Ад Аўтара
Пэрыяд Другой Сусьветнай вайны прынёс беларускаму народу найбольш цярпеньняў і каштаваў яму ахвяраў. Даўно здадзеныя на злом і пераплаўленыя ў іншыя прылады вайны ці міру зброя, што ірвала-крывавіла зьняможанае цела нашае Бцькаўшчыны. Але маскоўскі акупант, не дазволіўшы прыгнечанаму народу залячыць і загаіць ваенных ранаў, запрог яго ў непасільнае ярмо ды сыцее й дужэе за кошт мільёнаў нашых нешчасьлівых родзічаў.
Партыйныя прыслужнікі Масквы ў навуцы й культуры туга набіваюць кішэні бальшавіцкімі чырвонцамі за мізэрна-хвальшывыя працы, дзе намагаліся й намагаюцца ў крывым люстэрку паказаць той векапомны час. Тыя-ж, для якіх праўда, сьветлая маральнасьць, гонар і чыстае сумленьне даражэй юдаўскіх маскоўскіх прэміяў, бляшак-мэдалёў ды тытулаў, прымушаныя сяньня маўчаць, чакаючы на лепшую будучыню, калі змогуць тварыць бяз прымусу.
Адрэзак часу, што дзеліць нас ад вайны, быў-бы амаль дастатковым, каб хоць з большага вычарпаць багацьце матар'ялаў, што назьбіралася ў басэйне падзеяў за час вайны ў Беларусі. Але яшчэ дагэтуль амаль незакранутая сыравіна вялікіх ваенных эпапеяў у літаратуры, неадсьпяванай застаецца слава беларускіх волатаў-гэрояў у музыцы. Нашы нацыянальна-сьведамыя й патрыятычныя масы на эміграцыі ўсё яшчэ дзеляцца й жывуць ласкуткамі ўспамінаў ды там-сям падбіраюць каласкі з плённых чужых ніваў. Удома-ж бальшавіцкія партыйцы славяць крывадушных катаў паняволаенага народу.
Беларускія эміграцыйныя пісьменьнікі маюць амаль неабмежаваную вольнасьць тварэньня ды й багатую спадчыну гістарычных матар'ялаў. Адылі яны, аддаючы львіную частку свайго часу заробкам на штодзённы хлеб і жыцьцё, абмежаваліся да гэтага часу адно колькімі ўрыўкамі-нарысамі ці кароткімі паэмамі. Асноўны-ж запас сыравіны, што адносіцца да людзей і падзеяў у Беларусі падчас апошняе вайны, усё яшчэ неўпарадкаваны й недасьледаваны, чакае лепшае будучыні.
Аддаючы гэту працу ў карыстаньне грамадзтва, аўтар спадзяецца, што яна хоць у малой ступені запоўніць вышэйзгаданы прабел.
Вялікая падзяка належыцьца сябром із Школы Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны ў Менску, што пасьпяшылі нам на дапамогу зь інфармацыямі. За помач у інфармацыях складаем вялікае беларускае дзякуй і наступным асобам: сьв. пам. а. мітр. прат. Данілюку, ген. Ф.Кушалю, д-ру М.Шчорсу, сп-ні Л.Пітушчысе, сп.сп. Г.Барановічу, А.Маркевічу й іншым, а за парады пры апрацоўцы матар'ялу - д-ру В.Жуку. За перагляд і некаторую карэкту ў мове рукапісу дзякую сп. А.Марговічу.
Гэтта асабліва жадаем падчыркнуць вялікую вартасьць фінансавае дапамогі сп-ра К.Каранеўскага і д-ра Б.Рагулі, ды й трэйцяга сябры, які жадае астацца ананімным, дзякуючы якім магчымай сталася рэалізацыя выданьня кнігі.
Д-ру Ст.Станкевічу і сп-ні З.Станкевічысе за цяжкую й наагул тэхнічную працу, зьвязаную з выданьнем, належыцьца найбольшая ўдзячнасьць. Фактычна дзякуючы вялікай ахвярнасьці ў працы сп-ва Станкевічаў і магчымым было выдаць гэту працу ў так скорым часе.
К.Акула
Сябром із школы камандзераў Беларускае Краёвае Абароны ў Менску
МЕЧ
Яго ў зямлі знайшоў маёй разлогай
Гаручы прадзедаў вузкі загон.
Вясёлым звонам аказаўся ён,
Калі чапіў канцом майго нарога.
Абцёр пабожна йржу часа благога,
І заблішчэў старых стагодзьдзяў сон
І напіс на клінку, нібы закон -
«Да рэшты бой!» - зірнуў загадам строга.
І вось няма нясьмеласьці, разваг
Для сэрца вернага - чужынцам страх:
Радзімы схоў вартуйце, маткі, сёстры!
Я з грамадой іду па шчасьце нам.
Мой меч зіхціць непераможны, войстры.
Змагуся сам - дык іншым перадам!
1924 г.
Уладзімір Жылка
Паколькі апісаныя намі падзеі ў бальшыні сваёй адбываюцца паза межамі Беларусі, неабходна дзеля ўводзінаў малапаінфармааванага чытача кінуць вокам на тое, што адбывалася на беларускіх землях пад час гітлераўскае акупацыі. Згары засьцерагаемся, што характарыстыка таго багатага гістарычнага часу скупая й некамплетная, але дастатковая дзеля таго, каб знайсьці ключ да зразуменьня шмат чаго, апісванага ў самой аповесьці.
З часткі, акупаванае немцамі ў 1941 годзе, быў створаны г. зв. Генэральны Камісарыят Беларусі з цэнтрам у Менску. Ён быў падзелены на «гэбіты» (акругі), а гэныя ў сваю чаргу - на паветы й воласьці. Нямецкі генэральны камісар у Менску меў у кожнай акрузе для свае дапамогі гэбітскамісара. Адміністрацыйныя нізы ў большай меры былі ў руках беларусаў, вярхі - у руках немцаў.
Вялікія прасторы Беларусі із кампактнай масай беларускага насельніцтва ня былі ўлучаны ў Генэральны Камісарыят Беларусі. Гэтак Вільня з вялікімі абшарамі Віленшчыны ўвайшла ў Камісарыят Летувы, Беласточчына была далучана да Ўсходняй Прусіі; частка беларускай Берасьцейшчыны й Піншчыны апынулася ў Камісарыяце Ўкраіны; пытаньне Браншчыны й Смаленшчыны было неразьвязанае, таму што яны былі ў засягу прыфрантавога пасу; сумежныя-ж з Латвіяй прасторы трапілі ў Камісарыят Латвіі.
Гітлераўскія акупанты дазволілі толькі пачатковае й сярэдняе школьніцтва, з вялікімі абмежаваньнямі апошняга ў ліку. Прагімназіі й прафэсійныя сярэднія школы існавалі ў акруговых гарадах. Насуперак цьверджаньням некаторых непрыязных беларусам чужынцаў, у школах ня было дыскрымінацыі нацыянальных мяншыняў. Для запаўненьня недахопу настаўнікаў у акруговых гарадох былі арганізаваныя шасьцімесячныя настаўніцкія курсы. Ня гледзячы на кароткі час, прадукт выходзіў добры. Беларуская патрыятычная моладзь намагалася выкарыстаць час і скупыя маг-чымасьці для падняцьця народнае асьветы й усеагульнага нацыянальнага ўсьведамленьня. Немцы, праз сваіх акруговых школьных інспэктараў і іхных памочнікаў, пільна сачылі за працэсам навучаньня й дбалі, каб беларускае маладое пакаленьне ўзгадоўвалася ў духу прыязьні, калі не адданасьці, да г. зв. вялікай Нямеччыны й гітлераўскай «новай Эўропы».
Але дарма. Іхныя намаганьні нэўтралізаваліся вялікай патрыятычнай ахвярнасьцю і адданасьцяй Бацькаўшчыне настаўніцкага элемэнту. Беларускі вучань, пачуўшы праўду аб мінуўшчыне свайго краю, вывучыўшы родную мову ды ацаніўшы ейную раўнавартасьць із чужымі мовамі, пазнаючы родныя песьні, гісторыю й культуру, фармаваўся як самастойны, поўнасьцяй вартасны чалавек. Ад поўнай нацыянальнай сьведамасьці й пачуцьця сваёй вартасьці да палітычна незалежніцкіх імкненьняў і змаганьня за іх застаўся ўсяго адзін крок. Трэба было адно паставіць кропку над «і», а яе найчасьцей і ставілі самі гітлераўскія акупанты, толькі ўжо не ў школьных класах, але там, дзе зброяй і агнём безаглядна вынішчалі часткі акупаванае Беларусі. Гэтак нарадзіліся сьведамыя змагары за лепшую долю паняволенага народу.
Бальшавікі добра разумелі небясьпеку беларускага, нацыянальнага духам школьніцтва, а таму рукамі сваіх партызанаў, асабліва ў лясных мясцох Беларусі, палілі школы, ліквідавалі настаўнікаў. Тое-ж рабілі й палякі, асабліва ў тых мясцовасьцях Лідчыны й Наваградчыны, дзе дзейнічалі іхныя партызанскія адзьдзелы.
З арганізацыяў немцы дазволілі адно на ўтварэньне Беларускае Самапомачы, якая скарэй была гаспадарскай інстытуцыяй з заданьнем дапамогі пацярпеўшым у вайне, ды Саюзу Беларускае Моладзі. Апошні, наўсуперак абмежаваньням і пільнаму нагляду з боку акупанта, зрабіў вельмі шмат для пашырэньня нацыянальнага руху. Тое, чаго не змагла даць моладзі беларуская школа, дапоўніваў СБМ. Тут моладзь вучылася арганізаванага супольнага жыцьця, працы, спорту, загартоўвалася, высока несла бел-чырвона-белы штандар беларускага патрыятызму.
Дарма, што немцы бачылі ў СБМ рэзэрвуар, зь якога стараліся чэрпаць нявольнікаў для працы ў Нямеччыне. Нацыянальнае ўзгадаваньне юнакоў і юначак прынесла свае плёны - вытварылася традыцыя масавага руху моладзі, салідарнасьці, адданасьці паняволенай Бацькаўшчыне. Колішнія сябры й сяброўкі Саюзу Беларускае Моладзі пасьля апынуліся ў народнай антыбальшавіцкай партызанцы, а іншыя, ужо на эміграцыі, узяліся за працу ў шэрагах беларускага нацыянальна-вызваленчага руху.
Найбольш пільна сачылі гітлераўскія акупанты за беларускай прэсай і праявамі культурнага жыцьця. У Генэральным Камісарыяце Беларусі ня было ніводнай штодзённай беларускай газэты, акрамя пары паўтыднёвых. Нямецкіх-жа штодзённых газэт было некалькі. Беларускія газэты вельмі скупыя былі зьместам і абыймом, нерэгулярна й спозьнена кальпартаваліся на правінцыях. Увесь матар'ял падлягаў пільнай цэнзуры. Із кніжак нічога не выдавалася. У школах не хапала падручнікаў, у бібліятэках - твораў беларускае нацыянальнае літаратуры.
Падобна выглядала й сытуацыя на тэатральнай ніве. Калі дзе што ўдалося беларусам зрабіць у галінах прэсы, тэатру ці выдавецтва, дык толькі дзякуючы бязьмежнай ахвярнасьці поўгалодных і вечна сочаных ворганамі цэнзуры й бясьпекі культурных працаўнікоў, якім даводзілася ледзь ня фізычна вырываць із зубоў акупанта сродкі на існаваньне й працу.
Гітлер распачаў вайну дзеля здабыцьця «лебэнсраўму» (Lebensraum (ням.) - жыцьцёвая прастора). Пасьля акупацыі Беларусі ён пачаў ня толькі безаглядную эканамічную эксплуатацыю земляў і прыродных багацьцяў яе, але праводзіў рэгулярнае й сыстэматычнае вынішчэньне карэннага насельніцтва.
Дарма, што рознае масьці прыблуды-акупанты вечна зьнішчалі беларусаў ды не дазвалялі ім нармальна жыць, Беларусь заўсёды была густа заселенай. Гітлераўскія фашысты падышлі да пытаньня разрэджаньня гусьціні беларускага насельніцтва самым радыкальным спосабам - агнём і зброяй. Ясна, што ня трэба забывацца тут і аб масавых вывазах насельніцтва на нявольніцкую працу ў Нямеччыне. Вынішчэньне было ў духу часу й згоднае з тэўтонскай традыцыяй. Тут памаглі ім выдатна й бальшавікі, што пакінулі ў вялікіх беларускіх лясох апэратыўныя групы чэкістых для арганізацыі чырвонае партызанкі. Пачалася пазафронтавая вайна, што каштавала беларускаму народу мільёны ахвяраў у людзёх і неаблічальныя страты ў маёмасьці.
Паколькі бальшавікі прымусам заганялі беларусаў у партызанку, немцы каралі «вінаватых», г. зн. вёскі й сёлы, куды заходзілі й адкуль прымусова вэрбавалі людзей бальшавіцкія агенты. Гэта былі найчасьцей селішчы ў ваколіцах лясоў. Нямецкія рэпрэсіі нявіннага сельскага насельніцтва выклікалі помсту з боку чырвоных партызанаў, і такім чынам была пачатая ланцуговая рэакцыя. У выніку адны й другія забойцы-акупанты заставаліся амаль цэлымі, а няскончаныя пажары папялілі беларускія вёскі, й агонь жыўцом зьядаў бездапаможныя ахвяры.
Гітлераўцы ўважалі, што навет гэткім спосабам ня здолеюць дастаткова разрэдзіць насельніцтва Беларусі. Для прыспяшэньня працэсу паклікалі тады даўно дый ня толькі імі выпрабаванае й найбольш эфэктоўнае - міжнацыянальную грызьню, траўлю і ўзаемнае вынішчэньне. Але й тут ахвяра ў васноўным была тая-ж самая - беларусы.
Перад тым, пакуль разгледзім, як палякі, расейцы й іншыя выдатна памагалі гітлераўцам у вынішчэньні беларускага народу, варта спытацца: чаму-ж беларусы апынуліся на самых нізох, хоць і жылі на сваіх землях, чаму найбольш пацярпелі? Прычыны ў васноўным былі тры: сьціплая колькасьць беларускага нацыянальна-сьведамага кіраўнічага элемэнту, што змог-бы паказаць народу дарогу й заступіцца за ягоныя правы; адсутнасьць у часе прыходу гітлераўскіх акупантаў беларускіх арганізацыяў, якія-б дзеялі сьведама й плянава з мэтамі народнага самазахаваньня; ды - і гэта, здаецца, самае найважнейшае - нясьведамасьць нямецкіх нізоў у пытаньнях Беларусі й ейнага народа.
Варожыя беларусам элемэнты, што рэкрутаваліся перадусім з расейцаў і палякаў, уводзілі акупанту ў вушы, што кажны беларус - гэта камуністы. У гэтым, вядома-ж, большая заслуга належыцьца палякам, чымся расейцам, з тэй простай прычыны, што апошнія самі ў найбольшай меры так ці інакш былі ў Беларусі заўсёды апораю Масквы, белай ці чырвонай. Гэтага нельга сказаць адносна палякаў, што выдатна выкарыстоўвалі гэткі козыр. У шматлікіх немцаў-акупантаў беларус і стаўся сынонімам камуністага, а значыцца й кандыдатам на вісельню ці на расстрэл.
Варта па чарзе й больш дакладна прыгледзіцца, як палякі, расейцы й іншыя чужнікі ў Беларусі сталіся зьненавіджанай чумой за іхнае супрацоўніцтва зь гітлераўскім акупантам і заслугі перад ім.
Пасьля акупацыі Гітлерам большае часткі Эўропы ў 1940 г., калі выявілася, што лідары некаторых гаспадарстваў, як, прыкладам, Нарвегіі ці Вугоршчыны, здрадзіўшы свае народы, аддалі ўладу немцам і пайшлі зь імі на супрацоўніцтва, палякі ўдома й на эміграцыі голасна хваліліся, што яны ёсьць адзіным «народам бяз Квіслінга». Паколькі некаторых здраднікаў польскага народу зь верхавіны перадваеннае адміністрацыі і нельга было лічыць гітлераўскімі калябарантамі, усё-ж беларусы, якім у часе гітлераўскае акупацыі давялося шмат выцерпець ад малых польскіх «квіслінгаў» (гаворым аб тых, што захавалі жыцьцё), маглі-б назваць няскончаны лік імёнаў польскіх выслужнікаў «фюрэра».
Першай групай зьяўляліся тыя, што масава паплылі ў дапаможную, папулярна званую чорнай, паліцыю. Атрымаўшы зброю ў рукі, яны ці не найбольшую ўвагу прысьвячалі вынішчэньню беларускае нацыянальнае інтэлігенцыі й шырокіх масаў беларусаў наагул. Гэта асабліва яскрава выявілася ў самым пачатку гітлераўскае акупацыі, калі беларусы былі здэзарганізаванымі й толькі што пачыналі мабілізаваць сілы для барацьбы за асабістае й нацыянальнае існаваньне.
Другой групай трэба лічыць, калі іх можна так назваць, «бабскія брыгады». Гэта былі служанкі, кухаркі, перакладчыцы, працаўніцы ва ўрадах пры нямецкай паліцыі й акруговых цывільных нямецкіх установах. Той, хто быў у гэным часе ў Заходняй Беларусі, сачыў ды ўмеў спасьцерагаць, лёгка зможа прыгадаць знаёмы тып польскае паненкі. Тып гэты, акрамя выкананьня дзьвёх працаў - служанкі, кухаркі ці працаўніцы бюра ўдзень і прастытуткі ўночы, найбольш пільную ўвагу прысьвячаў трэцяй: ліквідацыі беларусаў. Трымаючы ў абдымках нейкую гітлераўскую большую ці меншую «шышку», зусім няцяжка было шаптаць у ейныя вушы імёны эвэнтуальных ахвяраў - «камуністых», ці карміць яе адлаведнымі «ідэямі».
Выглядала, што дзейнасьць першае й другое групы была ня прыпадковай. Прыгледзеўшыся бліжэй, можна было збольшага заўважыць арганізаванасьць, мэтазгоднасьць ды навет і пэўную плянавасьць. Калі ўжо пазьней беларусы, змабілізаваўшы сілы, маглі часьценька пахваліцца поспехамі ў ачышчэньні дапаможнае чорнае паліцыі ад здрадніцкага польскага элемэнту, то змаганьне з «бабскімі брыгадамі» было куды цяжэйшае...
Трэйцяя група палякаў, што дзейнічала арганізавана, гэта былі гэтак званыя легіёны, ці, калі ўжыць іхны-ж афіцыяльны назоў, Армія Краёвая. У асноўным група гэтая «апэравала» ў Лідчыне й Наваградчыне. У гэту так званую «армію» плылі польскія паны й падпанкі, дробная спалянізаваная шляхта, што заўсёды была гнілым-загноеным балючым струпом на целе беларускага сялянскага народа, дый вырадкі-рэнэгаты, не ўспамінаючы ўжо аб ладнай колькасьці звычайнае басоты, карыстаючай з нагоды, каб рабаваць і забіваць нявінных.
Намінальна гэта «армія» была пад загадамі экзыльнага польскага ўраду ў Лёндане, фактычна-ж даводзіцца сумлявацца, што ўсё тое, што яна рабіла, было згоднае зь лёнданскімі дырэктывамі. Палякі гэтыя выявілі надта-ж мала ініцыятывы, вынаходлівасьці й адвагі ў змаганьні зь немцамі, затое-ж аж залішне пільнымі былі ў тэрарызаваньні мясцовага непрыхільнага беларускага насельніцтва. У насільным наборы людзей, здабываньні харчоў і вопраткі паслугоўваліся тымі самымі мэтадамі, што сталінскія партызаны ды маскоўскія гэтак званыя карныя атрады.
Пачынаючы з 1943 году, з волі гітлераўска-фашыстоўскіх акупантаў, дзейнічалі ў Беларусі дзьве асноўныя вайсковыя фармацыі расейцаў: дывізія Камінскага на Бабруйшчыне й Случчыне і брыгада Радыёнава на Глыбоччыне й Лепельшчыне. Складаліся яны ў галоўным з былых ваеннапалонных Чырвонае Арміі, гэта значыць з таго самага матэрыялу, што і ўласаўская г. зв. Расейская Вызвольная Армія (РВА).
Групу Радыёнава выдатна характарызуюць вачавідцы, якім тут і аддаём слова: «Гіль-Радыёнаў, які ўсяляк пазьбягаў сутычак з «партызанамі», павыганяў на Лепельшчыне не зь лясоў, а са спаленых ім вёсак без малага тры тысячы беларусаў - бадай вылучна старых, калекаў і кабетаў зь дзяцьмі. Прагнаўшы гэтую гаротную грамаду празь сьпёку й пыл 30 кілямэтраў, ён каля вёскі Іканьнікі зьвярнуўся да яе: - Калі хто з вас зьвенецца да мяне з просьбай дараваньня жыцьця на расейскай мове, дык атрымае яго. Ніхто гэтае чужое мовы ня ведаў, і таму ўсе яны былі пасечаныя з кулямётаў», - успамінае Юрка Віцьбіч.
Другі сьведка, сам-жа кароткатэрміновы «радыёнавец», А.Галубіцкі. прысьвячае брыгадзе шмат больш увагі:
«... з «радыёнаўцамі» давялося сутыкнуцца беспасярэдня. Лічу сваім абавязкам падзяліцца з чытачамі сваймі ўражаньнямі аб гэтай расейскай вайсковай фармацыі, тым больш што й сам я, можна сказаць, быў «радыёнаўцам», хоць, як ніжэй будзе відаць, даволі абмежаваны час.
Дзесьці раньняй вясной 1943 года пашырыліся ў нас чуткі, што ў недалёкім (каля 20 км) мястэчку Лужкі знаходзіцца нейкая расейская фармацыя на чале з Радыёнавым, якая мае змагацца з партызанамі. Хоць у нас час-ад-часу зьяўляліся партызаны, але ніхто не зьвярнуў асаблівае ўвагі на гэтых новых «абаронцаў».
І вось пасьля нейкага часу праз нашу вёску прасунуліся збройныя калёны Радыёнава, накіроўваючыся на ўсход. Празь некалькі дзён кажны свае позіркі з трывогай зьвяртаў у той кірунак: там неба днямі чарнела густымі дымамі, а начамі палала зарывам пажараў (магчыма, што гэта й была тая «акцыя» на Лепельшчыне, аб якой успамінае Юрка Віцьбіч).
Назад калёны вярталіся абладаваныя ўсялякім сялянскім дабром, з цэлымі статкамі кароў і іншае дамовае жывёлы. П'яныя-ж жаўнеры нярэдка вязьлі на вазох сваю «ваенную здабычу» - маладых дзяўчат. Адкрыліся вочы сялянам - пабачылі, што за «абаронцаў» нажылі ў суседзтве.
Пасьля гэтае «генэральнае акцыі» пачаліся дробныя налёты «радыёнаўцаў» на бліжэйшыя вёскі, быццам у пошуках партызанаў. П'яная арда звальвалася на вёску як саранча, рабавала, гвалціла, а пры найменшым супраціве - збівала й расстрэльвала. Дайшло да таго, што часамі жыхарства данае мясцовасьці, заўважыўшы загадзя набліжэньне расейскіх адзьдзелаў (пазнаць іх было лёгка па вялікай колькасьці вабозу), шукала аховы пры нямецкіх «штыцпунктах» ці мясцовых гарнізонах, калі такія былі ў ваколіцы. Бывалі выпадкі й сутычак між мясцовай паліцыяй і радыёнаўцамі.
Некаторыя могуць сказаць, што ў брыгадзе Радыёнава быў значны працэнт і беларусаў. Вось-жа спачатку іх там зусім ня было, а потым - так, былі. Апынуліся-ж яны там такім чынам. Пасьля свае першае крывавае акцыі на ўсход ад Глыбоччыны ды некалькіх ня менш крывавых рэйдаў у бліжэйшых да свае «ставки» раёнах, Радыёнаў пачаў мабілізацыю мясцовага жыхарства ў свае рады. Гэта было своеасаблівае мабілізаваньне. Моцны адзьдзел радыёнаўскіх карнікаў прыбываў у валасны цэнтр і загадваў старастам склікаць на наступны дзень усіх маладых людзей на антыкамуністычны мітынг. За незьяўленьне - расстрэл. На мітынгу выступаюць афіцэры-агітатары, якіх ні мова, ні спосаб гаварэньня ня розьніцца ад тых, якімі карыстаюцца савецкія палітрукі. Адно толькі - заместа «советская родина», «коммунизм», «вождь Сталин» - чуецца «Россия», «Новая Европа», «фюрер Гитлер». А на заканчэньне такога мітынгу «палітрук» абвяшчае, што ўсе тут прысутныя зьяўляюцца «добровольцами русской армии». У міжчасе натоўп абкружаны па зубы ўзброенымі «радыёнаўцамі», а пад акампанемэнт дзікага мата пачынаецца фармаваньне яго ў калёны ды адбіраньне дакумантаў, без якіх нідзе нельга паказацца, каб не быць палічаным за партызана.
Я чуў пазьней пра некалькі такіх мітынгаў, але на самым першым у нашых ваколіцах (мястэчка Галубічы) давялося быць і самому ды ў выніку стацца «дабраахвотнікам» «русской армии».
Цікава выглядала потым, на другі дзень, падарожжа з «мабілізацыйнага пункту» ў галоўную «ставку» ў Лужках. Падобнага спэктаклю не давялося мне потым пабачыць нідзе й ніколі.
Перадусім шматлікія «дабраахвотнікі» змаглі пры дапамозе самагону й закускі пазбыцца гонару быць «русскими воинами» - выкупіліся. Гэтага выкупу хапіла, каб радыёнаўцы ўпалі ў ваяўнічы настрой. Праз усю дарогу трашчэлі скарастрэлы й кулямёты, час-ад-часу рваліся гранаты. Усё гата дзеля таго, каб партызаны чулі, хто гэта едзе, ды навет ня пробавалі падыйсьці блізка. Як цяпер бачу - уехалі ў мястэчка Пліса. Пераязджаем цераз мост, а тут адзін лейтанант ба-бах гранату ў рэчку ды аж заходзіцца ад сьмеху, усё паўтараючы: «Вот здорово!..»
Трэба сказаць, што змабілізаваным беларусам наагул ня доўга давялося быць у гэтай бандзе... Амаль усім удалося потым вярнуцца дадому. А сталася гэта так. Пад восень 1943 году Радыёнаў праводзіў «аперацыі» дзесьці ў раёне Докшыц і Бягомля. Гэтыя «аперацыі» закончыліся неспадзяваным для немцаў, але даўно прадказаным мясцовым жыхарствам вынікам: Радыёнаў са сваёй «арміяй» перайшоў на бок партызанаў. Каб-жа давесьці сваю адданасьць савецкай радзіме й часова здраджанаму «вождю» - напаў на нямецкі гарнізон на станцыі Каралеўшчына й зьнішчыў яго. Гэта яму лёгка ўдалося, бо калі прыбыў у Каралеўшчыну, немцы яшчэ зусім ня ведалі аб паразуменьні з партызанамі.
Пасьля гэтага «радыёнаўцы», баючыся помсты немцаў, глыбака зашыліся ў лясы й балоты ў вярхоўі Бярэзіны. З гэтай зьмены фронту нашы людзі й скарысталі ды паўцякалі дамоў. Немцы, зразумела, нічога да іх ня мелі, бо чуліся цяпер самі вінаватымі, што раней дазвалялі, а, прынамсі, удавалі, што ня бачылі ні радыёнаўскіх «мабілізацыяў», ні ягоных ганебных учынкаў».
Да прыведзеных успамінаў Галубіцкага варта дадаць, што нямецкім гарнізонам станцыі Каралеўшчына, якую «радыёнаўцы» часткова зьнішчылі й абрабавалі 17 жнівеня 1943 году, былі чыгуначныя працаўнікі арганізацыі Тодта, людзі ў сваёй бальшыні старыя й небаяздольныя. Найбольш пацярпела не толькі ў Каралеўшчыне, але ў прыдарожных вёсках і ў Докшыцах - на паваротным шляху Радыёнава да ранейшага «бацькі» - якраз карэннае і ні ў чым нявінаватае беларускае насельніцтва.
Дывізія Камінскага, што апэравала на Случчыне, Бабруйшчыне й аднаго часу заглянула аж на поўнач ад Менску, зусім ня розьнілася ад групы Радыёнава. На сваім шляху, пераважна ў лясных мясцовасьцях, вынішчала ўсё і ўсіх без разбору. Старыя, жанчыны ці дзеці - ніхто ня быў выняткам зьверскага й бязьвіннага кровапраліцьця. Гэтыя «ваякі», быццам тыя цыганы, валачыліся па Беларусі, пакідаючы ў сваім хвасьце стогны й пракляцьці нявінных ахвяраў, папялішчы й пустэчу...
На Аршаншчыне й Віцебшчыне лютавала вайсковая група, складзеная зь ленінградцаў, былых палонных з Чырвонае Арміі. Было іх больш дзьвёх тысяч. Гэтыя спэцы сьмерці й зьнішчэньня, ніколі ненасытныя крывёй і мукамі безбаронных людзей, практыкавалі ў «акцыях» самыя жахлівыя мэтады бальшавіцкіх людаедаў - Дзяржынскага, Ягады, Яжова й Бэрыі. Ня толькі Іван Грозны й Чынгіс Хан, але сам нячысьцік Люцыпар мог-бы шмат чаму ў іх навучыцца.
Дарма, што сяньня маскоўскія прыгнятальнікі, з мэтаю канчатковага духовага паняволеньня й зламаньня беларускага народу, бесьперапынна загадваюць беларусам праслаўляць «брацкую руку» й «дабрадзействы вялікага братняга рускага народу». Ніякая доза казённае партыйнае прапаганды не зможа залячыць крывавых ранаў, зробленых на целе беларускага народа Камінскім, Радыёнавым ды іншымі маскоўскімі валацугамі. Побач зь няслаўным Іванам Грозным, Пятром Першым, Мураўёвым-Вешальнікам і Сталіным назаўсёды застануцца ў беларускай народнай памяці праклятыя імёны маскоўскіх катаў-людаедаў, што служылі маскоўскаму й бэрлінскаму тыранам пад час Другое Сусьветнае вайны.
Беларусы з усходніх, зрабаваных расейцамі пасьля Першае Сусьветнае вайны тэрыторыяў нашай бацькаўшчыны захавалі яшчэ ў памяці няслаўныя імёны карных латыскіх стралецкіх адзьдзелаў, што выдатна выявілі сябе бізуном маскоўскіх акупантаў, бязьлітасна душачы сялянскія супрацьбальшавіцкія паўстаньні.
Падчас Другое Сусьветнае вайны латышы ня менш удала вызначыліся як найміты другога зьненавіджанага акупанта Беларусі. Вельмі трапна, але зусім скупа й мімаходам успамінае ў сваіх нарысах пра іхныя злачынствы ў сумежным з Латвіяй беларускім раёне Юрка Віцьбіч:
«Шмат чаго гаротнага бачыла Асьвея ў мінулым, але найбольшага ліха дазналася яна й ейная ваколічнасьць у часе Другое Сусьветнае вайны. Здаўна латышскія нацыяналы, акупаваўшы сьпярша з дапамогаю кайзераўскага генэрала графа Рудыгера фон дэр Гольца Дзьвінскі, Рэжыцкі й Люцынскі паветы Віцебшчыны, у якіх большасьць насельніцтва складалі беларусы, марылі аб далейшым прасоўваньні на ўсход. Таму, калі нямецкія нацы загадалі латыскім нацы ліквідаваць партызанаў у Асьвейшчыне, дык лютасьць гэтых гайдукоў у дачыненьні да мірнага насельніцтва зьдзівіла навет іхных паноў. Латыская дывізія СС ператварыла ўвесь раён у пустэльню, спаліўшы жыўцом у зачыненых хатах больш за 15 тысяч старых, жанчын і дзяцей. Гэтыя фашыстоўскія найміты - кроў ад крыві і плоць ад плоці бальшавіцкіх наймітаў - латыскіх стралкоў, што раздушылі ці мала супрацьбальшавіцкіх паўстаньняў у Беларусі, нагадваюць нам у сувязі з Асьвеяй толькі татараў часоў Батыя».
Але не ў вадным беларускім раёне выявілі латышы ў 1941- 1944 гадах сваю адданасьць гітлераўскім спэцам злачынаў. Толькі нямыя сьцены менскага ўнівэрсытэцкага гарадка, замененага ў часе вайны на гэстапаўскую катоўню, ды склепы менскае вязьніцы змаглі-б пасьветчыць аб бязьмежным садызьме латыскага адзьдзелу СД, што ў ваднэй групе з бальшавіцкімі агентамі душыў найлепшых патрыётаў беларускага народу. Калі сяньня, прыгадваючы злачыны гэтых вылюдкаў, даводзіцца шкадаваць, што няма між жывых сьветак апошніх хвілін жыцьця вялікага мучаніка - ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага, то ў канчатковым падсумаваньні якая-ж нам з таго пацеха, што ахвярная кроў беларускіх патрыётаў мяшалася ў адным рэчышчы са здрадніцкай крывёй слугаў Сталіна?
Летувіскія збройныя адзьдзелы, такія-ж паводле свайго прызначаньня карныя, як і раней прыгаданыя зь іншых нацыянальнасьцяў, у найбольшай меры выявілі сябе па суседзтву з домам, значыцца. перадусім у акупаванай з ласкі самых-жа галоўных акупантаў Вільні й прылеглых раёнах Віленшчыны. Ясна, што летувісы, згодна з загадамі запраўдных гаспадароў, пад час выкананьня «службова-патрыятычных» абавязкаў зусім чуліся гаспадарамі і ў іншых мясцох Беларусі, улічваючы ня толькі тыя тэрыторыі, якія сяньня некаторыя летувісы навет у эміграцыі сквапліва ўлучаюць (мусіць, ці не на аснове іхняе «праўды» аб гістарычнай мінуўшчыне Летувы) у межы сваёй дзяржавы.
Памінаючы надта-ж ужо далёкую, самую, можна сказаць, сівую і першапачатную гістарычную мінуўшчыну, калі беларускія князі, ня могучы мірна ўстанавіць межаў з украінскімі княствамі, загадвалі сваім воям шпурляць пікамі й адбівацца шчытамі ці то ў вабароне, ці ў наступе, Бог так наканаваў, што на працягу доўгіх стагодзьдзяў беларускі вязень і нявольнік бразджэў ланцугамі побач зьняволенага ўкраінца. Ня дзіва тады, што назоўнік «брат» у вуснах беларуса здабыў сабе вельмі пачэснае месца побач назоўніка «украінец», калі беларус так ці йнакш дзе-небудзь жадае падкрэсьліць даўно існуючую й больш навет чым традыцыйную ўжо прыязьнь між двума народамі. Так-жа сама й з такой-жа дозай людзкой шчырасьці наш нацыянальна-сьведамы сусед з паўдня памінае, падкрэсьліваючы сваю прыязьнь, жыхара з-над Нёмна, Дзьвіны, Дняпра ці Сожа.
Калі-ж аўтару гэтых радкоў даводзіцца цяпер у лік тых, што так бязьлітасна й без найменшага зразуменьня зусім сьлепа ірвалі кускамі цела нашага народу, улучыць і ймя ўкраінскіх злачынцаў, дык не таму, каб, успамінаючы гэтта гістарычны факт, зьменшыць сярод нашых родзічаў ці сярод украінцаў сьведамасьць вялікае вартасьці акропленага ахвярнаю крывёю вялікага капіталу супольнага змаганьня з супольнымі ворагамі ў мінуласьці. Непараўнальна шмат больш добрага, чым благога, вяжа беларусаў з украінцамі й наадварот. Толькі люнатык мог бы даводзіць адваротнае.
Адылі, калі беларус з ваколіцаў Вялікіх Лукаў, Меншчыны ці якога іншага раёну Беларусі ўспамінае, што ўкраінскія паліцыйныя адзьдзелы дарылі нашае няшчаснае сельскае насельніцтва не зразуменьнем і прыязьню, а агнём і кулямётным сьвінцом ды ў акцыі не рабілі розьніцы між сталінскімі злачынцамі й нявіннымі жыхарамі, дык у імя гістарычнае праўды, ці хаця-б мінімальнае аб'ектыўнасьці гэтага аніяк нельга тут прамаўчаць.
Няма сумлеву, што ў той час яшчэ толькі разбуральнікі старой (але гучна ахрысьціўшыя сябе ўжо будаўнікамі «новай») Эўропы, фашыстоўскія злачынцы з Бэрліну, навет у раньні час вайны маглі мець дваякія думкі адносна трапнасьці ацэны магутнасьці свайго мілітарнага патэнцыялу. Чаму-ж тады ня мелі яны прымяніць у жыцьцё ўжо так уцёртай і выгаднай ды выпрактыкаванай аксіёмы аб забіцьці адным стрэлам двух зайцаў?
