Нібы ў патрывожаным чмяліным гняздзе стаяў гул у хаце Антося Драча. За сінімі хмарамі дыму цяжка было разгледзець рысы твараў. Шапкі і касматыя каўняры кажухоў ды дзе-нідзе яшчэ чорная або рыжая шчотка барады — вось і ўсё, што зразу можна было разгледзець.
— Антось! Гэта ж твая лямпа тухне. Ці ёсць у ёй газа?
— Газы я толькі што наліў; гэта духу сабралася, дык яна і тухне. Палажы там на шкло шчэпку, а я прычыню трохі дзверы.
— А вы, жэўжыкі, чаго тут боўтаецеся, як у палонцы,— не пара спаць?
— Але, ліханька ім, і сну на іх няма. Скарэй за сталага дапнуць усюды.
— І дзе іх настаўнік, чаму ён іх за вушы не круціць?
— О! Цяпер біцца няможна. Наш настаўнік добры, ён так нас навучае, не б’ючы.
— Навучае... Наўчыў вось цябе на сабак брахаць.
— Глядзі хаця, каб твой Васіль, што «дабро» мясіў, не брахаў, а я-то не брашу.
— А што, вось і займіся з брыдою! Гэта ж такі шарахвост — ён жа табе з-пад сучкі яйцо ўкрадзе.
— Мусіць, гэтак, як ты пасак у Сроліка.
Кругом зарагаталі.
— Ах ты, сукін сын! Дык ты будзеш яшчэ аскізацца!
Але пакуль Пятрусь расперазаў папружку, дык хлапец, як уюн, прашыўся між дарослых і зарагатаў аж ля парога.
У другім кутку чуўся голас Міколы Маркача, якога, кругом акучыўшы, слухала чалавек дзесяць мужчын.
— Едзем мы гэта сабе — яны паперадзе, а я за імі. Пад’язджаем мы гэта пад рэчку, аж бачым — конь у аглоблях ляжыць на лёдзе і чалавек каля яго тупае. «Браткі, кажа, памажыце! Гэта ж, ліха на яго, падковы тупыя, дык ён ніяк астояцца не можа». Я ўжо вылез, хацеў ісці — што ж, бяда чалавеку. «Ну й чалавек з цябе! — адказалі з пярэдняга воза.— Не ведаеш, што рабіць? Вазьмі распраніся ды пасцялі кажух — ён абапрэцца, астоіцца і пойдзе». «А можа, й праўда!» — прагаварыў той і, доўга не чакаючы, кажух з плеч дый падкінуў яго пад перад каню. Конь, як бы здагадаўшыся, што трэба рабіць, паставіў абедзве пярэднія нагі на кажух ды давай гэта папяцца, каб устаць...
— А можа, й памагло? — запытаўся адзін з слухачоў.
— Дзе ты бачыў! Ногі як пакаўзнуліся, дык кажух аж да самага каўняра...
— Мужчыны! Дык мы ўжо пачнём? Больш, бадай, мала хто і прыйдзе? — запытаўся старшыня сельсавета.
— Ды ўжо, хто меўся, то прыйшоў.
— Можна пачынаць, а то пакуль мы збяромся, дык людзі й ноч разбяруць,— адказалі некалькі галасоў.
— Дык, знацца, дазвольце сход лічыць адчыненым. Цяпер нам трэба выбраць прэзідыум для вядзення сходу.
— Ды які там яшчэ празідым! Вось ты й кіруй... табе больш вядома.
— Пратакол пісаць вось Кастусь Грыбоў можа, ён добра граматны,— запрапанаваў нехта.
— Кастусь! Кастусь! Вы ўдвох, дый будзе, чаго там яшчэ! — падхапілі разам некалькі галасоў.
— Супроць ніхто не мае?
— Ды не! Не!
— Якое там «супроць», гэта ж мо не дзяліць што-небудзь выбіраем або не ў чаркі гуляць.
— Дык вось слухайце — я зачытаю парадак дня.
— Ужо зараз і ноч пройдзе, а ён яшчэ парадак дня збіраецца чытаць,— пачуўся асцярожны голас ад печы.
— Першае пытанне гэта, знацца, аб выхадзе на пасёлкі,— прагаварыў старшыня.
— Яшчэ якую хваробу выдумаюць! Мала яшчэ гэтага, дык хочуць, каб апошнія порткі скінулі.
