Куры, шансанеткі, сабакі... І гэта ўсё вось тут жа за фанернай сцяною. Куры ў натуры, шансанеткі ў грамафоне, а сабакі і ў грамафоне, і ў натуры. Мой сусед штук пятнаццаць мае курэй і кожны дзень разоў па два, па тры наладжвае ім рэвізію,— як у іх, значыцца, наконт падняцця вытворчасці, ці шмат з яйцом. Робіцца ўсё гэта саматужным ручным спосабам, і вядома, што тут усе пятнаццаць курэй разам падымаюць самы энергічны пратэст супроць такога бессаромнага з імі абыходжання. Падымаецца такі вэрхал, што хоць ты святых вынось, але дзеля таго, што іх зусім у хаце няма, прыходзіцца паняволі чакаць, пакуль рэвізія скончыцца і пакуль гармідар уціхае сам сабою.
«Ну, думаеш, пачакаўшы, цяпер жа ўжо вазьмуся за работу». Але не паспееш напісаць і пары слоў, як тут зараз у тры галасы:
— Гаў... гаў... гаў...
Што гэта за намёкі? Ацэнка творчасці? Зусім знаёмы мне метад. Толькі стань да ўсіх прыслухоўвацца, то і пісаць не будзе калі.
Ганю далей. Але тут яшчэ адно ліха: крахтанне, шыпенне, хрыпенне і потым:
— Пара гнедых, запряженных с зарею,
Т-р-р-р... Ч-ш-ш-ш...
Тихо плететесь вы мелкой рысцою
И возбуждаете смех у иных...
Які тут чорта смех! Плач наўме. Але нічога не зробіш — прыходзіцца маўчаць. Няхай сабе плятуцца, а іначай гэта пара старых драчоў можа зусім занаравіцца і прахрыпець цэлы дзень на адным месцы.
А пісаць усё-такі трэба, і пісаць іменна сёння, каб да вечара гатова было апавяданне, бо іначай заўтра мяне рэдактар жыўцом з’есць. Праўда, што з беларускага пісьменніка наедак невялікі: худзізна, зубы можна паламаць. Але такая ўжо традыцыя ўсталявалася, што рэдактары павінны есці пісьменнікаў. Дык вось, каб не здарылася такога людаедства, я зараз пачынаю пісаць апавяданне.
Добра сказаць — пачынаю пісаць, але пра што? Напісаць хіба пра тое, што мая знаёмая, цётка Настуля, учора дваццаць першы аборт сабе зрабіла? (Шосты год працуе ў гэтай галіне.) Але ж не ведаю, ці многа гэта, ці мала. Цяпер навука і тэхніка ідзе наперад такімі шпаркімі крокамі, што... можа, гэта толькі абавязковы мінімум для кожнай жанчыны? Нарэшце мая знаёмая проста запратэставаць нават можа і напісаць мне ультыматум, каб я не ўмешваўся ў яе ўнутраныя справы.
А можа, напісаць пра тое, як адзін бюракрат змагаўся з бюракратызмам? Як ён напісаў дзесяць цыркуляраў аб тым, што за год бюракратызм павінен быць знішчан, і як загадаў усім сваім падначаленым, каб яны штотыдня давалі пісьмовыя справаздачы аб ходзе барацьбы з бюракратызмам? Але ж усім вядома, якая гэта прыемнасць мець справу з бюракратамі,— улезеш у такую кашу, што пасля й сам не рад будзеш. Няхай з імі лепей Рабоча-сялянская інспекцыя знаецца.