Гітлераўцы чхалі на тое, дасканала ведаючы, што акцыя ўкраінскіх паліцыйных адзьдзелаў у Беларусі падважывавала й разбурала вялікі манумэнт адвечнай дружбы між суседнімі народамі. Ім трэба была грызьня, братабойства, супольная і ўсеагульная разьня й нянавісьць, каб зьняможаныя ў супольным кровапраліцьці, спакораныя, зьвязаныя ланцугамі няволі, маглі быць запрэжаныя гэтыя народы ў мулкае ўдушлівае ярмо тэўтонскага Малоха. А ў той гарачы час заменены ўкраінцам на пазафрантавой службе жаўнер гітлераўскага Райху мог заткнуць ці адну шчыліну на асноўным усходнім фронце?
Вугорскія карныя адзьдзелы, што, згодна з апавяданьнямі вачавідцаў, ня толькі ня ўступалі, але часта сваёй прымітыўнай лютасьцяй і безагляднасьцяй перавышалі шмат іншых чужых карных адзьдзелаў, даліся ў знакі найбольш насельніцтву Случчыны й Мазыршчыны.
Беларускі народ калі гаварыў аб паліцыі, то з асаблівым нясмакам, з агідаю вымаўляў слова «чорная» (ад чорнай паліцыйнай вопраткі). Пад «чорнай» разумеў ня толькі колер вопраткі, але ўсё самае, можна сказаць, нячыстае, здрадніцкае, хвальшывае, чужое, варожае. Чаму-ж так сталася?
Улетку 1941 года нямецкая армія здабыла такую бліскучую перамогу над бальшавікамі, што атрымала амаль даслоўны пераварот у галаве. Гітлераўцам здалося, што няма на Ўсходзе такой сілы, якая магла-б іх перамагчы, а таму, ясна, можна зусім ня лічыцца й з жыхарствам занятых земляў. Для акупацыі Беларусі была пакліканая паліцыя, адылі яе было замала. Нямецкія паліцыйныя камэнданты «гэбітаў» (акругаў) пачалі набор у гэтак званую Дапаможную Паліцыю зь мясцовага жыхарства. Рабілі яны гэта на прынцыпе добраахвотнага найму й на сваю руку, бязь ніякага паразуменьня ці то зь мясцовымі арганізацыямі, ці аўтарытэтнымі асобамі зь беларускага актыву.
У Заходняй Беларусі, як мы ўжо вышэй прыгадвалі, проста масава кінуліся ў паліцыю палякі. Стваралася ўражаньне, што рабілася гэта зь нейчага загаду. Між палякаў было шмат падафіцэраў і наагул людзей, што ведалі вайсковую справу ды часьценька й нямецкую мову. Маса зь іх пісалася «фольксдойчамі». Хутка яны сталіся перакладчыкамі, улезьлі ў давер гэбітс-камэндантаў паліцыі, а стаўшыся іхнымі дараднікамі, фактычна праводзілі ў жыцьцё палітыку экстэрмінацыі беларусаў. У Дапаможную Паліцыю трапіла таксама нямала розных ападкаў грамадзтва, крымінальнікаў, агулам гаворачы, рознага элемэнту, што пранюхаў магчымасьці рабункаў і нажываў за кошт мясцовага насельніцтва.
Ва Ўсходняй Беларусі ў Дапаможную Паліцыю насамперш хлынулі энкавэдзістыя, адсталыя ад сваіх адзьдзелаў або проста недабіткі-чырвонаармейцы й злачынцы розных масьцяў і велічыняў, выпушчаныя з турмаў пасьля прыходу немцаў. Масава пайшлі ў паліцыю й такія немцы з-над Волгі, што былі людзьмі малой вартасьці й нізкай маральнасьці. Немцы-ж ахвотна іх прыймалі, як сваіх аднапляменцаў. Яны й апанавалі становішчы камэндантаў паліцыі ў «гэбітах», стаўшыся найчасьцей дараднікамі й перакладчыкамі. Немцы хутка апякліся, бо крымінальны элемэнт адразу пачаў сябе выяўляць. Пачаліся рэпрэсіі. Злачынцаў вылоўлівалі й сурова каралі - найчасьцей вешалі.
Беларусы спачатку зусім ухіляліся ад супрацоўніцтва з акупантам, але хутка адчыніліся ім вочы, калі ўбачылі, .што чужы, часта крымінальны й наагул варожы элемэнт, скарыстаўшы з нагоды, узяў у свае рукі зброю й рабіў больш шкоды, чым самыя гітлераўцы. Беларуская інтэлігенцыя, спачатку рассыпаная й незарганізаваная, бачачы, як радзеюць ейныя шэрагі, вынішчаныя рукамі гітлераўскіх калябарантаў, таксама лічыла патрэбным шукаць нейкага ратунку. Немцы-ж са свайго боку хутка пераканаліся, што калі ў акупаванай краіне маюць утрымаць парадак і мець добрую апору, то элемэнт, які спачатку прыйшоў у паліцыю, буў у вялікай меры да гэтай адказнай службы непрыдатным.
Камандантам паліцыі гораду Менску быў спачатку калішні капітан савецкае арміі нейкі Пугачоў, беларус, што зь беларускага Пугача перамяніўся ў маскоўскага Пугачова. Д-р В.Тумаш, першы старшыня гораду Менску пад акупацыяй, у верасьні 1941 года скантактаваўся з капітанам Ф.Кушалем і запрапанаваў яму, каб абняў каманду менскае паліцыі. Апошні, прыгледзеўшыся й запазнаўшыся з паліцыяй, запрапанаваў нямецкаму камандаваньню, каб выбрала больш вартасных людзей зь менскага адзьдзелу й зарганізавала для іх падафіцэрскую школу. З дапамогаю д-ра Тумаша гэта ўдалося зрабіць. Капітан Кушаль выбраў у школу сорак маладых беларусаў зь Менску й ваколіцаў. Апрача вайсковых дысцыплінаў у школе выкладалася беларусаведа й праводзілася нацыянальная праца. Курс скончыўся ў травені 1942 году й даў добрыя вынікі. Ад гэтага часу немцы й пачалі папаўняць дапаможную паліцыю маладым элемэнтам зь беларускае вёскі.
Тым часам на правінцыі пачаўся прымусовы набор у Дапаможную Паліцыю. Пачалі тварыцца паліцыйныя палкі. Адзін такі полк і быў зарганізаваны ў Случчыне, другі - у Астрашыцкім Гарадку. Адылі прымусова браныя людзі не хацелі служыць, і пачаліся масавыя дэзэрцыі, зь якімі немцы не маглі справіцца.
Камандант паліцыі Генэралькамісарыяту Беларусі, нямецкі палкоўнік Каўфман, запрапанаваў капітану Кушалю паехаць зь ім у паліцыйныя палкі, каб правесьці гутаркі. Гэткім чынам абодва, разам з капітанам Кумерам, што добра ведаў расейскую мову, паехалі на правінцыю. Кушаль тлумачыў людзям, што беларусам трэба стварыць кадры свае збройнае сілы, што гэта неабходна для паўстрыманьня вынішчэньня беларусаў чужымі варожымі элемэнтамі. Таму-ж, што ўтварэньне беларускае збройнае сілы пакуль што немагчыма, трэба беларусам здабываць веды ў шэрагах паліцыі. Дэзэрцыя неўзабаве паменшала. Немцы-ж пераканаліся, што без дапамогі мясцовае інтэлігенцыі не даць ім рады зь мясцовым насельніцтвам. Гэткім чынам падрыхтоўваўся грунт пад Самаахову, а пазьней - Беларускую Краёвую Абарону.
Першай легальнай, чыста гаспадарчай арганізацыяй у Генэральным Камісарыяце была Беларуская Народная Самапомач (БНС), пазьней перайменаваная ў Беларускую Самапомач (БСП). Заданьнем БСП была дапамога ежаю й вопраткаю пацярпеламу жыхарству ў межах Ген. Камісарыяту Беларусі. На чале БСП паставілі акупанты д-ра Івана Ермачэнку, лекара паводля прафесіі, што перад вайной жыў у Чэскай Празе. Якім чынам здабыў ён у гітлераўцаў давер - няведама. Прывезьлі яго ў Менск восеньню 1941 году. Ермачэнка быў зусім незалежным ад мясцовых беларускіх установаў і арганізацыяў, за ягонымі плячыма стаялі толькі немцы. За даручанае заданьне арганізацыі БСП узяўся надта энэргічна, выканаўшы яго ў параўнальна кароткі час. У Менску паўстаў цэнтр «Самапомачы», а на правінцыі - адзьдзелы.
У сьнежні 1941 году немцы пацярпелі вялікую паразу пад Масквою. Нямецкая армія ня толькі не здабыла Масквы, як гэтага спадзявалася, але была прымушаная адступіць на захад амаль на 150 кілямэтраў. Зімою 1942 году пад Сталінградам была акружаная й цалкам зьнішчаная 6-я армія маршала фон Паўлюса. Падмацаваныя на духу яшчэ першымі нямецкімі няўдачамі на фронце, бальшавіцкія партызаны ў Беларусі пачалі праяўляць ужо вясною 1942 году вялікую актыўнасьць і прыносіць немцам каштоўныя страты. Акупанты былі змушаныя пераацаніць палажэньне й шукаць нейкага ратунку. З партызаншчынай самі немцы не маглі даць рады. Арганізацыя паліцыйных палкоў зь беларусаў таксама ня прынесла палёгкі. Беларусы немцам ня верылі, і паўстрымаць дэзэрцыю ў паліцыйных палках маглі толькі нацыянальна-сьведамыя, аўтарытэтныя ў беларускім грамадзтве людзі. Адылі такія людзі ня йшлі служыць у паліцыю. Трэба было нейкім спосабам змусіць іх да гэтага. Гэткім чынам і паўстала ідая арганізацыі Беларускае Самааховы.
Праўда, нельга сказаць. што й зь беларускага боку ня было ўзьдзейнічаньня на згаданую справу. Наадварот, беларускія дзеячы ўвесь час стараліся пераканаць немцаў, каб у нейкай форме дазволілі стварыць беларускія збройныя адзінкі. Пад ціскам беларускага грамадзтва гаварыў аб гэтым немцам і той-жа Ермачэнка й праф. В.Іваноўскі, што пераняў ад д-ра Тумаша пасаду старшыні гораду Менску.
У чэрвені 1942 г. начальнік нямецкае паліцыі Беларусі й Генэральны Камісар супольна далі загад, накіраваны да Ермачэнкі, аб арганізацыі Беларускае Самааховы. Атрымаўшы загад, Ермачэнка склікаў сход, на якім былі запрошаныя прадстаўнікі ад беларускага грамадзтва, ад Генэральнага Камісарыяту й ад штабу нямецкае паліцыі. Ермачэнка прачытаў загад, зьмест якога быў прыблізна гэткі: Генэральны Камісар Беларусі дазваляе беларускаму жыхарству Ген. Камісарыяту арганізаваць у мэтах самаабароны перад бальшавіцкімі партызанамі паліцыйныя адзінкі ў акругах, у сіле батальёну кожная. Кажны з батальёнаў мае быць самастойным і падлягаць нямецкаму гэбітс-каманданту паліцыі. Склад батальёну мае быць беларускім, улучна з усімі камандзерамі. Нямецкі камандант паліцыі Ген. Камісарыяту мае даць батальёнам узбраеньне. Утрыманьне й абмундараваньне батальёнаў ускладаецца на Беларускую Самапомач. Адказнасьць за арганізацыю й за палітычную надзейнасьць Самааховы ўскладаецца на кіраўніка Беларускае Самапомачы д-ра Івана Ермачэнку.
Пасьля прачытаньня загаду пачалася дыскусія. Паўстала пытаньне: з чаго распачынаць арганізацыю Самааховы. Кушаль запрапанаваў прысутным узяцца за падрыхтоўку кадраў. Паколькі няведама было аб колькасьці й якасьці афіцэраў, дык найперш трэба было зрабіць іх улік. Найлепш было-б дзеля таго паклікаць іх у Менск на перашкаленьне. Прапанова была прынятая.
Першы курс перашкаленьня пачаўся 1 ліпеня 1942 г. Было паклікана 120 афіцэраў. Паводля веку й вайсковых ведаў быў гэта надта разнаякі матэрыял. Былі там шасьцідзесяцігадовыя прапаршчыкі запасу царскае арміі, а побач зь імі - дваццацідвухгадовыя падхаронжыя рэзэрвы польскае арміі, савецкія лейтананты й іншыя. Былі выпадкі, калі на курс прыязджаў бацька з сынам.
Камандзерам курсу стаўся капітан Кушаль, а заступнікам - пакліканы з Нясьвіжа капітан Віталі Мікула. Адкрыцьцё адбылося вельмі ўрачыста ў прысутнасьці гасьцей як зь беларускага, так і зь нямецкага боку. Вітаў першы курс Генэральны Камісар Вільгельм Кубэ. Перашкаленьне цягнулася месяц часу. Першага жнівеня пачаўся другі курс, таксама ў складзе 120 чалавек, а першага верасьня - трэці, у складзе 60 асоб. Гэткім чынам быў ня толькі сьцьверджаны лічбавы стан беларускіх афіцэрскіх кадраў, але й іхныя вайсковыя веды ды ўсім дадзеная аднолькавая вайсковая дактрына. Пасьля заканчэньня афіцэрскага перашкаленьня гэнымі-ж афіцэрамі ў вакругах было праведзена перашкаленьне падафіцэраў паводле гэткага-ж узору.
Вонкава курсанты прэзэнтаваліся блага. Як прыгадвалася вышэй, вопраткай іх мусіла забясьпечыць Беларуская Самапомач. Ясна, што ніякага абмундараваньня яна даць не магла. Таму кажны насіў што папала, а гэта выглядала надта розна. Аднак, незалежна ад гэтага, настрой панаваў добры. Сівы бацька крочыў у такт зь бязвусым сынам, колішні савецкі лейтанант - побач з ранейшым польскім падхаронжым. У часе перапынкаў чуліся дасьціпныя жарты й вясёлы сьмех. Камандзеры курсу былі задаволены з добра праведзенай працы.
Зарганізаваныя ў вакругах батальёны Самааховы, па адным у кажнай, вонкава ў выглядзе мала чым розьніліся ад партызанаў. Зброя й амуніцыя былі самыя розныя. Здаралася, што апошняя не пасавала да першай. Усё-ж, нягледзячы на розныя цяжкасьці й недахопы, батальёны добра сябе выявілі ў змаганьні з чырвонымі партызанамі. Праіснавалі яны аж да адыходу немцаў зь Беларусі. Пад час эвакуацыі шмат людзей разыйшлося па хатах, частка-ж адступіла на захад і пазьней улілася ў 30-ю дывізію Зіглінга.
Калі вышэй мы гаварылі, што д-р Ермачэнка, старшыня Беларускае Самапомачы, гаварыў немцам аб патрэбе арганізацыі беларускіх збройных адзьдзелаў толькі пад ціскам беларускага грамадзтва, дык зусім не прыпадкова. Д-р Іван Ермачэнка быў нямецкім стаўленьнікам і надта верна служыў сваім гаспадаром. Акрамя намінальнага старшынства Беларускае Самапомачы, пэўна-ж, заглядаў і ў іншыя, не зусім чыстыя «справы». Гэта якраз ён спрычыніўся да загубы беларускіх каталіцкіх сьвятароў Глякоўскага й Мальца ды сьветлага патрыёта ксяндза В.Гадлеўскага, першага генэральнага інспэктара беларускіх школаў і закладчыка нелегальнае Беларускае Незалежніцкае Партыі.
Калі пасьля арышту немцамі сьвятароў беларускае грамадзтва дамагалася ад Ермачэнкі, каб выступіў перад немцамі ў іхнай абароне, той наадрэз адмовіўся.
Пад вясну 1943 году д-р Ермачэнка скампрамітаваўся перад сваймі гаспадарамі. Немцам удалося высьлядзіць, што старшыня БСП цэлымі вагонамі адсылае ў Чэскую Прагу беларускае сала. Тут мо выраз «немцам удалося высьлядзіць» зусім не адпаведны й сьмешны. Бо і як-жа Ермачэнка сам мог адсылаць сала, ды яшчэ й цэлымі вагонамі, бяз супрацоўніцтва зь немцамі? Мусіў-жа мець супольнікаў. Пасьля паказалася, што яно так і было.
У Чэскай Празе жыла Ермачэнкава жонка, а давераныя людцы на рынках па спекуляцыйных цэнах збывалі тавар, прызначаны на прахарчаваньне поўгалоднага Менску. Грошы, ведама, ішлі ў кішэні нясьціплага лекара й ягоных супольнікаў. Некаму з апошніх, мусіць, замала дасталося, бо, пэўна-ж, пачаў жаліцца, справа выйшла наверх, ну - а пасьля-ж, ведама, - у ліку іншых і Іван Ермачэнка паляцеў з цёплага местачка.
Плёткі апавялі, што ў Бэрліне адбыўся над Ермачэнкам суд, што быццам яго пасадзілі ў вязніцу й іншае. Адылі пасьля выявілася, што ня толькі сам лекар застаўся цэленькім і добра нагрэтым, але што ў афэру былі замешаныя некаторыя нямецкія службоўцы Генэральнага Камісарыяту. Пасьля Ермачэнкі на старшыню Беларускае Самапомачы быў пакліканы Юры Сабалеўскі, што й займаў становішча да канца вайны.
Калі параўнаць Наваградзкі Беларускі Эскадрон зь іншымі беларускімі збройнымі адзьдзеламі за часоў гітлераўскае акупацыі Беларусі, дык ён розьніўся найбольш тым, што быў цалкам незалежны ад мясцовых немцаў. Зарганізаваўся зь ініцыятывы капітана Барыса Рагулі, што й камандаваў ім. Не падлягаў загадам мясцовае нямецкае паліцыі, а беспасярэдня Генэральнаму Камісарыяту ў Менску. З гэтай прычыны эскадрон уваходзіў у частыя канфлікты зь мясцовай нямецкай паліцыяй, асабліва-ж у часе апэрацыяў, калі даводзілася абараняць перад немцамі ні ў чым ня вінаватыя беларускія вёскі ў апэрацыйных зонах, якія, як ведама, немцы надта-ж былі прывыклі пушчаць з дымам, улучна з жывым насельніцтвам.
Ядром эскадрону сталіся вучні Настаўніцкае Сэмінарыі ў Наваградку. Адзьдзел прэзэнтаваўся вельмі добра фізычна й высака стаяў маральна. Патрыятызм і адданасьць роднаму народу, як і сьведамасьць заданьняў абароны собскага насельніцтва перад немцамі й бальшавіцкімі партызанамі, былі найбольш відавочнымі якасьцямі эскадрону.
Пазьней, калі арганізавалася Беларуская Краёвая Абарона, эскадрон улучылі ў Наваградзкі батальён БКА і называлі коннаю ротай. У баёх батальёну даводзілася сутыкацца ня толькі з бальшавікамі, ня толькі адстойваць беларускае насельніцтва перад немцамі, але змагацца з палякамі, партызанка якіх дзейнічалі ў Наваградзкай акрузе.
Пры эвакуацыі немцаў з Наваградчыны частка людзей з батальёну палічыла патрэбным знайсьці сьцежкі да сваіх хат і застацца пад бальшавіцкай акупацыяй, а бальшыня пад камандаю старшага лейтананта Др-кі прыйшла ў Нямеччыну, дзе пасьля апынулася ў дывізіі Зіглінга.
Чыгуначныя шляхі сувязі ў акупаванай гітлераўцамі Беларусі былі заўсёды адным з асноўных аб'ектаў нападаў чырвоных партызанаў. Увесну 1942 г., спэцыяльна для аховы чыгунак, акупанты зарганізавалі г. зв. Чыгуначны батальён, складзены вылучна зь беларусаў. Камандзерам быў капітан С-ч. Жаўнеры ў батальён набіраліся быццам паводля прынцыпу дабраахвотнасьці, але фактычна з прымусам, які вёўся па лініі Беларускае Самапомачы і з дапамогаю нямецкіх камандантаў паліцыі на месцах. У батальёне было больш тысячы чалавек. Чыгуначныя лініі ў Беларусі, пачынаючы ад лета 1942 г., аж да канца нямецкай акупацыі ахоўваліся ў ладнай меры беларускімі людзьмі.
Калі-ж немцы пад напорам Чырвонае Арміі, пакідалі Беларусь, яны зусім не клапаціліся аб беларускіх жаўнерах, што былі ім так вялікай дапамогаю пры ахове чыгунак. Частка іх засталася дома, а тыя, што тралілі ў Нямеччыну, увайшлі пасьля ў 30-ю дывізію.
У 1942 г. ў Менску быў зарганізаваны г. зв. Беларускі Спэцыяльны Батальён, што ў пазьнейшы час разросься да сямі ротаў. Апошнія выконвалі гарнізонную службу і ўдзельнічалі ў супрацьпартызанцкіх акцыях у Слуцку, Глыбокім, Вілейцы, Лідзе й іншых месцах. Камандзерам батальёну быў нямецкі маёр Юнкер, ротамі й зьвязамі камандавалі беларускія афіцэры.
Зь гісторыі гэтага батальёну варта прыгадаць дзьве падзеі, што кідаюць яркае сьвятло ня толькі на дачыненьні немцаў да беларусаў, але й на беларусаў-рэнэгатаў.
Камандзерам аднае з ротаў батальёну ў Менску быў старшы лейтанант Мазур. Быў гэта вельмі добры й амбітны беларускі афіцэр, што стала й найперш дбаў аб сваіх жаўнерах, маючы наўвеце дабро Бацькаўшчыны. З гэтай прычыны ён уваходзіў у частыя канфлікты зь Юнкерам.
Аднойчы нямецкі камандзер батальёну сабраў усіх беларускіх афіцэраў і паведаміў, што старшы лейтанант Мазур высланы ў Нямеччыну ў афіцэрскую школу для паглыбленьня сваіх ведаў. Шматлікія паверылі. Мазур быў пакліканы ў СД быццам дзеля атрыманьня дакумантаў на падарожжа, й пасьля гэтага больш ніхто яго не пабачыў. Ня маючы ніякіх вестак ад Мазура, беларускія жаўнеры й афіцэры пачалі трывожыцьца. Дзеля ўспакаеньня іх маёр сабраў батальён і абвесьціў, што ў Нямеччыне быў ангельскі паветраны налёт на афіцэрскую школу, куды выехаў Мазур, і што ён загінуў пры бамбардыроўцы.
Адно пазьней беларусы даведаліся, што Мазур не пакінуў Менску, а быў закатаваны ў менскім СД за сваю стойкасьць і беларускі патрыятызм. Гэтак сьмерць выдатнага патрыёты пасьведчыла ў Беларускім Спэцыяльным Батальёне, што немцы не талеравалі найменшага, хаця-б навет вуснага, супраціву.
Пад час адступленьня зь Беларусі ўлетку 1944 году немцы загадалі ўсім ротам батальёну, раськінутым па розных кутках краіны, сабрацца каля Аўгустова. Гэтак яны й зрабілі. Але тут адступаючых гітлераўцаў заскочыла новая неспадзеўка. Камандзер аднае з ротаў старшы лейтанант Бандык, а таксама ягоныя афіцэры Іваніцкі, Мохарт і Дрозд, сабраўшы сваіх людзей, загадалі ім забраць з сабой лёгкую зброю, а з пакінутай цяжкой павыкідаць замкі. Цэлая рота пайшла ў лес. Назаўтра ад Бандыка зь лесу адыйшлі, раздумаўшыся, два лейтананты - Мохарт са Слуцку й Дрозд з Баранавічаў. Былі гэта маладыя хлапцы, гадоў па дваццаць кажны. Іхныя сем'і й сваякі ехалі паблізу ў ліку іншых вайсковых сем'яў, кіруючыся на Граева. Афіцэры, вярнуўшыся зь лесу й далучыўшыся да сваіх сем'яў, навет не парупіліся ськінуць вайсковае вопраткі й пераапрануцца ў цывільнае. Тым часам нямецкія батальённыя афіцэры, даведаўшыся аб дэзэрцыі, паднялі алярм і пачалі рабіць пошукі. Да двух немцаў, што выехалі шукаць, прымазаўся й сяржант І.С. са Слуцку - з паходжаньня беларус, што калісь служыў у Чырвонай Арміі. Гэта быў тып службістага-рэнэгата. Для яго не рабіла істотнай розьніцы, каму служыць, - адно абы прыдбаць пару мэдалёў ці іншых заслугаў. А калі-ж у часе службы давядзецца над кім пазьдзекавацца, асабліва над сваім, дык і весялей будзе І.С.
Сустрэўшы вабоз вайсковых сем'яў на галоўнай дарозе ў Граева, немцы й І.С. здалёк заўважылі на возе Мохартавага бацькі двух маладых беларускіх афіцэраў. На загад - падняць рукі ўверх - лейтанант Дрозд анічуць не замарудзіў, а Мохарт, як выглядала, яшчэ думаў, што рабіць, падымаць ці не. Немец стрэліў зпісталета й раніў Мохарта ў правае плячо. Тут-жа немцы затрымалі хурманку з двума беларускімі афіцэрамі. На запытаньне бацькоў Мохарта, куды іх павязуць, І.С. адказаў, што перавяжуць рану. Сьведкам гэтага выпадку быў старшы лейтанант Д. Кл-ч, які ехаў крокаў на дзесяць ззаду за Мохартавай хурманкай.
Мохарт і Дрозд адвезеныя былі ў палатку й трыманыя там цэлую ноч пад вартай. Назаўтра раніцою І.С. і адзін радавы забралі арыштаваных і на той жа хурманцы, узяўшы з сабой аўтаматычны пісталет і пару рыдлёвак, павезьлі іх у лес. Там адбылася экзэкуцыя. Сяржант І.С. меў нагоду прадэманстраваць сваю ляяльнасьць да гітлераўскіх гаспадароў. Адно шкадаваў, што ня было паблізу больш сьветак, калі бяз прынукі і са смакам ды насалодаю пазбавіў жыцьця двух маладых суродзічаў. Ужо каля абеду вярнуўся ў сваю роту. Толькі тады некаторыя агледзеліся, што сталася, ды было позна.
Для адступаючых жаўнераў Спэцыяльнага Батальёну лёс Бандыка й ягоных людзей, што пайшлі ў Аўгустоўскія лясы, застаўся тайніцай. Немцы адсунулі ад камандаваньня часьцямі ў батальёне ўсіх беларускіх афіцэраў, даўшы ім вольную руку ісьці, куды хочуць. Атрымаўшы чыгуначныя білеты, шмат паехала ў Бэрлін, дзе пасьля ўлучылася ў беларускае войска, што канцэнтравалася на Ліхтэнэрштрасэ. Некаторыя працавалі пры пабудове вакопаў і чыгунак. Жаўнеры Беларускага Спэцыяльнага Батальёну, пазбаўленыя сваіх афіцэраў, былі пасьля прыдзеленыя немцамі ў іншыя адзьдзелы.
Акрамя Мохарта й Дразда ў нямецкія рукі трапіла й колькі іншых «дэзэртыраў», між імі падафіцэраў і радавых, зь якімі гітлераўцы й распраўляліся на месцы.
Вялікія няўдачы на Ўсходнім фронце ды ўзмацненьне актыўнасьці бальшавіцкіх партызанаў у акупаваных раёнах Беларусі прымусілі немцаў грунтоўна пераацаніць сытуацыю. Для ўтрыманьня шляхоў сувязі між Райхам і ўсходнім фронтам, а таксама для кантролі пазафрантавых абшараў трэба было новых мілітарных сілаў. Немцы вычарпалі ўдома людзкія запасы, дарма што ўжо паклікалі на службу самыя старэйшыя й малодшыя гадавікі. Сытуацыя была крытычная. Пры неабходнасьці адступленьня з усходу магло здарыцца, што лінейныя адзьдзелы ў адзін прыгожы дзень апынуцца ў поўнай ізаляцыі ад Райху. Прыйшлося-б сілаю прабівацца праз другі фронт. Меншым адзьдзелам пагражала-б поўная ліквідацыя. Трэба было шукаць нейкага ратунку.
Пастаўленыя перад такой дылемай, нямецкія дзеячы ўважалі, што зь дзьвюх нядобрых сытуацый найлепшым выйсьцем была-б мабілізацыя людзкіх рэзэрваў акупаваных абшараў Беларусі. Тыя-ж беларусы, да голасу якіх немцы час-ад-часу прыслухоўваліся, маючы наўвеце дабро свайго народу, верылі, што ў гэным бязвыхадным становішчы лепш для беларускае моладзі ўзяцца за зброю й дзе мага ратавацца перад зьнішчэньнем між двумя агнямі. У кажным выпадку нельга забывацца, што беларусы ня мелі выбару: або сілком маглі быць загнаныя ў партызаншчыну, чаго ніхто не жадаў, або, атрымаўшы зь нямецкіх рук зброю, выкарыстоўваць яе найперш, дзе дасца, для самазахаваньня ня толькі сябе, але шырокіх масаў беларускага народу.
Камандуючым Беларускае Краёвае Абароны быў вызначаны маёр Кушаль, а начальнікам штаба - капітан Віталі Мікула. Абодва распрацавалі мабілізацыйны плян, і 10 сакавіка 1944 году была абвешчана мабілізацыя. Было зарганізавана 44 батальёны пяхоты й адзін сапёрны. Аблічана было, што агулам у вайсковых шэрагах алынулася каля 50 тысяч рэкрутаў. Кожны батальён быў самастойны, й хаця камандзерамі былі беларусы, яны падлягалі загадам нямецкіх уладаў. Немцы нідзе не дазволілі стварыць большую за батальён беларускую вайсковую адзінку.
Зь пяцідзесяці тысяч арганізаваных людзей можна было-б утварыць корпус, што быў-бы вельмі паважнай ваеннай сілай. Адылі немцы на гэта не дазволілі, не давяраючы беларусам, і трымалі раздробленае войска пад сваім пільным наглядам. Беларуская Краёвая Абарона разам зь ейным беларускім штабам была падпарадкаваная нямецкаму Генэрал-Камісару Беларусі - ген. фон Готбэргу. Усе загады, пасыланыя беларускім штабам у батальёны, мусілі праходзіць празь нямецкі штаб Готбэрга. Такая залежнасьць беларускіх камандзераў ад немцаў не дала ім магчымасьці выяўляць свае собскае ініцыятывы.
Афіцэрскі склад Беларускае Краёвае Абароны з гледзішча фаховых ведаў быў наагул слабы. Бальшыня людзей трапіла ў афіцэрскія шэрагі з падафіцэраў і атрымала рангі праз штаб БКА ад прэзідэнта Беларускае Цэнтральнае Рады. Многа новаменаваных афіцэраў выявілі добрыя камандзерскія здольнасьці і, калі-б былі магчымасьці, маглі-б згуляць вялікую ролю ў беларускіх збройных сілах. Магчымасьці былі абмежаваныя цесным нямецкім кантролем.
У чэрвені 1944 году ў Менск была пакліканая моладзь зь сярэдняй асьветай на першую Школу Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны. На гэтую моладзь, нацыянальна добра ўзгадаваную ў беларускіх школах, наскрозь патрыятычную, штаб БКА ўскладаў вялікія надзеі. Апошнім не суджана было збыцца. Змабілізаваныя сілы БКА і Школа Камандзераў былі зьмеценыя зь беларускае зямлі наступаючымі з усходу бальшавіцкімі арміямі.
Маса пакліканых, ня бачачы ніякае будучыні побач адступаючых гітлераўскіх акупантаў, выбрала сьцяжыны да сваіх хатаў, хоцькі-ня-хоцькі запрагаючыся ў бальшавіцкае ярмо. Большасьць зь іх хутка пасьля прыходу бальшавікоў была змабілізаваная ў Чырвоную Армію і нявышкаленая, апынуўшыся на перадавых пазыцыях, каб «адкупіць свае грахі», страціла жыцьцё. Іншыя-ж лічылі больш мэтазгодным выбраць дарогу на захад. Характэрна, што ў ліку апошніх апынулася ці не бальшыня самага перадавога, нацыянальна-патрыятычнага як грамадзкага, так і вайсковага актыву зь Беларусі.
«Кладуцца падваліны», - пісаў у менскай «Беларускай Газэце» ўвосень 1943 года ейны рэдактар Уладыслаў Казлоўскі з нагоды пакліканьня Беларускае Цэнтральнае Рады. Уладыслаў Казлоўскі загінуў ад кулі бальшавіцкіх агентаў у Менску, дарма што быў беларускім патрыётам, а не прыслужнікам акупантаў. Пішучы аб «падвалінах» і маючы наўвеце Беларускую Цэнтральную Раду, Казлоўскі разумеў будову беларускага самастойнага нацыянальнага жыцьця. Загаловак перадавіцы быў няўдалым, бо падвалінамі беларускага нацыянальнага самастойнага жыцьця (калі пад гітлераўскай акупацыяй наагул можна было гаварыць аб нейкай самастойнасьці) можна й трэба было лічыць хутчэй беларускае школьніцтва, арганізацыю моладзі, а найбольш той нацыянальна-патрыятычны элемэнт, які ахвярна вырываў з рук акупанта дзе што ўдалося ды як мага стараўся ратаваць народныя інтарэсы, абараняць народ перад вынішчэньнем...
Беларуская Цэнтральная Рада была пакліканая акупантамі дзеля кантролі ўсяго беларускага жыцьця, дзеля каардынацыі працы нямецкіх акупацыйных уладаў зь беларускімі цывільнымі й вайсковымі дзейнікамі.
Мала хто зь беларусаў лічыў БЦР за нейкі ўрад. Гэткім яна й не была. Скарэй лічылі яе экспазытурай(прадстаўніцтвам) акупанта. Тое ж прыблізна адносіцца й да гэтак званага Другога Кангрэсу, скліканага ў канцы чэрвеня 1944 году ў Менску для выяўленьня «народнае волі», як сяньня яшчэ намагаюцца цьвердзіць некаторыя прыхільнікі рэштак таго, створанага акупантам цела. «Дэлегаты» на зьезд былі вызначаныя валаснымі й раённымі ўправамі, ехалі ў Менск па назначэньню, а не па выбары людзей. Сьмешна было-б гаварыць там аб нейкай дэмакратыі, хаця трэба прызнаць, што на гэны зьезд, гучна званы «кангрэсам», зьехалася была маса самай перадавой, адданай інтарэсам народу, нацыянальнай працоўнай інтзлігенцыі.
У статуце Беларускай Цэнтральнай Рады было сказана, што прэзыдэнт БЦР назначаецца й звальняецца Генэральным Камісарам Беларусі. Беларускі народ тут ня меў аніякага слова. Трэба з усёй аб'ектыўнасьцяй моцна падкрэсьліць, што некаторыя рэфэрэнтуры БЦР былі абсаджаны людзьмі, якія ўсім сэрцам былі адданыя інтарэсам паняволенага народу, а не акупанта. Адылі нельга гэтага сказаць адносна ўсіх чысьценька, асабліва-ж самога прэзыдэнта БЦР Радаслава Астроўскага.
Аб асобе Астроўскага шмат пісалася й гаварылася, дый шмат яшчэ пройдзе часу, пакуль будзе сказана апошняе слова. Асабліва сяньня, калі чалавек жыве, людзі падыходзяць да ацэнкі яго з рознымі тэндэнцыямі. Сьвежыя ў памяці падзеі перашкаджаюць у ладнай меры адзьдзяліць зерне ад мякіны, вызначыць з пэўнай аб'ектыўнасьцяй добрае й благое. Можна дыскутаваць над тым, ці - калі-б беларускі народ пасьля Другой Сусьветнай вайны здабыў незалежнасьць, - пасадзіў-бы ён Радаслава Астроўскага на лаву злачынцаў і судзіў бы яго, ці не. Людзі вяжуцца з падзеямі, а мера цярпеньняў, прынесеных беларускаму народу пад час апошняе вайны, такая вялікая і ўсёпаглынаючая, што яна ў ладнай ступені яшчэ сяньня ўплывае на ацэнку тых ці іншых людзей, зьвязаных з пэрыядам таго жахлівага адрэзку гісторыі.
Сяньня цяжка яшчэ вызначыць Радаславу Астроўскаму адпаведнае месца ў галерэі людзей, што мітусіліся ці працавалі пры адміністрацыйным апараце ў Беларусі ў часе гітлераўскай акупацыі. Хвалі бурлівых часоў разам з добрым выкідаюць на паверхню плыні падзеяў і рознае шумавіньне. Усё яно бывае так зьмяшанае і неўпарадкаванае, што, зблізу гледзячы, нельга адрозьніць навет, ці добрае прыліпла да благога й цягне яго за сабою, ці наадварот. Толькі з адлегласьці часу, зважыўшы ўсе рухаючыя сілы, плыні ды розныя матывы заангажаваных людзей, можна так-сяк падсартаваць, вызначыць, ацаніць, паставіць на належнае месца.