— Бач, не падабаецца! Чаму ж — табе й так раскошна. Кадук цябе не бярэ...
Загулі, загаманілі, закрычалі, а што — нельга было распазнаць.
— Дык ціха ж! Чаго вас так узнасіла? — крычаў старшыня.— Гэта ж яшчэ толькі парадак дня.
— Які гэта, чорта матары, парадак! Ніякага парадку няма,— кіпеў Сцяпан Крываножка.
— Ціха! Слухайце далей!
Гоман патроху сціх.
— Другое пытанне — гэта аб начной варце, трэцяе — бягучыя справы. Дабаўленняў ніякіх не будзе?
Усе маўчалі.
— А што гэта за стравы такія бягучыя? — запытаўся стары Мацей.
Некаторыя засмяяліся.
— Ды ўжо ж, калі бягучыя, дык не іначай — рэдкія: можа, крупнік ці зацірка,— жартавалі другія.
— Справы, а не стравы. Гэта, знацца, тое, што мы будзем абгаварваць — разумееш? — растлумачыў старшыня.
— Ды ўжо цяпер буду, мусіць, разумець,— адказаў стары.
— Дык дабаўленняў, пытаюся, ніякіх не будзе?
— Ды не! Якія там дабаўленні.
— Дык дазвольце павестку лічыць прынятаю.
— Дазваляем,— адазваўся зноў адзін голас сярод агульнага маўчання.
— Дык вось я хачу, знацца, некалькі слоў пра гэта пытанне. Зямлі ў нас, як вам вядома,— кот наплакаў. Дый зямля не надта што: дзе пясок, дзе мылец, а дзе й сам не разбярэш, што яно такое. Не тое, што вунь у Кармалёх, што каб дзіця пасадзіў на раллі, як кажуць, то й яно б расло. Яшчэ б не такая бяда, каб гэта зямля ды ў адным куску, вобрубам, знацца, а то глядзіце вы: гэта ж толькі аднаго поля шаснаццаць палосак ды сенажаці сем, вось і лічы, колькі ўсяго будзе. Вядома, што пры гэтакай шматпольнай цераспалосіцы гаспадарку падняць нельга. А тут яшчэ некаторыя палосы вунь у чортавых зубах. Гэта ж пакуль ты ў Калюшкі завязеш воз гною, дык у гарод бы сем-восем вывез — і каню лягчэй, і ў працы спарней. Вось савецкая ўлада, знацца, і павярнулася гэтым самым тварам да вёскі. А як павярнулася, дык і ўбачыла, што ў нас непарадкі. Дапамагчы ж гэтым непарадкам можна, толькі выйшаўшы на пасёлкі. Тым, хто выходзіць на пасёлкі, савецкая ўлада дае палёгку: прысылае, знацца, каморнікаў, аграномаў і шмат яшчэ чаго. Вось нам сёння таксама трэба пагаварыць пра гэта, каб, значыцца, выпісаць каморніка і ўсякія там штукі і з вясны ўжо пачаць рэзаць.
Старшыня скончыў. Некаторыя, насупіўшыся, нешта мармыталі сабе пад нос, другія маўчалі і аглядаліся на бакі, чакаючы, хто пачне першы.
— Хто хоча выказацца па гэтым пытанні? — запытаў старшыня.
— Якое там выказацца — не хочам, дый толькі. Яшчэ нейкую трасцу выдумалі. Нашы бацькі жылі без гэтакіх штук, дый не горш за нас, і нам не патрэбна.
— Не трэба! На чорта! Ім не якая трасца выдумляць, а нам — згуба! — Загаманілі, замахалі рукамі, бліжэй да стала пасунуліся.
Зачырванеўшыся, раструханая, наперад праціснулася ўдава Сталярыха.
— Старшыня! Братка! Саколік! Даражэнькі! Не пайду я на гэтыя пасёлкі! Забі, зарэж! Застрэль! Дык усё роўна не пайду. Няхай хоць самы большы прысядацель прыедзе з Менску, дык не пайду. Мужчынкі! Браточкі! Падумайце ж вы самі — адна з пяцярыма дзяцьмі — што ж я буду рабіць? Будынак той, хата тая — верацяном растрасеш. Пакуль на месцы, яшчэ сяк-так ліпіць, а разбяры, дык і выбіраць нечага будзе.
— Ціха, цётка! Яшчэ не пераходзім.