Можна б яшчэ пра беларусізацыю напісаць. Тэмы гэтай хопіць для ўсіх гумарыстаў яшчэ на доўгі час. Дык тут зноў жа хіба ў форме далікатных заўваг у тым сэнсе, што не шкодзіла б нарэшце нам усё-такі беларусізавацца. Бо ў мяне, як і ва ўсіх добрых людзей, ёсць непасрэднае начальства, дык яно яшчэ пакрыўдзіцца гатова,— падумае, што пра яго. Яно вельмі не любіць, калі канкрэтна пра беларусізацыю. «Вы зноў? Кіньце! Кіньце! Чулі. Ведаем без вас. Партыя... Нацпалітыка... Ды гэта, я вам скажу, захапленне, як бы мода некая. Яно вядома — партыі працівіцца не можна, але ж... спяшацца таксама няма куды. Гэта нічога, гэта ўсё пройдзе. Вы толькі рабіце так, што, калі паглядзець, дык здаецца, вы беларусізуецеся, а калі добра прыгледзецца, дык яно й на месцы... Жылі ж мы нек раней і без беларусізацыі...»
Не, не буду я гнявіць начальства.
Яшчэ нават пра адно можна было б напісаць. Гэта пра тое, як у адной вёсцы сіламі ўсяго вясковага актыву зліквідавалі непісьменнасць, наўчыўшы чытаць адну шасцідзесяцігадовую бабульку — «тэхнічнага працаўніка школы». Праўда, што ў вёсцы шмат ёсць маладзейшых дзяўчат, таксама непісьменных, але ж актыў разважае так, што маладых, ліха іх не возьме,— да шасцідзесяці гадоў паспеюць яшчэ зліквідавацца. А бабка ўжо чуць клёвае. Каб не паспяшыліся прыняць меры, яна б так і памерці магла непісьменнаю.
Толькі пісаць мне пра гэта таксама нязручна: яшчэ могуць не так зразумець мяне і абвінаваціць, што я супроць ліквідацыі непісьменнасці выступаю.
Ці не лепей будзе расказаць мне пра аднаго вясковага злодзея?
Тут я ўжо магу разгарнуцца насмелую. Тут ніякая небяспека мне ўжо не пагражае, апрача таго, што злодзей, пакрыўдзіўшыся, можа мяне абакрасці. Але і ад гэтага таксама я застрахаваны, бо, па праўдзе кажучы, яно такі і ўкрасці няма чаго. Па-другое, на мяне тут і крыўдзіцца няма чаго, бо расказваў мне пра гэтага злодзея мой швагер, які нядаўна прыязджаў да мяне з вёскі. Там у іх, каля Узды, не помню, у якой вёсцы (а хоць і помню, дык памаўчу), жыве адзін чалавек. Ну, скажам, Янкам яго зваць. Працуе ён, як і ўсе іншыя людзі: арэ, косіць, малоціць, колькі там ёсць чаго, але спрытней і ахватней за ўсё ён крадзе. Ты яго, як кажуць, хлебам не кармі, але ўкрасці дай. Нават наадварот: чым менш корміш яго хлебам, тым больш ён будзе красці. А дзеля таго, што карміць яго хлебам ніколі ніхто не збіраўся і карміцца ён павінен сам, дык крадзе Янка без канца й без меры. Ужо змалку па гэтай дарозе пайшоў. Кажуць, калі нават яшчэ матчыным малаком карміўся, дык ухітраўся так вылузаць грудзі з-за пазухі, каб маці нават і не пачула. Як трошкі падрос, злізваў смятану з збанкоў і пасля ганяўся з папружкаю за кошкаю, складаючы ўсю віну на яе.
Аднаго разу дык бацькавы порткі, падношаныя, але яшчэ цэлыя, аддаў анучніку ў воз за пяць цукеркаў. Назаўтра маці галаву круціць, шукае — дзе іх чорт ухапіў?
— А дзе яны былі, ці не ў каморы? — пытае Янка.
— Але, у каморы. За скрынкаю ляжалі.
— Ну дык, мусіць, старац узяў. Учора як я быў адзін у хаце, чую — нешта стукае ў сенцах. Адчыніў, дык там старац стаіць, нешта ў торбу пхае, і камора наша адчынена. Ён сказаў, што дзвярэй у хату ніяк знайсці не мог, бо сляпы, і прасіў, каб я падарыў. Я даў яму кусок хлеба, дык ён і пайшоў.
Маці перастала шукаць і пачала клясці старца.
