалі труну назаўтра, і дамовіўся, што сам на кані падскочыць па яе ў Рудню. А вось з хімзаводам, дзе дачка Марфы працуе, звязацца так і не змог.
...Кірыл намерваўся пашнарыць у каморцы, ды вясковыя кабеты ўваход перагароджвалі: цягалі прадукты, пералічвалі. А як на вочы трапляўся - ураз і яму справу знаходзілі: то па ваду пашлюць, то па дровы, то за мясарубку пасадзяць. Курэй секчы адмовіўся - абсмяялі, але адчапіліся. Сакаліха чубатку да сябе занесла, хоць і бурчэла нешта пад нос.
Сакаліха прынесла з дому двухлітровік смятаны, Галька ў парадку «дабрачыннасці і спонсарства» - пяць кілаграмаў грэчкі і пяць пачкаў кісялю, Соня прэзентавала два трохлітровікі самагону, а за астатняе давялося плаціць.
Градоўскі не паспяваў разлічвацца: і камандзіровачныя, і асабістыя, і «падскурныя» літаральна на вачах знікалі. Толькі на дарогу і пакінуў.
Нарэшце, калі, стомлены, сядзеў на «зэдліку» ля акенца і стрэсваў попел з апошняй цыгарэты ў пусты пачак, Соня прынесла кнігу: «Мы даўно не чытаем, а табе, можа, і спатрэбіцца. Хоць, Паўлючышыну дачку трэба было б спытаць: кніга старадаўняя - вялікіх грошай каштуе, дурню бачна... Ды ці была яна, ці не?»
Градоўскі ручніком з вышытымі пеўнікамі сцёр пыл і разгарнуў, дзе атрымалася. Малюнак: паўкругам сядзяць багі, статныя хлопцы чорцікаў падганяюць, каб лепш за нязгсным агнём сачылі. А перад ідаламі стаіць Мара і яго, Кірыла, басаногага за руку трымае...
«Недаспаў ці перанерваваўся?»
Адгарнуў другую старонку. Яна абвяшчала: «І іжэ будзе дзень, колі опошні язычнік покідаша свет сей, і погасі зніч, огнь вечны, узбунтоваці божкі малы і Чарнабога воінство, і няшчасцяў цьма падзе на главы чалавецах грэшныя».
Градоўскага скаланула. Ён закрыў кнігу. Вялікі палец левай рукі яго трапіў у паглыбленне малой папярочкі шасціканцовага залатога крыжа.
Пахавалі Паўлючыху на наступны дзень. Кірылу, як моцнаму хлопцу, давялося неабабітую труну яе ў галавах несці. А як Закуцце асілкаў народзіць? - дрыгва паўсюдная...
Кошку Кірыл забраць хацеў - не пайшла з магілкі, ашчацінілася, лапку ўздымала, кіпцюры паказвала, калі падысці спрабаваў. Дамавічка!
Так здарылася - да Галькі якраз на дзень хаўтур муж прыехаў. Для парадку Сашку-брыгадзіру па фізіяноміі ўкляпаў - права сваё азначыў. І ў той жа дзень зноў на новабудоўлі падаўся - кантракт у яго. У Польшчы, праўда, на гэты раз.
Ні манеткі, ні пярсцёнка Градоўскі так і не знайшоў. Выграблі, напэўна, лярвы таўстазадыя, калі ў галаве туман стаяў.
Завея зранку пасля хаўтураў пачалася - два дні і дзве ночы шалела-лютавала. Так і праседзеў карэспандэнт у Паўлючышынай хатцы, хоць Сашка-брыгадзір да сябе начаваць запрашаў. І ўвесь гэты час трызну спраўлялі, некаторыя і дамоў не разыходзіліся. А што рабіць: вяселле, праводзіны, хаўтуры - вось і ўсе святы ў вёсцы!
Сталічнаму карэспандэнту Градоўскаму Сашка-брыгадзір гонар аказаў: прыкладваючы ўжо талы снег да круглай бітай морды сваёй, завёз у санях да Рудні і пасадзіў на дзежынскі аўтобус.