Гаворачы аб Радаславе Астроўскім, адно можна сьцвердзіць з абсалютнай пэўнасьцю: памыляюцца тыя, што, ацэньваючы яго, кідаюцца ў скрайнасьці - ці то прыдзяляючы зусім да здраднікаў і народных злачынцаў, ці, з другога боку, - залічаючы да палымяных, адданых народу ахвярных патрыётаў ды разумных палітыкаў. Абедзьве ацэнкі - памылковыя. Трэба меркаваць, што калі ў 1941 годзе Астроўскі прыехаў у Менск, а пасьля накіраваўся ў Смаленск, каб быць бліжэй Масквы, дзе хацеў быць пасьля гітлераўскае акупацыі яе камісарам, ён кіраваўся вылучна сваёй амбіцыяй. Зноў-жа, калі ў 1943 годзе Астроўскі стаў прэзыдэнтам БЦР, дык і тут хутчэй за ўсё галоўным рухавіком такога кроку былі жаданьні аўтарытэту, нейкай матар'яльнай карысьці, чымся шляхотныя матывы служэньня паняволенаму народу. Надта-ж добра ведама, як немцы абыходзіліся зь перадавымі патрыётамі. Накіроўвалі іх шляхам ксяндза Гадлеўскага й выканчывалі ў склепах вязьніцаў. Быў-бы Астроўскі вызначным патрыётам, чалавекам поўнага нацыянальнага й асабістага гонару, беззаганнае маралі, ня быў-бы ён прэзыдэнтам БЦР. Немцы не хацелі бачыць на гэным становішчы асобы дамінуючай, аўтарытэтнай, перад народам заслужанай і яму поўнасьцю адданай. Ім патрэбна было калі нешта ня зусім маральна нізкое, дык, прынамся, цьмянае, але разам з тым і здольнае выклікаць пэўны давер, пашану сярод беларусаў. Астроўскі адпавядаў гэтым вымаганьням.
Прасачыўшы жыцьцёвую дзейнасьць Радаслава Астроўскага, можна прыдзяліць яго да апартуністых, а мо навет і да апаратчыкаў, хаця ня зусім у такім разуменьні апошняга тэрміну, якое прыдаюць яму бальшавікі, зь сістэмы якіх, здаецца, гэты тэрмін і выводзіцца. Вось-жа, калі залічыць прэзыдэнта БЦР да апаратчыкаў, то тут адразу-ж трэба й дадаць, што будучы прыладай нейкага апарату (звычайна чужога, акупацыйнага), Астроўскі заўсёды намагаўся мець у гэтым вялікім апараце свой малы апарацік, да пэўнай меры аўтаномны. Тут ён любіў быць поўным гаспадаром, навет з эрзацам нейкага дутага аўтарытэту, са сваёй вялікай шыльдай. Гэнае жаданьне аўтарытэту, штучна-эрзацнай надзьмутасьці, шумна-мнагазначнага тытулу й ці не зьяўлялася ў Астроўскага галоўным стымулам да дзейнасьці пад час гітлераўскае акупацыі, дый пазьней ужо - на эміграцыі ў Нямеччыне. Бо чым-жа можна было-б тады вытлумачыць такі палітычна самазабойчы крок Астроўскага пасьля вайны на эміграцыі, калі з музея абняслаўленых палітычных рэліквіяў выцягнуў ён на паверхню бурлівага эміграцыйнага палітычнага жыцьця палітычны труп - БЦР і стараўся яго ўваскрасіць? Хіба-ж рацыянальна думаючы палітык мог такое зрабіць?
Асьмельваемся цьвердзіць, што калі-б былы прэзыдэнт БЦР, пасьля ўпадку гітлераўскае Нямеччыны, ня выцягнуў на дзённае сьвятло нефартуннага мерцьвяка - БЦР, то шматлікія беларусы паміналі-б яго добрым словам. Не трэба забывацца, што прэзыдэнт БЦР у часе гітлераўскае акупацыі Беларусі меў вялікія магчымасьці рабіць добрае й благое, і тут трэба аддаць праўдзе справядлівасьць: ён зрабіў нашмат больш першага, чымся апошняга. Навет сяньня й навет ягоныя палітычныя праціўнікі з поўнай шчырасьцю цьвердзяць, што Астроўскі як прэзыдэнт БЦР пад час гітлераўскае акупацыі Беларусі стаяў на вышыні свайго заданьня. Пад заданьнем, ясна, разумеецца выкарыстоўваньне пазыцыі прэзыдэнта БЦР для абароны інтарэсаў і рэпрэзэнтацыі беларускага народу. У Астроўскага гэна дзейнасьць выявілася перадусім у намаганьнях стрымаць азьвярэлае вынішчэньне немцамі беларускіх вёсак і насельніцтва. Гэтак ён часта дакучаў Ген. Камісару фон Готбэргу, каб хутчэй арганізаваць беларускія збройныя сілы. Калі-ж была праведзена мабілізацыя ў БКА, а рэкруты ня мелі зброі, Астроўскі пагражаў Генэрал-Камісару, што, калі ў хуткім часе БКА не дастане зброі, ён, Астроўскі, выдасьць загад аб дэмабілізацыі. Гэта было падзейнічала на немцаў. Астроўскі аддаваў асаблівую ўвагу вайсковаму рэфэрату пры БЦР як у Менску, так і пасьля ў Бэрліне. Другое-ж, ня менш важнае - Астроўскі ня толькі не перашкаджаў, але спатураў, ды нярэдка й памагаў у працы самай перадавой і найбольш адданай інтарэсам народа беларускай інтэлігенцыі.
Каб ацаніць Радаслава Астроўскага з пазытыўнага боку, трэба ўявіць, колькі шкоды й цярпеньняў мог-бы прынесьці беларускаму народу, будучы на становішчы прэзыдэнта БЦР, іншы чалавек, прыкладам, адзін з тых юдаў-гадзюкаў, што спрычыніліся да загубы сьвятароў Гадлеўскага, Глякоўскага й Мальца. Дык навет поўнасьцю крытычна падыходзячы, трэба аддаць чалавеку належнае, але йзноў-жа ня кідацца ў скрайнасьці й гладзіць па галоўцы за тое благое, што ён мог-бы зрабіць, ды не зрабіў.
На заканчэньне нашай кароткай, даволі павярхоўнай і некамплетнай характарыстыкі падзеяў і некаторых людзей у занятай гітлераўскімі акупантамі Беларусі ў 1941-1944 гадах неабходна падкрэсьліць самую галоўную, сказаць-бы кардынальную, прычыну ці дзейнік, ад якое й выводзіліся ўсе няшчасьці, мільённыя страты ў людзях беларускага народу, ды - з другога боку - і рабіліся мерапрыемствы для абароны й самазахаваньня паняволеных. Гэнай прычынай былі сталінска-бальшавіцкія апэратыўныя групы чэкістых, чырвоныя партызаны.
Ужо 3 ліпеня 1941 году маскоўскі дыктатар, спасьцярогшы, што ня ўдасца яму ўтрымаць пад сваёй уладай Беларусі й іншых заходніх земляў Савецкага Саюзу, выдаў Чырвонай Арміі й партызанам наступны загад:
«Ніводная лёкаматыва, ніводная чыгунка, ні кіляграм пшаніцы ці літр гаручага не мусяць быць пакінутымі ворагу. Калгасьнікі павінны забраць з сабою ўсю хатнюю жывёлу. Партызанскія злучэньні, конныя й пяхотныя, павінны быць сфармаваныя для ўзрыву мастоў і дарог, для знішчэньня тэлефонных і тэлеграфных камунікацыяў, для паленьня лясоў...»
Няцяжка адгадаць, што маскоўскі кат-душыцель хацеў зрабіць зь Беларусі суцэльную пустыню. Дарма, што спачатку, і то з прычыны маланкавага наступу гітлераўскага вермахту, яму гэта не ўдалося. Пазьней загад у ладнай меры быў выкананы. Мала таго! Першапачатковая інструкцыя, відаць, пазьней пашырылася і ў пляны татальнай вайны ўвайшла таксама дырэктыва масавага вынішчэньня ўсяго жывога насельніцтва й ягонага матар'яльнага інвэнтару. Мусіць прыціснуты да сьцяны крамлёўскі дыктатар лічыў, што цывільнае безбароннае жыхарства, у тым ліку старыя, жанчыны й дзеці ў акупаванай гітлераўцамі Беларусі, былі ня менш важным прадметам для ліквідацыі, чымся самыя, чыста мілітарнага значэньня, аб'екты. Людзі пад загадамі Крамля бесьперапынна й мэтадычна праводзілі ў жыцьцё сталінскі загад, а азьвярэлыя гітлераўскія фашысты, маючы наўвеце свае мэты, аб якіх прыгадвалася вышэй, памагалі сталінцам рукамі сваіх і чужых, варожых беларускаму народу, элемэнтаў.
Душылася, крывавілася, гарэла й папялілася між двумя хіжакамі-тытанамі бедная й шматпакутная Беларусь. Што ўцалела ад Сцылы, тым намагалася пажывіцца Харыбда. І не было ніадкуль дапамогі, ратунку, ані спагады. Дзе што магло й як магло - арганізавалася й ратавалася. У жахлівых муках і цярпеньнях нарадзілася ўсьведамленьне сутнасьці існаваньня: каб быць і жыць, каб знайсьці ратунак, трэба было разьлічваць толькі й выключна на свае собскія сілы.
22 чэрвеня 1944-га году Менск сьвяткаваў гэтак званы Дзень Вызваленьня. Гэтак гітлераўскія акупанты называлі дзень збройнага нападу на маскоўска-бальшавіцкую турму народаў. Дзеля належнага ўшанаваньня трэцяй гадавіны афіцыяльна было загадана правесьці ў гарадох акупаванае Беларусі парады вайсковых гарнізонаў, як нямецкіх, так і беларускіх, галоўным чынам Беларускае Краёвае Абароны.
У Менску, з усходняга боку Галоўнай вуліцы, паблізу маста на Сьвіслачы, пабудавана была вялікая трыбуна. Над ёю беларускі бел-чырвона-белы сьцяг гойдаўся побач зь нямецкай свастыкай. Каля адзінаццатай гадзіны раніцы мянчане шчыльнай жывой сьцяной запоўнілі ходнікі, некаторыя-ж, каб лепш бачыць парад, ускараскаліся на шчарбатыя сьцены прывулічных руінаў. На трыбуне зьявіліся высокія дастойнікі акупацыйнае ўлады й жменя беларусаў. Кульгавы фон Готбэрг стаяў у акружэньні сваіх ад'ютантаў і афіцэраў менскага гарнізону, побач зь левага боку ад немцаў камандуючы БКА маёр Кушаль гутарыў з шэфам штаба БКА капітанам Мікулам.
Зь левага боку ля трыбуны стаяла нямецкая вайсковая аркестра. Першым у парадзе йшоў адзьдзел Вэрмахту. Перад трыбунай рота затрымалася, й афіцэр, здаўшы Готбэргу рапарт, загадаў маршыраваць далей. Наступнай ішла Школа Камандзераў Беларускай Краёвай Абароны, а за ёю іншыя адзьдзелы БКА. Школа, апранутая ў чорную вопратку, з Пагонямі на шапках, яўна вырозьнівалася сярод усяго іншага войска. Той, хто прыглядаўся гэным двум сотням васемнаццацігадовых юнакоў, мог-бы мець уражаньне, што нехта павыбіраў іх з цэлай Беларусі, дапасоўваючы да нейкай агульнай, прынятай і вызначанай меркі. Усё гэта бадзёрае, румянае, здаровае, упэўненае - рабіла на гледачоў надзвычайна добрае ўражаньне.
Бадзёры роўны крок і раўнамерны тахт выклікалі доўгія воплескі мянчан, што прыглядаліся з абодвых бакоў вуліцы. Камандзер школы капітан Ласкутовіч, што вёў калёну, падыходзячы да трыбуны, скамандаваў «зрок направа» і... «стой!». Адно гэнае «стой» выйшла зусім слабенькае, пачутае толькі пярэдняй часткай калёны. Калі фронт затрымаўся, як было загадана, як быццам адзін чалавек, то заднія, не пачуўшы каманды, ледзь змаглі ў час спыніцца як папала, каб ня ўзьбіцца пярэднім на пяты. Выйшла, не гаворачы ўжо аб вусных камэнтарах, нешта падобнае да таго гуку, які бывае, калі сыпецца зь меху бульба ў склеп. Па натоўпе прайшоў гоман незадаваленьня.
Капітан Ласкутовіч, спасьцярогшыся ў час, што сам быў у тым вінаваты, зачырванеўшыся, здаў пры трыбуне рапарт камандуючаму БКА, і чорная калёна юнакоў памаршыравала далей.
- Каб яго ліха, як яно нядобра выйшла! - жаліўся нехта, калі вярнуліся ў Паўночныя Казармы.
- І то-ж падумаць адно, гэтулькі часу маршыравалі, амаль цэлы месяц вучыліся, мазалі на нагах панаціралі, і цяпер во выйшла як на сьмех...
- Каб жа з нашай віны!
- Тое-ж і баліць, што ня з нашай віны, а зь ягонай..
- І то-ж, здаецца, такі здаровы мужчына, а ўжо не мог-бы ён моцна крыкнуць тое «стой», каб усе пачулі, ці што?
У гэны вечар кадэты мелі змогу выслухаць каля сёмай гадзіны па менскім радыё справаздачу аб урачыстасьцях, перадусім аб парадзе. І вось там ізноў пачулі музыку нямецкае аркестры, што стаяў побач трыбуны, а пасьля-ж і тое «стой», што было прычынай такой вялікай няўдач, ды і пасьля ўжо як нехта сыпаў бульбу ў склеп..
Здавалася-б, ня было надта чым журыцца. Інструктары з розных вайсковых школаў ведаюць больш кур'ёзныя выпадкі. Хто-ж будзе тады ў войску памыляцца, калі ня рэкрут? Але й было найбольш крыўдна, што няўдача выйшла ня зь віны рэкрутаў, а зь віны самога камандзера, дый то яшчэ пры самай першай нагодзе, калі, казаў той, толькі-толькі пасьпелі паказацца ў людзі. Затое і было крыўдна.
Калі кадэты са Школы Камандзераў БКА турбаваліся такой першай няўдачай, то гэта зусім зразумела. Усе яны зьявіліся ў школу ахвотнікамі ў пачатку чэрвеня, значыцца, прыехалі вучыцца, а не бібікі, як кажуць, біць. Гэта быў у бальшыні сялянскі элемэнт. Амаль ніхто зь іх раней ня трымаў зброі ў руках. Усе мелі сярэднюю асьвету й хоць пазьяжджаліся з усіх закуткаў Беларусі, - ад Вільні да Гомеля й ад Пінска да Віцебска - асноўнае, супольнае, што іх зьвязала, што прывяло ў Менск, было пачуцьцё народнае крыўды й нянавісьці да ворагаў, патрыятызм і ахвярнасьць. Гэтая моладзь зь сярэдніх школаў добра ведала, дзе ёсьць крыніцы няшчасьця народу й пастанавіла сваймі сіламі падбаць пра тое, каб іх зьліквідаваць. Да заняткаў у школе, няхай сабе й самых першых, элемэнтарных, адносіліся кадэты надзвычай паважна й пільна.
Гоманам перапоўніліся будынкі Паўночных Казармаў у Менску. Жыхары суседніх вуліцаў раніцою й папаўдні прыслухоўваліся прыгожым мэлёдыям беларускіх вайсковых песьняў. Хаця мянчане звычайна прымалі гэтых юнакоў за паліцыю, бо-ж яны насілі чорную вопратку, аднак хлопцы толькі ўсьміхаліся, паказваючы з гордасьцю на Пагоні, што мелі на шапках. Мала якая іншая беларуская вайсковая фармацыя мела Пагоні. Яшчэ больш цешыліся, даведаўшыся, што ў хуткім часе аздобяць свае каўняры Ярылавымі крыжамі на чырвоных палотнішчах. Магла-б некаму дзіўнай здацца гэткая, ледзь ня дзіцячая любасьць і прывязанасьць да сваіх нацыянальных адзнакаў з боку маладых, недасьветчаных у ваенных справах ды ў жыцьцёвай практыцы зусім зялёных юнакоў. Але-ж якім, калі ня гэткім спосабам, маглі яны выказаць свой гарачы патрыятызм, любоў да народу, якая ўзрастала, мацнела і ўкарэньвалася ў сэрцах іхных у меру росту гвалту над беларусамі з боку бальшавікоў і гітлераўцаў?
Пачаліся першыя заняткі й муштра. Беларуская каманда гучала на вялікім пляцы перад казармамі. Хаця юнакі ня былі прывыкшымі да вайсковага жыцьця й вечнага посьпеху, мала хто наракаў. Стараліся, бо ведалі, што ў будучыні здабытыя веды панясуць у пададзьдзелы, каб там падзяліцца імі са сваймі родзічамі. Вечарам, пасьля заняткаў, пад час прыгожае вясеньняе пагоды, выходзілі на пляц і тут, у жартах, весялосьці, з роднай песьняй праводзілі вольныя хвіліны.
Працаю й жыцьцём Школы кіраваў капітан Ласкутовіч. Зь нямецкага боку за Школай наглядаў капітан Шнайдар. У сталыя кадры ўвайшло колькі беларускіх афіцэраў і падафіцэраў ды нямецкіх інструктараў.
Жаданы лік рэкрутаў быў асягнуты. У незадоўгім часе Школа мела быць адчынена афіцыйна. Зь нецярплівасьцю чакалі кадэты таго дня, набіваючы ці шмат мазалёў на нагах пры падрыхтоўцы да афіцыйнай маршавай парады. Адылі мала хто прадбачыў ці навет варажыў, што адкрыцьцё ніколі не адбудзецца, што час іхнае кар'еры ў БКА надзвычайна кароткатрывалы. Мала хто бачыў, што бура вісела ўжо над галавой, хаця кажны яе спадзяваўся.
Ужо ад даўжэйшага часу ў падаваных у прэсе камунікатах Вярхоўнага Камандаваньня Вэрмахту аб сытуацыі на франтах пачалі зьяўляцца такія часта паўтараныя, як нехта мог-бы сказаць, заваяваўшыя сабе там сталае права грамадзянства, азначаньні, як: «эвакуавана з мэтаю скарачэньня фронту», «плянава адведзена на загадзя прадугледжаныя пазыцыі» або «ворагу ўдалося ўварвацца пры цяжкіх стратах», ды шмат іншых падобных. Нідзе не гаварылася аб сваіх перамогах, як калісьці, а толькі аб варожых стратах. Інфармацыйнае Бюро Галоўнае Кватэры, дабіраючы найбольш адпаведную тэрміналёгію, старалася замаскаваць вялікія паразы на ўсіх франтох. Дзень 6-га чэрвеня 1944 году прынёс новую, вельмі важную для гісторыі вестку: магутны дэсант заходніх хаўрусьнікаў высадзіўся ў Нармандыі. Адкрыўся другі фронт. Гітлераў слаўны й прапагандаю размалёваны гэтак званы Атлянтычны Вал, празь які, паводле Гэбэльса, і мыш ня мела змогі праціснуцца, а ня тое каб хаўрусьніцкая армія, быў вышчарблены. Ангельскія, амэрыканскія й францускія жаўнеры паставілі першыя крокі на ўзьбярэжжах Ля-Маншу. Найбольшая нямецкая цьвярдыня ў Італіі - Монтэ Касыно, што сьцерагла дарогі з паўдня на Рым, была пасьля доўгіх і цяжкіх баёў здадзена ў рукі Восьмай Брытанскай Арміі. Усюды адступалі «з мэтай скарачэньня фронту», заўсёды «займалі згары прадугледжаныя пазыцыі», і кожны раз «праціўніку ўдавалася ўварвацца пры цяжкіх для яго стратах».
Нешматлікія з гэтых фактаў былі ведамыя тым, што знаходзіліся пад нямецкай уладай, ды й далёка не адразу. Газэты й радыё інфармавалі людзей зь вялікім спазненьнем, а вестак аб няўдачах найчасьцей не падавалі зусім.
У мурох Школы Камандзераў БКА вучні ня ведалі аб тым нічога. У горад выходзіць не дазвалялася. Кожны быў больш зацікаўлены парадкам дня й новымі абставінамі, чымся навінамі з прэсы. За грукатам і шумам вуліцы слаба чуваць было штораз бліжэйшае рэха гарматаў з усходу, а калі ноччу, на агульную трывогу, выбягалі хлопцы з будынкаў у вакопы, то ўважалі гэта за нармальнае ў ваенных часох зьявішча. Часта даводзілася сядзець у бамбасховішчах больш за гадзіну, а па адкліканьні трывогі з уцехаю беглі ў казармы, дзе чакала адкрытая, хоць ужо й астылая пасьцеля, каб заўтра на кліч службовага «ўставай!» ізноў як найхутчэй стаць на ногі.
Вечарам 28 чэрвеня, як кажнага вечара, была скліканая зборка на малітву перад сном. Як ніколі раней, абедзьве роты стаялі на першым паверсе. Пасьля малітвы нямецкі інструктар фэльдфэбэль Турн паклікаў да сябе перакладчыка.
- Згодна з загадам вышэйшых уладаў, - пачаў ён, - заўтра раніцою а гадзіне сёмай усе ўдзельнікі школы маршыруюць з Менска праз Маладэчна й Вільню на Горадню. Менск мае быць эвакуаваны. Далейшае наша шкаленьне маем прадаўжаць у Горадні. Ідзём пехатой.
Звыш дзьвёх сотняў застылых постацяў, уталопіўшыся ў Турна, замянілася ў слых.
- На вазы, - працягваў немец, - якія маем, загадана заладаваць найбольш неабходныя рэчы - харчы, зброю й амуніцыю. Кажны з вас забярэ сваю стрэльбу. Атрымаеце амуніцыю. Бярыце рэчы толькі найбольш неабходныя й тыя, што па дарозе ня будуць вас залішне абцяжарваць. Камандзеры зьвязаў вызначаць па трое чалавек, якім аддадуць несьці лёгкія кулямёты. Людзі гэныя будуць поўнасьцю адказныя за зброю й няхай не асьмеляцца яе кінуць. Калі-б хто так зрабіў, будзе караны. Зазначаю, што ўсё павінна быць у найлепшым парадку, які пад час эвакуацыі неабходны. Цяпер камандзеры зьвязаў дадуць інструкцыі да парадку падрыхтоўкі. Няхай ніхто не пасьмее спаць. Я скончыў.
Гэтая апошняя засьцярога была непатрэбнай. Вестка атрымалася такой неспадзяванай і ашаламляльнай, што спаньнё нікому ня было ў галаве. Пасьля атрыманьня дадатковых інструкцыяў ад камандзераў зьвязаў зборка скончылася, а ў залі запанавалі крыкі й гул.
- Канюхі, давай на двор, амуніцыю ладаваць на вазы!
- Усьпееце!
- Што знача ўсьпееце? Вы забыліся аб паслухмянасьці? Перш там зробіце, а пасьля каля сябе. Хутчэй! Дзе іншыя?
Кадэты не адразу ўзяліся за работу. Навіну трэба было абгаварыць.
- От і выйгралі вайну! Бачыў кум сліўку? Хутчэй адсюль уцякаем, чымся прыехалі. Школа ў Горадні... Гм, гэта выглядае віламі па вадзе пісана...
- Як школа будзе ў Горадні, то я буду называцца... Ну не ведаю як...
- Перадусім калі ты там будэеш?
- А табе сьпешна?
- А што-ж не? Як атрымаеш ад бальшавікоў у каршэнь, то пабачым, ці табе ня будзе сьпешна.
Хтосьці зарагатаў.
- Гэта менш важна. Найважнейшае тое, што ідзём пехатою. Ты ўяві адно пехатой такі сьвет дарогі.
- Трэба было табе ў кавалерыю йсьці, то паехаў-бы...
- От і навучыліся. Я не спадзяваўся...
- Добра Коля зрабіў, што не паехаў сюды. Бачыш во, адкуль можна ведаць...
- Скончыць там гутаркі ды брацца за падрыхтоўкі, - загадаў інструктар.
Хлопцы крыху прымоўклі. Той ці іншы паволі ўзяўся за работу. Цэлая ноч была наперадзе й ніхто надта не сьпяшаўся. Хацелася пачуць найбольш дэталяў аб заўтрашнім падарожжы, дый аб далейшым, але ніхто нічога ня ведаў. Кароткія й адрывістыя словы Турна шмат ня выясьнілі. Самая вестка, што далейшае шкаленьне будзе прадаўжацца ў Горадні, была вельмі сумлеўная. Хто-ж мог сказаць, што савецкі наступ будзе спынены перад Горадняй? А калі й так, то на як доўга? А пасьля - гэта амаль пэўнае - будуць ізноў уцякаць. І на чым тое ўсё кончыцца?
Што будзе зь іхнымі бацькамі, якіх пакінулі ўдома і якія нічога ня ведаюць, што сяньня сынам загадана пакінуць Менск, а за пару дзён, можа, й Бацькаўшчыну? Ці сяньняшні загад маршыраваць на Горадню абазначаў для іх заўтрашні загад пакінуць Бацькаўшчыну назаўсёды? Ведалі, што Нямеччына ў крызысе патрабавала маладых людзей для працы й сілаў для абароны на франтох. Чым стане для іх вайсковая вопратка з днём, як акупацыя ўсяе Беларусі маскоўскім агрэсарам станецца фактам? Ці будуць змушаныя аддаць сваё маладое жыцьцё за тых, што хацелі накінуць сьвету бяспрыкладную няволю?
Няшмат хто зь іх прыйшоў да так далёкіх рэфлексіяў. Адно кажны ведаў, што заўтра а сёмай гадзіне раніцай паставіць першы крок на дарозе, якая няведама дзе, калі і чым скончыцца. Будуць гэта першыя крокі на дарозе няведамай і няпэўнай, цяжкой і надта небясьпечнай.
Падрыхтовы да адыходу скончыліся блізка раніцы. Той ці іншы прылёг на голай пасьцелі, каб злавіць колькі хвілін сну. Нядоўгай была дрэмка, бо ўжо а пятай гадзіне загадалі выходзіць на двор да апошняга перагляду. Каля складоў стаялі запрэжаныя каламажкі, а канюхі канчалі ладаваць харчы, зброю й амуніцыю.
У хуткім часе зь бязладнае, гаманлівае масы заспаных рэкрутаў сфармаваліся два асобныя доўгія трохшэрагі, устаўленыя адзін за другім фронтам да зялёнага будынка, і пачаўся апошні перагляд. Дружыновыя й зьвязовыя абыходзілі навокал сваіх падуладных, таму ці іншаму даючы кароткія ўвагі. Хтосьці ў скручаны й надзеты на шыю коц напакаваў зашмат хлеба, іншы занадта абцяжыў патранташ амуніцыяй, трэці меў, здавалася, зашмат рэчаў і ніяк ня мог парадзіць. Усё гэта патрабавала нагляду з боку старэйшых і спрактыкаваных. Ня радзілі нікому занадта сябе абцяжываць, ведаючы, што й так па дарозе шмат застанецца ззаду. Капітан Мікула й капітан Шнайдар наглядалі за агульным парадкам і давалі апошнія, зьвязаныя з падарожжам, загады. Капітан Ласкутовіч яшчэ раней адпрасіўся ў камандуючага БКА, каб заехацца ў Стоўпцы па сваю сям'ю. Да Афіцэрскае Школы меў далучыцца пазьней.
Калі ўсё было гатовае, капітан Мікула, седзячы на кані, зьвярнуўся да юнакоў з такімі словамі:
- Хлопцы! Хачу перад маршам сказаць вам колькі слоў. Шкада, што быў кароткі час і мы яшчэ добра не пазналіся. Але маю надзею, што, будучы разам, зжывёмся. А гэта цяпер самае асноўнае - прашу вас трымацца разам. Ведаю, што ўсе вы надзвычай добрыя й сумленныя беларусы, вялікія патрыёты, але ўсе вы яшчэ зялёныя. Перад намі стаіць вялікая дарога, якая няведама дзе й чым скончыцца. Не хачу вас дарэмна цешыць, а кажу так, як ёсьць. Перад намі цяжкасьці й небясьпекі. Дзеля таго наша згуртаванасьць поўнасьцю неабходная. Трымайцеся разам і слухайце загадаў. Дысцыпліна - самае асноўнае. Ад сябе хачу запэўніць, што я вас не пакіну й заўсёды буду з вамі. Лічыце на мяне ва ўсім і лічыце не толькі за камандзера, але й за старэйшага сябру. Я са свайго боку хачу верыць, што вы ўсе мне блізкія сябры, што на вас магу палягаць, што не падвядзеце. Дык давайце, трымаймася разам. А цяпер - шчасьлівае дарогі!
Гэтыя кароткія, вымаўленыя ў сяброўскім духу словы адразу здабылі для капітана Мікулы масу сяброў. Шэф Штабу БКА быў з тых людзей, якія ня толькі сваймі словамі, але й прыязным даверлівым паглядам, сяброўска-братняй прастатой, кароткім жартам і ўсьмешкай будзілі да сябе пашану й здабывалі давер. У сваім падыходзе да жаўнераў, асабліва-ж да кадэтаў, ён шмат розьніўся ад капітана Ласкутовіча, у якога найбольш віднай была вайсковая «помпа», надутасьць, дэманстрацыйнасьць, штучная палітуроўка. Праўда, кадэты слабавата ведалі яшчэ як аднаго, так і другога, але калі-б ужо давялося выбіраць, дык, пэўна-ж, больш галасоў выпала-б на Мікулу.
Сонца ўжо выглянула з-за ўсходняе шчарбатае сільвэты гораду і ў поўнай летняй велічы засьмяялася на лёгка-блакітным небе. Адчыніліся вароты Паўночных Казармаў. Выходзіла першая рота, другая, пасьля вабоз. Выцягнулася даўгая калёна, а дагэтуль глухая вуліца задуднела сотнямі жаўнерскіх і конскіх падковаў. Глухі й раўнамерны грукат цяжкім рэхам адбіваўся й гінуў у суседніх руінах. Адзін ці другі жыхар прывулічнае хаты нема прыліп да акна, прыглядаючыся да чорнай калёны. Не махаў на развітаньне рукою, але, пэўна-ж, нешта варажыў аб будучыні. Мо лічыў, што за колькі дзён прыйдуць іншыя «вызвольнікі». Бо ўжо-ж як там ні было, а прыйсьці, пэўна-ж, прыйдуць... Дый якое новае няшчасьце, якія зьдзекі прынясуць?..
Калі перад гэтым выходзілі кадэты за муры школы, дык ужо на трэцім кроку зачыналі «Першы зьвяз» або «Мы бойкая моладзь». 29-га чэрвеня выйшлі яны за браму моўчкі, й толькі гулкі крок ды раўнамернае ляскатаньне колаў каламажак замянілі рэха калішняй вясёлай і поўнагучнай мелёдыі. Цішыня панавала ў шэрагах.
Узьняўшы хмару густога й едкага пылу, павярнулі направа, на пяшчаную, пратаптаную сярод папялішчаў і руінаў дарогу, што вяла на Галоўную вуліцу. Тая грукацела несканчоным эшалёнам цяжкіх вайсковых транспартных машын, коламі вялізных гарматаў, гусеніцамі цяжкіх і лёгкіх танкаў. Ехалі яны радамі, адзін побач другога, а пры магчымасьці кожны стараўся абмінуць пярэдняга. Моцны гул суправаджаў іх праз амаль пустыя ад цывільных жыхароў вуліцы Менску. Усё кіравалася на Радашкавічы й Маладэчна. Туды-ж павярнула й Школа, паволі пасоўваючыся левым бокам дарогі.
Вось канчаюцца ўжо апошнія, драўляныя, там-сям раськінутыя побач шашы гарадзкія збудаваньні. Мінае яшчэ гадзіна - горад застаецца далекавата ззаду. Не адзін з маршыруючых аглядаецца, быццам-бы хочучы ў памяці ўтрываліць рысы дарагога места. Пару гадзін назад разьвіталіся зь зялёным будынкам, хутка гарызонт схавае за імі апошнія прадмесьці, й толькі імглісты вобраз зруйнаванае сталіцы надоўга застанецца ў памяці.
Высока ўжо паднялося сьпякотнае сонца. Як на далані відаць наперадзе даўгі вуж выежджанай дарогі, дзесьці на небакраі - сінявы шнур лясоў. Анямела, прытуліўшыся ў цень дрэва, галасьлівая птушка, далёка ад грукатлівае дарогі адляцеў вясёлы жаўрук. Грукаціць тая дарога сотнямі жаўнерскіх і конскіх падковаў, тысячамі колаў цяжкіх грузавікоў, енчыць і стогне пад цяжарам панцырных вазоў. Усё гэта з посьпехам імкнецца на захад, з такім посьпехам, што не варожыць уцекачам перамогі.
Паволі пасоўваецца доўгая чорная калёна, выбіраючы пабочныя прыдарожныя сьцежкі. Звычайна маюць тыя сьцежкі два кірункі, але гэтым разам усе падарожныя, а была іх колькасьць нязьлічоная, кіраваліся на захад.
Першая ноч падарожжа мінула спакойна. Абедзьве роты затрымаліся ў прыдарожнай вёсцы ды, накарміўшы й напаіўшы коней, павячэраўшы, разьмясьціліся па сялянскіх пунях на начлег. Хаця пах падгнілай леташняй саломы ня дзейнічае так дадатна на сон, як водар сьвежаскошанага сена, няпрывыклы да маршаў і змучаны рэкрут заснуў вельмі хутка. Ціхая й цёплая чэрвеньская ноч прыносіла гул і грукат снарадаў з неспакойнага ўсходу. Часты й працяжны, рэдка паадзіночны, глуха разьлягаўся ён у начной цемры, уліваючы трывогу ў сэрца жыхара й падвойваючы нэрвовасьць нефартуннага ўцекача. Дарма, што было вельмі цёмна - дарога жыла й рухалася. Ехалі ўпоцемках, вобмацкам. Бясконцы гул мэханічных вазоў, часта кароткія й адрывістыя крыкі нямецкае каманды або адзінотны стрэл быццам-бы дапаўнялі адгалоскі гармат з усходу і пасоўваліся разам зь імі на захад.
Яшчэ добра не разьвіднелася, як чорныя начлежнікі былі на нагах. Па кароткіх раньніх падрыхтоўках пакінулі вёску. Таму што вайсковыя мэханічныя эшалёны займалі цэлую шырыню дарогі, дазволена ім было маршыраваць калёнаю па аднаму бочнай сьцежкай. Марш быў вольны, але агульны парадак быў захаваны. Калёна хутка расьцягнулася на добрую пару кілямэтраў. Каля кожнае з каламажак, што былі наладаваныя харчамі, амуніцыяй і зброяй, ішло па колькі чалавек. Там, дзе дарога спускалася ў даліну, яны карысталі і з задаваленьнем пад'язджалі, усміхаючыся й махаючы рукамі абмінаным сябром. Дзень, як і ўчора, быў вельмі гарачы, сонца ўжо паднялося на некалькі пядзяў, на небе ня было ніводнае хмаркі, а смага й дарожны пыл сушылі горла пехацінцаў. Якраз узыходзілі пад горку. Нахіл быў нязначны, але надта-ж даўгі, й канюхі былі яўна незадаволеныя неабходнасьцю ісьці пехатой.
Пры адным з задніх вазоў плялося чацьвёра юнакоў. Адзін зь іх, правай рукой прытрымоўваючыся каламажкі, у левай трымаў дубец і штохвіліны падахвочваў сьцёбаньнем свайго лянівага гнядога коніка. Пагрубелыя ад пылу чорныя кучаравыя валасы няроўна ападалі на расшпілены брудны започаны каўнер. Аб выглядзе сваім, здавалася, ён зусім ня дбаў. Задаволены, што атрымаў хурманку, ён паклікаў сваіх трох калегаў, што вельмі ахвотна датрымоўвалі канюху (так называлі хурманаў) сяброўства. Трое гэных сяброў паходзілі зь Дзісьненшчыны, а ён пазнаў іх пад час вайны як вучняў Віленскае Беларускае Гімназіі. Жылі ўтрох на адной кватэры зараз за Вяльлёй каля Кальварыйскай вуліцы насупраць Замкавай гары.