Калі быў пастушком, Янка лазіў у чужыя агуркі ды яблыкі, краў яйцы з-пад чужых курэй ды купляў за іх махорку ды запалкі. А як вырас ды стаў гаспадаром, дык і на буйнейшых рэчах пачаў практыкавацца. Паедзе ў млын, дык пасак з чужога каня сцягне (два рублі каштуе) або мяшок мліва чужога пад свае мяшкі падкіне, едучы дадому. Пойдзе ў мястэчка, дык у яго ў кішэнях зараз цэлы «дробны гандаль» апыніцца. Ніткі, запалкі, гузікі, ножыкі-сцізорыкі — гэтага ён не меў прывычкі купляць. У вёсцы, у блізкіх суседзяў, красці асцерагаўся, апрача хіба дробязі, якую ён заўсёды прымаў, калі дрэнна ляжала, але часта і аддаваў, калі ў яго пра гэта пыталіся. А суседзі ўжо і ведаюць. Прападзе якая-небудзь рэч, адразу ідуць да Янкі.
— Ці не бачыў, Янка, мае пугі? Недзе прапала, ліха яе ведае.
— Пугі, кажаш?
— Але.
— Сырамятная, з ядлоўцавым пугаўём?
— Але.
— Бачыў, чаму не. На сваім двары падняў. Мусіць, дзеці твае прывалаклі.
— Вось ліха іх матары, парасяты!—лаяўся сусед, добра ведаючы, што Янка лжэ.
А Янка сцёбаў некалькі разоў па зямлі, аддаючы пугу, і хваліў:
— Лоўкая пуга. Вось бы мне такую набыць. А то конь — падла, тупіца — не хоча бегчы без пугі.
А залетась у аднаго гаспадара на другім канцы вёскі нехта свіран абакраў. І замок цэлы на дзвярах, і слядоў нідзе ніякіх, а сала пудоў чатыры няма. Зразу ўсе сказалі, што гэта, не іначай, Янкава работа. Міліцыя прыехала, увесь Янкаў будынак ператрэсла — няма. Як у ваду ўпала.
А Янка ходзіць з міліцыяй ды не то жартуючы, не то сур’ёзна, апраўдваецца:
— Што вы гэта, людцы мілыя, надумалі? За бязбожніка, мусіць, мяне лічыце. Цяпер жа вялікі пост. Я й да свайго скаромнага баюся дакрануцца, а то гэта я палез бы невядома куды чужым скароміцца.
Не мінаў яго рук часамі і жывы тавар — гусі, авечкі, цяляты. Гэтага ён сам не спажываў, а збываў за паўцаны ўздзенскаму кавалю Янкелю. Жыве Янкель не ў самым мястэчку, а трохі наводшыбе, каля свае кузні. А сын яго мясную крамку мае на Уздзе. Дык Янку вельмі зручна было гешэфт мець з тым кавалём.
Так і ладзілі яны доўгі час, аж пакуль не пасварыліся. А здарылася гэта мінулым летам нек у жніво.
Прывёз Янка сярод ночы Янкелю трое авец. Сышліся яны на дзесяць рублёў.
— Але ведаеш што, Яначка? — кажа Янкель.— Грошай пры мне няма, грошы ў сына. А будзіць яго сярод ночы ды шукаць грошай нек не выпадае. Дык ты пакінь авечкі, а на грошы пачакай. У нядзелю ўбачымся на мястэчку, дык я табе аддам.
— Добра,— кажа Янка.— Няхай будзе гэтак, як Сора казала. Не першы ж раз я табе напавер пакідаю, не скруціш, можа, і цяпер.
Сустрэліся яны ў нядзелю на Уздзе.
— Ну, грошы маеш, Янкель? Можа, доўг аддасі?
— А чаму ж не? Што вінен, то аддаць павінен,— кажа Янкель. Вымае потым калітку з грашыма і дае Янку дзве траячкі.
— А болей?
— Не варт.
— Дык мы ж на дзесяць рублёў, здаецца, угаварыліся.
