Сяджу я ды думаю... А што думаю, дык і сам добра не разбяру — вось вярзецца нешта.
Ага, злавіў — пра вайну думаю. Кажуць — вайна будзе. Ды будзе-такі. Калі цётка Палуся сказала, што будзе, то, значыць, будзе.
Цётка Палуся — гэта кума мае кватэрнае гаспадыні. Вы не глядзіце, што яна трошкі падслепаватая ды кіслагубая, але бачыць яна на тры сажні пад зямлёю і чуе праз тры мураваныя сцяны. А ведае ж яна дык усё, што толькі ёсць на свеце, і шмат яшчэ з таго, чаго няма, не было і быць не магло.
Дык вось яна і казала, што вайна абавязкова будзе.
Была яна, бачыце, у Гніляковых, дык яны палавіну сваіх рэчаў прадалі ўжо — думаюць за Маскву ўцякаць. Кажуць, што Гнілякоў захварэў і яму сушэйшы клімат патрэбен. Брэшуць,— здаровы, як конь: гэта ён вайны ды газаў баіцца.
А Міхась Крываносік дык прыйшоў дадому п’яны як гразь ды ўсе гаршкі паматлашыў. Вельмі ж ён ужо на Чэмберлена раззлаваўся. Пазакасваў рукавы, пакамячыў кулакі:
— Дайце мне, кажа, гэтую акулу, дык я яе вось так! вось так! — ды дубасіць па гаршках. Так буяніў, пакуль аж ніводнага «Чэмберлена» на паліцы не засталося.
Жонка стала плакаць ды лаяць, дык ён і да яе з кулакамі:
— Што, кажа, шкада? Табе Чэмберлен — дзядзька родны? — Чуць не аддубасіў і яе.
А вунь той, з конскаю сківіцаю, што кватаруе ў Спіцы, дык золата сабе намяняў на чырвонцы. Цэлых тысячу рублёў даў чырвонцамі за шэсцьсот золатам.
Дык і Храпкіна на свайго навалілася:
— Усе выменьваюць золата, чаму гэта ты,— кажа,— ні аб чым не дбаеш?
— А што ж я, хіба цябе памяняю на золата,— адказвае ён.— Дык ты ж у мяне,— кажа,— і так — золата.
— Чаму гэта што? Вось выдадуць пенсію, дык ты рублёў колькі пакінь, а то ўсе пяцьдзесят і памяняй. А што Зэліку вінаваты дваццаць, дык ліха яго не возьме — няхай пачакае. Можа, і аддаваць, кажа, не прыйдзецца, бо як вайна ж, дык тады ўсе даўгі прападаюць. Вунь Францыя, не ім будучы, і то пасля не сыскала.
То цётка Палуся і не ведае ўжо, як яны зробяць.
Вось толькі Скнарэцкага кватаранты нікуды не збіраюцца і не рыхтуюцца. Адзін, сухі, як таран, над кнігамі дзень і ноч сядзіць ды ўсё нешта піша. Другі з партфелем лётае,— зранку як пойдзе, дык аж да ночы няма. А рэшта — без партфеляў, але таксама штодзень на нейкую службу ходзяць.
Але пан Скнарэцкі (любіць, калі так завуць) вырашыў ужо, што ён будзе рабіць з сваімі кватарантамі, калі будзе вайна. Бо ён разважае так, што калі будзе вайна, то прыйдуць паны. А калі прыйдуць паны, то не будзе камгасу. А калі не будзе камгасу, то Скнарэцкі — гаспадар свайму дому. А калі гаспадар, то што захоча, тое з сваім домам і зробіць. Дык зробіць ён вось што: сухога тарана прагоніць. Ліха яго ведае, што ён за чалавек,— над кнігамі ўсё сядзіць. Мо чарнакніжнік які, а можа, яшчэ і горш. З партфелем сам уцячэ. А калі не ўцячэ, то тады Скнарэцкі ведае, што з ім рабіць.
Ну, а рэшта няхай жывуць — ліха іх бяры. Толькі плату прыйдзецца набавіць.