Сам ён называўся Камовіч і быў роджаны ў Вільні. Зблізіўшыся зь імі, часта заходзіў на кватэру, дзе найчасьцей у бескарысных гутарках траціў пазашкольны час. Зрэшты, у гімназію таксама прыходзіў рэдка, а дырэктар школы ўжо колькі раз абяцаў выкінуць яго за дзясяты парог, калі будзе наведваць лекцыі, як дагэтуль. Але Камовіч чамусьці не апынуўся ня толькі за дзясятым, але навет за першым парогам, а пагрозы дырэктара так і ня прыносілі жаданых вынікаў, бо вучань зусім не рупіўся. Сяброўства зь дзісьненскімі хлопцамі было важным плюсам, бо было ад каго сьцягваць лекцыі. Тыя надта не супярэчылі, і здаецца, што віленчук быў з гэтага задаволены. Апрача таго, меў яшчэ адзін, і ўжо шмат важнейшы, мінус - любіў выпіць. Ня быў даслоўна п'яніцай, але знаходзіўся на простай дарозе, каб ім стацца ў будучыні. Апавядалі, што бацька ягоны шмат з гэтай прычыны пацярпеў. Часьценька ў хаце зьнікала з вачэй якаясьці дробная, дый не заўсёды ўжо такая дробная, рэч і чамусьці ніколі на старое месца не вярталася. Аб таямнічым зьнікненьні ведаў адзін сын.
Бацька - калішні выкладчык у тэй гімназіі, куды цяпер хадзіў Коля, - палагоджваў усе справы адносна сына ў школе зь яе цяперашнім дырэктарам, што калісьці быў ягоным вучнем. Ведаў аб гэтым Коля надта-ж добра, з пратэкцыі карыстаў аж залішне й да навукі ня рупіўся. Хоць бацька й гнаў сына вучыцца, мала памагала.
- Бацька пагутарыць з Грышкам (так празвалі дырэктара Пранука Грышкевіча), - казаў Коля, - і ўсё будзе ў парадку.
І запраўды, як ня дзіва, усё было ў парадку. Шмат сяброў напрыканцы школьнага году былі зьдзіўлены Камовічавымі ацэнкамі й пераводам яго ў наступную клясу. Магчыма, што дзівіла тое й самога вучня, але ўдаваў, што на такія ацэнкі поўнасьцю заслужыў.
Але вернемся да іншага. Як ужо было ўспомнена, з хаты зьнікалі ў розныя часы розныя рэчы. Звычайна ў дні, калі гэта здаралася, матка ламала галаву над тым, чаму Коля вяртаўся зь места дахаты пазьней нармальнага. Жанчына хоць тое-сёе й здагадвалася, сама сабе старалася запярэчыць, ня верачы, што зь некалі добрага й маленькага сынка вырас цяпер зусім не такі, як-бы яна жадала.
Аднойчы бацьку спатрэбіўся мікраскоп. Звычайна стаяў ён у шафе на паліцы, побач кніжак, абкручаны паперай. Адчыніўшы шафу, стары Камовіч зьняў паперу й пры немалым зьдзіўленьні замест цэннае прылады знайшоў нейкую імітацыю са шмацьця й палачак. Мікраскоп зьнік - калі й куды, няведама. Апавядалі, што пасьля была вялікая авантура, што сын часьцей сядзеў дома, што сядзеў дома ён не з сваёй волі, а на загад бацькі й што прайшло ці мала часу, пакуль Коля йзноў пачуў поўную вольнасьць. У нікога ня было сумлеву, што няўдалым майстрам імітацыі мікраскопа быў якраз Коля.
Сваіх трох сяброў ён наведваў часта. Сядзеў, бывала, доўга, й неяк напрыканцы гутарка заўсёды зыходзіла на тэму: як-бы здабыць пляшку «сівухі». Ягоны найбліжэйшы з гэных трох сяброў, Кастусь Дзежка, вывучыў і даўно ведаў Камовічаў падыход. Недарма, седзячы на балконе і ўбачыўшы ў вузенькім завулку Камовіча, Косьця рагатаў:
- Гэй, хлопцы, зірніце! І хто гэта, вы думаеце, пляцецца вунь да нас па дарожцы, калі не сам пан Камовіч чарачку жабраваць! Ха-ха-ха! Калі-ж ня верыце, дык зірніце вунь на паўаршынны чырвоны нос!
Камовічаў нос быў зусім у меру. Тут Косьця пераўвялічваў. Хоць адведзіны такія былі нярэдкія, чарачка знаходзілася амаль заўсёды. Купіць «сівухі» ў Вільні было лёгка, хіба што грошай не ставала. Пасьля п'янства прыходзілі песьні, а часамі й спрэчкі.
Звычайна пасьля такога вечару гаспадарова сястра, пяцідзесяцігадовая дэвотка, прыходзіла ў пакой студэнтаў і чытала ім маралі, якіх яны не слухалі.
Далёка заавансаванымі сябрамі з гэтай тройкі былі Сымон Спарыш і Віктар Караткевіч. Паходзілі з суседніх вёсак і сядзелі на адной школьнай лаўцы ад пятае клясы пачатковае школы ды разам трапілі ў Віленскую гімназію.
У канцы травеня, якраз пасьля сканчэньня заняткаў, усе тры разам з Камовічам добраахвотна паступілі ў Школу Камандзераў БКА ў Менску. Такім чынам трапілі яны ў лік тых чорнаапранутых юнакоў, што мелі быць асноваю новастворанае Беларускае арміі. Хаця-нехаця сяньня маршыравалі побач з жаўнерамі Вэрмахту з той толькі розніцай хіба, што тыя ехалі аўтамашынай, а яны валакліся пехатой.
Коні цягнулі пад горку вольна, хаця ня былі яшчэ перамучанымі.
- Пайшоў ты! Я ця... нооооо! - паганяў Камовіч і часта сьцёбаў дубчыкам малога коніка.
Ішлі доўгі час моўчкі.
- Вы зірніце, хлопцы, назад, - адазваўся Віктар, - ці вы ўяўляеце, што-б гэта было, каб сюды паказалася хоць пару зьнішчальнікаў? Ай-я-яй, я-яй! Я хацеў-бы бачыць, як гэтая банда выглядала-б. Бальшавікі, відаць, ня ведаюць, дзе іхняе жніво. Гэта-ж падумаць толькі - такі дзень і ніводнага самалёту!
Хлопцы азірнуліся. Якраз узьехалі на горку. Ззаду на дарозе, што бегла тут праз глыбокую лагчыну аж да небакраю суседняга ўзвышша, цягнуўся адзін суцэльны двухрадовы шнур вайсковых вазоў. Некаторыя былі наладаваныя рознымі матэрыяламі, іншыя - перапоўненыя жаўнерамі. Яны ўздымалі за сабою шырокую й густую лявіну пылу, што павольна асядаў на прыдарожныя кусты, дрэвы й збожжа. Зь левага боку дарогі, на нядаўна выежджанай паласе, можна было заўважыць шмат конных хурманак. Запрэжаныя ў вадзіночкі, яны былі пераладаваныя ўсякім хатнім дабыткам. Ехалі на іх дзеці й старэйшыя, а дужыя валачыліся побач. Гэта былі калгасьнікі, што не хацелі больш падпасьці пад эксплуатацыю Сталіна.
- Так, тут можна было-б нарабіць кашы, - згадзіўся Кастусь.
- Ты пабач, - заўважыў ён, - нашы пераходзяць на правы бок дарогі на лагчыну. Можа, затрымаемся?
- Ага, так. Затрымоўваюцца. Ну, ужо час, - адказаў, зірнуўшы на гадзіньнік, Віктар.
Была адзінаццатая. Прайшло добрае паўгадзіны, пакуль цэлая калёна перабралася цераз заграможджаную шашу. Спыніліся ў паўкруглай шырокай лагчыне, што з паўночнага боку была абмежаваная высокім гонкім лесам. На сенажаці ляжалі нязграбленыя, прысохлыя да зямлі, пару дзён таму назад скошаныя пракосы сена. Канюхі на пачаканьні падкінулі па ахапку коням, а хлопцы пачалі зыходзіцца ў грамадкі, хто й дзе да сваіх. Загад коратка гаварыў: затрымацца! Той ці другі зьдзеў чаравікі ды аглядаў папрэлыя ад маршу ногі, рэдка хто ўзяўся за кавалак хлеба. Праўда, ужо была абедняя пара, але смага больш дакучала, чымся голад, а вады навокал ня было відаць.
Тым часам капітан Шнайдар і Мікула ды іншыя беларускія й нямецкія афіцэры воддаль сабраліся ў гурт і штось радзілі. Гаварыў Шнайдар. У правай руцэ трымаў тонкую палачку, паказваў ёю на вазы й на хлапцоў. Хутка разыйшліся. Немцы пайшлі ды па чарзе аглядалі хурманкі, а капітан Мікула паклікаў да сябе юнакоў. За колькі хвілін сабраліся яны навокал афіцэра, й Сымону выдалася, што было іх менш, чымся выйшла зь Менску. Некаторыя, відаць, пайшлі сваймі дарогамі, куды й чаго - тым часам было няведама. Але Мікула не казаў пералічваць.
- Слухайце, хлопцы, уважна! - пачаў ён голасна. - Тое, што вам зараз скажу, ня будзе вельмі прыемным. Датычыць гэта нашых інструктараў-немцаў, якіх ня зьбіраюся ў гэтым часе й месцы крытыкаваць. Як вы бачылі, перад хвілінай гаварыў да нас капітан Шнайдар. Згодна зь ягоным загадам, у далейшую дарогу ўсе немцы паедуць асобна вазамі, а мы маем ісьці пехатой. Нам пакінуць толькі пяць хурманак, на якіх павязецца харчы й амуніцыя. Усю рэшту - колькі там вазоў?
- Восем... - адказаў нехта.
- Усе, значыцца, гэныя вазы забяруць яны з сабою. Бачыце, якраз цяпер немцы вазы выбіраюць. З кожным з тых, выбраных немцамі вазоў, паедзе адзін канюх, які сваю работу ведае. Усе іншыя пойдуць ззаду. Загадана ўсім кіравацца на Вільню. Затрымаемся там дзесьці ў мурах былога гэтто паблізу Нямецкай вуліцы. З прычыны таго, што дарога перад намі далёкая, раджу вам асабіста, каму толькі ўдасца, садзіцца на спадарожныя нямецкія машыны, бо пехатой, хто ведае, ці дойдзеце. Хто можа - няхай ад Маладэчна едзе таксама цягніком. У Вільні на станцыі, а таксама ў горадзе, будуць некаторыя з нашых, ад якіх даведаецеся аб зборным пункце. Стрэльбы раджу браць з сабою для собскае бясьпекі. Гэта будзе ўсё. Пытаньні?
Колькі хлопцоў засталося пры капітане, іншыя-ж паразыходзіліся да сваіх рэчаў і радзіліся, як найлепш кіравацца ў далейшую дарогу. Шмат зь іх ахвоцілася на нямецкія машыны й кіравалася да шашы. Тым часам інструктары-немцы павыбіралі найлепшыя хурманкі й клікалі канюхоў ды загадвалі пераладоўваць свой багаж зь іншых на выбраныя.
- Слухай, Коля! - зьвярнуўся да Камовіча Кастусь Дзежка. - Кідаем к чорту наш воз. Няхай гэныя швабы на ім едуць, а мы, калі ўдасца, давай паедзем машынай. Ты ведаеш, колькі ты часу будзеш з гэнымі брухатымі валачыцца!.. Але пабач! Немцы твайго воза не выбралі. Дзе там хто захоча ехаць на такім здохленькім коніку.
- Ну ты, уважай. Не зьневажай гнядога! - адгрызнуўся Камовіч.
- Няма часу на жарты. Ідзі, пацалуй яго на развітаньне ды аддай гэтай імітацыі Шулу, ён ахвотна згодзіцца ўзяць пад апеку.
- То хадзем, забярэм хаця кулямёт. Той нам спатрэбіцца, хаця-б і на самагонку.
- Ты ўсё з самагонкай!
- Ды й рэчы таксама.
Сябры накіраваліся да свае хурманкі й хутка пачалі абвешвацца рознымі пакункамі й хатулямі. Дзежка ўзяў «дзегцярова», Сымон Спарыш і Віктар Караткевіч - па адной скрынцы амуніцыі. Шуло ахвотна згадзіўся ўзяць пад сваю апеку іхняга лянівага гнядога коніка. Чацвёрка накіравалася на дарогу.
Некаторым зь юнакоў ужо пашанцавала ўскочыць на вольныя нямецкія аўтамашыны, й групкі пры дарозе радзелі. Два капітаны на верхавых, нямецкія падафіцэры й некаторыя беларусы на хурманках накіраваліся на дарогу.
Нашай чацьвёрцы ўдалося перабрацца на левы бок шашы, дзе чакалі, наглядаючы выгаднай машыны.
- Толькі-ж, хлопцы, старайцеся, каб усім разам сесьці ды не разьдзяліцца.
- Ты ўжо ня бойся.
У гэны момант наладаваная трубамі плятформа крыху звольніла, й Камовіч з Дзежкам, быццам маланкаю, ускочылі і ўжо сядзелі наверсе.
- Хутчэй! Давайце сюды! - крычалі яны. Сымон нагнуўся, каб схапіць пастаўленую перад сабою цяжкую скрыню з амуніцыяй. У гэны момант нейкая хуткая машына, што абмінала калёну, наехала на скрынку і ўгнетла яе ў мяккі, разьежджаны, быццам попел, сівы пясок. У апошні момант нечыя моцныя рукі схапілі Сымона ззаду й адцягнулі ад дарогі.
- Але-ж зь цябе й расьцяпа! - буркнуў Віктар. - Шчасьце маеш, што не пакалечыла.
- Каб ня ты, дык і пакалечыла-б. Ну, а тыя дзе? Паехалі?
- Паехалі. Але ня бойся. Удасца й нам. Дагонім іх яшчэ ў Маладэчне.
Доўга не давялося чакаць. Большасьць транспарту валачылася паволі, й незадоўга наша двойка ўжо сядзела наверсе вялікае машыны. Хутка абмінулі школьныя хурманкі, пакінулі ззаду некаторых сяброў, што яшчэ чакалі на добрыя шансы, ды, з палёгкаю ўздыхнуўшы, перанесьліся ўжо думкамі ў Маладэчна.
Больш аднае пары часу заняло даўгому таварнаму цягніку, перапоўненаму ўцекачамі й жаўнерамі, пакуль дапоўз з Маладэчна праз Ліду ў Вільню. Цывільныя ўцекачы былі пераважна з Полаччыны. Апавядалі, што бальшыня местаў на ўсход ад Маладэчна, улучна з найбліжэйшай Вілейкай, ужо эвакуавалася. У ліку едучых было шмат паліцыі, ці мала зь іх са сваймі сем'ямі й сваякамі. Адзін паліцай Сталюкевіч, чалавек у трыццатых гадох, ужо разьвёў добрае знаёмства з Камовічам і іншымі сябрамі нашае чацьвёркі, што хутка знайшлася пасьля прыезду ў Маладэчна. Хто ведае, ці ня была першапачатнай прычынай гэнага знаёмства празрыстая зьзяючая Камовічава пляшка сьпірту, якую гаспадар тым часам песьціў за пазухай, аж пакуль усе не разьмясьціліся ў зьверху адкрытым вагоне, прызначаным для перавозу бярвеньня й дроў. Дзе й як ён яе здабыў - для іншых сяброў было таямніцаю. Праўда, яны й ня дзівіліся, ведаючы ягоныя здольнасьці ў гэным кірунку. Дый часу ў Маладэчне меў даволі.
Такім чынам і дарога весялейшай стала. Як-бы ні было, а навет найменш адпорныя на алькаголь і не прывыклыя да яго Сымон і Віктар і тыя сербанулі па шклянцы, хоць надта-ж моршчачыся. Здавалася пасьля, што й цягнік весялей ішоў, што й вайна, пэўна-ж, не такая ўжо страшная, дый цыганскае жаўнерскае жыцьцё, да якога во толькі што пачалі прывыкаць, неяк там ужо паплыве.
Сталюкевіч з Камовічам і поглядамі выразна згаджаліся. Згода была бліжэйшая ў меру таго, як пусьцела літроўка. Першы красамоўна распавядаў субяседніку аб сваім гарачым патрыятызьме, аб тым, колькі яму ўдалося зьнішчыць чырвоных партызанаў, дый аб тым, колькі ворагаў Беларусі ён сваймі-ж собскімі рукамі вынішчыць яшчэ ў будучыні.
Камовічавым грудзям даволі-ткі добра дасталося, пакуль яму, божачыся, сяк-так удалося пераканаць субяседніка, што і ён, Камовіч, не такі ўжо самы апошні чалавек на гэтай плянэце, і што ён шмат каму й шмат чаго яшчэ пакажа. Бліжэй гэных двух быў прымасьціўся Кастусь, які, хоць у гутарцы малы браў удзел, сардэчна патаківаў, калі ад яго вымагалі.
Калі цягнік на другі дзень каля паўдня давалокся да Вільні, давялося яму шмат пачакаць, пакуль уціснуўся на таварную станцыю. Даслоўна ўціснуўся. Па бакох ня было аніводнага вольнага чыгуначнага шляху. Колькі квадратных кілямэтраў таварнае станцыі было запруджана ваеннымі эшалёнамі.
На адным зь пешаходных пераходных масткоў над цэлым гэтым комплексам чыгунак і ваеннае ды ўцякацкае масы стаяла невялікая група віленскіх «анткаў», якія, назіраючы за гэтай вялікай кангламерацыяй жаўнераў, народаў і простых нешчасьлівых людзей, яўна цешыліся, часта ўсьміхаючыся й час-ад-часу вузенькай нітачкай сьліны выказваючы сваю зьнявагу да тых, якіх лёс у гэны час і дзень, на добрае ці благое, сагнаў на станцыю.
- Цьфу на вас, нячысьцікаў! - паказаў на іх Сымон.
- Ты бачыш, пасабіраліся басякі! - памог злаваць Кастусь.
З «анткамі» другі раз і то ўжо больш паважна давялося нашай чацьвёрцы сустрэцца тут-жа налева за Вострай Брамай, непадалёк ратушы. Пакінуўшы свайго прыпадковага спадарожніка Сталюкевіча, яны накіраваліся ў былое гэттто, дзе, як было сказана, затрымалася Менская Школа.
- Давайце спынімся на перакурку, - пасуліў Кастусь, зьнімаючы з пляча «дзегцярова» на рагу вуліцы.
- Давай, - адазваліся іншыя.
Хлопцы моцна зацягнуліся цыгарэтамі й, не сьпяшаючыся далей, разглядаліся. Два чалавекі сярэдняга росту затрымаліся крокаў за пяць воддаль і зь несхаваным зацікаўленьнем прыглядаліся ня так хлопцам ці іхным стрэльбам, як кулямёту.
- Скажыце, панове, - ня выцерпеўшы, агрэсыўна зьвярнуўся да іх Кастусь, - ці не закахаліся вы ў нас часам?
- У вас-то, можа, й не, - адказаў паляк з грымасай, - але ў гэты кулямёт, то можа...
- Як-бы то, пане, - з вымушанай ветлівасьцю прыйшоў на дапамогу другі, - каб мы так зрабілі маленькі гандэлек?
- Як то значыцца гандэлек? - удаў Кастусь, што не разумее.
- Прадайце нам кулямёт, - паясьніў той.
Камовіч штось шапнуў Кастусю на вуха і, відаць, для падмацаваньня свайго аргуманту пстрыкнуў вялікім пальцам па адамавым яблыку. Дзежка спахмурнеў.
- Здурэў ты, ці што? - кінуўся ён на Камовіча.
- Не разумееш, што ў сяньняшнія часы гэта твой найлепшы сябра?
- Ды я-ж толькі думку такую... - залепятаў Камовіч.
- Эх ты, разам з думкай. У цябе думка толькі аб самагонцы. Як табе ня сорамна!
Дзежка раптоўным рухам ськінуў з пляча і ўзяў напагатоў для стрэлу «дзегцярова».
Палякі змыліся вельмі хуценька.
У адным зь вялікіх будынкаў былога гэтто сабралася ўжо больш сотні юнакоў са Школы Камандзераў БКА. Засьведчыўшы службоваму падафіцэру сваю прысутнасьць і даведаўшыся, што тым часам ніякіх загадаў і плянаў няма, з дазволу падафіцэра Камовіч пайшоў наведаць сваіх бацькоў, а Сымон, Віктар і Кастусь выправіліся да Веньця. Гэтак называлі свайго колішняга гаспадара, у якога жылі на памешканьні. Польскае слова «венц», адпаведнае беларускаму «дык», ён вымаўляў, непатрэбна зьмякчаючы два апошнія гукі. Гэта й паслужыла для яго гатовай мянушкай.
Быў Веньць старым шасьцідзесяцігадовым кавалерам. Зь ім жылі дзьве сястры, таксама яшчэ дзеўкі, адна на колькі гадоў старэйшая, а другая малодшая за брата. Цэлы сьвет гэтай асаблівай тройкі круціўся паміж анёлкамі, касьцёлам, працай і «халупай», як яны называлі сваю хату. У Вільні жылі даўно. Веньць працаваў дзесь у гарбарні. Не раськідаліся, жылі вельмі сьціпла. Пакоі іхныя паабчэпліваныя былі рознымі глінянымі й парцалянавымі Езусамі ды Боскімі Маткамі, пачынаючы ад Вастрабрамскай, а канчаючы Чанстахоўскай і іншымі сакрамантамі, у тайніцу якіх тройка студэнтаў ніколі ня ўглыблялася. Адвялі хлапцам пакой на падстрэшшы. Былі там тры нізкія пасьцелі, стол з двума крэсламі й дзьве шуфляды. Адной выгадай для студэнтаў быў вялікі франтавы балькон, здадзены поўнасьцю для іх карыстаньня. Адтуль быў добры від на Вяльлю й Замкавую Гару. Там хлопцы праводзілі шмат свайго пазашкольнага часу.
Здаралася неаднойчы раніцою ў нядзельку, калі тройка храпла яшчэ моцным сном справядлівых у сваім душным пакойчыку, малодшая Веньціха, пастукаўшы ў дзьверы, безь вялікай цырымоніі прыходзіла гнаць студэнтаў «да касьцёла». Даўгія й шчырыя запэўненьні хлапцоў, што яны не каталікі, а праваслаўныя й што акрамя касьцёлаў ёсьць у Вільні таксама й цэрквы, ніяк не маглі памясьціцца ў цеснай галаве старой дэвоткі, якая часамі так надакучала, што найбольш гарачы й непаўстрыманы з тройкі - Кастусь, ускочыўшы з пасьцелі паўголы, у адных падштаніках, не так ужо ветліва выпрошваў нахабную місіянерку за дзьверы. Пасьля гэтага хлопцы звычайна пераварочваліся на сваіх цьвёрдых сеньніках на другі бок і храплі аж да абеду.
Бывала часта, што студэнты хадзілі паўгалоднымі. Мясцовыя харчовыя карткі далёка не задавалялі іхнага сялянскага апэтыту, й, прынамсі, раз на пару месяцаў то адзін, то другі ехаў за дзьвесьце з гакам кілямэтраў да бацькоў, каб прывалачы пару мяшкоў ежы, пераважна тлушчаў. Іншым разам, а бывала гэта вельмі рэдка, бацькі то аднаго, то іншага самі перасылалі харчы, калі нехта знаёмы ехаў ад іх у Вільню, бо поштай пераслаць было нельга, а за білетам на праезд чыгункай трэба было доўга абіваць парогі ў мясцовага нямецкага акруговага камісара. Бывала й так, што навет тых харчоў з картачак ня было за што купіць. Пакуль удалося ў кагосьці пазычыць колькі марак - кішкам даводзілася граць марша.
Па-свойму спачувала хлопцам старая Веньціха. Часьценька такое спачуваньне замянялася ў тры няглыбокія талеркі рэдкага зупы, званай «полевэчкай», якая ня так лагодзіла голад, як яшчэ больш спрычынялася да бурклівасьці кішок. Але, як кажуць, галоднаму й жук - мяса. Дык навет і за гэткую дабрату, выражаную трыма няглыбокімі талеркамі рэдзенькай зупы, Кастусь пасьля дазваляў старой дэвотцы заапякавацца не так ужо малым кусочкам сала, якое хоць часамі й пазнавата, але ўсё-ж знаходзіла іхны адрас.
- Знаеце што, хлопцы, - гаварыў да сваіх двух сяброў, кіруючыся на вуліцу, Кастусь, - я ў Веньці пакінуў цэлую кучу сваёй вопраткі, а самае галоўнае - тыя найлепшыя боты з бліскучымі халявамі. Чаму маюць нямытаму чорту заставацца? Давайце возьмем апылім іх і пагуляем харашэнька. Як вы думаеце?
Апыліць - у тэрміналёгіі Кастусёвай азначала збыць, прадаць, або, як часьценька казаў ён у размовах з палякамі, «сьпененжыць» - замяніць на цьвёрдую манэту.
- Добрая ідэя, - падтрымаў Віктар.
- Шкада мне зь імі расставацца, але ў войску яны лішнія, а грошы прыдадуцца, - дабавіў Кастусь. Хварсіў ён моцна тымі ботамі, надта-ж элегантнымі, шытымі з найлепшага хрому. Былі яны прадметам зайздрасьці не аднаго з падлеткаў у гімназіі.
- Ды й мой-жа кажушок у Веньці заваляўся дзесь, калі толькі мышы не дабраліся да яго, - адазваўся Сымон.
- Ну, брат, на твой цэнны й слаўны кажушок дык хіба й Веньцевы галодныя мышы ня кінуцца, - зарагатаў звычайна больш маўклівы Віктар. - Каб ты паслухаў нашай рады, то даўно кінуў-бы яго й перастаў сароміць нас у таварыстве.
- Га-га-га! Знайшоў што прыпамінаць, свой незаменны кажушок! - памог Віктару Кастусь.
Сапраўды прадзяўблі сябры Сымону галаву з гэтым рудым, ужо вынашаным, аж пачарнелым ягоным дамашнім кажушком. Сымон з дому быў бяднейшы за сваіх сяброў. Бацька ня мог здабыцца, каб прыдбаць сыну, які безь ягонага дазволу самадумам паехаў у Вільню вучыцца, лепшую вопратку. Меў, акрамя Сымона, яшчэ, як любіў гаварыць, пяць ратоў накарміць і пяцёра плячэй апрануць.
За Сымонаў самадумны выезд на навуку бацька яму па некаторым часе дараваў, але на лепшую вопратку для сына так і не здабыўся.
- Ну што-ж, сынок, едзь, вучыся, - казаў ён да сына, калі той, пераскочыўшы колькі класаў, здаў у Віленскую гімназію іспыты й з няскрываным задавальненьнем паведаміў аб гэтым старога. - Але Бог ведае, колькі я табе змагу памагчы. Так коратка з усім, што канца ніколі няма. Што-ж да вопраткі, то бяры во й насі, якую маеш, бо лепшай я табе ня спраўлю. Каб во сядзеў дома ды мне памагаў, то, можа-б, што... а так, то адкуль-жа. Рабіць, казаў той, некаму...
Сымон і ня крыўдзіўся за гэткія бацькавы словы. Ведаў добра тую вечную, ужо ў вёсцы прыказкавую бяду ў сям'і, дзе амаль усе грошы йшлі то на шпіталі, то на навуку. Маючы чатырнаццаць гадоў, страціў матку. Хвароба з якойсьці, самому Богу ведамай прычыны вечна не пакідала іхнай хаты. Да таго-ж бацька яшчэ стараўся, каб кожнае дзіця, прынамсі, скончыла сямігодку. Для малазямельнага селяніна пад польскай акупацыяй, што меў да працы адно сваіх двое рук, гэта ня было такім простым. А вайной яшчэ пагоршылася.
- Ды й чаго аж у тую Вільню? - крыўдзіўся на сына бацька. - Ці ня мог-бы ты дзе тут бліжэй, па суседзтву?
Так і давялося Сымону згрэбці з вопраткі што папала, у тым ліку й бацькавы падношаныя чаравікі, званыя ім шчыблетамі, амаль на цэлую паўпядзь завялікія на сынавы ногі, ды й той не такі ўжо зусім новы, таксама-ж бацькаў, руды кажушок. Хоць і даволі рослым быў Сымон, але бацькаў кажушок сягаў яму аж па калені, не гаворачы аб прадаўгаватых рукавах, якія даводзілася закасваць.
- Ты ўяві сабе, Віця, якое мне няшчасьце сягоньня здарылася, - гаварыў аднойчы Віктару Кастусь з выразным намерам, каб пакпіць з Сымона. - Стаю вунь на рагу Міцкевіча ў таварыстве гэтай прыгажуні з шостай клясы, ты яе знаеш, гэту з пульхненькай мордачкай?
- Знаю.
- Дзяўчына што называецца: можна і ў таварыстве паказацца; абстуканая, казаў той, дый з выгляду - і ззаду й сьпераду - ціп-топ. Адным словам, хоць ты да сэрца прытулі. Стаю, значыцца, і ўдаю джэнтлмэна, розныя кавалкі заліваючы. Ажно гляджу, адкуль ні вазьміся, прэ з-пад Зялёнага маста нейкі кажушок, проста так і сунецца, як той слонь, толькі зьнізу гэтае палозьзе даўгое, што ён называе туфлямі, у паветры нейкія замашыстыя паўкольлі выпісвае. Я аж ахнуў. Авохці, думаю, пакрака! Яшчэ возьме ды затрымаецца й дзяўчыну спудзіць. Тут ня ўсьпеў я ў душы перахрысьціцца, як той спыняецца ды, міргнуўшы на мяне бельмамі, дзяўчыне грабу на прывітаньне суніць. І што-ж ты думаеш... Тая крышку зьбянтэжылася, што мядзьведзь такі вітацца зь ёю маніцца, ды, хвіліну пастаяўшы, перапрасіла мяне й змылася. Які мне стыд, які сорам! Сьвет не бачыў!
Так і цяпер, вярнуўшыся да старой улюбленай тэмы і, як Сымону здавалася, да ягонага забытага кажушка, аб якім меў неасьцярожнасьць напамянуць, хлопцы й не заўважылі, як мінулі Зялёны мост і, павярнуўшы сьпярша направа, а пасьля ў вулачку налева, станулі перад Веньцевымі дзьвярыма. Па знадворных сходах узабраліся на першы паверх і коратка пастукалі ў дзьверы. Адчыніла маладзейшая дэвотка. Яна зь немалым зьдзіўленьнем прыгледзелася да чорных юнакоў ды, распазнаўшы ў іх колішніх кватарантаў, кароткім «проша» ўпусьціла ў хату.
- Ведаеце, панічка, што? - пачаў Кастусь. - Думалі мы, што, праязджаючы праз Вільню, выпадала нам вас наведаць, ды тут і некаторыя нашы рэчы ў вас яшчэ засталіся.
- То панове сюды ненадоўга?
- Хто ведае, можа, толькі на пару дзён...
- О-о-о! Каго я бачу! - зь няскрыванай іроніяй, выйшаўшы з кухні, пачаў Веньць. - Праўдзівы рыцары бялорусіны! Маем гонар! Маем гонар! - прадаўжаў зьядліва. - О, а што-ж гэта ў вас на шапках? - зрабіў Веньць грымасу, прыглядаючыся бліжэй да «Пагоняў». - «Пагоня»! Ох, не! Навет і гэрб мусілі ад літвінаў украсьці! Ха-ха-ха! Але-ж то й войска! Хэ-хэ...
- Пане Веньць... - моцна пачырванеўшы ад злосьці, пачаў Кастусь.
- Пшэпрашам пана Костка, - перабіў яго Веньць, - але здаецца, што пан Костэк знае маё прозвішча.
- О так, знаю, пане Пшэпулкевіч... Скажыце мне, чаго вы так скачаце? Здаецца, што вы зусім іншы былі чалавек. Ці часам ня тое на вас падзеяла, што з усходу прыбліжаюцца так званыя вызвольнікі?
- Але-ж і камэдыя! - сьмяяўся, не зважаючы на Кастуся, закасваючы ніжнюю лупіну, Веньць. - Ну і як жа вы так? Збудавалі тую сваю Бялорусь? Рыцэжэ!.. Ха-ха-ха! Хэ-хэ... А дзе-ж ваша зброя?
У гэны момант Сымон выхапіў з-за пазухі й палажыў перад сабою на стале новенькі бліскучы «вальтэр». Купіў яго не так даўно ў нямецкага жаўнера ў Віленскім парку, разьмяніўшы на маркі залатую царскую пяцірублёўку, якую мачаха, быццам талісман, дала яму перад ад'ездам у Віленскую гімназію.
- Ёсьць і зброя, пане Веньць! - сказаў ён паляку паволі і з прыціскам на кожнае слова. - Ці, можа, вы дагаворыцеся да таго, каб яе выпрабаваць на вас?
Старэйшая дэвотка, што, прытуліўшыся да вушака дзьвярэй, выглядала з кухні, убачыўшы пісталет, з трывогай перахрысьцілася. Веньцеў твар хутка й выразна пабляднеў.
- Што, панове, сабе зычыце? - акінуўшы ўсіх позіркам і ня страціўшы раўнавагі, спытаў ён хлапцоў.
- Жадаем тое, што наша. Калі ласка, давайце ўсю вопратку, што мы тут пакінулі, - загадаў Кастусь. - І чым хутчэй, тым лепш. Мы думалі, што зайшлі да людзей, ажно выходзіць, што вы такія самыя сабакі, як і шмат іншых. І чакалі толькі нагоды, каб выявіць сваю хвальшывую натуру. Цьфу!
Пры ўспаміне аб вопратцы Веньць яшчэ больш пабляднеў. Ён, здавалася, з запытаньнем і трывогай зірнуў на малодшую сястру, тая, таксама перапалоханая, пазірала моўчкі то на пісталет на стале, то на хлапцоў, то на брата.
- Пане Веньць! - з выразным акцэнтам на тое «Веньць» пагрозліва прадаўжаў Кастусь. - Чакаем!
- Пане Костэк... - пачала нарэшце тонам просьбы маладзейшая Веньціха, - мы-б рады, зараз-бы аддалі, але яе, вашай вопраткі, тут няма.
- Як то няма? - падскочыў да яе Дзежка. - А дзе-ж яна?
- Мы аддалі на перахаваньне.
- Перахаваньне? А што гэта такое, гэтае перахаваньне? Хлусіш, старая! Ты сваю вопратку заўсёды трымаеш дома й не аддаеш на перахаваньне. А як-жа ты чужую магла аддаць?
- Брэша сука, - буркнуў, скоса паглядаючы на старую, Сымон, - прадала, напэўна.
- Толькі боты засталіся, - прызналася перапуджаная дэвотка.
- Боты? - паўтарыў Кастусь і, паглядзеўшы ўважна на ўсіх гаспадароў, хутка адчыніў дзьверы суседняга пакою, дзе калісьці жылі студэнты, і пачаў пароцца па кутках і шуфлядах. Па хвіліне вярнуўся з парай сваіх бліскучых ботаў.
- Запраўды нічога, акрамя гэтых, няма, - паведаміў, паказваючы на боты.
- Дзе-ж, вы думаеце, яны падзелі ўсю нашу вопратку?
- Слухай, можа, гэты памог-бы даведацца? - спытаў Дзежку, зрокам паказваючы на свой пісталет, Сымон.
- Ат, кіньце вы, хлопцы. Лепш пакінем мы гэту бяду ў супакоі ды хадзем, - парадзіў сябром Віктар.
- Можа, ты й праўду кажаш, што бяда. Гэта-ж падумаць, пражылі тут пару год і ня ведалі, што за сукіны сыны... - з фінальным адценкам згадзіўся Кастусь. - Цьфу! - плюнуў ён на падлогу ў бок гаспадароў ды хуткім крокам ськіраваўся да дзьвярэй. - Няхай вам Бог належна адплаціць! - дабавіў з-за пляча, выходзячы.
Далейшае адбылося, як можна было прадбачыць. Зайшоўшы да школьнага сябра Занеўскага, што жыў непадалёк на другім баку Кальварыйскай, тых бліскучых ботаў «апыліць» не ўдалося, але Занеўскі прыабяцаў, што ў будучыні гэта абавязкова пастараецца зрабіць, і на довад гэтага тут-жа, доўга не чакаючы, пасьля кароткіх шэптаў зь Дзежкам, паставіў на самы цэнтр стала не такую ўжо зусім сівую пляшку самагонкі.
- Ну, унтэрмэншы, - з жартам і паціраючы з задаваленьня рукі, гаварыў да сяброў Кастусь, - жлопайце й ведайце залатое сэрца Канстантына Іванавіча.
Доўга ня трэба было прасіць. Хлопцы абселі стол, на якім для датрыманьня таварыства літроўцы хутка зьявіўся халадзец, квашаная капуста й чорны хлеб.
Перакусилі й замяніліся колькімі словамі. Занеўскі не пакідаў Вільні. На прапанову Кастуся ехаць разам адказаў нявыразнай грымасай.
- Эт, братцы, едзьце ўжо вы. Я не такі гарачы патрыёт, як вы, неяк, можа, усё гэта ліха праміне й не зачэпяць.
На гэткі аргумант хлопцы паціснулі плячыма.
- Магу я цяпер прапанаваць, - прыпадняўся Сымон, - каб мы выпілі ня толькі за вольнасьць нашай Бацькаўшчыны, але й за наш шчасьлівы паварот, адкуль-бы ні прыйшлося там варочацца.
