Дык вам, кажаце, не падабаецца ездзіць па чыгунцы?
А я люблю.
Люблю дзелавую гутарку вагонных колаў, калі яны толькі — гэр-гэр-гэр, гэр-гэр-гэр, нібы тыя камерсанты.
Люблю глядзець, як паабапал дарогі, закілзаныя дротам, бягуць, даганяюць адзін другога слупы, нібы гэта дзеці ў коні гуляюць.
А ў вагоне свой вагонны быт, непадобны ні да быту горада, ні да быту вёскі, асаблівы быт.
Знаёмяцца тут людзі лёгка і проста, без лішніх цырымоній. Спрэчкі заўсёды гарачыя, тэмы заўсёды цікавыя.
Маладыя кабеты спяшаюцца скарыстаць тут рэдкі выпадак поўнай свабоды, калі за імі не сочыць зайздроснае вока мужа.
Думка аб тым, што свайго выпадковага спадарожніка яны бачаць першы і, напэўна, апошні раз, надае ім энергіі.
Што бывае вынікам гэтага — ведаюць адны змрочныя купэ, а мы з вамі можам толькі дагадвацца.
Што мне толькі не падабаецца ў вагоне, дык гэта:
— Граждане! Прад’явіце вашы білецікі!
Толькі гэта ўкалышашся пад аднатонны грукат колаў і пачнеш сніць, што ты прывёз у млын,— грукаціць камень, дрыгаціць сцяна і падлога, а ты ляжыш на мулкім палку і чакаеш свае чаргі малоць. Тут цябе й пачнуць за ногу катурхаць.
«Няўжо гэта ўжо мая чарга? — думаеш сабе.— Яшчэ ж у Рыгора два мяшкі жыта было малоць ды ў Антося мех кашнага пудоў сем».
А за нагу яшчэ мацней катурхаюць.
— Гражданін! Ваш білецік!
Прахопішся і глядзіш вакол непрытомнымі вачыма, пасля, скеміўшы, у чым рэч, хапаешся за адну кішэнь, за другую і, знайшоўшы білет, сунеш яго скарэй у чыюсьці кляшню, каб адчапіцца ад назолы.
Пры гэтым бывае іншы раз, што заспаны пасажыр не знаходзіць не толькі «білеціка», а нават паліта і чамадана. У такіх выпадках пацярпеўшаму належыць падняць гвалт на ўвесь вагон, а разбуджаным пасажырам падтрымаць яго ў гэтай карыснай справе.
Складзены пасля гэтага пратакол ні пацярпеўшаму, ні злодзею ніякай шкоды не зробіць. Першаму дзеля таго, што ён і так пацярпеў ужо, а з другім выходзіць справа — шукай ветру ў полі.
На гэты раз, аднак, не кантроль быў прычынаю майго абуджэння.
— Лавіце яго! Біце! Біце! — пачуў я праз сон нечалавечы крык.
Я са скамечанымі кулакамі саскочыў з другой лаўкі і стаў на падлозе.
— Дзе ён? — спытаўся я, гатовы кінуцца на нягодніка.
— Вунь там! Ратуйце, памажыце яму! — адказала мне змярцвелая кабета, якая стаяла, прытуліўшыся ў куток купэ. Глянуў я ў другі куток, куды яна паказвала пальцам, а там доўгі і тонкі, як частаколіна, чалавек стаяў, сагнуўшыся над лаўкаю і б’ючы ўважна і старанна папкаю па лаўцы, за кожным разам прагаварваў — г-гэх!
Не ведаючы, у чым там справа, я стаяў і глядзеў на тонкага чалавека.
Той нагнуўся яшчэ ніжэй, прыгледзеўся да нечага, памацаў пальцам і раптам засмяяўся.
— А ведаеце, мадам,— гэта нават і не прусак, а зерне з яблыка.
— Ох, як жа вы мяне напужалі, дзядзюшка! — уздыхнула яна з палёгкаю.
Шчокі яе зараз запунсавелі, і вясёлая ўсмешка асвяціла прыгожы твар.
Злосны, што мне з-за глупства перарвалі смачны сон, я зноў палез на сваё месца.