А чырвонаармейцы дык прыходзілі да Аўдзея шашкі вастрыць (у яго тачыла ёсць). Утрох прыходзілі. Адзін дык, мусіць, зводны нейкі — вельмі ж ён ужо бойкі ды спрытны.
— Няхай,— кажа,— толькі зачэпяцца, дык мы ім пакажам, колькі мы важым.
А другі дык усё шашку пробаваў.
Уваткне лазіну ў зямлю:
— Вось, кажа, гэта, скажам, буржуяціна стаіць. А гэта, скажам, я — чырвонаармеец Ванькоў. Чырвонаармеец Ванькоў вось так — цяп! — і ад буржуяціны толькі пянёк застаўся ды дух цяжкі пайшоў.
Дык цётка Палуся так напужалася, так напужалася ўсяго гэтага, што аж на рынку апынулася. Купіла два пуды солі, пуд цукру ды яшчэ там усякай усячыны. Мяркуе, што на ўсю вайну хопіць.
А яшчэ будзе вайна вось чаму: надоечы ў мяне спатканне было з адным чалавекам. Саткнуліся мы з ім на рагу Савецкай і Ленінскай.
— Здароў! — крыкнуў ён, вырачыўшы вочы.
— Ды здароў, кажу, а якая ж мне трасца.
А сам уважна разглядаю яго шырокі твар, чырвоныя шчокі і светла-сінія, як бы трохі збляклыя, вочы.
— Ты гэта ці не ты? — пытае ён.
— Не, кажу, гэта, мусіць, не я.
Рысы яго твару мне былі знаёмы, асабліва гэтыя вочы, але я ніяк не мог успомніць — ці гэта мой які даўнейшы знаёмы, ці мо проста я гэтага чалавека бачыў у якой-небудзь краме або на вакзале.
— Ну, дык як жа не ты, калі мы з табою і ў школе разам вучыліся. Я сядзеў на самай задняй лаўцы, а ты на другой адзаду цераз праход.
— Ну, дык гэта, мусіць, я,— адказваў я не зусім пэўным тонам.
— Помніш яшчэ, як я табе закінуў за каўнер камячок снегу, а ты мне кулаком па пераноссі джвугнуў? Ох, і здорава ж загрэў, аж цяпер яшчэ, здаецца, баліць, як уздумаю.
Цяпер я ўспомніў. Гэта быў той самы Васіль Скрылевіч, якога мы дражнілі — Цюхцяй. Успомніў я і тое здарэнне, аб якім ён цяпер гаварыў. Я чытаў на пераменцы «Шэрлака Холмса». Толькі гэта я з сваім знакамітым сышчыкам сабраўся выкрыць нейкае хітра заблытанае злачынства, як мяне раптам жахнула нешта мокрае, надзвычайна халоднае. Мне здалося, што нехта цэлы Ледавіты акіян заліў мне за каўнер. Ён цёк і плыў па маёй спіне ўсё ніжэй і ніжэй, а я з тварам «великомученика» стаяў, выгнуўшы спіну, і не ведаў, адкуль што ўзялося. Калі я аглянуўся назад, дык убачыў, што Цюхцяй не можа выгаварыць слова ад смеху і толькі пальцам паказвае на мяне другім вучням. Кроў рынулася мне ў твар, і, не разважаючы, я пусціў свой кулак у кірунку твару Цюхцяя. Куды мой кулак папаў, я нават добра і не заўважыў, а толькі ўбачыў, што Цюхцяй хапіўся аберучкі за нос і прыпаў галавою на лаўку.
Дык вось гэта быў той самы Цюхцяй.
— Дык я ўжо ведаю, хто ты, і стаяць тут нам больш няма чаго,— сказаў я.— Хадзем куды-небудзь.
— А куды ты ідзеш?
— Ды вось са службы дахаты паўзу.