- Дык вы ня ведаеце, куды едзеце? - спытаў Занеўскі.
- Быццам у Горадню.
- Гэта віламі пісана.
- Дык вып'ем за тое, каб вярнуліся да сваіх вольных хатаў! - ня ўступаў Сымон.
- Давайце.
Усе апаражнілі чаркі.
- Божачкі-ж мае, дык вы ўяўляеце сабе тое, што нячыстая сіла гэна ўжо заняла нашы мясцовасьці? - дрыжачым голасам прыпомніў Сымон.
- Так, Дзісна ўжо напэўна ў іх руках.
- Магчыма, ужо дабіраюцца да Паставаў і Вялейкі.
Ужо пазнавата вечарам. не без малых цяжкасьцяў, удалося нашай тройцы знайсьці месца прыпынку ў былым гэтто. Сымону й Віктару, што менш былі прывыклымі да алькаголю, здавалася, што ў Вільні ў гэны вечар была аж падвойная колькасьць вуліцаў і што адлегласьці надта-ж пабольшалі.
Трэцяга ліпеня папаўдні Школа Камандзераў атрымала загад маршыраваць на віленскую таварную станцыю й ладавацца на цягнік. Кірунак ад'езду - ізноў захад. Аб той Горадні, што фігуравала ў загадзе ў Менску, і сьлед зьнік. Конны школьны вабоз ужо знаходзіўся ў горадзе, не бяз прыгодаў прывалокшыся запруджанымі дарогамі зь Менску. Зьявіўся й капітан Ласкутовіч, беларускі камандзер Школы, які заяжджаўся ў Стоўпцы па сваю сям'ю.
Пасьля зборкі пэрсаналу й пералічэньня выявілася, што блізу пятая частка кадэтаў недзе згубілася. Фактычна ніхто ня ведаў, ці згубілася, ці сьведама засталася. Праўдападобным было апошняе. Ніхто таму надта ня зьдзівіўся. Так з кожнае грамады пры напатканьні першых цяжкасьцяў адстаюць або зусім губляюцца найслабейшыя. Ваенныя-ж ліхалецьці, калі нейкі вайсковы адзьдзел апынецца ў цяжкім палажэньні, калі дысцыпліна паслабее, а камандзеры ня маюць беспасярэдняга нагляду за падуладнымі або навет часова й страцяць кантакт зь імі, зьяўляюцца без параўнаньня найлепшым сітам, выдзяляючы тых моцных і вытрывалых, што трымаюцца парадку й загадаў, ад тых слабых, ненадзейных або проста й недалужных, няздольных. Гэткія выпрабаваньні прыходзяць тут на дапамогу камандзерам, якія ведаюць, што ў далейшым могуць з большаю надзеяй пакладацца ў часе крытычных момантаў на жаўнераў, што бязь хістаньня здадуць першы іспыт. Можа, й лепш было для будучыні цэлае Школы, што ўсё тое слабое, нявытрывалае, ненадзейнае выдзелілася на першым этапе дарогі.
Вечар трэцяга ліпеня быў надзвычайна цёмны, душны й ціхі. Быў строгі загад, каб у ніякім выпадку - ці то пад час ладаваньня на цягнік, ці пасьля - не запальваць ніякага сьвятла, на адкрытым паветры ня курыць папяросаў. Паволі, асьцярожна, вобмацкам карабкаліся чорныя постаці на прыдзеленыя вагоны, разьмяшчаючыся бязь лішняга розгаласу. Размяшчэньне паводле дружынаў і зьвязаў свайго скромнага багажу, таксама ўжо перасеянага да самых неабходнасьцяў двухсоткілямэтровай дарогай, адбылося хутка. Стрэльбы й амуніцыю (хоць рэкруты на выпадак патрэбы яшчэ слабавата ўмелі імі карыстацца) загадана было кожнаму трымаць пры сабе ў вычышчаным баёвым стане.
Нашы чатыры кулямётчыкі й амуніцыйныя занялі сабе выгадны, ня надта цесны куток, а сам апякун «дзегцярова» заявіў усім зацікаўленым і незацікаўленым суседзям, што ён, Канстантын Іванавіч, разам са сваймі трыма сябрамі, заняў баявую пазыцыю, што суседнія адзінкі мелі ня толькі гэну пазыцыю, а й самога Канстантына Іванавіча рэспэктаваць і, барані Божа, у ніякім выпадку не асьмеліцца займаць вызначанае ім тэрыторыі. Пасьля такой голаснай заявы, што ня выклікала ніякіх сумлеваў, ён запрапанаваў сябром вылезьці з вагону й дакладней пазнаёміцца з працэсам навакольнай актыўнасьці.
Калі такім чынам чацьвёрка пакінула свой выгадны куток і, праходзячы каля вагонаў, цікавілася, як далёка ўжо пайшлі падрыхтовы да ад'езду, дзесьці высока ў цёмным, здавалася, дзёгцевым, версе пачуўся добра ўсвоены імі з бальшавіцкіх налётаў на Менск роўнамерны гул. Коратка там-жа ўверсе мільганула й разам пагасла сьвятло. Хутка з навакольных узгоркаў пачала рэгулярна пляваць процілятунская артылерыя. Таўстыя слупы пражэктараў густаватай сеткай упіваліся ў чорны дзёгаць неба й крэмзалі яго ўва ўсіх кірунках. Як раптоўна ўсё пачалося, так па колькі хвілінах і спынілася. Ізноў запанавала душная цішыня.
На таварнай станцыі чуваць быў раўнамерны гоман Усе чыгункі былі занятыя эшалёнамі. У цёмных вагонах гуло прыглушанае, паўсоннае жыцьцё.
Калісьці на гэтай і на сотнях іншых станцыяў па цэлай Беларусі навет у гэткую вячэрнюю пару пачулі-б вы рытмічныя гукі «Вір маршырэн Энгельлянд»* або іншым часам сівы ўжо, барадаты, здаецца, раманс «Лілі Марлен». Час мараў і падрыхтовак да маршаў «гэгэн Энгельлянд» даўно мінуў. Сяньня жаўнер з таго-ж «Энгэльлянд» глыбокімі клінамі ўрэзаўся ў Нармандыю, часьценька ўжываючы тактыку колішняга слаўнага нямецкага, што такія цяжкія прынёс яму страты, Дункірку.
* Мы ідзем на Англію.
Ад'езд меў адбыцца дзесь каля поўначы. Канюхі ўзяліся ладаваць хурманкі й коней. Набліжалася дзевятая...
Раптам...
Але якім-жа нікчэмным будзе само слова «раптам», калі яго тут ужыць пры апісан;ні таго, што здарылася.
Раптам разарвалася неба... Не. І так нядобра. Цяжка было сказаць, што здарылася перш, а што пасьля. Ясна было адно. На цэлай станцыі стала так прарэзліва відна, што нельга было адразу адкрыць зьнеспадзеўку асьлепленыя вочы й разгледзецца. Але ці быў і час, каб разглядацца. Здавалася, што бязьмежнае неба ў адну й тую самую часіну павесіла не толькі над станцыяй, ня толькі над местам, але над цэлым навакольным прасторам незьлічоныя мільёны лямпаў. Пад нагамі можна было-б знайсьці найменшую іголачку, найдрабнейшае зярнятка. Нябёсныя высі напоўніліся адным суцэльным, густым, выючым гукам, што сеяў найглыбейшую паніку. Таварная віленская станцыя, а найперш усё тое і ўсе тыя, што на ёй былі ў гэны нешчасьлівы вечар, - усё гэта пачало рвацца, тузацца, ламацца, крышыцца на тысячы, дзесяткі тысячаў, мільёны кавалачкаў.
Даўгія й сытыя кодаўбы цягнікоў пачалі ў незьлічоных месцах займацца буйным полымем, зьверху закончаным дымам. І як быццам-бы на нейкую раптоўную, часінную, маланкавую, магутную, усёабдымную каманду гэныя цягніковыя кодаўбы пачалі сыпаць пад свае колы й жываты сотнямі жывых цьвярозых і поўнасьцю прытомных, дрыгаючых, рэдка яшчэ пакалечаных людзкіх целаў. Быццам тыя майскія жукі, магутным штуршком рукі пазбаўленыя тысячаў галінак і лісточкаў клёну, покалі яны глухім градам на мулкі жвір і, быццам чэрві, паўзьлі пад шырокія жываты цягнікоў. А зьверху, быццам з адчыненага на ўсе вароты пекла, без найменшага перапынку неслася лавіна цяжкога, выючага й стогнучага мэталу. Пры сутычцы зь віленскай таварнай станцыяй яна замянялася ў магутны неміласэрны цыклён. Мільёнамі гулкіх асколкаў ірвала драўляныя й стальныя хрыбты й бакі цягнікоў, уядалася ў сотні людзкіх целаў, тонамі распаленага фосфару, клубамі сьмярдзючага дыму жорла ўсё драўлянае, здольнае гарэць, доўгімі й шырокімі вогненнымі языкамі лізала па хрыбтах чыгунак. Магутнымі стальнымі рукамі ськідвала з рэек вагоны й выгінала тыя рэйкі дугамі. Быццам абцярэбленыя й абсмаленыя рогі, тырчэлі яны ўверх. Цераз вузкую паласу чыгуначнага жвіру вогненныя языкі перакінуліся ў хуткім часе й на будынкі суседніх складоў.
Стальны лівень зьверху быў такі густы й бесьперапынны, што мала каму з гэных запоўзшых пад нізы вагонаў нефартунных падарожнікаў уздумалася перабягаць у суседнія, паробленыя ў насыпах, бамбасховішчы. Усё-ткі Кастусь Дзежка адважыўся. Пасьля колькіх нырцоў цераз вогненна-стальную мяцеліцу ён зь вялікай сілай выцяўся, быццам аб гуму, аб суцэльна-сьціснутую, наўзор тых селядцоў у бочцы, мяккую масу людзкіх целаў у бункеры.
- Пане, тут і так ужо поўна! - крыкнуў адзін з тых селядцоў да Кастуся па-польску.
- Пацісьнецеся вы, скурчы сыны! - раўнуў Дзежка ў адказ. - А то застрэлю! - На довад такой злоснай пагрозы ён цэлай сілай, быццам руляй пісталета, укалоў пальцам у плечы аднаго з тых селядцоў, што стаяў з самага краю. Палякі, што пазьбягаліся, відаць, у бамбасховішча з суседніх хатаў, паціснуліся, й Кастусь пачуўся больш бясьпечным.
Сымон і Віктар запаўзлі і ўторкнулі свае галовы пад самую таўстую вось вагону. Перабягаць у бамбасховішча не адважыліся. Так здарылася, што іхны вагон шмат не пацярпеў, хіба крыху зьверху. Праўду кажучы, яны апынуліся не пад тым вагонам, на які былі заладаваліся, бо калі пачало ўсё тое, што было ў вагоне, паўзьці пад яго, дык трэба было чакаць чаргі, каб знайсьці сабе бясьпечнае месца. Скочылі тады адразу пад суседні, дзе было амаль пуста й прасторна. Можа, гэтым і выратаваліся ад амаль пэўнай пагібелі, бо якраз на той, раней іхны вагон выпаў шмат горшы лёс. Адзін бок ужо поўнасьцю заняўся полымем, а з-пад нізу чуваць былі стогны, енкі й просьбы дапамогі. Хтосьці нема крычаў, што гарыць жыўцом, іншыя енчылі ад ранаў. Чым даўжэй трывала вогненнае пекла, тым больш гусьцелі й паўтараліся стогны й просьбы помачы, часта заглушаныя выбухамі бомбаў.
Капітан Ласкутовіч папаў пад вагон, што быў заладаваны сажнёвымі дровамі. Не паспеў добра разгледзецца, як цэлы вагон падскочыў, засклыгатаў коламі аб сталь рэек. Цяжкая й густая хваля паветра жвірам лупянула ў ягоны твар і двума абухамі ўдарыла ў перапонкі вушэй. У галаве пачуўся працяжны гул тысячы званкоў і фабрычных гудкоў, у вачах паказалася нязьлічоная колькасьць рознаколерных зорак. Па ўсім целе прайшла, пачынаючы дзесь ад каленяў, вялікая млявасьць, і хутка ўсе ворганы пачуцьцяў зьдзервянелі.
Пасьля гадзіны зь нечым бамбардзіроўкі яе тэмп запаволіўся, а неўзабаве неба зусім супакоілася. Толькі віленская таварная станцыя крывавілася шырокім чырвона-жоўтым полымем, енчыла сотнямі галасоў параненых і паміраючых. Вялікае шчасьце, што на станцыі ня было эшалёнаў з узрыўнымі матэрыяламі. Аж жах падумаць, якое магло-б быць жніво сьмерці. Так і тут зноў апраўдаліся словы пісьменьніка: «у кажным няшчасьці шчасьце захована».
Усё, што жывое й цэлае, кінулася памагаць ратаваць параненых, тушыць пажары. Нашы рэкруты ратавалі сваю зброю й хатулі. З вагонаў, што былі прызначаныя для Школы Камандзераў БКА, два былі па-за межамі ўсякага ратунку. Гарэлі зьверху і з усіх бакоў, і да іх нельга было падыйсьці. Шмат хто аплакваў забітых сяброў. Паветра насычалася няпрыемным смуродам сьвежаабгарэлых целаў. Людзі, як цені, снавалі па гарачай станцыі. Ляніва цягнуліся адна за адной гадзіны, й быццам не хацела ніколі скончыцца жудасная ноч.
З нашай чацьвёркі найбольш пацярпеў Камовіч. Выцягнулі яго з-пад вагону ледзьве прытомнага. Увесь левы бок галавы, шыя й плячо былі апаленыя. Бядак стагнаў і енчыў.
- Гэй вы, абібокі! - клікаў Кастусь сваіх сяброў. - Ану памажыце мне яго выцягнуць.
Камовіч быў перанесены воддаль ад вагню ў групу іншых параненых і аддадзены пад апеку санітару. Хтосьці даў яму глыток вады, хлапец адкрыў вочы й пачаў стагнаць.
Было ўжо над ранкам.
- Хадзем, давайце паглядзім, там нешта цікавае адбываецца наперадзе, - запрапанаваў Віктар. Крокаў трыста ў заходні бок станцыі чуваць былі час ад часу нейкія выбухі. Хлопцы туды й накіраваліся.
Пры вагоне, што там-сям капціў сінявым дымам, аблізваны маленькімі чырвонымі язычкамі, сабралася купка жаўнераў. Былі тут пераважна немцы ды колькі чорных уніформаў са Школы БКА. Вагон быў паўнюсенькі, наладаваны скрынямі зь нямецкім каньяком. Алькаголь, добра прыгрэты, часьценька выбухаў і сінім полымем разліваўся ды сьцякаў на белы жвір пад вагонам. Але ратунак быў на месцы. Жаўнеры голымі рукамі хапалі нагрэтыя пляшкі з вагону, то ціснуліся збоку каля абгарэлай сьцяны, то адскоквалі далёй. Некаторыя, адкаркаваўшы пляшкі, вялікімі глыткамі каўталі рудую жыжку. Іншыя напаўнялі пляшкамі кішэні. Нейкі «фрыц», сеўшы на рэйку суседняе чыгункі, трымаў пляшкі ў абедзьвюх руках і, моцна ківаючы галавою, то сакавіта лаяўся, то нешта да некага прамаўляў, то па чарзе з кожнае пляшкі напаўняў горла. Побач ляжала цэлая куча паўнюсенькіх пляшак з алькаголем.
Было шмат п'яных. Некаторыя рэкруты са Школы Камандзераў БКА зь вялікай заядласьцю ўзяліся за ратаваньне цэннае вадкасьці. Кастусь, Сымон і Віктар у адпаведны момант выхапілі з паўтузіна пляшак. Натоўп каля вагона гусьцеў. Лаянка й таўханіна, гоман п'яных узрасталі.
- Was machst du hier, Mensch? - гаркнуў Сымону над самым вухам Турн. - Weg, weg, schnell!* - Сымон аж падскочыў зь перапалоху. Турн і Будке зараўлі на поўныя глоткі на сваіх чорных шкаляроў. Калі тыя хаця-нехаця мусілі адысьціся ад сьпіртнога вагона, самі два нямецкія інструктары, усё яшчэ з бурчэньнем пад носам, паціснулі іншых, каб абладаваць сябе рэдкай здабычай. Аднекуль зьявілася й пачала наводзіць парадак вайсковая жандармерыя.
* Што ты тут робіш? Прэч, прэч, хутчэй! (ням.)
Сымон, Віктар і Кастусь, усьміхаючыся, накіраваліся ў бок свайго эшалёну ці рэштак яго. Па дарозе натрапіўся зьвязовы Масюк. Гэта быў у трыццатых гадах мужчына, паходзіў дзесьці з Наваградчыны. Ён быў добра выпіўшы. Моцна хістаючыся на нагах, баранаваў імі між двума чыгуначнымі эшалёнамі. Запэцканы ў сажы, з насунутай на самую патыліцу шапкай, у правай руцэ трымаў пляшку, у якой відаць было яшчэ чацьвяртушку каньяку, левай-жа размахваў да каго ні папала з сустрэчных.
- Гляньце, хлопцы, мой найлепшы сябра... ж-жыў... ж-жыў-цом згарэў...
- Хто гэта?
- Д-дык ты ня з-зннаеш? Майго найлепшага сябру ня з-знаеш? - Пахіснуўшыся, ён моцна штурхануў у грудзі Кастуся. Ад яго несла на колькі мэтраў, як з броварнай бочкі. -П-петт-раша ня знаеш, лейт-нанта? -цягнуў зьдзервянелым языком.
- Каго? Петраша? Хто-ж яго ня знае? Згарэў, кажаце? - Лейтанант Петраш быў школьным медычным афіцэрам. Гэта быў вельмі сяброўскі, ветлівы, бадзёры й заўсёды вясёлы чалавек. Усе хлопцы ў школе яго паважалі й любілі.
- Так, браточкі мае, згарэў... - кінуўся ў сьлёзы зьвязовы. Вельмі няпрыемна было бачыць дарослага мужчыну-жаўнера са сьлязамі ў вачох. Алькаголь зрабіў сваё.
- Х-ха... Х-ха-дзі, хадзіце, пакажу... вунь там ляжыць ш-шкілет...
Масюк цягнуў хлапцоў да зусім абгарэлага шкілета, якога аніяк нельга было распазнаць. Нечая дбайлівая рука ўжо парупілася напісаць на аркушы кардону, што ляжаў побач: «Доктар лейтанант Петраш са Школы Камандзераў БКА». Шкілет ляжаў за нейкіх дзесяць крокаў ад тых двух зусім спаленых вагонаў. Ці лейтанант Петраш, замяніўшыся ў жывую сьвечку, сам быў адпоўз, ці яго хто адцягнуў, цяжка было даведацца. Масюк кінуўся, прыгаворваючы й плачучы, абдымаць гэтыя косьці, але яго адцягнулі.
Капітан Ласкутовіч ня ведаў, якой зорцы дзякаваць за сваё цудам выратаванае жыцьцё. Гэта ці не які «вораг народа», працуючы дзесь на бальшавіцкай хвабрыцы, наўмысьля ўлажыў у бомбу пусты дэтанатар. Велічынёю з добрую дзежку, яна трапіла проста ў наладаваны дровамі вагон, пад якім ляжаў капітан, і, не дэтанаваўшы, толькі часова яго аглушыла.
Дорага каштавала бамбардзіроўка Школе Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны. Было шэсьць забітых і пятнаццаць параненых - некаторыя цяжка. Найбольш пацярпела група юнакоў зь Нясвіжа. Забіта было і двое коней.
Ужо позна, аж пад самы вечар, школа гатовая была да далейшай дарогі. Галоўныя палотнішчы чыгунак былі напраўленыя, і адзін цягнік за другім пачалі пакідаць станцыю, а на іх месца прыходзілі новыя з усходу. Школа пакінула ззаду колькі чалавек - хаваць забітых. Усіх параненых забралі з сабою, бо Вільня таксама знаходзілася ў працэсе эвакуацыі.
Вечарам чацьвёртага ліпеня цягнік затрымаўся ў Ляндварове. Каля дзевятай гадзіны чорныя рэкруты ізноў сачылі за бамбардзіроўкай Вільні. Паводля гуку й пажараў відаць было, што бальшавікі паўтарылі ўчарашняе пекла. Дый хто ведаў, ці абмежаваліся яны зноў адно таварнай станцыяй.
Гэтак маладыя патрыёты, вучні школы камандзераў БКА, на парозе чужога й няведамага сьвету бездапаможна хваляваліся ў той вечар, бачачы, як крышылася й папялілася ў полымі пажараў дарагая для іх сэрцаў гістарычная сталіца Беларусі. Гэны вобраз яны ўтрывалілі ў памяці н панесьлі на чужыну. Быў гэта малюнак пакуты й цярпеньняў усяго роднага, душанага й бэшчанага чужынцам...
Цягнік імчыцца ў заходнім кірунку. Ён не затрымліваецца на малых станцыях, бо сьпяшаецца, не мае часу. Шпарка рэжа дрымотныя летувіскія лясы, густым дымам засьцілае ярка-зялёныя палі й квітнеючыя сенажаці, грукатам напаўняе пушчы й дубровы. Цягніку няма часу. Там, на ўсходзе, дзясяткі, а мо й сотні такіх-жа цягнікоў чакаюць на вольную дарогу. Там-жа стогнуць дарогі й палі пад цяжарам мільёнаў ног і гусеніцаў маскоўскае навалы. Яе мэта - чым найхутчэй дайсьці да Бэрліну й зьнішчыць бярлог тэўтонскага тырана - будаўніка «Новае Эўропы». Калі гэта будзе дасягнута, найбольшаму крывапіўцу й душыцелю ўсіх часоў чалавечае гісторыі - Джугашвілі-Сосо-Сталіну лягчэй будзе дабрацца да горла цывілізаванай хрысьціянскай Эўропы й сьвету.
Таму цягнік не мае часу. Ён сьпяшаецца. Пасьля поўдня пятага ліпеня хутка перапаўзае шырокі павольны зялёны Нёман і затрымоўваецца ў Коўне. Тут чакае колькі гадзін, мусіць, каб перапусьціць наперад яшчэ пільнейшыя, яшчэ хутчэйшыя цягнікі, а вечарам зь яшчэ большай заўзятасьцю, пакінуўшы сталіцу Летувы, пажырае адлегласьць, сьпяшаючы ў кірунку Кэнігсбергу. Так Горадня й тое «шкаленьне ў Го-радні» застаецца збоку. Чорныя юнакі-кадэты пакідаюць Бацькаўшчыну на доўгі час. Адзін Бог ведае, на як доўга...
Пакуль цягнік сьпяшаецца, выпадае нам бліжэй пазнаёміцца з асноўнымі асобамі аповесьці, бо як-ніяк, а прыйдзецца падарожнічаць зь імі праз цэлую Эўропу. Ды й ці толькі падарожнічаць.
Нашы тры гэроі былі аднагодкамі. У той час, аб якім ідзе мова, кожнаму зь іх быў дзевятнаццаты год. Характарамі шмат розьніліся й быццам адзін другога дапаўнялі. Найбольш рухавым і бадзёрым з тройкі быў Кастусь Дзежка. Ён-жа быў і найбольш зухаватым і рызыкоўным, хоць, здавалася, менш разважным, чым ягоныя сябры. Заўсёды здольны на гумар, глядзеў на жыцьцё лёгка. Амбіцыянер зь яго быў першае клясы. Здавалася, што рэдка траціў галаву. Хоць ваенныя падзеі кінулі яго не на выбраную ім дарогу, усё-ж і тут ён чуўся як дома, добра прытарнаваўся да новага асяродзьдзя. Здольнасьцяў у яго не бракавала. Ды ўжо калі йдзе гаворка аб здольнасьцях, дык усе тры былі не калекамі.
Уся тройка была сынамі сялянаў, якраз тых перадавых і добрасумленных, гаспадарлівых беларускіх сялянаў, сыны й дочкі якіх за часамі гітлераўскае акупацыі запоўнілі беларускія сярэднія школы й арганізацыі моладзі, каб узбагаціць вынішчаныя польскімі й бальшавіцкімі акупантамі шэрагі сярэдняй беларускай інтэлігенцыі, а пасьля вырываць, адбіраць дзе што ўдасца ад акупанта, будаваць нацыянальны адміністрацыйны, а пасьля й вайсковы апарат Бацькаўшчыны.
Пазнаёміліся міжсобку на шасьцімесячных настаўніцкіх курсах у Глыбокім. Кастусь, скончыўшы пасьпяхова курс, маючы тут-жа пад бокам у Глыбокім бацьку, што працаваў урадоўцам у бюро акруговае ўправы Беларускае Самапомачы, паехаў у Вільню й здаў іспыты ў Віленскую Беларускую Гімназію. Ён ужо цэлы год вучыўся ў Вільні, а сябры яшчэ працавалі настаўнікамі ў пачатковых школах. На наступны год прыехаў вучыцца й Сымон, што ў сваю чаргу намовіў і Віктара. Такім чынам усе апынуліся ў Веньці, зь якім чытач ужо быў знаёмлены.
Бацька Кастуся ня быў багатым. Меў усяго каля дваццаці гактараў зямлі. Другі сын быў малодшы за Кастуся. Стары Дзежка быў старанным гаспадаром, і сям'я жыла ў дастатку, навет і ў часе вайны. Шматлікія знаёмыя Кастусёвага бацькі, будучы ў Глыбокім, заходзілі ў бюро БСП зусім без патрэбы, абы толькі пагутарыць са старым Дзежкам. Гэтае прозьвішча ніяк не падыходзіла ні да бацькі, ні да сына: абое былі тонкімі й высокімі, дый зусім ня круглымі, як звычайна бываюць дзежкі.
Стары ўмеў цікава павесьці гутарку зь кім-бы там ні было й быў з тых тыповых беларускіх сялянаў, што мелі прыроджаную й практыкай разьвітую інтэлігентнасьць, якая так часта прыходзіла ім на дапамогу там, дзе бракавала асьветы. Гэтак, калі Кастусь прыходзіў да бацькі й абое жартавалі, размаўляючы міжсобку, то магло здацца, што гэта гаворыць не бацька з сынам, а два сябры ці, яшчэ лепш, два дзяцюкі, што вось-вось зьбяруцца й зараз пойдуць разам да дзяўчат. Калі-ж зойдзе патрэба й будзе якая паважная справа, то й там дадуць сабе рады. Гэта сяброўскае дачыненьне бацькі да сына высока падняло ў вачах Кастуся аўтарытэт старога, за што яго любіў і паважаў.
Маці Кастусёва сядзела ўдома на гаспадарцы з малодшым сынам. Яна й шкадавала, што сям'я пачала распаўзацца па сьвеце, ды, як і кажная клапатлівая, дзяцей і сям'ю любячая беларуская матка, не раз ахкала ды ойкала, думаючы то аб мужу, то аб Кастусю, ды малілася за ўсіх Богу, каб сьцярог іх у небясьпечны ваенны час.
Віктар Караткевіч вельмі розьніўся ад Кастуся перадусім у падыходзе да жыцьця. Калі ў першага было заўсёды поўна плянаў на далёкую будучыню, не гаворачы ўжо аб заўтрашнім дні, дык Віктар, здавалася, жыў цяпершчынай, сягоньняшнім днём, а то й гадзінай і зусім ня журыўся аб тым, што будзе заўтра ці за год. І плянаў ніякіх не будаваў. У яго ўсё пакрывалася словамі «неяк будзе».
- Навошта, - пытаўся ён сяброў, калі даходзіла да гутаркі, - думаць мне аб тым, што будзе заўтра ці пасьля? Няхай сушаць сабе галовы іншыя, а я вось пражыў дзень, і добра. Будзе заўтра, буду тады й думаць. Яшчэ ніколі так ня было, каб ніяк ня было. Неяк будзе.
Гэткая непарушная Віктарава філязофія ў асноўным падыходзе да жыцьця перш за ўсё адбівалася на ягоным выглядзе. Заўсёды быў спакойны, павольны й зусім у меру разважны. Здавалася, й думаў зусім ня больш, чым было патрэбна, але якраз у меру, быццам ашчаджаў сваё інтэлектуальнае знарадзьдзе. Праўда, й бяды ён у жыцьці ня ведаў ніякай. Быў заўсёды добра дагледжаны, апрануты й накормлены, ды шчэ й капейка ў кішэні на дробныя расходы ня зводзілася. Віктарава маці глядзела сынка як сваё вока. Вучыўся, бывала, у Глыбокім, глядзіш - прыйдзе чацьвер, кірмашны дзень - маці ўжо й тут. Так і прывалачэ мяшок усякай еміны. Дый аб найменшых драбніцах здароўя распытае й на будучыню парадзіць ды асьцеражэ, быццам той сын так ужо той будучыняй цікавіўся.
Няхай чытачу не здаецца, што Віктар быў расьпешчаны сынок. О не, зусім ня тое. Калі быў ён расьпешчаны, дык толькі ледзь-ледзь, зусім крышачку: ніколі не вымагаў больш, чым патрабаваў, ды навет часамі мог выцярпець і не адзін недахоп. Такім ужо быў Віктар.
Дома пакінуў ён, акрамя бацькоў, малодшага брата. Бацька, здавалася, зусім мала цікавіўся сынам не таму, што матка цікавілася ім ці не замнога, а мо таму, што чакаў, аж пакуль сын вырасьце, і ўжо тады будзе гаварыць зь ім як мужчына з мужчынам. Ніколі ня супярэчыў, ані не загараджваў сыну дарогі да навукі. Для яго гэтае пытаньне не існавала. Што-ж, аб чым-жа тут і раздумоўваць? Грошы ёсьць, хлеб і скароміна ёсьць, вопраткі - хоць заваліся, помач сынава на гаспадарцы не патрэбна, бо й сам яшчэ малады, дык чаму-ж ня вучыцца. Няхай лепшым чалавекам будзе.
Толькі адзін раз, здаецца, Віктар выявіўся ў вачох мамы дрэнным сынком. Ды мо тут крышку й непаразуменьне ў нас. Мо словы «дрэнны сынок» і ня зусім адпавядаюць для яго характарыстыкі пасьля таго, што зрабіў. У кожным выпадку добрая Віктарава мама ўважала, мусіць, што сыну было яшчэ не сямнаццаць гадоў, а мо, паводле яе, трынаццаць. Ды і хто-ж з нас ня ведае мамаў, якія ўжо выгадаваўшы сваіх дзяцей на кавалераў, усё ставяцца да іх як да дзяцей ці, прынамсі, стараюцца бачыць у іх маленькіх хлопчыкаў, якіх час-ад-часу, здаецца, пагладзілі-б і прытулілі, а калі якая малая бяда навернецца, то й пашкадавалі-б зусім ня так, як шкадуюць дарослых кавалераў. Зусім пэўна тады, што гэткая добрая маці адзін дзень будзе няміла рашчараваная й моцна зьдзіўленая. Гэтак было і зь Віктаравай мамай.
Віктар належаў да тых хлапцоў, ці мо ўжо й кавалераў, што рана пачынаюць падабацца дзяўчатам. Мо й ня ўсім дзяўчатам, а толькі некаторым. Ды й паўбяды было-б з усяго таго, калі-б усё толькі й абмяжоўвалася падабаньнем. Але ж не. Глядзіш - як адной ці другой харашуні закруціцца галава, а там ужо й пайшло. Там ужо неяк і ліст проста па-вучнёўску, яшчэ саромячыся, напіша. Неяк той ліст незаўважна ці то ў сшытак, ці то ў кішэню ткне, а ўсё-ж ён да Віктара дарогу знойдзе. Хлапец, удаючы моцна зьдзіўленага й не бяз сораму (ды навет і зачырванеўшыся), прачытае. Дый ці толькі прачытае. Глядзіш, адкуль тут у зусім, здавалася, нясьмелага Віктара той сьмеласьці прыгаршчы набярэцца, ды й адказ напіша.
А там ужо на школьным калідоры Віктар чамусьці палюбіць падаконьнік на самым тым вялікім вакне, прыліпшы да якога ў часе перапынку, можна надта-ж добра да ўсіх дзяўчатак прыгледзецца, дый не так да ўсіх, як асабліва да тэй аднэй - аўтарцы ліста. І каб-жа толькі прыгледзецца, а то й вокам падміргнуць, хоць пасьля мо яшчэ й зачырванеўшыся, засаромеўшыся, на момант адвярнуцца. А там глядзіш, неяк ідучы са школы, й сьцежкі іх разам зьбягуцца. Ды ўжо навет пасьля так бывае здарыцца зь Віктарам, што й адна ці другая лекцыя нявывучанай чамусьці бывае, у клясе заікацца, настаўніку адказваючы, давядзецца. А там, пэўна-ж, была ўжо прычына...
Цяжка было-б устанавіць, ці Віктар пачаў быў свае аморы якраз тым шляхам, аб праўдападобнасьці якога мы тут мяркавалі, адылі адно пэўнае, што зацікаўленую дзяўчыну ня толькі не адштурхнуў ад сябе, а наадварот: калі паехаў сам вучыць у пачатковую школу, то неяк так неўзабаве выпала, што абое апынуліся ў адной школе. Дый тут яшчэ было-б паўбяды. Але трэба ж было здарыцца, каб папаўся ў такую цесную вёску, што давялося з той самай дзяўчынай-настаўніцай адну супольную кватэру наймаць. Як там да гэнага дайшло - няважна, галоўнае, што Віктар зусім зраньня пазнаў найглыбейшыя тайніцы каханьня.
Няведама, хто быў данёс аб тым усім добрай Віктаравай маме. Мо яна й сама неяк пранюхала, дапыталася ці дагледзела. Аднаго прыгожага дня добрае матчына сэрца ня вытрымала, й жанчына зьявілася да сынка на памешканьне. Доўга ня думаючы, пусьціла ў рух добрую бярозавую палку. Дасталося-ж не толькі Віктару, але й ягонай каханай. Пасьля гэнага неяк у вёсцы знайшлося й другое памешканьне. Але якая-б вёска вялікая ня была, каханьне ня ведае ні адлегласьці, ні часу.
Дык і выезд у Вільню быў для добрай Віктаравай мамы на пацеху. Бачыла ў тым, пэўна, ня менш чым збаўленьне сына. Што мог ён рабіць у Вільні - гэта ўжо зусім іншая справа, але-ж там матчыны вочы нічога ня бачылі й вушы ня чулі. А ад Віктаравай каханкі той надта-ж моцна дасталося Сымону. Яна так і думала, што Сымон намовіў сябру вучыцца ў Віленскай Беларускай Гімназіі адно таму, каб разлучыць зь ёй.
Быў Віктар і хвалько першаклясны. Сымон, што сябраваў зь ім ад пятае клясы сямігодкі, сам ня мог-бы дакладна сказаць, калі першы раз заўважыў гэту рыску ў Віктаравым характары. Мо яна паходзіла ад поўнага дастатку й дабрабыту ў сям'і. Ён езьдзіў у школу самакатам, а Сымону цяжка было здабыцца ня толькі на вопратку, але навет на новы школьны сшытак ці алавік. Віктар заўсёды быў добра апрануты й абуты, а Сымону пад час бальшавіцкай акупацыі прыходзілася, ня гледзячы на кпіны ня толькі Віктара, але й іншых школьнікаў, наведваць заняткі ў лапцёх. Ня тое каб Сымон быў надта сарамлівы й моцна зважаў на насьмешкі іншых вучняў. Бяда-ж ня ведае сораму. Адно што неяк часамі цяжкавата й крыўдна было цярпець тыя насьмешкі й самахвальства з боку найбліжэйшага сябры.
Асабліва-ж тое самахвальства выявілася ў Віктара пазьней - на настаўніцкіх курсах і ў Вільні. І прычынаю было, здаецца, ня што іншае, як посьпехі ў першым каханьні. Як расхваліць, бывала, сам сябе Віктар, як зачне апавядаць, які зь яго Казанова, дык часамі аж слухаць брыдка. І найбольш характэрным было якраз тое, што Віктару не належылася аніякіх заслугаў у першым каханьні. Бо сама-ж дзяўчына навязалася, прычапілася, быццам смала тая. Віктар быў тут толькі змушаным, сказаць-бы інэртным, удзельнікам, што бязь ніякага супраціву паддаўся быў дзявочым хітрыкам. Адно ролі былі замененыя. Ня Віктар заляцаўся да дзяўчыны, а тая да яго. І сам пасьля мо не раз шкадаваў, што такі меў пачатак на дарозе амораў, бо, трэба прызнаць, пазьней быў зусім няздольны, каб самому, з сваёй собскай ініцыятывы, пачаць заляцаньні да якой-небудзь дзяўчыны Мо калі й былі ў Віктара якія-небудзь, хоць маленькія, здольнасьці ў гэтым кірунку. Ня быў-жа зусім калекам. Мо й разьвіў бы іх, каб ня тая замена роляў у першым каханьні. Як там ні было, а стаўся зусім няздольным да заляцаньня да дзяўчат. Ня ведаў самых элемэнтарных правілаў падыходу да прыгожага роду, ня кеміў, аб чым гаварыць зь дзяўчатамі, а калі, бывала, каторая падабалася, то ў яе прысутнасьці зусім траціў галаву.