— Выбачайце! — прамовіў тым часам тонкі чалавек.— Я прыгледзеўся, бачу — прусак. Здэцца, і паўзе нават. Я ўсхапіўся дый давай яго гаптэжыць.
— Эх, храбрасць бабская! — абазваўся зверху галагубы твар.— Сляпому прусак здаўся, дык кабета чуць са скуры не вылезла. Такі гвалт падняла, я думаў — бандыты напалі.
— А я гэтай гадасці горш, як бандытаў, баюся,— адказала кабеціна.
— Ну, у майго бацькі дома такіх бандытаў поўна печ. Бывала, як узойдзеш ноччу ў хату ды як запаліш сярнічку, дык яны дажджом са столі сыплюцца.
— Дык яны ж, мусіць, кусаюцца?
— Малым часамі трохі паабгрызаюць рукі ды галёнкі, але нічога — скора зажывае. Старых яны зусім не чапаюць. Хоць праўду трэба сказаць, што старога вяскоўца скуры і сабака не ўгрызе, а не то што прусак.
— А ў яду яны не пападаюць?
— Чаму не. Як налье гэта гаспадыня капусты ў міску, пара як пойдзе ўгару, дык ён — гоп! Плячыма ў гарачую. Але ж гэтым ён толькі сабе і сагрозіць, а больш нікому — зразу капут небараку, ніякі доктар не адратуе.
— А страва?
— А страву ядуць, вядома. Што ж, вы думалі, з-за прусака ды затоўчаную або забеленую капусту выльюць у карыта?
— Фэ, якая гадасць! — скаланулася кабета.— Чаму ж іх не выводзяць як-небудзь?
— Не так гэта лёгка, як вам здаецца,— адказаў галагубы твар.— Я пробаваў. І бурак з бульбяною кашаю даваў, і парашку некага зялёнага ў шчыліны насыпаў, дык іх троха паменшае, але дарэшты звесці цяжка. А тут яшчэ і бацька лаецца. Бачыце, на вёсцы думаюць, што калі звядзеш прусакоў, дык у гадоўлі жывёлы не будзе шанцаваць.
— Ах, якія забабоны!
— Ці гэтакія забабоны там яшчэ ёсць,— прагаварыў доўгі тонкі чалавек.— Я сам у вёсцы гадаваўся, помню.
— Ну, як вы ні кажыце, а вёска цяпер ужо не тая, як была шэсць-сем гадоў назад,— загаварыў вайсковы, падышоўшы з суседняга аддзялення вагона.— Я вось таксама з вёскі еду, у водпуску быў, дык там ужо шмат новага: газеты, напрыклад, завяліся, у царкву толькі старыя ходзяць, пастоў амаль не посцяць. Ужо двое дзяцей ёсць няхрышчаных, а вяселляў, мусіць, з пяць без папа адбылося.
— Не ведаю, што ў вас там за вёска такая,— сказаў тонкі чалавек.— У мяне ёсць адзін знаёмы, таксама вайсковы, дык ён надта закахаўся ў адну вясковую дзяўчыну і стаў яе сватаць. Яна яго таксама любіла, але ўперлася — не хачу без вянца. А знаёмы-то камуністам быў. Ён і сёе, ён і тое — не, не бярэ. Дык што ж вы думаеце? — Павянчаўся. Вечарам гэта рабілася і цішком, а ўсё роўна даведаліся і выкінулі майго знаёмага з партыі.
— Ну, гэта яна не дзеля таго, што шчыра верыла, а толькі каб паказаць сваю перамогу. А ён — ануча, а не чалавек. Такім у партыі не месца,— сказаў вайсковы.