— Дык мне таксама ў гэты бок, толькі я хацеў зайсці тут у адну краму. Але ўжо няхай заўтра — пойдзем разам... Ну, дык расказвай — што? як? дзе быў? што рабіў? Бо як-ніяк, а ўжо трынаццаць гадоў прайшло, як мы разышліся ў розныя бакі.
Я ў кароткіх словах расказаў, дзе я быў і што рабіў за ўвесь гэты час.
— Ну і дурань жа ты! — крыкнуў мой знаёмы такім тонам, што цяжка было яму пярэчыць.
— Слухай, як табе не сорам,— запратэставаў я.— Няхай сабе я і дурань, але навошта ж, каб пра гэта ведала ўся вуліца.
— Выбачай, братка,— мякчэй трохі сказаў ён,— але як жа цябе не назваць дурнем, калі ты шэсць гадоў служыў на вайсковай службе і з іх больш як тры гады ў Чырвонай Арміі. Што — паеў, нябось, пшанічнай кашы, пакарміў вошай?
— Усяго было,— адказаў я,— але ж нічога не зробіш — што трэба, то трэба.
— Трэба... Эх ты, прастата! — адказаў мне знаёмы.— Ты думаў — калі трэба, дык без цябе ўжо і не абыдуцца. Аднак жа вось без мяне абышліся, і я пра гэтых розных калчакоў, дзянікінаў ды юдзенічаў толькі слыхам чуў. У царскай арміі то, праўда, служыў, але ж гэтак ваяваць дай божа да веку кожнаму добраму: як зашыўся, брат, у інтэнданцтва, дык каму фронт, акопы і ўсякія іншыя прыемнасці, а мне — вайна да пабеднага канца. А як скінулі цара, зашавяліліся салдаты, ды некаторым з нашых крута прыйшлося, дык я, брат,— лататы ды дадому. Сядзеў у вёсцы ціханька і не рыпаўся аж да дваццатага года. Бо ў той час скора можна было галаву скруціць. Але нарэшце і ў вёсцы стала цесна — дастаюць, кажуць: «Ці не будзеце ласкавы ў Чырвонай Арміі паслужыць?» Я, разумеецца, шчыра ім падзякаваў за такі гонар, а сам давай шукаць норкі. І знайшоў: дзякуючы сяму-таму з дужэйшых, улез у Інстытут сельскай гаспадаркі, які тады толькі што адчыніўся. А там, значыцца, адтэрміноўка як студэнту.
Вось так пад шумок правёў я ў зацішку гэтыя неспакойныя гады, і сёння ты можаш вітаць мяне з годнасцю агранома.
«Вось табе і Цюхцяй,— падумаў я,— умее прыстасавацца да мясцовасці».
— Вось, як сам бачыш,— казаў далей Цюхцяй,— я нішто сабе выйшаў з усяе гэтай калатушы, а ўсё таму, што ніколі палітыкам не быў. Прызнацца-сказаць — я нічога не разумею ў гэтай палітыцы. Я не разумею, чаго гэта людзі на ражон лезуць з-за яе. Па-мойму, усякая ўлада добрая, абы пры ёй добра жылося...
Філасофіі яго да канца я не даслухаў — падышлі да мае кватэры.
— Ну што, а цяпер зноў пойдзеш? — запытаў мяне на развітанне Цюхцяй.
— Куды?
— На вайну.
— На якую?
— На такую, якая скора будзе.
— Я, кажу, яшчэ нічога не чуў.
— Не чуў, дык пачуеш, кажа, і пабачыш напэўна. І дай божа табе добры слых і зрок. А я-то чуць, можа, і буду, а бачыць дык не давядзецца. Пераводжуся ў Тульскую губерню. Не думаю, каб вайна мяне там дастала.
Вось я і разважаю аб усім гэтым ды думаю — будзе вайна. Бо — падумайце ж самі — цётка Палуся купіла пуд цукру ды два пуды солі, дык не прадаваць жа іх зноў, і не купляць жа Гнілякову сваіх рэчаў назад, і не пераводзіцца ж Цюхцяю з Тульскай губерні зноў на Беларусь. На такое людзі гэтыя ніколі не згодзяцца.
1927