Іншая рыса Віктаравага характару, што кідалася ў вочы, гэта была ягоная поўная згода з жыцьцёвымі абставінамі, ці, лепш сказаць, з курсам собскага жыцьця. Часам здавалася, што ня ён кіраваў сваім жыцьцём, а яно ім. Гэта ня значыць, што быў ён незарадны ды недалужны. О не. Далёка не. У сваіх межах, у пэўных рамках заўсёды патрапіў добра выкарыстаць магчымасьці, прыстасавацца да абставінаў. Але ўжо зусім немагчыма ўявіць, каб Віктар пачаў накідаць лёсу собскую волю або, тым больш, абвяшчаць яму вайну. Да гэтага ня быў здольны. Ані не стараўся глыбей аналізаваць жыцьцё й падзеі або браць іх у свае рукі. Калі дзе трапляліся на шляху перашкоды, дык стараўся іх абмінуць, а калі-ж не ўдавалася - выбіраў найлягчэйшую дарогу.
Калі-б, прыкладам, здарылася, што Віктар цяпер не едзе ў Кэнігсбэрг і не ўцякае ад бальшавікоў, а трапіў зусім у іншыя варункі ды абудзіўся раніцою ў бальшавіцкім цялятніку-цяплушцы, што вёз яго ў Сібір, то й тады, здавалася-б, многа не пачаў-бы думаць, але якраз толькі ў меру і зараз-жа пагадзіўся-б са сваёй новай пераменай лёсу ды стараўся-б выкарыстаць - дзе што далося-б - для свае выгады. Яму, пэўна, ніколі-б ня прыйшло ў галаву, каб неяк вырвацца ці ўцячы з гэнай, абчапанай бальшавіцкімі канвоямі цяплушкі, а ўжо, барані Божа, нагаварыць да таго іншых ці навет павесьці іх, выскачыць першым. Іншая рэч, што каб нехта плянаваў тыя ўцёкі ды ўсе згадзіліся-б уцякаць дружным гуртам, то там, пэўна-ж, і Віктар не застаўся-б ззаду, больш таго - і з вагону выскачыў-бы ўцякаць далёка не апошні.
Гэткі ўжо быў наш Віктар. І ў сумесным жыцьці са сваймі двума сябрамі ён быў, здавалася, залатой сярэдзінай між гарачым, парывістым, бойкім і агрэсіўным Кастусём і флегматычным, павольным, заўсёды задуманым, разважным і цьвёрдым Сымонам.
Цэлае Сымонава дзяцінства было перапоўнена горам і нядоляй. Зь семярых дзяцей, што былі ў бацькі, Сымон быў пятым з чаргі паводле веку. Меў трое сясьцёр і столькі-ж братоў. Бацька меў нейкіх дзесяць гактараў ворнай зямлі й каля дванаццаці гактараў балота - у тым ліку каля чатырох гактараў балотных сенажацяў. Калі-б не тыя вечныя хваробы ў хаце, аб якіх нам раней давялося ўспамінаць, можна было-б сямейку добра прагадаваць і, як кажуць, песенькі сьпяваць. Але Бог хацеў інакш...
Зь дзяцінства малому Сымону помніліся толькі дактары, шпіталі, нараканьні, праклёны, малітвы - усё гэта перамешанае, здавалася-б, без пачатку й канца. Старэйшы брат, сястра й маці ўжо былі адышлі на той сьвет. Асабліва помнілася Сымону маці. Якая гэта залатая, якая працавітая й гаротная была жанчына. Як цяжка змагалася яна зь вечнымі хваробамі, недахопамі, жыцьцёвымі катастрофамі, як старалася вывесьці ўсіх дзетак у людзі. Сымон ніколі ў жыцьці ня здольны быў безь вялікага хваляваньня ўспамінаць пра матку. Дый ці толькі з хваляваньнем, але й з сьціснутымі зубамі. Бо хто-ж іншы, калі не вясковыя знахары, бабы-шаптухі злячылі, са сьвету зьвялі саракадвухгадовую гаротную матку. Толькі тады, калі выразна відаць было, што трэба шукаць нейкага наглага ратунку, павёз яе бацька зноў да гарадзкога лекара, які парадзіў адаслаць жанчыну аж у Вільню, у шпіталь. Нядоўга давялося ёй там ляжаць. Пасьля двух тыдняў адышла на той сьвет. Далёка ад дому, без блізкага чалавека каля смяротнае пасьцелі, яна і ў апошнюю хвіліну жыцьця ня мела нармальнае для паміраючага ўцехі, што прыносіць прысутнасьць блізкіх. Езьдзілі на паховіны бацька са старэйшай сястрой перад самым прыходам бальшавікоў.
Ажно тры гады пазьней, калі Сымон вучыўся ў Вільні, адшукаў магілку маткі на Росах. Пагода амаль злізала надпіс з пахіленага драўлянага крыжа, і Сымон не без цяжкасьцяў пераканаўся, што гэты, а ня іншы грудок быў магілкай ягонай маткі. Пацяшаў сябе думкай, што некалі, мо і ў недалёкай будучыні, паставіць на месцы збуцвелага драўлянага крыжа нейкі трывалы, мо каменны. Нічога з таго не выйшла. Ня ведаў, што хутка й самому прыйдзецца пакінуць Бацькаўшчыну, хоць і не на той сьвет ідучы, як матка...
На давяршэньне ўсіх бедаў зь сямейнымі хваробамі, са знахарамі ды шаптунамі, што больш шкоды, чым карысьці прыносілі малаасьвечанаму народу, была ў сям'і Сымонавага бацькі Спарыша яшчэ й вялікая гісторыя з замужжам найстарэйшай дачкі Веры. Замужжа гэтае характэрнае для беларусаў, і было яно паўтаранае па ўсёй Беларусі ў тысячах розных варыянтаў. Вера выйшла замуж не за чалавека, а за зямлю. З агідай успамінаў пра свайго швагру Сымон.
- Яно-ж сабе Лявон чалавек кепскі, да працы няздатны, п'яніца й гультай, - казаў, бывала, Сымонаў бацька пра будучага зяця, - але-ж зямлі мае дваццаць пяць гактараў. Там ужо яно неяк уложыцьца, утрэцца. Будуць жыць, нідзе ня дзенуцца.
Ажно і не «ўлажылася» і ня «ўцёрлася». І быў Лявон добры, пакуль жончын пасаг прапіў (а былі ў той час яшчэ ў старога Спарыша царскія залатыя пяцірублёўкі, й не адзін дзесятак Веры ў пасаг даў). А як прапіў, тады й жонку пачаў выганяць.
- Ідзі, - крычыць абнаглелы п'яніца, падгавораны вясковымі абібокамі, што да старога Спарыша розныя злосьці мелі, - нясі ад бацькі яшчэ золата! А як не прынясеш, дык ня жывацей! Я зь цябе выкалачу, такую тваю!..
І хадзіла Вера ўся ў сіняках. З прыгожай, як кветка, васемнаццацігадовай дзяўчыны за пару год адабраў Лявон усю маладосьць і сілу. Колькі, бывала, даводзілася малому Сымону нагледзецца й наслухацца, як пакрыўджаная, да паўсьмерці зьбітая старэйшая сястра гадзінамі й днямі плакала, прыбегшы да бацькоў, і жалілася, што яе, маладую, за бандытаву зямлю замуж аддалі.
Але нядоўга Лявону давялося жыцьцём цешыцца. Неяк хапіла яго раз ці два на жывот. Лекар загадаў ад усякае садавіны ўстрымацца. Дык дзе-ж там! Аднойчы, падпіўшы на кірмашы, сьпеленькімі грушамі да адвалу наладаваўся. Там-жа хутка й скончыўся. Сьляпая кішка, мусіць, ня вытрымала, ці што. Так і на паховінах плакала Вера па ім адно для вачэй людзкіх. Жыцьцё ейнае зруйнаваў ды ўдавой з трохгадовым сынам ды старэнькай сьвякроўкай пакінуў. І зь зямлі тэй толк малы быў, бо хутка-ж прыйшлі крывадушныя «вызвольнікі» са зьненавіджанымі калгасамі, дык зямлі хапіла ўсім, ажно пачало адрыгацца.
Мы вельмі павярхоўна пазнаёмілі чытача з тым, што адбывалася й як жылося ў сям'і Сымонавага бацькі. Мы пэўныя, што калі-б хацелі апісваць самыя неабходныя й цікавыя дэталі адносна шматлікіх хваробаў, то мусілі-б сьпісаць вялікую шпітальную кніжку, а калі-б яшчэ давялося заглыбляцца ў розныя асноўныя беды сям'і старога Спарыша, то вунь колькі трэба было-б паперы!
Хто сказаў, што для маляваньня жыцьця ў аповесьці патрэбна фантазія? Само жыцьцё бывае часта перапоўнена такімі капрызамі й фокусамі лёсу, што й найбольшы фантазёр пры найлепшым выдумляньні выявіўся-б мізэрным майстрам. І таму якраз жыцьцё бывае такое непраўдападобнае, такое жахлівае, бо праўдзівае.
Часта Сымону даводзілася думаць над тым, чаму якраз у іхняй хаце ня выводзіліся хваробы й калецтвы. Губіўся хлапец. Дый хто мог адказаць на тое пытаньне? Ахкалі й надзівавацца не маглі суседзі, а старэйшыя бабкі так і вырашылі, што сям'я Спарышова пад нейкім урокам была. Урок нехта, дый годзе.
- Божа мой, Божа, - бедаваў часта Сымонаў бацька, - залом нейкі ў мяне ў сям'і. І чаму гэта ў мяне ня так, як у людзей? Ці-ж я больш за каго награшыў? Калі-ж гэтаму канец будзе?
І ня мог ужо, састарэўшы ад нядолі й цяжкой працы, бацька прадугледзець, што й самому яму, больш чым каму іншаму з сям'і, найбольш трагічны й найбольш жахлівы канец прыйдзе ўжо ў часе другой бальшавіцкай акупацыі ў канцэнтрацыйным лягеры... Ды што й рэшткі сям'і ягонай, тых калекаў і цэлых яшчэ, раней захаваных неяк лёсам, разьвее-раськідае люты лёс па цэлым сьвеце...
Усе гэтыя нядолі-няшчасьці моцна адбіліся на Сымонавым характары. Будучы яшчэ школьным вучнем, ён паставіў, што зямля не для яго, што трэба будзе шукаць іншых сьцежак-дарожак. Гэтым і тлумачыцца тое, што без дазволу бацькавага паехаў і паступіў у Віленскую гімназію. Але ня толькі бацькава, матчына ці сямейнае гора й жыцьцё цікавіла Сымона. Бачыў ён, што й навакол у суседзяў-сялян ня лепш. Дый без хваробаў, як у іх. Бачыў навакол бяду й галечу.
Пад час першай бальшавіцкай акупацыі хадзіў у школу й вельмі падатны быў на ўсялякую прапаганду, навет і на школьную, бальшавіцкую. Дома бачыў зусім адваротны бок жыцьця. Бацька, выпрацаваны да зьнямогі, вечна праклінаў «гэтую нячыстую сілу», вечныя турботы аб тым, як выплаціць падаткі, аддаць «культналогі», «ізьлішкі» й іншае, бясконцае й ня зусім яшчэ малому хлапцу зразумелае, - усё гэта яўна запярэчвала казённай прапагандзе розных школьных і пазашкольных партыйных агітатараў. Народ апынуўся ў яшчэ большай галечы, чымся быў раней за панамі. Самае асноўнае, чаго Сымон Спарыш ня мог зразумець і аб чым нельга было нікога запытацца, гэта - чаму бальшавікі так душылі людзей, чаму вывозілі, чаму абкладалі такімі непасільнымі падаткамі, што прыходзілася сем дзён цэлымі порамі працаваць на тыдзень; агульна гаворачы - чаму не давалі людзям жыць?
Балючымі былі бясконцыя нараканьні бацькі. Звычайна пасьля колькіднёвай адсутнасьці з дому па нейкай бальшавіцкай працоўнай норме, вывазцы лесу або каменьня, стары Спарыш, вярнуўшыся зьняможаным дахаты, хрысьцячыся, вымаўляў: «Госпадзі міласэрны, дзе твая справядлівасьць? Ці-ж доўга ты яшчэ дазволіш, каб нячыстая сіла так народ душыла? Божа-ж мой, Божа, няхай бы ўжо хоць нейкі чорт прыйшоў на зьмену, абы ня гэтая нечысьць паганая. Дзе-ж яна на нас узялася, каб яна скрозь зямлю правалілася!»
Ажно прыйшла й зьмена, й той «чорт» на зьмену, што выявіўся анічуць ня лепшым за тую «нечысьць».
Маладому Сымону спачатку здалося, што пойдзе на лепшае. Неба было праясьнілася. Пачулася нешта роднае, дарагое, цела ад свайго цела, дагэтуль забароненае, апаганенае, стаптанае. У беларускіх школах хлапец выразна ўсьведаміўся. Да гэтага спрычыніліся найбольш лекцыі гісторыі й літаратуры на настаўніцкіх курсах. Настаўнік гісторыі, сам добры беларускі патрыёт, сваім навучаньнем будаваў у сьведамасьці й сэрцы Сымона лепшага, паўнавартаснага чалавека, добрага й сумленнага беларуса, вялікага патрыёта.
І ня дзіва, што цешылася юнакова сэрца, калі бачыў, як навокал расьлі беларускія школы, арганізоўвалася моладзь, грамадзкія інстытуцыі. Здавалася тады яшчэ Сымону, што немцы былі найлепшымі прыяцелямі беларусаў, а хто ведае - мо й найлепшымі людзьмі. Любіў надзвычайна чытаць і чытаў усё, што друкавалася па-беларуску. Нейкі час захапляўся перадавіцамі Ўладыслава Казлоўскага ў «Беларускай Газэце». Здавалася, што каб тады даў яму хто ў рукі стрэльбу й сказаў самому аднаму абараняць, прыкладам, ад бальшавікоў Менск, то пайшоў-бы без найменшага хістаньня.
Хутка прыйшлі рашчараваньні, а пасьля й зьмены поглядаў, калі тое, што юнак меў у галаве дагэтуль, можна было назваць поглядамі. Дачуўся Сымон, што спалілі немцы вёску Залатуху непадалёк Парафіянава, побач чыгункі Маладэчна - Полацак. Аб сапраўднасьці весткі ня было сумлеваў - перадалі яе Сымону людзі, якім поўнасьцю верыў. Спалілі-ж ня толькі малыя ў вёсцы будынкі, але папалілі жыўцом, пазганяўшы ў пуню, усіх жыхароў Залатухі, пераважна жанчын, старых і дзяцей. Хутка цэлая ваколіца з жахам пачала аб тым учынку гаварыць. Сымон глыбока задумаўся. У вёсцы, як апавядалі людзі, зусім ня было партызанаў. Адной віной Залатухі было тое, што ляжала воддаль чыгункі непадалёк лесу, значыцца, бальшавіцкія партызаны маглі раз ці два заглянуць у яе па дарозе да чыгункі, якую падміноўвалі.
Чаму-ж тады гітлераўцы палілі нявінных гаротных беларускіх сялян? Чаму дзяцей і жанчын? Ці-ж і яны былі партызанамі? Ці-ж гітлераўцы ня мелі часу, каб разабрацца, дзе, хто й што, ці паленьне й руйнаваньне ляжала ў іхных інтарэсах? Чаму, чаму й яшчэ раз чаму?
Жахлівае падазрэньне мільганула ў Сымонавай галаве: ці ня ёсьць і гітлераўцы такімі самымі зьнішчальнікамі, крывапіўцамі, эксплуататарамі беларускага народу, як і бальшавікі? Ці ня ёсьць і Гітлер такім самым крымінальнікам, як і Сталін?
Хутка пачалі прыходзіць весткі аб нямецкіх зьверствах з усіх канцоў і ваколіцаў. Яны былі ня менш жахлівымі, чым весткі аб зьверствах над беларускімі сялянамі з боку бальшавіцкіх партызанаў.
«Што з таго, што гітлераўцы дазволілі арганізаваць беларускае школьніцтва й адміністрацыю? - думаў Сымон. - Яны-ж паляць, рабуюць, страляюць людзей, адным словам, робяць зь Беларусі пустыню».
Апавядалі аб страляньні жыдоў. Сам Сымон бачыў, як немцы стралялі савецкіх ваеннапалонных. Каля самай іхняй вёскі прабягаў вялікі гасьцінец. Гэта тут раз давялося бачыць Сымону, як гналі немцы вялікую й шырокую, у дзесяць шэрагаў, калёну савецкіх палонных. Была зіма. Дарогаю валачыліся абдзёртыя, босыя, пасінелыя шкілеты. Здавалася, што ня было ім ні канца ні краю. Іх накіроўвалі ў лагер у Бярэзьвечах. Вясковыя жанчыны, панабіраўшы ў пелены бульбы ці хлеба, падыходзілі да дарогі й шпурлялі галодным. Шкілеты гуртамі кідаліся на хлеб і бульбу, а нямецкія канвойныя касілі іх з аўтаматаў, пакідалі кучы трупаў і йшлі далей... Ці мала чаго бачыў яшчэ Сымон...
Хто-ж мог-бы пералічыць усе тыя жахі й зьверскія ўчынкі акупантаў, аб якіх давялося чуць. Прыходзілі на памяць нядаўнія бальшавіцкія ўчынкі ў Бярэзьвечах, дзе ў колішнім манастыры, пераробленым на вязьніцу, людзі пазнаходзілі кучы трупаў з паабразанымі насамі, языкамі, жаночымі грудзьмі, павыколванымі вачыма, павыломванымі пальцамі. Прыгадвалася цяжкое жыцьцё пад савецкай акупацыяй, вывазы ў Сібір, вечныя нараканьні бацькі. І ў параўнаньнях маладога Сымона абодва акупанты выглядалі аднолькавымі. «Чорт іх ведае, - думаў юнак, - адна нячыстая сіла, а другая яшчэ горшая. Мусіць, каб паставіў на вагу, дык ніводзін не пераважыў-бы, абое, як кажуць, рабое».
Сымон аж усьцешыўся, што ён сам, без ніякіх падказваньняў збоку, дайшоў да такіх высноваў. Радасьць была тым большая, калі пераканаўся ў далейшым, што ягоныя новапрыдбаныя погляды адносна немцаў былі зусім правільнымі. Калі-ж адна думка была даведзена да канца, калі была пастаўлена над гэтым кропка, дык перад юнаком зьявіўся цэлы сьцяг зусім новых пытаньняў: хто-ж тады прыяцель беларусаў? Дзе-ж народ павінен шукаць ратунку? І ці наагул быў ратунак?
У гэны час ня мог юнак знайсьці адказу на такія пытаньні. Яны адно прынесьлі недавер і насьцярожанасьць да ўсяго чужога ды яшчэ большую любоў да роднага, блізкага, свайго пакрыўджанага народу.
Ня было ў Сымона ніякіх пытаньняў у дачыненьні да самога сябе. Даўно наважыў лічыць на свае сілы. Добра разумеў вартасьць навукі, а таму й пастанавіў прадаўжаць яе далей. «А там ужо будзе відаць», - думаў сабе.
Але й час навукі ў Вільні быў кароткі. Ясна было, што немцы зьбіраліся адступаць, а калі-б і не, дык падходзілі тыя гады, калі трэба было браць стрэльбу ў рукі. Хто быў дужэйшы, значыцца, хто трымаў зброю ў руках, той і лічыўся лепшым. Гэтую простую праўду пазнаў быў Сымон, назіраючы за рознымі падзеямі, якія заўсёды стараўся аналізаваць. Калі ў Вільні пачаўся прыём у Школу Камандзераў БКА, калі гэтую справу тройка студэнтаў пачала разважаць, дык выявілася, што погляды ўсіх сыходзіліся. Так неяк выйшла, што ніхто й нікога не намаўляў. Пасьпяшылі ў памяшканьне Віленскага Беларускага Нацыянальнага Камітэту на мэдыцынскі агляд, дзе й былі прынятыя ў БКА.
Шостага ліпеня Школа прыехала ў Вірбален - мястэчка на летувіска-прускай мяжы. Кадэты затрымаліся ў вайсковых бараках. Толькі параненыя былі накіраваныя ў шпіталь недзе ў ваколіцы Кэнігсбергу. Разам зь імі паехаў і Камовіч, зь якім, як пасьля выявілася, хлопцы разьвіталіся назаўсёды. Параненых пасьля не далучылі ўжо да Школы Камандзераў, і ніхто ня ведаў, што зь імі сталася. У Вірбалене Школа затрымана была на чатыры дні.
Быў гэта добры адпачынак. Пагода была цудоўная. Заняткаў - ніякіх. Рэкруты аглядалі самі сябе, чысьціліся, парадкавалі свае рэчы, падлічвалі страчанае, загаралі на сонцы, без канца дзяліліся перажываньнямі з жахлівай бамбардзіроўкі ў Вільні, з дарогі. Коратка кажучы - гаілі свае духовыя раны. А раны гэныя ўжо былі паказаліся ці ў аднаго. Такая раптоўнасьць выпадкаў за апошні тыдзень скаланула не аднаго - да самае асновы духовае істоты. Значны ўплыў на настрой гэтага юнацкага адзьдзелу прыносіла й няпэўнасьць заўтрашняга дня, няведамасьць будучыні. Ясным было ўжо, што не вярнуцца ім ані заўтра, ані пасьлязаўтра на пакінутую Бацькаўшчыну, хаця-б навет і ў абяцаную перад выхадам зь Менску Горадню. Што-ж было наперадзе? Куды вёў іхны шлях? Што сталася зь іншымі адзьдзеламі БКА? Дзе была беларуская цэнтральная адміністрацыя, г. зн. БЦР, штаб БКА і іншыя? Пытаньняў было без канца.
Вечарам, блізка на захад сонца, каля аднаго з баракаў на зялёнай траўцы сядзела грамада хлапцоў. Гаварылі аб тым-сім, пераважна-ж аб пакінутай радзіме, бацьках, агульным палажэньні, будучыні. Сярод іх былі капітаны Мікула й Ласкутовіч. Маладым рэкрутам хацелася пачуць што-небудзь і ад сваіх афіцэраў, што-небудзь пацяшаючае, запэўніваючае, падбадзёрваючае. Таму, калі Мікула па-сяброўску пачаў гутарку, адкуль ні ўзяліся дзесяткі слухачоў, што хадзілі воддаль. Цеснай сьцяной абкружылі абодвух капітанаў і замяніліся ў слых.
- Так, хлопцы, - гаварыў Мікула, - мы сяньня рассыпаліся, хаця дагэтуль і мелі нейкую дзяржаўную арганізацыю. Не ведаем цяпер, дзе знаходзіцца Беларуская Цэнтральная Рада, дзе ёсьць нашыя вайсковыя адзінкі. Мы страцілі адзін аднаго, бо ўцякалі. Цяпер трэба чакаць, пакуль усё стабілізуецца, і толькі тады я ясна пастаўлю пытаньне аб існаваньні афіцэрскае школы, бо цяпер яна, як такая, фактычна перастала існаваць. Трымайцеся ў цесным сяброўстве, не адыходзьце адзін ад другога.
- Перад гэтым адзін з вашых сяброў сказаў, што ён страціў ужо бацькоў, Бацькаўшчыну і ўсё, што меў. Такім чынам, засталося толькі страціць галаву, на якой яму ўжо мала залежыць. Праўда, запал вельмі патрэбны, але памятайце, што галоў ня трэба траціць надарма й бяз сэнсу. Якраз цяпер мы павінны старацца, каб іх як найбольш захаваць, бо ў будучыні будуць нам вельмі патрэбныя.
- У Вільні мы пацярпелі першыя, здаецца, дарэмныя ахвяры, - гаварыў далей капітан. - Але, з друтога боку, падумаўшы, дык і ня былі яны зусім дарэмнымі. Не былі-ж-бы мы на віленскай станцыі, калі-б не апранулі жаўнерскай вопраткі. А калі ўжо носім гэту вопратку, то й мусім быць падрыхтаванымі на ахвяры. Памятайце, што ахвяры ніколі не прападаюць дарэмна. Яны родзяць шэрагі новых змагароў, вядуць наперад, да вольнасьці новыя пакаленьні. Вы тут амаль усе зь сярэдняй асьветай. Вы ёсьць тая залатая моладзь, якая ў будучыні павінна шмат зрабіць для Бацькаўшчыны. Перад намі ўсё жыцьцё, й вы ідзеце за яго змагацца. Тым часам трымайцеся ў цесным сяброўстве, слухайце сваіх камандзераў. Цяпер дысцыпліна нам найбольш патрэбная. Амаль кожнага з нас сустрэў той самы лёс, і мы йдзём да аднае мэты. Наша школа не пачала яшчэ працы, якую павінна была пачаць. Мы яшчэ не сабраліся, калі здарылася...
- Чаму-ж беларуская армія не зарганізавалася раней? - спытаў адзін з слухаючых.
- Ня мы тут вінаваты. Нашы вайскоўцы ўжо ўлетку 1941 года езьдзілі ў Менск і пачалі старацца дастаць дазвол. Пісалі ў розныя куткі, хадзілі, абівалі парогі, пісалі ў Бэрлін. Нашых просьбаў ня слухалі. Я, прыехаўшы ў Менск і пабачыўшы, што ўсе дзьверы зачыненыя ды няма чаго рабіць, вярнуўся ў Нясьвіж, дзе надалей працаваў настаўнікам. Аж пазьней немцы схамянуліся. Ды ўжо пазнавета было. Сягоньня не прайшло трох месяцаў ад пакліканьня Беларускае Краёвае Абароны. Армія толькі пачала арганізавацца, а трэба-ж вам ведаць, што для арганізацыі й вышкаленьня арміі патрэбны ня месяцы, а гады. У выніку ўсяго гэтага што-ж мы маем сяньня? Ёсьць адзінкі, хаця яшчэ недашколеныя, але й тыя рассыпаныя. А дзеля таго, каб што-небудзь дасягнуць, трэба, каб усе сілы цяклі ў адну крыніцу. І дзеля таго паўтараю: сяньня згуртаванасьць і здысцыплінававасьць - гэта асноўнае. Трымайцеся, а там яшчэ ўсё будзе наперадзе.
Кароткая Мікулава гутарка ўсё-ж выдатна адбілася на настроях хлапцоў. Трэба заўважыць, што ня былі яны яшчэ выпрабаванымі ў змаганьні жаўнерамі, што даюць сабе ўсюды раду. Асабліва ў гэныя першыя дні на чужыне патрабавалі яны цёплага слова, сяброўскае падтрымкі ад сваіх афіцэраў. Дык і ня дзіва, што зараз пасьля капітанавай гутаркі пачаліся песьні.
Песьні трывалі коратка. Прыйшоў капітан Шнайдар у суправодзе трох нямецкіх інструктараў-падафіцэраў: Кацынскага, Будкэ й Турна. Пры пасярэдніцтве беларускіх афіцэраў загадаў ён, каб увесь алькаголь, якім удалося прызапасіцца на станцыі ў Вільні, быў зараз-жа здадзены ім, немцам. Матываваў загад тым, што алькаголь быў маёмасьцю нямецкага Вэрмахту, што быў узяты на пажары без дазволу, й дзеля таго цяпер ён, Шнайдар, загадвае ўсё гэта вярнуць гаспадаром. Акрамя таго, рэкрутам - і ён асабліва падчыркнуў гэнае слова - не дазволена было піць. На выкананьне загаду немец даваў паўгадзіны. Зараз-жа казаў ісьці ў баракі ўсім, што мелі каньяк, ды прыносіць і складаць яго тут-жа на травіцы каля яго, Шнайдара.
- А скула яму ў бок! - адазваўся нехта. - Я свой добра схаваў, і фігу знойдзе.
- Трэба было самому набраць, - падтрымаў іншы. - Іш ты, які ласы на чужое знайшоўся!
- Няхай ідзе шукае. Я ня маю.
- Выпіць, значыцца, захацелася. Ідзі ды купі! Во!
- Я яму аддам каньяк? А трасцу ў бок чорту нямытаму!...
Рэакцыя была аднолькавая. Ніхто ня рупіўся выконваць загад немца. Кожны па-свойму камэнтаваў яго, й ніводзін ня скупіўся на сакавітыя словы. Капітана Шнайдара і ўсіх інструктараў-немцаў хлопцы моцна ня любілі. Найбольш не падабаўся ім той панскі прускі падыход, зь якім яны адносіліся да ўсіх беларусаў, пачынаючы ад афіцэраў, а канчаючы радавымі. Найбольш калола ў сэрца непашанотнае дачыненьне немцаў да беларускіх афіцэраў. Чым больш пачыналі ня любіць немцаў, тым больш прывязваліся да сваіх і шанавалі іх.
Калі Шнайдар пабачыў, што ніхто й ня думаў выконваць ягонага загаду, дык выслаў у баракі сваіх трох немцаў і пару беларускіх падафіцэраў, каб абшукалі ўсе клункі. Калі немцы стараліся перапароць увесь рэкруцкі багаж, то беларусы быццам ім памагалі, але вось толькі так, нехаця, дзеля людзкога вока. Лішне й гаварыць, што знайшлі колькі пляшак каньяку, хоць, пэўна-ж, далёка ня ўвесь, вывезены зь Вільні, - з той простай прычыны, што шмат яго было па дарозе выпіта, а некаторыя з хлапцоў, хітрэйшыя, што стараліся гэту небясьпеку прадугледзець, былі пахавалі свой у мясцох, дзе немцам і ня сьнілася шукаць.
У гэны вечар п'янствавалі немцы аж за поўнач...
Быў вечар. Школа Камандзераў БКА заладавалася ізноў на цягнік. Адным эшалёнам мелі ехаць і некаторыя паліцаі ды жаўнерскія сем'і. Цягнік чакаў на станцыі ў Вірбалене пару гадзінаў.
Сымону Спарышу давялося мець цікавую гутарку з адным паліцаем, нейкім Красоўскім. Сустрэў яго, шпацыруючы каля вагону, і той першы пачаў гаворку.
- А вы адкуль? - спытаў Красоўскі зусім бязь ніякіх уступных слоў.
- Адусюль, з цэлае Беларусі, - адказаў Сымон. Яму і ў галаву ня прыйшло, што гэты шыракаплечы, сярэдняга росту, чарнявы, сыценькі паліцайчык мог цікавіцца ягоным, Сымонавым, асабістым паходжаньнем.
- Я пытаюся, адкуль, зь якога гораду гэта ваша паліцыя?
- Мы не паліцыя.
- Як то? Вы-ж носіце паліцэйскае ўбраньне, - насядаў Красоўскі.
- Толькі да часу, бо зялёнага нам яшчэ ня выдалі.
Адно цяпер заўважыў Сымон, што малы паліцай быў добра падпіты. Відаць, што практыку меў добрую, бо трымаўся нядрэнна. Да іх далучыўся трэці. Сымон ведаў яго з выгляду - гэта быў адзін з менскай школы БКА, але ў той час ня мог прыпомніць прозьвішча.
- То хто-ж вы, калі не паліцыя? - прадаўжаў паліцай. - О-о-о-о, - быццам зьдзівіўся ён, прыглядаючыся да Пагоні на юнаковай шапцы, - і коніка нейкага тут на шапцы бачу...
- Па-першае, гэта ня конік, а Пагоня. Для нас яна шмат даражэйшая, чымся нейкая нямецкая курыца ці свастыка, - адказаў задзёрыста Сымон. - Па-другое, мы не паліцыя, а Афіцэрская Школа Беларускай Краёвай Абароны зь Менску.
- Афіцэрская школа? - зьдзівіўся Красоўскі й сплюнуў убок. - Го, го!
Сымон мяркаваў, зь якіх прычын так не падабаўся яму гэты прыпадковы размоўца. Ці гэтаму віной былі легкадумна-недарэчныя пытаньні адносна яго й школы, ці хамска-зухаватая пастава паліцая.
- А адкуль-жа вы будзеце? - пачаў Сымон.
- Зь Ліды.
- Вас тут многа такіх?
- А дзе там. Паразьбягаліся хто куды, адны дадому, другія ў лес, у польскія легіёны.
- То ў вас там і польскія легіёны былі?
- Каб ты ведаў. Многа хлапцоў пераходзіла туды з паліцыі.
- Чаму-ж яны пераходзілі?
- Усяк бывала. Кожны йшоў, куды яму было выгадней. Некаторыя йшлі проста таму, што ім падабаліся ў польскіх легіёнаў мундзіры.
- Бач ты! Вось дык гэта ўжо й людзі!
- А што-ж у тым благога?
- А вам падабаліся мундзіры? Вы бачылі іх калі? - распытваў юнак.
- Бачыў не раз. Я й сам думаў пайсьці, але неяк усё адкладаў, а цяпер гэта так раптоўна...
- Дык вось, значыцца, якія былі ў вас людзі! - дзіваваўся кадэт. - Пераходзілі да палякаў за мундзіры.
Сымон усё думаў, як ацаніць паліцая: ці гэта быў дробненькі дурань, у якога зьлятала шмат цікавага з п'янага языка, ці той, што мо пайшоў у паліцыю з нажывы, зладзейства, рабаваньня беларускіх сялян, ці што іншае. Яго найхутчэй можна было аднесьці да дробных, але надта назойлівых рабаўнікоў і шкоднікаў. З гэтакага матэрыялу выводзіліся сэксоты, чужыя агенты, правакатары.
- І разумна рабілі, што да палякаў ішлі. А што вы там нейкую Беларусь выдумалі... - плёў далей Красоўскі. - Калі яна была, тая Беларусь? Га?
- Як гэта вы гаворыце, выдумалі? - узлаваўся Сымон. - А хто вы, ня беларус?
- Я ніколі хамам ня быў, - адрэзаў той.
- Ах ты, сссукін сын! - гукнуў Сымон і ледзь ня кінуўся на паліцая.
- Чакай, братка, ня кідайся! - хапіў юнака за руку Курэц (так звалі трэцяга прысутнага), што да гэтага часу прыслухоўваўся моўчкі.
- Вось ты гадзіна, псіна панская! Каб цябе гром спаліў! - закончыў Сымон і адышоў ад гэтых двух. Яшчэ азірнуўся й бачыў, як Курэц гаварыў з Красоўскім. Здалося, што тыя двое былі знаёмымі. Сымон расказаў Віктару пра сваю прыгоду. Той сядзеў у адчыненых дзьвярох таварнага вагону й гойдаў даўгімі нагамі, стараючыся дастаць мыскамі да жвіру, панасыпанага кучкамі каля шпалаў.
- Што-ж, пойдзеш біцца зь ім? - адказаў Віктар. - Яшчэ ўся вайна перад намі. Хопіць боек, ня бойся.
Позным вечарам цягнік рушыў у заходнім кірунку. На працягу наступных дзён ён затрымаўся ў Кэнігсбэргу, пасьля завярнуў на паўдзённы ўсход і, даехаўшы да Лік (Элк) на поўнач ад Граева, зноў крута павярнуў на захад на Аленштайн (Ольштын), а адтуль у Польшчу. Была-ж карацейшая дарога з Кэнігсбэргу на поўдзень. Але, мусіць, недзе была зьмена загадаў.
Калі-б вы хацелі ў колькі словах схарактарызаваць найбольш трапна тое, што адбывалася ўлетку 1944 году на Мазуршчыне і ва Ўсходняй Прусіі, то можна было-б за прыклад даць наступны анэкдот.
Адзін жаўнер пытае другога:
- Куды ты едзеш?
- Слухай, сябра, - адказвае яму другі, - калі ў цябе ніхто ня пытае, куды ты едзеш, дык і ты ня пытайся. Вязуць, дык і едзь. Якая розьніца - куды?
Але ці-ж гэта анэкдот? Цэлыя масы ехалі, а яшчэ больш ішло. А куды? Хто-ж мог адказаць на гэтае пытаньне. Усе ведалі, адкуль - абы ўцячы, абы далей ад гэнай «нячыстай сілы». Калі-б вам давялося тады сядзець дзе пры дарозе й прыглядацда гэнаму мору людзей, пабачылі-б вы ня толькі розныя вайсковыя й паліцыйныя адзьдзелы з цэлай Беларусі, пачынаючы ад Бранску й Смаленску, але пачулі-б усе дыялекты нашай Бацькаўшчыны, ды, апрача таго, украінскую і расейскую мовы. Пабачылі-б старых і малых абаіх родаў, босых і абарваных, галодных і сытых, хворых і здаровых. Убачылі-б вы палешука, што на возе побач з рознымі клункамі вёз сьвінку, а ззаду за возам валок прывязаную кароўку, і спачувалі-б зморанаму пешаходу, што, разуўшыся, мачыў ногі ў прыдарожнай каўдобіне. Калі гэныя бясконцыя табуны ўцекачоў былі да нечага падобныя, дык хіба да цыганскіх вабозаў. Усё рухалася на захад, а там-сям пакуль што й таўклося на месцы.