— Ашукаўся я тады. Папоцемку здавалася, што яны і тлуставатыя, а як пачаў рэзаць, дык ледзь шкуру ад мяса адлупіў. Ты хочаш, каб я сабе на ўтрату купляў? Добры гешэфт!
— А дзе тваё сумленне, Янкель?
— Яно разам з тваім, Яначка. Ты крадзенае прадаеш, а я крадзенае купляю.
— Дык не дасі яшчэ чатыры рублі?
— Не магу, Яначка, сабе на ўтрату.
— Ну пачакай жа, ідалава душа! Я табе ўпамянуся!
— Перш за ўсё, Янка, пакінь ты дурную мужыцкую прывычку лаяцца. А далей — калі я тваё што заняў, дык можна падавацца на суд. Там разбяруць, хто чаго варт.
Прайшло месяцаў са два, і яны не гаварылі, хоць і бачылі адзін аднаго. Нарэшце аднаго разу Янка не вытрымаў і, сустрэўшыся на мястэчку, загаварыў першым:
— Дзень добры, Янкель.
— Здароў, калі не жартуеш.
— Ці не злуеш ты на мяне?
— Я ўжо такі чалавек: не маю прывычкі злаваць тагды, калі за маё сыходзіць.
— А я на цябе — ох, моцна зазлаваў быў. Але ўжо чорт тваю жыдоўскую душу бяры. Вельмі ты ўжо чалавек патрэбны. Давай мірыцца будзем.
— Ну, чаму не? Абы твая кварта.
— За квартаю справа не стане, толькі цяпер у мяне грошай няма. Вось дастаўлю табе тавар, а тагды і кварту вып’ем.
— А тавар маеш?
— Я не маю, дык людзі маюць. А ты ж ведаеш мяне: калі ў людзей ёсць, то і ў мяне будзе. Няхай адно ў вока мне што ўкінецца.
— І добры тавар?
— Ох, тавар! Ахнеш, як рассмакуеш. Ублагатвару цябе, што называецца. Чакай у скорым часе. Толькі ўжо фігу пакіну я табе напавер,— з рук у рукі.
— Ну добра, нек памяркуемся.
Праз сутак двое ці трое, апоўначы, Янка асцярожна стукаў Янкелю ў вакно:
— Янкель, Янкель, ты спіш?
— Сплю.
— А тавар купіш?
— Куплю.
— Ну, то хадзі сюды.
Выйшаў Янкель, пярхаючы паціху ў бараду.
— Ну што ў цябе за тавар?
— Карову прывёў табе.
— Можа, скрэнда якая?
— Хоць сабе скрэнда, але не горшая за тваю.
— Ого! Каб ты гэтак добра краў, як ілжэш, дык бы мы з табою багатымі людзьмі былі.
— А ведаеш ужо што: калі яна будзе горшая за тваю, дык я дарэмна табе яе аддам.
— Пакажы, дзе гэта твая хвалёная.
— Ды вось тут, недалёка, за тваім хлявом у хмызнячку стаіць.
— То пачакай, я сына пабуджу. Усё роўна аднаму не ўправіцца будзе.
Падышлі яны ўтрох да таго месца. Праўда — стаіць карова і ад камароў хвастом бароніцца. Чорная, лысая, з белымі лапінамі на баках, і ногі заднія па калені белыя. Калі падыходзілі, прыветна мікнула,— рахманая. Падышоў Янкель, за пахвіну ўзяўся, каля хваста памацаў.
— Колькі хочаш?
— Давай палавіну твае каровы.
— Вазьмі трыццаць рублёў.
— Заткні іх... ведаеш куды?
— Ну, то як ты думаў?
— Я думаю, што мы падзелім яе папалам, хоць мне тут больш працы. Дасі мне паўсотні? Ды скарэй думай, а то і развіднівацца пачне. А не дасі, дык павяду ды назад пушчу да гаспадара. Не хачу за няшчасныя трыццаць рублёў паскудзіцца ды яшчэ і чалавека калечыць.
Сын тым часам кругом ужо абмацаў карову, торкае бацьку: бяры, тут можна добра зарабіць.