— Чаго там ціха? Сталярыха праўду кажа.
— Ціха! Супакойцеся, мужчыны! Давайце толкам пагаворым! Супакойцеся, мужчыны! Давайце толкам пагаворым! Супакойцеся!
Гул патроху стаў уціхаць.
— Дык хто хоча яшчэ выказацца? — запытаў старшыня.
— Дарэмная гэта ўсё выдумка,— падняўся Антось Хрыпун, паўвалочны гаспадар.— Дапамогу, кажа, дадуць. Дадуць, а як жа! Дагоняць ды яшчэ й прыбавяць. Вунь сакалоўцы выйшлі летась, дык далі ім дапамогу! Трасцу ў бок. Ніводнага рубля з налогу не скінулі; і лесу нават не далі колькі трэба — вунь яшчэ ў зямлянках сядзяць... Я прасіў вунь, каб далі пеньчукоў дзесяць хату скончыць, дык і то не далі, а то яны дапамогуць на пасёлкі пераходзіць, лесу ўсім дадуць.
— Не далі, то добра й зрабілі. У цябе ж ёсць хата, ды яшчэ й добрая. Хаця б таму даць, у каго зусім развальваецца,— загаманіў Вінцэсь Каленікаў.
— Дык табе, мусіць, трэ было даць? Ты вунь і тое пагнаіў, што табе летась далі.
— Ды не — табе ўсё аддадзім, бо ў цябе горла шырокае ды кішэнь тоўстая.
— На, во! брадзяга! Бачыў ці не? Можа ж, не ты мне ў кішэнь наскладаў. Скача, як чорт на дроце. Нібы яго хто й баіцца.
— Ну, ты совай, ды паволі, бо калі суну, дык і яндоўку гэту распару, не пабаюся, што ў цябе морда тоўстая.
— Да дай ты яму, Вінцэс, поўху! Гэта ж гэтак ён цябе збэсціў. Я ўсё роўна б не сцярпеў.
— Біць — закон не вяліць, але — пхнуў, каб не дыхнуў,— жартавалі мужчыны.
— Можа б, ты пхнуў? — накінуўся Антось на жартаўніка.— Не, не дажджэ твая лытка, покуль ты мяне пхнеш.
— Наліха ты мне здаўся! Няхай цябе чэрці ў балота пхаюць.
— Ну, вы пасварыцеся ў нядзелю, час маючы, а цяпер давайце канчаць,— стаў супакойваць старшыня.
— Да сціхніце ж! Вадою вас трэба разліваць ці якое ліха? — крыкнуў ён яшчэ раз.
— Хто яшчэ хоча слова?
— Дазвольце мне! — устаў малады хлапец, што сядзеў ля стала.
— Што казаў Антось Хрыпун — гэта ўсё няпраўда. Савецкая ўлада не крыўдзіць сялян, бо яна тварам да вёскі, таварышы. Антось гэта знарок гаварыў, каб адбіць людзей ад пасёлка, бо яму, таварышы, і так добра — ён паўвалочны кулак. А савецкая ўлада дапамагае, бо каб яшчэ не змычка, а то цяпер жа, як вы самі ведаеце, змычка.
— Адкуль ты ўзяўся гэтакі разумны? Ці даўно я цябе путам лупіў, застаўшы ў гаросе? — абазваўся Антось.
— Бо ён жа, мусіць, у камсамолы запісаўся, дык і розуму набраўся.
— За бацькаваю галавою ўсякі разумны. Нябось як свая вош укусіць, то тагды не будзе гэтакі разумны,— падтрымалі некаторыя Антося.
— А што, мо няпраўду ён кажа? Але, бач, як цягнуць адзін за другога,— сталі супярэчыць другія.
— Дык ідзі пацалуйся з ім, калі ён табе мілы...
Зноў загаманілі, закрычалі, замахалі рукамі...
— Мужчынкі-браточкі, зарэжце! Забіце! Няхай самы найбольшы прысядацель...— сярод агульнага гоману выдзяляўся высокі голас Сталярыхі.
Сход прыкметна падзяляўся на дзве часткі, але каторая з іх была мацнейшаю, разабраць не было магчымасці.
На гэты раз старшыні не скора ўдалося супакоіць мужчын. Чырвоныя, потныя, яны так горача ўзяліся бараніць свае пазіцыі, што многія забыліся ўжо, з чаго пачалі, і, выкопваючы розныя здарэнні з мінулага, клапаціліся толькі аб адным — каб як наймацней укалоць адзін другога.