Для ўсіх супольнымі былі тры рэчы: трывога, няпэўнасьць і турботы аб пражыцьці. Ня відаць было страху перад ворагам. Магчыма, што абыякавасьць і штодзённыя клопаты адпрэчылі страх. Найбольш шкодным было тое, што ніхто ня ведаў, дзе, што і як адбывалася. Стварыўся першаклясны грунт для розных, цяжкіх для пацверджаньня плётак і здагадак ды звычайных меркаваньняў.
Нельга сказаць, каб шмат хто з гэных качэўнікаў верыў, што немцы раптам падужэюць і затрымаюць бальшавіцка-маскоўскую хвалю наступу, але ўсё-ж, як у Беларусі кажуць. - галоднаму хлеб на ўме. Гаварылася й мяркавалася ўсяк. Бывала часта, што розныя гутаркі выклікалі й паніку. Ды й былі на гэта прычыны. Бальшавіцкія адзьдзелы наяжджалі, прарываючыся праз хаатычную нямецкую лінію абароны, на найбольш адсталых уцекачоў і там-жа на месцы распраўляліся зь імі па-свойму. Дый ня дзіва. Заседжаныя ў вакопах на ўсходзе Беларусі, яны зрушылі зь месца, а пазнаўшы смак перамогі, дэмаралізаваліся рознымі здабычамі, сьпяшаліся хоць на кім спагнаць злосьць за ўсе злачынствы, што нарабілі гітлераўцы ў Беларусі і ў тых абшарах Расеі, што яны акупавалі. Усіх уцекачоў лічылі за калябарантаў Гітлера.
Немцам здавалася (дарэчы, зусім правільна), што грунт пачаў хістацца ў іх пад нагамі. Яны рабіліся нэрвовымі й азьвярэлымі. І калі мо яшчэ той зямельны грунт не ламаўся, то ўсё-ж нельга забывацца, што мусілі яны спраўляць хаўтуры па сваіх вялікіх марах і лятуценьнях аб вялікай Нямеччыне, аб гэтак званай «Новай Эўропе», дзе немец меў быць панам, а ўсе іншыя, здэградаваныя да пазыцыі «унтэрмэншаў», мелі на яго працаваць.
І як-жа горка было расставацца тэўтонскай душы зь лятуценьнямі, што былі так блізка да рэалізацыі! Якой чорнай мусіла выглядаць будучыня! І што немцам было з таго, што вусаты капрал абяцаў нейкую новую, найжахлівейшую зброю, якой меў скрышыць, спапяліць цэлы сьвет, калі гэны сьвет перад тым не ўпадзе перад ім, капралам, на калені? Ён-жа ці адно абяцаў і раней, улучна з той тысячагадовай вялікай Нямеччынай і «Новай Эўропай». Дык і хто, здарова думаючы, мог яму цяпер верыць? Пэўна-ж, шмат было закаранелых нацыстых, што верылі кажнаму слову Гітлера, але-ж, як кажа прыказка, як топішся, то й саломкі хопішся. Дык і хапаліся за тыя новыя абяцанкі свайго «фюрэра», быццам за саломку.
Але, з другога боку, падумаўшы, ці-ж льга сказаць, што нацысты ўмелі цьвяроза й здарова думаць? Адурманеныя спачатку гітлераўскай ідэяй аб нямецкім супэр-народзе, супэр-расе, аб нямінучасьці нямецкага панаваньня над усімі іншымі, яны цяпер не маглі пагадзіцца з рэальнасьцю, якая гаварыла, што хутка прыйдзецца падняць рукі ўверх, атрымаць заслужаную кару, а там ужо пасьля й навучыцца жыць як людзі з усімі ў згодзе. Дый здабыча-ж была так блізкая, мэта, здавалася, ужо так недалёкая.
Тыя, што працёрлі вочы і ўсё былі яшчэ былі адурманеныя, не патрапілі яшчэ пераацаніць абставінаў, што верылі яшчэ капралу, змагаліся, як цяжкараненыя дзікія зьвяры, якіх стараліся адагнаць ад пажывы, ад нішчэньня ўсяго жывога, ды пасьля асвоіць. А пры гэным змаганьні не маглі стаяць побач бязьдзейна й самыя звычайныя немцы - сяляне й работнікі, якія і з гэнай вайны, калі-б яна й была выйграна, мала, а мо й нічога не скарысталі-б. То была ня іхняя вайна. Гэта была бойня разьюшаных нацыстых, функцыянэраў-партыйцаў і вялікіх хвабрыкантаў, высокае вайсковае клікі й найбольш і перадусім вайна няпоўнага розуму капрала-«фюрэра». То была іхная вайна супраць усяго, што стаяла на шляху да панаваньня хоць пакуль што над часткаю сьвету. Што мог-бы тут скарыстаць і ці скарыстаў бы той найніжэйшы, найбяднейшы, найбольш эканамічна эксплуатаваны пласт народу?
Жахлівасьць татальных войнаў ляжыць у тым, што ў іх найбольш церпяць найменш вінаватыя й найбольш пакрыўджаныя, найбольш пераносяць і гаруюць самыя бедныя і з прычыны гэнай беднасьці найменш разьвітыя. Дык і што такія людзі робяць, калі набліжаецца ўпадак, прыходзіць канец іхным панам, тым, што пагналі іх на непатрэбную бойню? Тут хіба нельга абагульняць. Мерка, якой можна было-б паслугоўвацца ў дачыненьні да іншых народаў, тут непрыдатная. Хіба-ж ёсьць на сьвеце другі такі здысцыплінаваны народ, як немцы? І ці шмат такіх ваяўнічых, як яны?
Кажуць, што мужнасьць і сілу духу ваякі пазнаеш у часе паразы. З тым нельга не згадзіцца. Немец будзе ведаць, што заўтра трэба адступаць, што трэба будзе дынамітам узарваць усе вайсковыя ўладжаньні, але сяньня яшчэ будзе будаваць баракі. Хоць будзе бачыць, што скора трэба йсьці ў палон да праціўніка, але ня кіне стрэльбы, пакуль мае патроны. Немец, нарэшце, калі ўжо трапіць і ў палон, то будзе падпарадкоўвацца ўсім загадам канвойнага, рэдка плянуючы ўцёкі. Ён-жа, калі й краіна ягоная пераможана ды разьбіліся ўсе нядаўнія пляны й лятуценьні, адразу, быццам тая мурашка, бязь лішніх нараканьняў і разважаньняў, бярэцца за адбудову разбуранага жыцьця. У гэтым і ляжаць жывучасьць, сіла й дынамізм нямецкага народу.
Але, пэўна-ж, немцы таксама й перадусім людзі, й таму ўсё, што людзкое, ім ня чужое. Дык і цікава было назіраць іх у гэны крытычны час улетку 1944 году. Рэкруты са Школы Камандзераў БКА мелі добрыя магчымасьці такога назіраньня.
Калі чыгуначны эшалён са школай й вайсковымі сем'ямі ды паліцыяй затрымаўся ў Плоцку над Віслай, сем'і назаўтра былі адзьдзеленыя й накіраваныя на захад. Ніхто дакладна ня ведаў, куды яны паехалі, хоць найчасьцей называлі Лодзь. Капітан Ласкутовіч, камандзер Школы БКА, зьнік разам з сем'ямі. Кадэты мелі на гэта іншае слова. «Змыўся, - казалі, - дзесь наш камандзер, а капітана Мікулу пакінуў». Ажно ўзімку 1945 году паказаўся на вочы беларускім вайскоўцам капітан Ласкутовіч у Бэрліне.
На трэці дзень побыту Школы БКА ў Плоцку прыехаў туды камандуючы БКА маёр Кушаль. ЁН, пабыўшы ў Кэнігсбэргу колькі дзён і ня маючы там ніякай работы, страціўшы з сваймі адзьдзеламі лучнасьць, наважыў шукаць адзьдзелаў БКА й пасьля шматлікіх клопатаў натрапіў на сьлед Школы. Ня трэба забывацца, што ўсюды па чыгунках і дарогах панаваў хаос, слаба працавала сувязь. Паколькі беларускія адзьдзелы былі залежныя ад немцаў, а не самастойныя, лучнасьць яшчэ цяжэй было ўтрымаць. Немцы рабілі, што ўздумалі, часта ігнаруючы беларускіх афіцэраў.
Капітан Мікула зрабіў маёру Кушалю справаздачу аб прыгодах афіцэрскае школы, перадусім аб цяжкім першым маршы зь Менску ў Вільню, аб бальшавіцкай бамбардзіроўцы Вільні, у якой загінула колькі кадэтаў, а іншыя, цяжка параненыя, выбылі з шэрагаў. Адылі капітан Мікула ані разу ня ўспомніў, што капітан Ласкутовіч быў далучыўся да афіцэрскае школы .ў Вільні й што зноў яе пакінуў у Плоцку. Кушаль так і думаў, што Ласкутовіч зь Менску не далучаўся да Школы, а трымаўся недзе асобна.
Цягнік адагнаны быў на бочную чыгунку непадалёк маленькай станцыі на ўсходняй ускраіне Плоцку. Загад: чакаць. Рэкруты ня мелі-бы шмат супраць чаканьня, калі-б ня голад. Вось тры дні ўжо нічога ня елі. Зусім ня дзейнічала кухня, ажно на чацьверты дзень зьявіўся нейкі рэдзенькі суп. Харчавых пайкоў ня было. Хлопцы снавалі каля вагонаў, быццам цені. Як на злосьць, няміласэрна пражыла сонца.
Самыя перадавыя й найбольш пранырлівыя пачалі выдумляць, як і дзе што-небудзь прыдбаць зьесьці. Калі пасьля вычарпаньня ўсіх магчымых і немагчымых захадаў, прыйшлі да выснаву, што амаль няма шансаў заспакоіць голад, зрок іхны затрымаўся на зялёным бульбянішчы мо поўкілямэтра воддаль ад чыгункі.
- Глянь там! - паказаў адзін.
- Што там? - пытаўся іншы.
- Бульба! Хадзем ды накапаем.
- Далібог, бульба. Як мы раней не дадумаліся!
Хутка дзесяткі вуснаў згаладалых кадэтаў з насалодай паўтаралі адно слова: «бульба». Ужо абмяркоўвалі, як накапаць і зварыць. Усе згадзіліся, што трэба чакаць змярканьня, каб не адразу заўважылі немцы. У гэны вечар поле бульбы, што знаходзілася каля чыгункі, дзе затрымаліся менскія кадэты, пацярпела вялікія страты. Мо гэныя страты былі-б меншыя, калі-б самая бульба была, агульна беручы, большая за італьянскія гарэхі. Але мазурская зямля ў гэтай галіне не такая ўрадлівая, як беларуская. Давялося кадэтам шмат павырываць каліўя, каб накапаць хоць па пару прыгаршчаў. Цэлую ноч пяклі й варылі бульбу, й ніколі раней у іхным жыцьці яна ня была такой смачнай.
Ужо на наступны дзень капітан Шнайдар зрабіў агульную зборку й пад пагрозаю вялікае кары забараніў капаць бульбу.
Хлопцам у меншай меры была крыўдная сама забарона, чымся тыя прычыны, дзеля якіх нельга было пажывіцца. Шнайдар тлумачыў, што яны - афіцэрская школа - знаходзяцца ўжо на тэрыторыі Нямеччыны. Паколькі-ж гэта Нямеччына, - выходзіла з гутаркі Шнайдара, - а вы крадзеце нямецкую бульбу, дык гэтым самым абкрадаеце нямецкую дзяржаву. Паводле капітана Шнайдара, немцам можна было абкрадаць усіх, у тым ліку насамперш беларусаў, але ўжо ніяк нельга было наадварот. Лішне гаварыць, што нямецкі камандант не хацеў помніць, што абавязкам нямецкае дзяржавы было накарміць кадэтаў, як і ўсіх іншых жаўнераў, што маршыравалі побач немцаў. Ён наўмысьля забыўся, што людзі нічога ня елі ўжо на працягу трох дзён.
Каб яшчэ больш падкрэсьліць, што абазначала ягоная цэлая гаворка, ды каб рэкруты не забываліся, дзе яны ёсьць, Шнайдар колькі разоў паўтараў:
- Тут вам не Расея («кайн Руслянд»). Гэта вы раз назаўсёды памятайце!
Заўвага адносна «Руслянд» найбольш пакрыўдзіла кадэтаў. Не йшло тут ужо аб самую галоўную думку капітана, якую можна было-б коратка выразіць так: тут не Расея, а Нямеччына й што нам, немцам, можна было рабіць у Расеі, таго вам, «унтэрмэншам», нельга рабіць у Нямеччыне. Найбольш укалола тое, што немец лічыў іхную Бацькаўшчыну Расеяй - «Руслянд». Гэта кадэты прынялі як зьнявагу.
Ці-ж Шнайдар не ведаў, што ўсе яны зь сярэдняй асьветай, сьведамыя беларусы, вялікія патрыёты, што прыйшлі добраахвотнікамі й не ў нямецкую армію, а ў сваю? Ясна, што ведаў. Але ці ня вылазіла тут наверх тая ігнаранцыя прускага афіцэра, які, пакінуты самому сабе, без загадаў (а нямецкі афіцэр без загадаў - быццам рыба без вады), ня ведаў, як даць рады, ды толькі тое й рабіў, што паказваў сябе перад гэтымі людзьмі з усходу «обермэншам». Кадэты яшчэ больш паглыбілі сваю нянавісьць да немцаў, зроджаную яшчэ на Бацькаўшчыне. Яны з гэтым надта й ня крыліся.
Варта прыгадаць яшчэ адзін выпадак, які кадэты ўзялі на асаблівую ўвагу. На трэці дзень побыту ў Плоцку юнакі заўважылі пры станцыі трох беларускіх афіцэраў: маёра Кушаля, лейтананта Р-ка і ст. лейт. Гуцьку. Яны гутарылі міжсобку. Тут-жа збоку ацялюгваўся й Шнайдар у таварыстве якогасьці немца. На станцыі былі жанчыны й дзеці з тых сем'яў, што яшчэ не ад'ехалі, у тым ліку й немкі. Некалькі зь іх, абчапіўшыся клункамі, сядзелі пад малой стрэшкаю вакзалу. Яны намагаліся схавацца ад сьпякоты пад вузенькім ценем. Старшы лейтанант Гуцька заўважыў нешта сьмешнага ў немак і ня стрымаўся, каб голасна тое камэнтаваць і пасьмяяцца. Шнайдар, што стаяў побач, выразна спасьцярог той сьмех і падумаў Бог ведае што.
- Du lachst ueber Deutsche Frauen, Mensch! Du, Weissruthene... - пачырванеў і ўспыхнуў Шнайдар. - Du kannst die Ehre eines Offiziers nicht verletzen.*
* Ты сьмяешся зь нямецкіх жанчын. Ты, беларус... Ты не павінен зьневажаць гонару афіцэра (ням.)
Гуцька зьбянтэжыўся й адышоў ад немца.
Памінаючы, што немец гаварыў да беларускага афіцэра на «ты», што было яўнай зьнявагай і паніжэньнем, зь якой злосьцю ён накінуўся! А якое меў на гэта права? Тыя кадэты, што бачылі й прыслухоўваліся побач, не забыліся з найменшымі дэталямі расказаць аб гэтым сваім сябрам. Гэткім чынам Шнайдар пасеяў у шматлікіх сэрцах яшчэ адно зярнятка нянавісьці да немцаў, а пасеянае, пэўна-ж, ужо прынясе нейкія плёны...
На вайсковы дзённы паёк у той час складалася 250 грамаў чорнага хлеба, які крышыўся, сыпаўся, ня мог утрымацца ў вадным кавалку й быў празваны цэглай; каля 50 грамаў маргарыны, зубок сыру прыблізна такой-жа вагі; макулінка мармаляды ды дзьве цыгарэты. Але апошніх ад даўжэйшага часу кадэты не атрымоўвалі зусім. Раніцою была чорная кава, на абед якая-небудзь рэдзенькая зупа з ледзь-ледзь паблісківаючымі на паверхні жыжкі плямкамі тлушчу, вечарам-жа - таксама кава. Атрымаўшы такі паёк, кожнаму жаўнеру даводзілася разьвязаць цяжкое заданьне: ці ўсё гэта зьесьці адразу й наесьціся сяк-так хоць раз у дзень, ці тры разы намагацца замарыць голад. Адны рабілі так, а другія йнакш. Голад усяроўна дакучаў.
Бульбу-ж, калі дзе па-суседзку была, шматлікія баяліся капаць, бо хто ведае, што немцам магло прыйсьці ў галаву. Той паёк, званы па-нямецку Verpflegung, быў тут-жа ўдачна й скора перайменаваны на блізкае па сугуках, але зусім рознае паводле значэньня нямецкае слова verfluchte (пракляты). Пасьля паўдня, калі прыходзіў загад двум чалавекам з кожнага зьвяза браць коц і йсьці да харчавога падафіцэра па паёк-«фэрпфлегунг», то навокал было чуваць: «Гэй, давайце па «фарфлюктар»! Хутчэй «фарфлюктар» ідзіце браць». Пакуль хто пайшоў па харчы, то слоўца «фарфлюктар» было паўторанае зь вялікім смакам і націскам на розныя лады й рознымі галасамі дзясяткі разоў. Гэным паўтараньнем кадэты зусім нядвухсэнсоўна давалі знаць, што яны думаюць адносна нямецкага харчовага пайка. Немцы-ж тое выразна чулі, й некаторыя навет усьміхаліся.
На шосты дзень побыту ў Плоцку прыйшоў загад накіравацца ў ваколіцы Цеханава. Цягнік вечарам пакінуў станцыю й на наступны дзень прыехаў у Цеханаў. Яшчэ ноч пераспалі людзі ў вагонах. Вымаршыраваўшы раніцою, пасьля трохгадзіннае хады, школа затрымалася ў маёнтку Даменты. Тут быў пакінуты першы зьвяз разам з усімі функцыйна-гаспадарчымі службамі й канюхамі, а другі й трэці зьвязы пайшлі ў суседнюю вёску. У іх ліку пайшоў Кастусь Дзежка, а два ягоныя сябры засталіся ў Даментах.
Наступная нядзеля ўдалася надзвычайна пагоднай. Было-б зусім весела, калі-б не сьпякота. Першы зьвяз выйшаў на сьвежа-зжатае поле састаўляць жытнія снапы. Гэткая праца была для юнакоў новасьцю ў войску, дык і ня дзіва, што сярод кадэтаў чулася такая гутарка:
- Ну, браток, цяпер мы ўжо сабе й на хлеб заробім, - пачаў нехта.
- Ты думаеш, што нам таўстапузы немец падвоіць за гэта порцыю «фарфлюктару»? - засьмяяўся іншы.
- Э, ці аб гэтым тут ідзе. Які ты цямняк, нічога ня кеміш. Мы-ж трымаем другую лінію фронту, так сказаць, забясьпечваем тых, што змагаюцца, хлебам.
- Тут ты, брат, як пальцам у неба папаў.
Некалькі галасоў засьмяялася.
- От, абы неяк вайну пражыць, і з нас будзе даволі, - пазяхнуў іншы.
- Я-б то так і да канца вайны згадзіўся езьдзіць ды навет і парабкам служыць, абы...
- Чакай, цябе яшчэ завязуць, пабачыш!
- Дык ты і парабкам навет служыў-бы? Вось дык дагаварыўся!
- І гэта гаворыць адна з кветак беларускае моладзі - надзея нашай паняволенай Бацькаўшчыны!
- Ты там ужо з кветкамі вылазіш? - агрызнуўся той, што хацеў быць парабкам. - Гэрой знайшоўся гэткі!
- Як-бы там ні было, а за «фарфлюктар» адрабіць мусіш.
Неміласэрна пякло ліпеньскае сонца. Юнакі пацелі ў таўстой суконнай чорнай вопратцы.
- Калі мы ўжо ськінем гэтыя паліцыйныя шматы? - прыгадаў адзін. - Хаця-б во скарэй што зялёнае далі.
- Ськідай цяпер, чаго-ж чакаеш.
Апошні ськінуў тоўсты мундзір і шпурнуў на ржышча. Гледзячы на яго, тое самае зрабіла цэлая група. Сымон з Віктарам кінуліся ў хітрыкі. Саставіўшы па пару копак, яны залезлі ў цень ды, аблажыўшыся навокал снапамі, праспалі ледзь не да абеду. Нямецкі «цугвахмайстар» (зьвязовы Турн сядзеў у канаве пры дарозе й ня надта сачыў за тым, дзе хто робіць. Хтосьці хапіў соннага Сымона за нагу, што тырчэла з-пад бабкі.
- Гэй, гляньце, хлопцы, хто ў бабках схаваўсяі - крычаў ён з уцехаю. Бабка ўся пахіснулася й на момант упала.
- Перастань ты! - усхапіўся сонны Сымон. - Што за дурныя жарты, ледзь нагу не выкруціў!
Навокал дружна зарагаталі.
- Сымон, мусіць, даўно на «фарфлюктар» зарабіў.
- Няма надта на каго рабіць. Мы прыйшлі ваяваць а ня нейкія снапы састаўляць, - апраўдваўся Сымон.
- Чакай, яшчэ наваюешся.
Апаўдні павольным крокам зьвяз ішоў дадому польнай дарогаю. Турн трымаўся ззаду калёны. Па абодвух баках дарогі стаяла буйнае, спелае, нязжатае жыта. Некаторыя цяжкія каласы навісалі, пахіліўшыся, над дарогаю. Адзін з кадэтаў, выцягнуўшы руку, скубануў пару поўных жытніх каласоў. Ён цярушыў іх у руцэ й рассыпаў зерне па дарозе Гэтак часта, бывае падсьведама, па прывычцы, робіць дбайлівы гаспадар-селянін, каб прыгледзецца й палюбавацца сьпелым зярняткам жыта. Турн гэта заўважыў.
- Наlt!* - гаркнуў ён.
* Стой! (ням.)
- Rechts um!* - скамандаваў.
* Направа! (ням.)
Усё павярнулася направа і ўпілося зьдзіўленымі вачмі ў немца. Той падбег да рэкрута, што трымаў яшчэ ў руцэ колькі зярнят. Быў злосны й зачырванелы, як бурак.
- Што ты робіш, чалавеча?! - пачаў раўці на зьбянтэжанага юнака. - Ты ідзеш па дарозе, рвеш каласкі й рассыпаеш зярняткі. А ці ведаеш ты, што нямецкі жаўнер на фронце галадуе? Ты свіньня! Цябе, мусіць, наўчыць трэба!
Ён хапіў хлапца за руку й павярнуў фронтам да калёны.
- Глядзеце ўсе! Глядзеце ўважна! Гэты чалавек нішчыць нямецкае дабро, нішчыць хлеб!
Дзьве постаці перад фронтам калёны выглядалі надта камічна: адзін у сваёй раптоўнай злосьці, другі - у зьбянтэжанасьці. Юнакі пазіралі то на немца, то на свайго сябру, што, растапырыўшы пальцы, трымаў на далані пару зярнятак жыта. Ня ведалі, ці з таго сьмяяцца, дзівіцца, ці ўспрымаць наагул паважна. Ці-ж Турн думаў гэнымі двума каласкамі накарміць галодных немцаў на фронце, ці гэта проста быў ізноў-жа зьдзек над чалавекам, што, пэўна-ж, ня думаючы зусім над тым, яшчэ па дамашняй сялянскай прывычцы, пацікавіўся сьпелымі каласкамі?
- Еs ist kein Russland hier!* - зьвярэў Турн. - Памятайце, тут Нямеччына! Гавару вам гэта апошні раз!
* Тут вам не Расея! (ням.)
Ізноў тое-ж Шнайдарава «кайн Руслянд», што выклікала лішнюю дозу нянавісьці да гітлераўцаў, адлюстравалася, замацавалася ў думках кожнага з гэных юнакоў-рэкрутаў.
Увечары таго дня Сымон Спарыш трымаў варту. Вечар быў лагодны, пагодны й ціхі. Нямецкія падафіцэры з афіцэрскае школы й суседніх ротаў пазьбіраліся ў садзе й п'янствавалі ды гарлапанілі да позных гадзінаў. Шмат хто навет «езьдзіў у Рыгу», як прынялося казаць між жаўнераў. Адзін нямецкі зьвязовы падышоў да вартавога й доўгі час гутарыў зь ім. Калі Сымон спытаўся, ці весела яму, той адказаў, што не, хаця й напіўся. Жаліўся, што па дарозе праз Торунь ягоны афіцэр не дазволіў яму адлучыцца наведаць сям'ю, што там жыла. Немец лаяў вайну, афіцэраў і шмат яшчэ чаго, хаця не быў надта п'яным. Ад яго-ж Сымон даведаўся, што ў наступную сераду, за тры дні значыцца, афіцэрская школа мела накіравацца ў паўночна-ўсходнім кірунку і далучыцца да нейкага палка беларускае паліцыі.
Віталі Мікула нарадзіўся ў 1913 годзе ў сям'і малазямельнага селяніна каля Нясьвіжа. Ягоная вайсковая кар'ера пачалася рана таму, што меў старэйшага брата ў польскім войску, які захацеў яго «вывесьці ў людзі». Сам старэйшы брат Віталяга, будучы пакліканым у польскае войска ды выказаўшы добрыя здольнасьці, быў пасланы на падафіцэрскую школу, якую скончыў з добрымі вынікамі. Па нейкім часе здаў іспыты ў афіцэрскую школу для падафіцэраў. Вучыўся там чатыры гады, у выніку чаго быў авансаваны на падпаручніка.
Калі Віталі скончыў сямігодку, старэйшы брат накіраваў яго здаваць іспыт у кадэцкі корпус. У Польшчы былі спачатку тры, а пасьля адно два кадэцкія корпусы, у якія прымалі маладых хлопцаў, што скончылі сямігодку ды змаглі здаць канкурсовыя іспыты. Скончыўшы корпус, юнакі былі кандыдатамі ў афіцэрскія школы.
Віталі Мікула вытрымаў іспыты пасьпяхова. Апрача праверкі агульных ведаў, ад кандыдатаў у кадэцкі корпус вымагаліся пэўныя фізычныя дадзеныя. Віталі быў малым, хударлявым, замораным хлапцом. Калі стаў на вагі, то выйшла, што важыў на колькі кілаграмаў менш, чым вымагала норма. Лекар маладога беларуса адкінуў.
Аднак Мікула не здаўся. Ён наважыўся на вельмі радыкальны крок: напісаць заяву прэзыдэнту Польшчы Масьціцкаму. У заяве, між іншага, пісаў гэтак: «Карпусовы лекар адкінуў мяне за тое, што мая вага не сягае нормы. Гэта праўда. Але лекар ня ведаў таго, што я ў хаце ад маленства гадаваўся адно на бульбе з халадніком». Няведама, ці гэты аргумэнт пераканаў Масьціцкага, але прэзыдэнт налажыў на пісьмо Мікулы рэзалюцыю «прыняць». Віталі Мікула трапіў такім чынам у кадэцкі корпус.
Так добра злажылася, што кадэт Віталі трапіў у роту Кушаля Франціша, добрага вайскоўца й ведамага беларускага патрыёты. Кушаль узяў хударлявага вучня на асаблівую ўвагу.
Было гэта ў 1932 годзе, якраз пасьля пераводу Кушаля з палка ў кадэцкі корпус на становішча камандзера роты. Вучыўся Мікула вельмі добра, але фізычным заморышам застаўся далей, нягледзячы на тое, што кадэтаў добра кармілі. У 1935 годзе кадэцкі корпус, аб якім мова, перавялі з горада Хэлмно на Памор'і ў горад Равіч у Пазнаньшчыне. Была ў Равічы ведамая вялізарная турма, дзе побач са злачынцамі адбывалі кары й розныя палітычныя, у тым ліку й грамадоўцы* - беларусы.
* Сябры «Беларуска сялянска-рабочай грамады» - масавай рэвалюцыйна-дэмакратычнай арганізацыі ў Заходняй Беларусі, у 1927 годзе забароненай польскімі ўладамі.
Увесну 1936 году, калі Кушалева рота рыхтавалася да выпускных іспытаў, камандзер яе быў папрошаны ў канцылярыю камандзера корпуса палкоўніка Кавальскага. Апошні пачаў распытваць Кушаля аб кадэце Мікуле. Атрымаўшы найлепшыя водгукі, Кавальскі тыцнуў камандзеру роты нейкі ліст і загадаў тут-жа прачытаць. У лісьце гэным адзін чалавек з тае вёскі, адкуль паходзіў Віталі Мікула, пісаў свайму сябру-беларусу, які сядзеў у Равіцкай турме, быццам за камунізм, што ў Равічы знаходзіцца «свой чалавек», Віталі Мікула, які можа яму дапамагчы. Турэмная адміністрацыя, заміж таго каб уручыць ліст вязьню, пераслала яго палкоўніку Кавальскаму.
Паляк заявіў Кушалю, што Мікула неадкладна будзе звольнены з кадэцкага корпуса. Шмат нэрваў каштавала беларусу, каб упрасіць Кавальскага пакінуць Мікулу ў корпусе, каб хаця здаў іспыты. Неахвотна, але паляк згадзіўся. Малая была з таго пацеха, бо калі пасьля іспытаў усіх пасьпяховых вучняў накіравалі ў афіцэрскія школы, Мікулу адлічылі. Але малады беларус і тут ня здаўся, а, паклікаўшы на дапамогу свайго брата, сам паехаў у Торунь, дзе была артылерыйская афіцэрская школа й куды ўдалося яму ўладзіцца. Скончыўшы школу, Віталі Мікула быў авансаваны на падпаручніка артылерыі.
З малых гадоў, трапіўшы яшчэ ў кадэцкі корпус, малады Віталі заўважыў дыскрымінацыю нацыянальных меншасьцяў палякамі. Яму-ж, якому давялося перажыць ці мала ліха, паўгалоднаму, недагледжанаму, які жыў, вечна турбуючыся за заўтрашні дзень і ўважаючы на свой кожны крок, каб дзе не праваліцца (абы, як гаварыў той старэйшы брат, «выйсьці ў людзі»), нацыянальнае ўсьведамленьне прыйшло ў раньнюю пару. Памаглі, зусім ясна, у гэтым самі-ж палякі, якія на кожным кроку вытыкалі нацыянальную розьніцу, хоць яны, ясна, ня ўжывалі слова «беларус», а найчасьцей - «хам» ці «кацап». У Мікулы, як і ў сотняў тысяч іншых прыгнечаных польскімі панамі беларусаў, нацыянальнае цесна вязалася з сацыяльным. Дык і дарога да поўнага ўсьведамленьня ня была крутая. Калі ў 1939 годзе ўспыхнула вайна, лейтанант Мікула не належаў да тых, што стараліся грудзьмі ўтрымаць нятрывалы паверсальскі твор - дзяржаву, пад прыгнётам якой было некалькі мільёнаў беларусаў.
Магчымасьць служэньня свайму народу прыйшла ў 1943 годзе, калі арганізавалася Беларуская Самаахова й Францішак Кушаль паклікаў свайго былога вучня ў Менск. Віталі Мікула ўкладае элемэнтарны беларускі вайсковы статут, працуе над устанаўленьнем беларускай вайсковай тэрміналогіі й прысьвячае шмат часу і сіл вайсковаму школьніцтву. Цэлы час ён мае надзею, што Самаахова ёсьць адно пачатак беларускіх нацыянальных збройных сілаў. Адносна акупанта ў яго няма ілюзіяў. Ведамы сваёй сьціпласьцю, вымагальнасьцю да сябе й іншых ды настойлівасьцю, ён часта ўступае ў канфлікты зь немцамі ў абароне беларускіх жаўнераў. Ёсьць сяньня шмат людзей, якія цьвердзяць, што гэныя канфлікты ўплылі на пазьнейшы трагічны Мікулаў лёс. Вельмі праўдападобна.
Калі насьпела арганізацыя Беларускае Краёвае Абароны, адкрылася шмат шырэйшае поле да дзеяньня. Капітан Мікула, цяпер ужо заступнік камандуючага БКА, ведае, што сіла арміі ляжыць перадусім у афіцэрскіх кадрах. Выкладаючы на курсах перашкаленьня беларускіх афіцэраў для Самааховы, ён спасьцярог, што між добрага зерня была маса й мякіны, якую разьнясе ў ліхі час першы вецер. На такі нятрывалы элемэнт нельга было абапіраць армію на даўжэйшы час. Толькі зусім малады, добра нацыянальна ўзгадаваны й сьведамы, патрыятычны, адукаваны элемэнт мог стацца трывалымі падвалінамі пад будучую армію. Школа Камандзераў Беларускае Краёвае Абароны, у якую прымаліся юнакі ад 16 да 19 год, і была адказам на гэтыя высновы. Мікула часьценька прыгадваў колішнія свае цяжкасьці й цэлую масу непрыемнасьцяў ды перашкодаў, што давялося перанесьці й перамагчы ў польскім войску беларусам, і добра ведаў вартасьць навучаньня будучых афіцэраў БКА ў сваёй роднай мове й пад сваёй камандаю, хаця ў заўсёднай амаль прысутнасьці немцаў. Дзеля таго ён прысьвячаў афіцэрскай школе ці не найбольш увагі.
З выгляду Віталі Мікула быў чалавекам дробнага складу, сярэдняга росту, сьветлавалосы, з шэрымі вачыма і, здаецца, рабаціньнем на твары. Наплечныя падкладкі вайсковага мундзіра рабілі ягоныя плечы шмат шырэйшымі, чым былі ўзапраўду. Рухі меў упэўненыя, надта апанаваныя, глядзеў заўсёды ласкава й стараўся прамаўляць ці гаварыць проста, бязь лішніх крывуляў. Твар ягоны, звычайна лагодны, меў тую ўласьцівасьць, што адразу будзіў давер і пашану да гэтага чалавека. Кадэты Менскае Школы Камандзераў БКА хаця спазналі капітана Мікулу бліжэй упершыню ў тую чэрвеньскую раніцу, калі пакідалі Менск, адразу вычулі, што ў асобе капітана маюць свайго найлепшага сябру, пратэктара, чалавека, які будзе дбаць пра іхняе дабро ня менш, чым пра сваё собскае. Яны, як пазьней паказалася, зусім не памыліліся.
Перад тым, пакуль спынімся над падзеямі, зьвязанымі з утварэньнем трыццатае дывізіі, неабходна хаця павярхоўна пазнаёміцца нам яшчэ з дзьвюма асобамі - палкоўнікам Зіглінгам і маёрам Мураўёвым.
У жніўні 1942 года ў раённае места Гарадзішча Баранавіцкае акругі зьявіўся на чале пяхотна-панцырнага батальёну капітан Зіглінг. Гэта быў 57-мы батальён, што налічваў звыш 600 чалавек. Была там маса беларусаў, частка ўкраінцаў і іншыя. Батальён гэты, утвораны для змаганьня з чырвонымі партызанамі, меў нямецкіх афіцэраў і бальшыню падафіцэраў, шмат конных хурманак, верхавых коней і лёгкіх панцырных аўтамашын. Меў таксама колькі лёгкіх гарматаў, шмат цяжкое аўтаматычнае бальшавіцкае зброі ды навет малы разьведчы самалёт, званы «скрынкай».
Пасьля колькіх сутычак з партызанамі ў ваколіцах відаць было па баёвой спраўнасьці людзей, што адзьдзел быў добра здысцыплінаваны й вышкалены. Жаўнеры паважалі свайго малажавага камандзера, які адносіўся да іх па-людзку й не належаў да тых тупых афіцэраў старое прускае вайсковае касты, што так шмат шкоды прынесьлі гітлераўскай Нямеччыне ў часе вайны бесталковым ці проста зьверскім абыходжаньнем з чужымі.
Зіглінг меў добрую разьведку ў ваколіцах. Сам часта выяжджаў у далейшыя мясцовасьці для вышукоўваньня партызанскіх гнёздаў, асьцерагаючыся, каб не цярпела цывільнае мясцовае жыхарства. Яго нельга залічыць да тых зьверскіх тыпаў гітлераўцаў, што ў кожнай аперацыі супраць партызанаў бачылі нагоду, каб пусьціць дымам адну ці другую беларускую вёску разам з ейнымі жыхарамі. Дзякуючы пільнасьці й руплівасьці Зіглінга, у незадоўгім часе авансаванага на маёра, Гарадзішчанскі раён і суседнія ваколіцы былі ачышчаныя ад чырвоных. Батальён браў удзел і ў шырэйшых акцыях супраць чырвоных супольна зь іншымі адзьдзеламі ў далейшых мясцовасьцях Беларусі.