— Ці месца, ці не месца, але такія анучы ёсць,— адказаў тонкі чалавек.— Жонка-мяшчанка ўплывае часта не толькі на сямейны быт, але нават на службу мужа. Вось вам і прыклад. Тры дні таму назад я ехаў у Полацак. У адным вагоне са мною ехала кабеціна. Маладая, ружовая — скарэй за дзяўчыну можна палічыць. Калі мы з ёю пачалі гутарыць, дык выходзіць, што яна ўжо не дзяўчына, а маладзіца і нават двое дзяцей мае. Але калі зайшла гутарка пра мужа, бачу — спахмурнела кабета, вочы апусціла, а пасля і прызналася, што муж яе сядзіць. Чаму ды за што, пытаюся. Тут яна і давай расказваць. «Ды ўсё, кажа, няўдзячнасць людская. Свае ж, камуністы, пасадзілі за тое, што на кароткі час казённых грошай узяў трохі, ну, як бы пазычыў. Мой муж — камуніст з 18-га года. На фронце быў, колькі цяжару перанёс,— усё дзеля ідэі, а цяпер ні на што не паглядзелі, за пусцяковіну пасадзілі. А здарылася гэта вось як. Вясною я стала трохі недамагаць. Парашылі, што мне трэба на курорт паехаць, у Крым ці там на Каўказ. Муж стаў прасіць, каб гэта мяне на казённы кошт, а яны — ані блізка. Сваіх грошай у нас толькі рублёў паўтараста было, дык што на іх зробіш? А я мужу катэгарычна сказала: дзе хочаш бяры, а на курорт адпраўляй, бо ўсё роўна жыць з табою не буду. Што ты, кажу, без пары хочаш мяне ў магілу палажыць? Доўга ён не здаваўся, а нарэшце рашыўся: прыходзіць раз са службы і прыносіць семсот рублёў. Казённых узяў. Вядома, ён бы іх праз нейкі час вярнуў. Пабыла я ў Ялце, аддыхнула, паправілася. Прыяжджаю дамоў, а тут зараз рэвізія. У касе, вядома, нястача. Вось тут яго і ўзялі, беднага. А яшчэ свае — людзі, знаёмыя камуністы. Ім бы пакрыць свайго чалавека, а яны вунь як. З таго часу, кажа, я цярпець не магу камуністаў. І мужа, калі вернецца, буду ўгаварваць, каб выпісаўся з партыі». Дык вось як бывае, а вы кажаце...— скончыў тонкі чалавек.
— Так ёй і трэба,— горача загаварыла кабеціна.— Бач, арыстакратка якая — ёй на курорт семсот рублёў трэба, паўтараста ёй мала. Мой муж таксама вунь каторы год без адпачынку працуе, а я прасіла сёлета хоць у дом адпачынку, дык і то месца не далі. Нябось, каб яе муж браў пяцьдзесят рублёў у месяц, гэтак як мой, дык бы не вытварала курортаў.
— Дык ваш муж хоць пяцьдзесят бярэ, а ёсць і такія, якія толькі за васемнаццаць або за пятнаццаць служаць, а другія па дзвесце, па трыста,— сказаў тонкі чалавек.
— Ну, з гэтым покуль што нічога не зробіш,— адказаў яму вайсковы.— Мы ў дваццатым годзе пробавалі і інжынеру плаціць столькі, колькі й сторажу, дык што ж выйшла? Кожны лепей хацеў быць сторажам, як інжынерам. Вось каб купіць нам гэтых спецаў, мы і павінны плаціць ім шалёныя грошы.
— Няхай спецы, але чаму ж...
«Ну, так можна і пустога канца дагаварыцца,— падумаў я.— Пачалі з яблыкавага зерняці, а дайшлі вунь аж да чаго».
Што адказаў вайсковы тонкаму чалавеку, я ўжо не чуў, але думаю, што ён адказаў якраз тое самае, што і патрэбна было ў такім выпадку.
Зараз я зноў апынуўся ў млыне, зноў загрукацеў камень, зноў задрыгацела сцяна і падлога. Там, дзесь ніжэй, пада мною валтузіўся і моцна соп Рыгор, няйначай усцягваючы па ўсходах мяшок жыта, каб засыпаць яго на кош. Скрозь аднатонны грукат да маіх вушэй час-часом даносіліся, нібы асцярожныя пацалункі, ціхія ўсплёскі вады пад махавым колам. А мо гэта й сапраўды былі пацалункі? Але ж не — ён такі тонкі, сухі, нязграбны...
А яна, якая так любіць мужа, што нават гатова ў дом адпачынку пайсці за яго, хіба ж яна дазволіць...
А ўрэшце — чаго ні бывае ў змрочных купэ?
1926