Смяецца сонца. Плачуць стрэхі. Весела блішчаць, мяняюцца пад сонцам лядашыкі. Не разбярэш — каму весела, а каму сумна.
Промень сонца прабраўся праз акно ў канцылярыю і гуляе-забаўляецца белымі гузічкамі машынкі і рознымі блішчастымі цапстрыкамі. Нагнуўшы русую, злёгку кучаравую галаву над аркушам паперы, машыністка пільна ўглядаецца ў каракулі рукапісу. Яе тонкія бровы сышліся. Між іх ляглі дзве неглыбокія маршчынкі, якія яе трошкі зблякламу міламу твару прыдаюць разумны выраз. Ёй трэба скончыць тэрміновую звышурочную працу.
Дзелаводу тэрміновай працы не трэба канчаць, але ён яшчэ ўсё кешкаецца каля стала, хоць час заняткаў скончыўся. Ён то замыкае столік, то зноў адмыкае яго, бярэ нейкія паперы і гартае іх, а сам украдкаю паглядае на машыністку,— часцяком то ўсміхнецца ёй, то перакінецца вясёлым жартам, але ні разу яшчэ яму не здаралася аставацца толькі ўдваіх, і, мусіць, загэтым ён яшчэ ні разу не ведаў гэтых нутраных дрыжыкаў, якія непакояць яго цяпер.
— Дазвольце, Ганна Андрэеўна, можа, я разбяру,— сказаў ён нарэшце, хаваючы ключ у кішэнь.
Узяўшы за гэтым крэсла, ён сеў побач з машыністкай і нагнуўся над рукапісам.
Валасы яе прыемна заказыталі ў яго каля вуха. Ад гэтага калена яго мацней задрыжала і шчокі пачалі чырванець.
— Але ж ліха яго ведае, як гэты Заранковіч піша: нічога не разабраць,— прагаварыў ён, бліжэй тулячыся да машыністкі.
— Пачакайце! Вось гэта ж здаецца «жэ»,— сказаў ён, паказваючы літару пальцам левай рукі, а праваю, як бы незнарок, асцярожна абняў стан машыністкі.
— Ой, скажу жонцы, Язэп Тодаравіч,— сказала яна напаўсур’ёзна, не адхіляючыся, аднак, ад яго.
— Кіньце вы, Аня! Што там жонка... Хіба ж ёй хто забараняе?! Дый апрыкрала ўсё гэта: сядзі, як сабака на ланцугу. Дзе ні ткніся, дык усюды табе жонка на дарозе. Вы самі павінны ведаць гэта па сабе,— здаецца ж, замужняя. Ды, урэшце, што жонцы станецца, калі дазволіш сабе часам маленькую вольнасць?..
А вочкі паменшалі, замасліліся, просяць.
— Вось які вы верны муж! — дзівіцца яна нарокам.
— А вы дык верная жонка свайму мужу?
— Разумеецца!
А вочкі хітра жмурацца і дражняць: «Паспытай, дык будзеш ведаць».
— Недарэмна ж у вас гэтакія губкі харошанькія, аж мне хочацца пацалаваць іх,— гаворыць ён пяшчотна, прыціскаючы яе да сябе.
— Не можна! — пагразіла яна пальцам.
— А я пацалую.
— А я не дазволю.
— А я пацалую.
— А я не дазволю.
А твар яго ўсё бліжэй і бліжэй нахіляецца да яе твару.
Вось прыцягнуў да сябе і ўпіўся губамі ў яе губы. Яшчэ... Яшчэ...
— А я не дазволю... А я не дазволю...— шэпча яна ў перапынках між пацалункамі. А па ўсім целе разлілася салодкая млявасць, адабрала рукі й ногі, затуманіла галаву.
Раптам стукнулі дзверы. Абое чырвоныя, як буракі, нахіліліся над рукапісам. Увайшла прыбіральшчыца, каб вымесці канцылярыю.
— Дзякую, Язэп Тодаравіч, ужо разабрала,— сказала машыністка, каб хоць што-небудзь сказаць.
«Дый добра-такі разабрала,— падумаў іранічна дзелавод.— А яшчэ гэту чэрці прыгналі — заўтра ўсім раззвоніць, што дзелавод з машыністкаю цалаваўся; напэўна ж, змікіціла. Эх, чэрці!» — вылаяў ён, сам не ведаючы добра каго, і, кінуўшы машыністцы «бывайце здаровы», выйшаў.
* * *
Дома дзелаводу Круковічу было ўсё нядобра, усё не пад густ. Пераступіўшы парог, ён перш за ўсё наступіў кату на хвост, а калі кот закрычаў немым голасам, дык так капануў нагою, што той аж у тры кулі перакаціўся. Затым ён даў плескача Паўліку (трохгадоваму сыну), які залез у бацькаву кішэнь і выцягнуў нейкую патрэбную паперку. Хлопец заплакаў, а Круковіч яшчэ не супакоіўся, але злосць спагнаць больш не было на кім, бо ў хаце заставалася яшчэ толькі жонка, якой ён трохі пабайваўся.
Але калі жонка падала на стол талерку капусты, дык ён не ўмоўчаў.
— Чорт яго ведае, што гэта за яда такая! — сказаў ён, сербануўшы лыжку.— Ні акрасы тае не чуваць, ні солі. Замяшае, як свінням, абы чаргу адбыць...
— Дык вунь у ражцы мо смачнейшае будзе,— абсекла яго жонка.
— Душышся, душышся за гэтаю працаю,— бурчаў далей Круковіч,— няма табе ні дня, ні ночы, а прыйдзеш дадому, дык і абеду людскага няма, у памыйніцу пасылаюць.
— Ну, дык не еш, калі нясмачна, якую ж я табе трасцу згатую? — адказала жонка.— Недзе назлаваўся, а на мне прыйшоў злосць спаганяць.