— Хто яшчэ хоча слова? — пракрычаў нарэшце старшыня, калі гоман трохі ўціх.
— Вось тут Міхась нешта хоча сказаць,— адгукнуліся з грамады.
— Гавары, Міхась!
— Ды што ж тут казаць. Яно праўда, што й працы лішняй многа, і палоскі вузкія — як ляжа сабака, дык на чужых хвост і ногі, як тыя людзі кажуць. Але ж і на пасёлкі, мусіць... нічога не будзе. Вось і зямля няроўная, а кожны скажа: дай мне хоць меней, але лепшай. Дый рыштунку многа, што-та гаварыць — з хаткі ў хатку, дык на рубель упадку, а тут не рублём пахне. Яшчэ ж як хто з сілаю дый будынак нішто, дык таму сяк-так, але вось што рабіць гэтакім, як Сталярыха? Ды яшчэ ж, каб прыбавілі які кусок зямлі або сенакосу, дык бы можна й на пасёлкі ісці, а калі толькі гэту рэзаць, дык, бадай што, ніякай карысці не будзе.
— Карысць будзе, і нават вялікая,— сказаў яго сусед,— і працы менш, і вырабіць лепш можна, і ад агню няма такое апаскі, а толькі згоды вось у нас няма.
— Няма і не будзе. Які гэта дурань згодзіцца? — загаманілі зноў мужчыны.
— Забіце! Зарэжце! Хай самы большы прысядацель! — закрычала Сталярыха, але, бачачы, што гоман мужчын уціх, зараз жа спынілася.
— Я думаю, што ўжо досыць выказаліся па гэтым пытанні. Больш жадаючых няма? — запытаў старшыня.
— Ды няма. Ужо не толькі выказаліся, але й выкрычаліся,— адказалі мужчыны.
— Дык я стаўлю на галасаванне. Хто за тое, каб выйсці на пасёлкі, падыміце рукі!
Пяць-шэсць рук паднялося, а рэшта мужчын — хто аглядаўся на бакі, не ведаючы, што яму рабіць, а хто стаяў і маўчаў, унурыўшыся ў апуху свайго кажуха.
— А хто проціў?
Зноў толькі пяць рук, а рэшта — як стаялі, так і засталіся.
— Дык што ж вы, знацца, ні «за», ні «проціў» — мусіць, і самі не ведаеце, чаго хочаце? — упікнуў старшыня.
— Бо й не ведаем. Гэтага адразу нельга рашыць. Трэба парадзіцца, пагаварыць,— пачуліся ў адказ галасы.
— Дык што ж будзем рабіць?
— Я вось што радзіў бы,— падняўся Кастусь, які пісаў пратакол,— сёння не галасаваць — няхай кожны парадзіцца з жонкаю, адзін з другім, але трэба выбраць камісію, якая заўтра ці паслязаўтра пройдзе па сяле, апытае ўсіх, хто хоча на пасёлкі, а на другім сходзе нам скажа.
Прапанова ўсім спадабалася.
У камісію выбралі Кастуся і яшчэ двух маладых мужчын.
— Дык у нас яшчэ адно пытанне засталося,— сказаў старшыня.
— Якое там ужо пытанне! Вунь певень пад печчу ўжо два разы падымаў пытанне — трэба ж і яго паслухаць,— сказаў Маркач.
Тым часам мужчыны, якія стаялі бліжэй да дзвярэй, сталі па адным выходзіць з хаты.
Бачачы, што ўжо справа прапашчая, старшыня таксама пачаў збіраць паперы і з грамадою рэшты мужчын выйшаў на вуліцу.
На вёсцы сям-там ужо ззялі залатыя чатырохкутнікі вакон, і шырокія светлыя палосы бляску лажыліся на сцены хлявоў на другім баку вуліцы. Кабеты ўставалі прасці.
Нядаўна я праязджаў праз тую самую вёску, у якой адбыўся апісаны мною сход, і заўважыў, што ніякай працы па землебудаўніцтву там не вядзецца. Невядома — ці то яны паслухалі паўвалочнага Антося Хрыпуна, ці, можа, не адважыліся «зарэзаць» або «забіць» удаву Сталярыху. А скарэй за ўсё — яны проста чакаюць «самага найбольшага прысядацеля» з Менску.
1925