— Але які ты, Янка, не памяркоўны чалавек! Ды што ўжо з табою рабіць? Можа, хоць пачакаеш рублёў з дваццаць?
— Не, я ўжо раз пачакаў — будзе.
— Ну, то зайдзі ў хату.
Палажыўшы ў кішэнь пяць чырвонцаў, Янка накіраваўся па дарозе да хаты і хутка знік у цемнаце, а Янкель з сынам пачалі ўвіхацца каля каровы. Трэ было ўправіцца так, каб раніцаю мяса было ўжо ў краме, а скура ў вырабе. Карова была цельная і, відаць, малочная,— на мяса шкода было і рэзаць, але нічога не зробіш: не на рынку куплена.
Да сонца яшчэ ўхадзіліся каваль з сынам. Сын мяса ў воз пакуе, а скура ў мяшку ляжыць. Трэба татарыну аднесці, тут недалёка. Ды толькі раней трэба карове сена даць.
Адчыніў Янкель хлеў — не тарчыць у варотах рагатая пыса. Рана яшчэ, спіць недзе ў кутку. Увайшоў у хлеў, глянуў ува ўсе куткі — няма.
— Шмуйл, дзе наша карова?
— У хляве.
— Гэта я ў хляве, а каровы няма.
Прыйшоў і сын, агледзеў куткі, і паглядзелі, збянтэжаныя, адзін на другога.
— А не сваю мы карову зарэзалі?
— Мішугіне! Як жа яна з чорнай пярэстаю зрабілася?
А сын сваё.
Пайшлі глядзець шкуру. Чорная з вялікімі белымі лапінамі, ды толькі лапіны гэтыя за рукі бяруцца.
— Мел!!! Уй, а халеры, ліха матары яго! Не здох ён з сваімі авечкамі.
Устала старая Рыва. Узяла яна даёнку і накіравалася ў хлеў.
— Каго ты пойдзеш даіць?
Паглядзела Рыва здзіўлена — ці не звар’яцеў на старасць яе Янкель?
— Пастаў даёнку! Карова зламала нагу, і мы яе дарэзалі.
Доўга Рыва не забывалася пра сваю карову і, выціраючы рукавом чырвоныя вочы, расказвала ўсім сваім знаёмым, што іх карова ўшчаміла ў загараду нагу і зламала і што яе прыйшлося дарэзаць.
Гэта было летась. Сёлета Янкель купіў сабе другую карову, таксама чорную, а Янка сядзіць арыштаваны. Ён абакраў на Уздзе кааператыўную краму, ды не паспеў схаваць тавар, міліцыя знайшла. Не іначай, Янкель падаткнуў.
Усё гэта было праўда. Мой швагер знае нават і Янкеля таго, і Янку. Дык вось, каб да гэтай праўды ды яшчэ прылгаў з гэтулькі, дык бы яно мо нішто і апавяданне выйшла. Ці варта толькі галаву ламаць? Я раіўся ўжо з адным разумным чалавекам, дык ён кажа, што тут перш за ўсё трэба б было ідэалогіі падпусціць. А як гэта тут зрабіць, дык я ўжо і не ведаю. Зрабіць, каб карова не чорная была, а чырвоная? Дык папацёмку ўсё роўна не будзе відаць. Янку зрабіць кулаком? А як ты яго зробіш, калі ў яго ўсяго адзін конь з кароваю ды жонка з траімі дзецьмі?
А можа, Янкеля пасадзіць на зямлю? Не захоча. Ён яшчэ трохі зарабляе ў кузні, а сын яго добра гандлюе мясам. Вось хіба няхай трохі мацней разаўецца сельскагаспадарчая кааперацыя. Як адаб’е ў Шмуйлы ахвоту гандляваць, то тагды — нідзе дзенуцца — самі сядуць.
Не, не буду я пісаць гэтага апавядання. Няхай ужо лепей есць мяне заўтра рэдактар. Няхай, паглядзім, як ён гэта выдыхне.
1928