У Дзежыне гулялі Масленіцу. Урачыста спалілі на плошчы перад былым райкамам трохметровае вусатае саламянае пудзіла Зімы ў бабскай хустцы і спадніцы. Гарадскі галава распарадзіўся, каб бліны бясплатна раздавалі. Чырванашчокія прадаўшчыцы, задаволеныя тым, што з грашыма не трэба важдацца, толькі паспявалі згортваць гэтыя бліны, круглыя і жоўценькія, як сонейкі, у чатыры столкі. Пераапранутыя казламі, мядзведзямі і бацянамі падлеткі паспяхова зараблялі на піва і марожанае, а міліцыянты, хоць і строгімі выглядалі, паводзілі сябе зычліва. Толькі аднаго хлопца ў бела-чырвонай менінгітцы ці то папярэдзілі, ці то папалохалі.
Адно шкада: пакуль ехаў Градоўскі на экспрэсе з Дзежына - у сон змарыла. А выходзіў - дык пакет з кніжкай, што быў асобна ад яго заплечанай сумкі, у аўтобусе пакінуў. Шукаў пасля, трэба сказаць. Нават узнагароду прапанаваў у сваёй газеце. Але каму тая ўзнагарода трэба, калі кніжка старадаўняя і вялікіх грошай каштуе? Ды ці была яна?
Што далей? А нічога асаблівага, можна лічыць, і не здарылася. Карэспандэнта Градоўскага жонка кінула, збегла з палюбоўнікам па прозвішчу Сапсень. П'янага Мішку - правадніка Градоўскага - Пераплут з панталыку збіў, Зюзя асіліў і Карачуну для канчатковага афармлення перадаў. Ніхто і не заўважыў, што падзеўся некуды чалавек - каму ён патрэбны, ашавурак? Толькі ўвесну і знайшлі Мішку, як снег пачаў сходзіць, - сабака наткнуўся, завыў. Што і як далей было - цяжка сказаць, аднак той ляснік, што Мішку знайшоў, у хуткім часе засіліўся, а ў кішэні яго кіцеля ляжаў залаты пярсцёнак, пра які нават жонка не ведала.
Гальку падатковая інспекцыя аштрафавала. Дайшло да Галькі, што прасцей у агародзе рачкаваць і не высоўвацца, чым гандаль весці. Прыціхла, але ненадоўга, вядома - кулацкая ўнучка!
У Сакаліхі зноў карова захварэла - зарэзаць давялося. Дык бабка для перастрахоўкі ад будучых непрыемнасцей хатку Паўлючышыну спаліла. Адно што печ трэснутая з паловай коміна - чорнай зданню - ды шкілет ложка жалезнага засталіся. І ад чортавых варот толькі бетонная шулка засталася. А чаму ж хатцы і не гарэць? - спарахнела даўно! Прыязджала дачка Паўлючыхіна, перажывала, што спадчыны няма. Хоць бы брусы ацалелыя каму на лазеньку прадаць - і то якая-ніякая капейка. А так - толькі на білет грошы змарнавала! Пенсію апошнюю Марфы Цімафееўны ёй, праўда, у Рудні выдалі - нават у пашпарт не зазірнулі. І грошы невялікія з ашчаднай кніжкі... Ну як «невялікія»? - гэта па якім часе глядзець!
Нічога не было Сакалісе-падпальшчыцы, не даказалі, што яна падпаліла хату. Сама не прызналася, а сведкаў няма. А што ад чубатчыных пёркаў смурод на пажарышчы стаяў - на тое следчыя ўвагі не звярнулі. А вёска чужынцам лішняга не скажа... Карацей, з чым прыехалі, з тым і з'ехалі.
Папялішча, дзе хатка стаяла, п'яніцы і цяпер абыходзяць. І новы электрычны слуп крокаў на дзесяць адсунулі ад таго месца, дзе «чортавы вароты» былі.
На пачатку лета з Рудні ў Закуцце дарогу будаваць паспрабавалі. Але толькі ў лес паглыбіліся - на тым работа і скончылася: то раптам каток зламаецца, то падшыпнік паляціць, то рабочыя перап'юцца. А брыгаду ж набіралі з усёй вобласці і грошы немалыя давалі... На Сёмуху Пярун маланкай трактар зусім спаліў - нават трактарыст выскачыць не паспеў. Пасля таго закінулі будаўніцтва - і на план плюнулі. Хоць каштарыс выбралі да драбніцы - гвалту было на ўсю рэспубліку, нават кагосьці з мяккага крэсла вытурылі. А на Іллю дажджы-драбнасеі паліліся, размыла ўсё - стаіць той трактар згарэлы да гэтай пары, ржа яго есць.
А дарогі як не было, так і няма.