Калі жонка прынесла на другое талерку смажанай бульбы, Круковіч, глянуўшы на яе (не на бульбу, а на жонку) цераз плячо, спытаўся:
— Дзе ж твае калдуны? Ты ж учора хвалілася, што калдуны будуць.
— Эх, сказала б я табе, дзе мае калдуны, але пашаную толькі дзіцяці,— адказала жонка.— А ты ж пакінуў мне грошай на калдуны, каб цябе чэрці калдунілі? Няшчасных пяцьдзесят рублёў бярэ ў месяц ды яшчэ хоча, каб з калдунамі абед быў. Добра таму выдумляць калдуны, хто ўмее грошы зарабляць, бярэ сто або і болей у месяц, а ты маўчаў бы нечага.
— Дык ты б пайшла паслужыла, табе б мо дзвесце далі, калі ты гэтакая работніца.
— Хваробу табе. Ты б мо і хацеў?..
Яны сварыліся, а Паўлік, набраўшы ў рот бульбы, нарыхтаваўся плакаць. Вочы яго былі поўны слёз. Ён паглядаў то на бацьку, то на матку, не ведаючы, каго з іх больш шкадаваць.
Скончыўшы абед і сварку, Круковіч закурыў цыгарку, узяў газету і лёг на ложак. Жонка званіла на кухні талеркамі і лыжкамі, а ён пачаў чытаць першае, што папалася яму на вочы. А папалася яму інфармацыя аб падзеях у Кітаі. У яго ваччу замітусіліся У-Пей-Фу, Лу-Чын-шан, Ю-Вей-цзюн, Чжан-Цоз-лін, Чэнь-Ч’я-му, Лю-Цэо-лін, а хто каго там біў і каго трэ было біць, ён так і не разабраўся — праз хвіліну заснуў.
* * *
За акном па-асенняму вые вецер. Снег з дажджом ляпае ў шыбы, як бы плюецца хто, схаваўшыся ў начной цемры, і сліна рагамі цячэ па шкле. За сцяною, у суседняй кватэры нешта не то таўкуць, не то труць і не даюць Круковічу належным чынам спыніць сваю ўвагу на радках лічбаў, над якімі ён сядзіць ужо некалькі гадзін. Святло электрычнай лямпачкі адбіваецца ад белай паперы і рэжа вочы. Ён адарваўся ад паперы, заплюшчыў вочы, прыціснуў іх двума пальцамі, як бы хочучы спыніць рэзь, потым закурыў цыгарку і павярнуўся на крэсле тварам на хату. Жонка спала. Яе цёмна-русыя валасы рассыпаліся на падушцы, рот быў напалову адчынены, шырокі худы твар быў смяртэльна бледны. Адзін рог коўдры з’ехаў аж на падлогу і адкрыў голенькі Паўлікаў азадачак. Круковіч устаў і накрыў хлапца. Калі ён сеў, вочы яго зноў уперліся ў бледны жончын твар. «Якая яна ўсё ж такі... непрыгожая,— падумаў ён.— Вось каб ведала, што я пра яе так думаю, дык бы й пакрыўдзілася. А я таксама не ведаю, што яна пра мяне думае. Восем год жывём ужо разам, а думак аднаго аб другім не ведаем... і ведаць, мусіць, не будзем. Яна іншы раз пытаецца, ці люблю я яе. Дзівачка: хіба ж я гэта ведаю? Я сам сабе часта даю такое пытанне: ці люблю я сваю жонку? І не магу адказаць. А некалі я мог на гэта адказаць. Бывала, жджэш не дажджэшся, каб скарэй вечар. Цягне магнэсам да назначанага месца. А там ловіш кожнае слова, кожны рух. Цяпер няма таго магнэсу. Праўда, як была хворая на тыфус, шкадаваў і, каб памерла, напэўна плакаў бы. Але кажуць, што людзі, нават з турмы выходзячы, плачуць часамі і сумуюць, пакідаючы старую кватэру. Прывычка. А можа, гады ўжо не тыя? Не, не гады тут вінаваты: чаму ж да тае, да Ганны цягне? А каб пажыў, таксама прапаў бы гэты самы магнэс. Ужо, мусіць, такая натура чалавечая, што ён ніколі не здаволен тым, што мае, а заўсёды шукае нечага новага. І я магу смела сказаць, што хлусіць той, хто клянецца дзяўчыне ў вечным каханні... Праўда,— недзе пра некага было напісана:
Всегда доволен сам собою,
Своим обедом и женой,—
але мне здаецца, што тупіца быў гэты самы здаволены, вырадак нейкі. А можа, я вырадак? Можа, другія іначай думаюць і адчуваюць? Ліха яго тут разбярэцца»,— рашыў ён нарэшце і павярнуўся да стала. Гадзіннік паказваў ужо дзесяць мінут першай.
— Няхай назаўтра,— прагаварыў услых Круковіч і, сабраўшы паперы ў папку, палажыў на паліцу. Раздзеўшыся, ён яшчэ пасядзеў хвіліну на ложку, пацёр далонню грудзі, пазяхнуў раз, а потым пагасіў святло і лёг.
Уночы яму снілася прыбіральшчыца Аўдоля, якая ганялася за ім са шчоткаю, баронячы ад яго не то машыністку, не то талерку з калдунамі...
Гэта было летась. Вось ужо год прайшоў з таго часу, а ў жыцці дзелавода Круковіча ўсё па-старому. Ён нават, здаецца, да гэтага часу не адказаў яшчэ сабе на пытанне — любіць ён сваю жонку ці не?
Вось толькі што: у яго, апрача Паўліка, ёсць яшчэ маленькая Наталька. Прывычка?
1926