Здаралася, што Зіглінг мусіў прыходзіць да крайніх мераў, якіх высьцерагаўся - пушчаць з дымам беларускую вёску. Гэтак, напрыканцы 1943 году, пяцьдзесят сёмы батальён спаліў у часе зацятага бою вялікую валасную вёску Застарыньне. Налічвала яна звыш дзьвесьце гаспадарак і мала хто з жыхароў уцалеў. Бойку ў вёсцы справакавалі бальшавіцкія партызаны, што наўмысьля заселі на падстрэшшах і адкрылі агонь са звычайнай і аўтаматычнай зброі па адзьдзелах Зіглінгавага батальёну. Ужо хто як хто, а лясныя злачынцы добра ведалі, што мог значыць бой у вёсцы. Калі-б яны дбалі аб дабро мірнага беларускага жыхарства, то, пэўна-ж, не пачалі-б біцца ў вёсцы, ведаючы, што тая пойдзе з дымам разам з усімі будынкамі й жыхарамі. Няма іншага выясьненьня, як толькі тое, што чырвоныя сьведама сваймі й чужымі рукамі пастараліся зьнішчыць Застарыньне.
З украінскім русафілам маёрам Мураўёвым чытач сустрэнецца яшчэ шмат дзе ў будучыні, таму скажам пра яго адно пару слоў. Самае важнае, асноўнае, што нас цікавіць цяпер, гэта тое, што маёр Мураўёў быў надта блізкім сябрам Зіглінга, аж да розных інтымнасьцяў, як, прыкладам, супольных вандровак да дзяўчат у розныя часы і ў розных месцах. Мураўёў быў калісь афіцэрам савецкае арміі. Пасьля пераходу ў палон пайшоў на службу да немцаў і побач Зіглінга тры гады змагаўся з партызанамі ў Беларусі. Там абое й зблізіліся. Зіглінг часьценька браў на ўвагу парады Мураўёва - мо таму, што той меў язык і больш ведаў краіну, а мо і зь іншых прычынаў. Гэтае нас менш цікавіць. Асноўнае, што ня было тайніцай, - маёр Мураўёў уважаўся правай рукой Зіглінга й нярэдка ўплываў на тыя ці іншыя пастановы немца.
У месяцы ліпені 1944 года на Мазуршчыне на поўнач ад Варшавы ды ў самай Усходняй Прусіі знаходзілася колькі дзесяткаў тысяч людзей з розных збройных адзьдзелаў, а то й рэштак адзьдзелаў, што эвакуаваліся зь Беларусі. Насамперш былі там адзьдзелы Дапаможнае Паліцыі, Беларускае Краёвае Абароны, рэшткі чыгуначнага батальёну, украінскай зялёнай паліцыі, што дзейнічала ў Беларусі. Там-жа былі й рэшткі або й цэласьці такіх адзьдзелаў, як Зіглінгаў 57-мы батальён ды іншыя, створаныя немцамі з мэтаю змаганьня з партызанамі. У складзе гэтых збройных частак пераважалі палонныя з Чырвонае Арміі. Паводле нацыянальнага складу, гэта рознаякае войска было ў сваёй бальшыні беларускім. Некаторыя цьвердзілі, што беларусы складалі ці ня больш за 80 % усіх вайскавікоў. Ясна, ніхто-ж не правяраў і не падлічваў працэнтаў, адно ўгадвалі паводле характару адзьдзелаў. З праўдай далёка не разьміналіся.
Перад нямецкім вайсковым камандаваньнем паўстала пытаньне: што рабіць зь дзесяткамі тысячаў людзей, што ў Беларусі так ці йнакш былі дапамогай для акупацыйнага апарату? Бязумоўна, немцы былі задаволены з наяўнасьці людзкіх рэзэрваў, што лішні раз удасца выкарыстаць. Адно - ці паслаць іх да капаньня вакопаў і будовы ўмацаваньняў па-за фронтам, ці адправіць на паўнявольніцкую працу на фабрыках, ці, рэарганізаваўшы, - стварыць вялікую збройную адзінку? Пару тыдняў усё, як здавалася, вісела ў паветры. Хадзілі розныя чуткі. Найчасьцей цьвердзілі, што неўзабаве давядзецца капаць вакопы ці будаваць бункеры. Радзей мяркавалася аб тым, што людзі атрымаюць зброю ці захаваюць тую, што маюць, ды пойдуць ваяваць на фронт.
Маёр Зіглінг быў выкліканы ў Бэрлін, дзе меў даўжэйшыя гутаркі зь вярхоўнымі ўладамі. Бязумоўна, ён добра ведаў як людзей, так прыблізна й іхныя настроі, а там ужо, зьверху, пэўна-ж, таксама мелі свае пляны. Хутка пасьля Зіглінгавага выезду ў Бэрлін афіцэры збройных адзінак, што знаходзіліся на Мазуршчыне і ва Ўсходняй Прусіі, атрымалі загад зьявіцца ў ввабоз у ваколіцах гораду Эльбінг. Загад адносіўся да адзінак, у якія ўваходзілі беларусы і ў меншай меры ўкраінцы й расейцы. Іхны афіцэрскі склад быў мяшаны: прыблізна напалову - немцы, другая палова - афіцэры іншых нацыянальнасьцяў.
24 ліпеня 1944 году каля першае гадзіны ночы ў абозе каля Эльбінга зрабілі трывогу. Афіцэры атрымалі загад неадкладна рыхтавацца да канфэрэнцыі. Транспартнымі аўтамашынамі перавезьлі іх у вялікую падгарадзкую вілу, абстаўленую моцнай вартай. Пры ўваходзе ў будынак кожны быў грунтоўна кантраляваны.
Ніхто ня змог адказаць на агульнае, як здавалася, пытаньне: што гэта за такая важная канфэрэнцыя, што турбуюць ажно а першай уночы, дый навошта такія меры асьцярожнасьці? Калі сабраліся ўсе ў залі, няведама адкуль зьявілася вестка, пушчаная, відаць, наўмысьля, што чакаюць прыезду палкоўніка з Бэрліну, які мае тут-жа і выявіць пляны адносна далейшага лёсу афіцэраў і іхных адзьдзелаў. Прысутных было больш за паўтары сотні. Самая вялікая заля набітая была бітком. Чакалі блізу чатыры гадзіны, аж да раніцы.
З афіцэраў амаль палова была немцамі. Другой па велічыні групай былі расейцы, колішнія чыны Чырвонай Арміі. Украінцы, пераважна русафілы, якія трапілі ад бальшавікоў у нямецкі палон і пасьля перайшлі ў паліцыю, што аперавала ў Беларусі, былі трэцяй групай. Колькасна найменшая ў параўнаньні зь іншымі беларуская група мела таксама й найменш старэйшых рангамі: пару маёраў, колькі капітанаў, рэшта - малодшыя чыны. Яшчэ менш было між імі беларускіх патрыётаў.
Загадкавай была адсутнасьць камандуючага БКА маёра Кушаля, які ў час скліканьня афіцэраў у Эльбінг быў ці то ў Лодзі, куды заехаў пасьля Плоцку, ці ўжо навет вярнуўся назад у Кэнігсбэрг. Як пазьней выявілася, маёр Кушаль аб канфэрэнцыі быў наагул непавядомлены, хоць шэф штабу БКА капітан Мікула ў час атрымаў паведамленьне ды, на вялікі жаль, ня мог скантактавацца з Кушалем. Гэткім чынам капітан Віталі Мікула, апынуўшыся на канфэрэнцыі ў Эльбінгу, мусіў дзеяць на сваю руку, без папярэдняга паразуменьня са сваім начальнікам. Магчыма, што навет і нельга было мець нейкага папярэдняга паразуменьня ці плянаў, бо-ж сама канфэрэнцыя была неспадзяванай, тэмы нарадаў - няведамыя. Усё-ж можна было-б збольшага прадугледзець, што на парадку дня будзе лёс беларускіх збройных адзінак, іхняя будучыня, арганізаваньне іх у нешта большае. Можна тады загадзя было-б устанавіць беларускія пазыцыі, палітыку й тактыку.
Магчыма, што Генэрал-Камісар Беларусі фон Готбэрг, які склікаў тую канфэрэнцыю й якому да гэтага часу падлягалі ўсе вайсковыя ненямецкія адзінкі з былога Генэралкамісарыяту Беларусі ды які, пэўна-ж, і дэлегаваў маёра Зіглінга ў Бэрлін для нарады зь вярхоўнымі ўладамі, ня меў намеру памінуць цэлага штабу Беларускае Краёвае Абароны. Магчыма, што ў свой час і нейкай дарогаю быў высланы загад у Беларускую Цэнтральную Раду, каб дала дыспазыцыі ўсім афіцэрам БКА быць там і там ды тады й тады. Магчыма, што той загад дзесьці й кімсьці быў загублены. Па-першае, Астроўскі з ад'ютантамі сядзеў у Лодзі, працаўнікі-ж БЦР былі ў Кэнігсбэргу, а сам камандуючы БКА, маёр Кушаль, як мы ўжо раней успаміналі, езьдзіў па Мазуршчыне й па Ўсходняй Прусіі, шукаючы згубленых па дарозе зь Менску розных беларускіх адзьдзелаў і афіцэрскае школы БКА. Перш за ўсё трэба помніць, што быў хаос, дык і шмат рэчаў было магчымых і немагчымых. Магчыма, што й тое-сёе сталася не бязь ведама расейцаў, што былі абселі пасады каля людзей, якія тварылі трыццатую дывізію. Магчыма...
Перастанем губляцца ў здагадках, адно запамятаем, што са штабу Беларускае Краёвае Абароны на канфэрэнцыі ў Эльбінгу быў сам капітан Мікула. Беларускія афіцэры тварылі найменшую групку лічэбна, найніжэйшую рангамі і з найменшай колькасьцю людзей нацыянальна сьведамых і патрыётаў. Расейцы трымалі ў сваіх руках ці ня ўсе козыры: памінаючы немцаў, яны былі шматколькасныя лічэбна, мелі нямала высокіх чыноў - пару палкоўнікаў і шмат маёраў. Па-іхняму-ж думалі, пэўна, і многія ўкраінцы-русафілы. Іхныя людзі, у першую чаргу маёр Мураўёў, былі сябрамі Зіглінга.
Ужо сьвітала, калі ў вялікай залі прыгараднай вілы ў Эльбінгу зьявіўся Зіглінг. Ён толькі што прыляцеў самалётам з Бэрліну й адразу пасьпяшыў на месца канфэрэнцыі. Магчыма, ня ведаў навет, што чакаюць яго добрых пяць гадзін, бо крышку дзівіўся, што ўсе выглядалі надта соннымі, а некаторыя дык проста й не саромеліся пазяхаць.
У дзьвярах сустрэў яго Мураўёў, які павіншаваў з новым авансам на падпалкоўніка. Давялося патрэсьці колькі добразычлівых рук. Справа была пільная, а Зіглінг - чалавек свае справы, дык і не трацілася шмат часу на выказваньне розных ветлівасьцяў. За сталом з аднаго боку новага падпалкоўніка (дзеля скароту будзем называць яго палкоўнікам) прымасьціўся ад'ютант-капітан немец, з другога-ж - Мураўёў. Далей было колькі расейцаў наперамешку зь немцамі. На залі асноўныя нацыянальныя групы захаваліся ў цэласьцях - немцы, як найбольш лічбоўныя й гаспадары, ня зьбіваліся ў кучу, затое асобна трымаліся расейцы, таксама як беларусы і ўкраінцы.
Зіглінг гаварыў паволі й выразна. Капітан-расеец перакладаў сказанае на расейскую мову. Каротка гаворачы, справа выглядала наступна: нямецкае камандаваньне ўважае, што для чужых збройных адзьдзелаў, эвакуаваных з усходу, ёсьць два выйсьця - або быць зарганізаванымі ў адну вайсковую адзінку й працягваць змаганьне супраць ворагаў Нямеччыны, або быць завербаванымі на працу пры пабудовах прыфрантавых умацаваньняў і ў нямецкай прамысловасьці. Нямецкае камандаваньне лічыць, што першы выхад быў-бы карысьнейшы для абодвух бакоў, але - і тут быў нясьмелы намёк, што быццам выбар залежаў ад гэтак званых хаўрусьнікаў з усходу, - усё залежыць ад зацікаўленых людзей. Калі захочуць ісьці працаваць, а не ваяваць, дык і тое будзе надта добра.
- Вы як афіцэры ведаеце, як вашы людзі думаюць. Адкажыце мне тады зараз на пытаньне: што яны хочуць - ці быць у войску і ваяваць побач немцаў аж да перамогі, ці працаваць?
У залі зашумела. Паветра было цяжкое. Густы табачны дым еў сонныя вочы.
- Конечно, воевать будем! - пачуўся першы голас.
- Застаёмся ў арміі!
- Мы е солдаты, а не робітнікі!
- Все согласны с этим? - дапамог Зіглінгу Мураўёў.
- Да, конечно.
- Усе.
- Так, давайце далей.
Пасьля аднагалоснага вырашэньня першага й самага асноўнага, як здавалася, пытаньня пачалася гутарка над тым, якой па сваім характары мае быць новая вайсковая частка. Што па прызначэньні гэта будзе пяхотная дывізія - лішнім было гаварыць. Ішла гаворка адно пра назву, нацыянальны твар. Тут немцы былі няміла зьдзіўленыя, калі давялося прыслухоўвацца да розных думак, што былі ў канфлікце між сабою. Расейцы, якіх было найбольш сярод афіцэраў, настойвалі, што дывізія павінна быць па нацыянальным характары расейская: некаторыя ўкраінцы (надта-ж неяк неадважна й нявыразна) даводзілі, што для ўкраінцаў было-б крыўдна, бо як-ніяк іх было-ж шмат. Палякі былі ў асноўным у ліку «фольксдойчаў», значыцца, выступалі разам зь немцамі. Ніводзін паляк не асьмеліўся выступіць пад шыльдаю сваёй нацыянальнасьці. А беларусы...
Капітан Мікула, што да гэтага часу маўчаў і ўважна прыслухоўваўся, добра ацаніў сытуацыю, у якой ён, разам з групаю беларускіх афіцэраў, а шырэй гаворачы - тысячы беларускіх жаўнераў на Мазуршчыне й ва Ўсходняй Прусіі, апынуўся. Пераважная бальшыня жаўнераў была беларусамі, адно афіцэраў было малавата. Але, пэўна-ж, у пачатках і іншыя афіцэры знайшлі-б месца ў дывізіі, пакуль сваіх набралася-б. Вунь-жа ёсьць афіцэрская школа. Адно абы дывізія была вызначана беларускай, а не расейскай ці якой іншай. БЦР і беларускія вярхоўныя дзейнікі мелі-б перад немцамі козыры ў руках. Дывізія была-б капіталам, які можна было выкарыстаць палітычна. Калі-ж такую нагоду пусьціць люзам і не дамагацца свайго, дык гэта будзе непрабачальнай памылкай і адаб'ецца адмоўна на беларускай справе ў будучыні. Нельга-ж дазволіць, каб расейцы на беларускім тавары капітал сабе рабілі. Капітан Мікула сумляваўся, што ўдасца чаго-небудзь дабіцца, але не было-ж іншага выйсьця. Як шэф штабу Беларускае Краёвае Абароны, перадусім гарачы патрыёт, што на першае месца заўсёды ставіў дабро свайго народу, ён мусіць заступіцца за сваіх жаўнераў, дамагацца іхных правоў ды там-сям і паставіць пэўныя кропкі над «і», каб ведалі немцы і - мо ў найбольшай меры - расейцы.
- Спадар палкоўнік, - пачаў Мікула спакойным голасам, устаўшы, - спадары афіцэры. Я хачу гаварыць не як звычайны беларускі афіцэр, але як заступнік камандуючага Беларускае Краёвае Абароны. Лічу абавязкам усім насамперш прыпомніць, што ўсё войска амаль, аб якім ідзе гутарка, гэта беларусы. Ёсьць іх там звыш 80 адсоткаў. Гэта жаўнеры Беларускае Краёвае Абароны, беларускай Дапаможнай Паліцыі, іншых беларускіх батальёнаў. Усе гэтыя людзі былі пад загадамі Генэральнага Камісара Беларусі, пасярэдне-ж - пад загадамі штабу БКА й паліцыі. Праўда, у Беларусі былі й іншыя, чужанацыянальныя адзьдзелы, якія цяпер пры адступленьні зьмяшаліся зь беларусамі і становяць часьць цэласьці. Яны-ж цяпер - гэтая малая часьць - асьмельваюцца дамагацца, каб усё беларускае войска, зарганізаванае ў новую дывізію, сталася іхным па нацыянальным характары. Спадары афіцэры, гэта ня толькі абсурд, гэта, мякка выражаючыся, непрабачальнае нахабства! - закончыў Мікула з націскам.
На залі падняўся вялікі шум, асабліва ў групе расейцаў. Зіглінг прыслухоўваўся адным вухам да перакладчыка, іншым - да Валянціна Мураўёва, што, нахінуўшыся, стараўся нешта сказаць палкоўніку.
- Откудова он такой взялся!
- Что он чепуху плетет, большинство солдат - русские! - крычалі расейцы.
Зіглінгаў ад'ютант стукаў у стол, стараючыся наладзіць парадак.
- Наша беларуская пазыцыя мусіць быць і ёсьць толькі адна, - прадаўжаў Мікула, калі супакоілася на залі, - новаарганізаваная дывізія павінна быць беларуская. Гэтага я дамагаюся як шэф штабу Беларускае Краёвае Абароны. Гэта нашыя жаўнеры, яны былі да гэтага часу пад нашаю камандай, такімі яны й павінны застацца. Іншанацыянальныя афіцэры й адзьдзелы, як меншыня, могуць увайсьці ў новую беларускую дывізію...
У часе, як гаварыў Мікула, Валянцін Мураўёў, нахінуўшыся, шаптаў нешта на вуха палкоўніку Зіглінгу. Той цікавіўся, здавалася, тым, што гаворыць украінскі русафіл, больш, чымся тым, што адбывалася на залі. Ізноў падняўся шум. Колькі афіцэраў зь беларускай групы ўздыхнула з палёгкай, пачуўшы Мікулавы словы. Украінцы выглядалі зьбянтэжанымі, а расейцы шумелі найбольш, паглядаючы на Зіглінга й Мураўёва. Перакладчык коратка пераклаў Зіглінгу сказанае Мікулам.
- Как меншость! Ха-ха-ха! - пачуўшы апошнія Мікулавы словы, зарагатаў старэйшы вусаты маскаль - падпалкоўнік, што стаяў побач вакна ў групе вышэйшых чынамі афіцэраў. - Да позвольте, господа офицеры, - прадаўжаў ён з сарказмам, - кому же этот молодой господин хочет очки втирать?!
- Где же ваши белорусские офицеры? Их большинство! Хэ-хэ, дураков ищут, что ли...
- Да зачем им офицера. И без них обойдутся... Хэ-хэ-хэ... - засьмяяўся яшчэ нехта іншы ў натоўпе расейцаў.
- Афіцэраў у нас на пачатак стане. А па-другое, ёсьць вунь афіцэрская школа - дзьвесьце чалавек. Вось і будуць афіцэры.
- Молокососы! Погодите, пока научатся...
- Да не довольно ли с него?! - убіўся ў гутарку ізноў той вусаты падпалкоўнік, што знаходзіўся пры вакне. - Валька! - зьвярнуўся ён беспасярэдне да Мураўёва. - Ты чего там зеваешь? Наведи порядок!
Капітан Мікула, заўважыўшы, што справа йдзе ў дрэнны бок, з усхваляваньнем і ўжо маласкрыванай злосьцю, голасна сказаў, зьвяртаючыся проста да Зіглінга:
- Спадар палкоўнік, гавару вам, што мы даволі маем маскалёў. Мы ніколі больш не пагодзімся, каб над намі верх трымалі ды намі камандавалі маскалі!
- Садись уже, садись, довольно с тебя! - рэзкім тонам спыніў Мікулу Мураўёў.
Шэф штаба БКА спачатку ня верыў сваім вушам. Як быццам апараны варам, упрытомніўшы дзёрзка-зьняважлівыя словы Мураўёва, ён акінуў зрокам беларускую групу, быццам спадзяючыся так патрэбнага ў той час падтрыманьня. Яно ня прыйшло. Мікула, імглістым поглядам абвёўшы залю, зачырванеўшыся, сеў. Што ў тую хвіліну думаў, няцяжка адгадаць. Адно ня ведаў, што, калі так рэзка й адважна выступіў супраць расейцаў у абароне сваіх жаўнераў, наважыў аб сваім будучым лёсе.
- Дивизия будет русская! - закончыў з фінальным адценкам у голасе Валянцін Мураўёў.
Школа камандзераў Беларускае Краёвае Абароны афіцыйна перастала існаваць 28 ліпеня 1944 году - роўна месяц пасьля выхаду зь Менску й два месяцы пасьля ейнага пачатку. Загадам штаба новазарганізаванай 30-й Усходняй (Другой расейскай) дывізіі яна сталася дванаццатай ротай чацьвёртага палка. Рэкрутам была выдадзена блакітна-зялёная вопратка, і ў хуткім часе мелі распачацца заняткі над вышкаленьнем. Камандаваньне ротаю абняў старэйшы векам, сівы, павольны, з двума залатымі зубамі наперадзе, старшы лейтанант Петрык, а шэфам роты быў назначаны «фольксдойч» Кацынскі.
Вестку аб ліквідацыі афіцэрскае школы кадэты прынялі зь вялікім незадавальненьнем. Фактычна была гэта толькі фармальнасьць - школа-ж перастала існаваць ад Менску. Але пакуль усё было плыннае, не надта выразнае, няведамае, дык ставала й месца на пешчаньне надзеяў: а мо яшчэ ня ўсё страчана, мо школа будзе ўзноўленай, мо капітан Мікула, на якога ўжо кадэты былі прывыклі пакладацца й якога палюбілі, асягне сваё. Маладыя юнакі-патрыёты навет не дадумоўваліся, якой катастрафічнай для беларусаў была сытуацыя ў вярхах. Ня ведалі, што быў недахоп арганізаванасьці, плянавасьці - замест іх часьценька выступала прыродная, амаль першабытная стыхійнасьць. Шэрагі беларускіх афіцэраў былі сьціплыя, хісткі элемэнт, што так ці йнакш на Бацькаўшчыне лічыў сябе беларусамі, тут ужо паказваў іншае аблічча. Сам штаб БКА быў здэзарганізаваны, камандуючы БКА зусім страціў сувязь са сваім заступнікам, а кожны рабіў, што далося на сваю руку. БЦР была раськіданая, галава ня ведала, што рабілі рукі... Аб якой супольнай плянавасьці дзеяньня магла быць мова? Кадэты аб гэтым ня ведалі. Тое-сёе дайшло да іхных вушэй пад час арганізацыі 30-й дывізіі, але няведама было, ці то былі плёткі, ці праўда. Юнакі, як людзі з асьветай, плёткам не давалі вялікай вагі, дык і цяпер зь недаверам махнулі рукой. А шкада, што не пацікавіліся бліжэй, не распыталіся, асабліва не праведалі, што сталася ў самога капітана Мікулы. Афіцыйны загад замяняў школу камандзераў на дванаццатую роту 30-й (Другой расейскай) дывізіі, ды і ўсяго. Што крылася за гэтым ззаду - кадэты ня ведалі, мусіць, таму, што былі яшчэ занадта зялёнымі. А шкада...
Цэлы апошні тыдзень ліпеня праходзіў пад знакам рэарганізацыі. Было шмат зборак, перапісвалі ўсіх у роце, выдзялялі спэцыялістых - кулямётчыкаў, мінамётчыкаў, розных патрэбных рамесьнікаў. Рота зноў зрабіла 25 кілямэтраў у паўночна-ўсходнім кірунку і затрымалася ў вёсцы Альшэўка Пустулскага раёну. Разьмясьціліся ў сялянскіх гумнах. У суседняй вёсцы Кзы быў штаб чацвёртага палка.
Пагода пагоршала. Колькі дзён бесьперапынна ліў дождж і значна пасьцюдзянела. Аднаго дня рэкруты праводзілі страявыя заняткі ў гумнах. Пасьля заняткаў, калі Сымон Спарыш ішоў з кухні, несучы ў кацялку зупу, хтосьці гукнуў яму збоку:
- Сымон, ідзі, вунь Кастуся Дзежкі бацька прыйшоў.
- Дзежкаў бацька? - спытаў зьдзіўлены Сымон, і ў ягоным уяўленьні мільгануў вобраз спакойнага, разважлівага, жартаўлівага старога, добрага беларускага патрыёта.
Сымон на хаду зьеў зупу й накіраваўся ў гумно, дзе быў трэці зьвяз. Здалёк заўважыў пад згорбленай вярбой тры постаці. Віктар Караткевіч стаяў каля бацькі й сына. Сымон аж жахнуўся: ледзь пазнаў старога Дзежку. Пасівелая кароткая барада пакрывала ўвесь схудзелы твар. Худы, босы, з пасінелымі ад холаду нагамі, апрануты ён быў у нейкія танныя падкасаныя штаны й палатняную сьвітку. З-пад расшпіленай на ўсю шырыню кашулі выглядалі касматыя грудзі. Вочы блішчэлі ад недахопу сну, харчаваньня й адпачынку.
- Вельмі прыемна бачыць вас на чужыне, - сказаў Сымон, вітаючыся, - дай Бог, каб я дачакаўся такой нагоды, як Кастусь. - Уяўленьне Сымонава намалявала постаць свайго бацькі - старога, прыгорбленага, заклапочанага. Цяжкі боль тузануў за сэрца. Сгары Дзежка й Сымон прывіталіся.
- Якім чынам вы сюды зьявіліся? - спытаў юнак.
- А вось тут недалёка едзе наш вабоз, недзе ў маёнтку затрымаўся. Дачуўся, што вы тут, і прыйшоў.
- Вельмі рады вас бачыць. Але-ж вы й зьмяніліся. Матка Боская! Вось паглядзі, сын, - гаварыў Сымон да Кастуся, - як выглядае твой бацька на чужыне.
Кастусь моўчкі пазіраў на старога.
- Калі-ж вы з Глыбокага выехалі? - пытаўся Сымон.
- З Глыбокага выехалі мы 27 чэрвеня. Усё яшчэ было цэлае. Пасьля дайшлі чуткі, што ў панядзелак бальшавікі былі ўжо ў Глыбокім, а мы выехалі ў папярэднюю пятніцу. Хто хацеў, той выяжджаў. Загадаў на гэта ня было.
Навокал старога сабралася грамада хлапцоў. Хутка кішэні яго былі напоўнены махоркай, сухарамі, цыгарэтамі. Віктар аддаў яму сваё афіцэрскае гумовае дажджавое паліто, што купіў яшчэ ў Вільні. З апавяданьняў старога Дзежкі вынікала, што ў ваколіцы былі беларускія ўцекачы з Глыбоччыны, Наваградчыны й Баранавіччыны. Разьвітаўшыся зь ім, Віктар, Кастусь і Сымон моўчкі пайшлі ў свае гумны. Вобраз схудзелага зморанага старога цяжкім каменем лёг ім на сэрцы. Гэта быў вобраз тысячаў, мо сотняў тысяч уцекачоў-беларусаў, што йшлі й ня ведалі куды - худыя, галодныя, абдзёртыя, гаротныя.
Трэцяга жнівеня 1944 году прыйшоў загад рыхтавацца ў дарогу. Мелі йсьці пехатою каля 150 кілямэтраў на поўнач ва Ўсходнюю Прусію, дзе канцэнтравалася дывізія для вайсковага вышкаленьня. Назаўтра раніцою а шостай гадзіне дванаццатая рота пакінула Альшэўку й спалучылася па дарозе з батальёнам. Прайшоўшы Цеханаў, батальён накіраваўся на Млаву. Ішлі больш пехатой, а рэдка ехалі. Дзе была добрая дарога з горкі, там прысядалі на хурманкі й пад'яжджалі, хто мог і каму ўдавалася. Сымон ужо колькі разоў шкадаваў свайго маленькага гнядога коніка, якім калісьці ехаў зь Менску Камовіч, а пры ім цэлая суполка, ды якога пасьля перадалі пад апеку Шуло.
Дзень быў ізноў сьпякотны. Каля трэцяй гадзіны дванаццатая рота затрымалася на ўзгорку пры дарозе. Хурманкі былі пастаўлены ў адзін шэраг, канюхі таўкліся пры сваіх конях. Адна з хурманак неўзабаве вярнулася ад батальённага харчавога з «фарфлюктарам». Службовы падафіцэр клікаў людзей, каб ішлі браць харчы. Ніхто не варушыўся зь месца. Хлопцы стаялі групамі й штосьці абгаворвалі, нярэдка заядла спрачаючыся. Ужо ад некаторага часу заўважылі, што пайкі значна паменшылі бязь ніякай, як ім здавалася, прычыны. Пастанавілі знайсьці прычыны гэтага.
Калі нямецкі харчавы падафіцэр сам яшчэ раз гукнуў, каб ішлі браць і дзяліць харчы, й калі ніхто не паварушыўся - ён зьбянтэжыўся. Да яго падыйшлі Кастусь Дзежка й Сымон Спарыш і заявілі, што гавораць ад імя цэлай роты. Выясьнілі немцу, што рота адмаўляецца браць харчы аж да таго часу, пакуль ня будзе выясьнена, чаму паменшылі пайкі. Людзі былі галодныя й на тых пайках, што ім належыліся, а тут яшчэ іх зьменшылі. Немец спачатку пачырванеў, пасьля, выняўшы з-за пазухі паперку, пачаў выясняць, колькі й чаго належылася на дзённы харчовы паёк. Каля яго хутка зьявіліся Турн і Кацынскі, якія, разьведаўшы, у чым справа, адвялі Кастуся й Сымона на бок ды побач паставілі са стрэльбаю вартавога. Два сябры толькі цяпер пабачылі, што справа была надта паважная, што яны былі арыштаваныя, і зь нецярплівасьцю сачылі, што будзе далей, ці падтрымае іх салідарна цэлая рота.
Кацынскі загадаў усім неадкладна сабрацца. Паставіўшы іх у тры шэрагі, сказаў усім тым, што падтрымоўваюць дамаганьні, выказаныя двума іхнымі сябрамі харчавому афіцэру, адыйсьці тры крокі наперад і пяць направа. Рота адышла на вызначаную «фольксдойчам» адлегласьць. Толькі Мулага й Жук засталіся на месцы. Два чалавекі з паўтары сотні выламаліся з агульнай салідарнасьці. Кацынскі стаяў і думаў. Гэтага ён ніяк не спадзяваўся. Бачыў, што справа тут паважная, бо за выняткам двух недалугаў (аб іх будзе мова пасьля) усе былыя кадэты выступілі заадно. Кацынскаму, пэўна-ж, выдавалася, што выступіць толькі адзін ці другі дзесятак чалавек. У такім выпадку арыштаваных можна будзе абвінаваціць у падбухторваньні да бунту цэлага адзьдзелу і, згодна ваеннага права, застрэліць тут-жа на вачох ва ўсіх. З другога боку - прызнацца немцам, што яны давалі людзям меншыя пайкі толькі таму, што іх абкрадалі, таксама было цяжка. А калі й ня прызнацца, дык усё-ж хлопцы ня дурныя, яны й самі аб гэтым ведалі. Гаворка ішла пра сам факт пацьверджаньня гэтага немцамі.
Кацынскі ізноў паставіў роту на месца ды абяцаў, што разгледзіць іхнюю скаргу, праверыць, як яно ёсьць з пайкамі ў харчовага падафіцэра. Ён звольніў Кастуся й Сымона з-пад арышту, загадаў усім разысьціся ды браць харчы. Хутка пайкі былі падзеленыя, і ўсе зь нецярплівасьцю чакалі заўтрашняга дня. Цікава было пабачыць, што прынёс страйк за «фарфлюктар».
Назаўтра кожны з роты атрымаў больш хлеба, па адной кансэрве мяса на тры дні й іншае. Ужо чаго-чаго, а мяса рэкруты даўно не бачылі. Значыцца, сьмеласьць і салідарнасьць аплаціліся. Ад гэнага часу раз назаўсёды перасталі давяраць немцам, бо вось самі-ж былі змушаныя прызнацца, што зьяўляюцца зладзеямі.
Усе хвалілі за адвагу Кастуся Дзежку й Сымона Спарыша, ды проста зьдзекаваліся з двух рэнэгатаў - Жука й Мулагі. Рота больш, чым дагэтуль, сталася адной цэласьцю, скансалідаваным арганізмам, які пазнаў, што ў змаганьні за сваё існаваньне й правы павінен палягаць толькі на свае сілы.
Калі даводзілася праходзіць праз горад, калёна маршыравала роўным прыгожым жаўнерскім крокам, нягледзячы на вялікую фізычную зьнямогу. Чысьценькі, зялёны, абкружаны возерам гарадок Дойчэ Эйлаў, каля самай паўдзённай мяжы Ўсходняй Прусіі, ветліва ўсьміхаўся ў цёплых праменьнях сонца, што ўжо кацілася зусім на захад, калі даўгая расьцягнутая калёна забубнела сотнямі жаўнерскіх і конскіх падковаў на яго вуліцах. Жыхары зь вялікай цікавасьцю прыглядаліся праходзячым.
Наперадзе йшла рота, утвораная з былой паліцыі, пераважна ўкраінцаў. Калі мінула невялікі мост і ўзышла на роўную вуліцу, жыдзенькі тэнар прышчаватага казачка-ўкраінца голасна зацягнуў «Чапаева».
- А мы што? - пачулася злоснае ў перадавых шэрагах дванаццатай. - Гэта яшчэ маюць нам праклятым «Чапаевам» галаву дурыць?
- Давайце іх перакрычаць!
Кацынскі, што ехаў пры чале роты на самакаце, ня браў увагі на гутаркі.
- Што за ідэя - перакрычаць? Сьпявайма па-людзку!
- Дудкевіч, зачынай!
- Давайце там, зачынайце! - данеслася і з хваста.
- Мы бойкая моладзь, арлы маладыя, -
пачаў ня надта яшчэ сьмела сьпераду голас, але тут больш сотні пасьпяшыла яму на дапамогу:
За намі нядоля братоў,
Ў душах нашых шчырых ідэі сьвятыя,
А ў жылах крывіцкая кроў.
Падраўняліся крокі, выпрасталася, мінуўшы мосьцік, калёна, і, здавалася, з усёй моцы паўтары сотні глотак стараліся сапраўды заглушыць «Чапаева». Але гэта ня было так проста, як магло выглядаць. Сьпяваючы «Бойкую моладзь» ці пасьля «Першы зьвяз», рэкруты з былой афіцэрскай школы БКА выяўлялі й сваю нянавісьць да бальшавіцкага Чапаева й пагарду да сьпевакоў-паліцаяў, шмат хто зь іх думаў і рабіў адно, служыў іншаму, а песьні, запазычаныя ад ненавіснага ўсяму чалавецтву ворага, цягнуў і сьпяваў па ўсёй Эўропе. Быў гэта ня першы выпадак песеннага змаганьня з паліцаямі, а разам з тым і змаганьня з усім бальшавіцкім, чужым, наносным, рэнэгацкім. Таму й ня дзіва, што й гэтым разам «Бойкая моладзь» і «Першы зьвяз» гучалі прыгажэй і ямчэй, чым «Чапаеў», і ўжо некаторыя з той, «чапаеўскай», калёны аглядаліся ў кірунку патрыётаў-беларусаў з незадаваленьнем. Жыхары-ж гораду зь цікавасьцю пазіралі на калёну і прыслухоўваліся да песеннага канцэрту. Ці хто зь іх ведаў, што ў гэты момант першы раз між іхных вуліцаў і будынкаў разьлягалася тут-жа побач і адначасова песьня ўжо недалёкай будучыні акупанта й песьні стагодзьдзямі крыўджанага й прыгнятанага гэным-жа акупантам народу...
Пасьля ўсяночнага маршу, каля гадзіны чацвёртай над раніцай батальён прыйшоў у вялікую вёску Альбрэхтаў, дзе й разьмясьціўся. Дванаццатай роце была адведзена вялікая пуня. Рэкруты ўлягліся спаць на леташняй саломе, намошчанай навокал каля сьцен. Толькі канюхі са сваймі хурманкамі затрымаліся ў іншым гумне.
Вёска Альбрэхтаў, як і тысячы іншых прускіх вёсак, мела высланую гладкімі камянямі вуліцу, свой «гастгаўз» (у дадзеным выпадку «Рэшкэ гастгаўз»), сваю стараватую мураваную лютэранскую сьвятыню зь вялікім пляцам каля яе, школу, дзе размясьціліся таксама нашы жаўнеры, ну і ясна - колькі дзесятак гаспадарак.
Вёска Альбрэхтаў, пэўна-ж, мела сваю гісторыю й традыцыі, мо й свой характэрны дыялект і сваіх баб-плётак ды наагул усё, што складае вясковае жыцьцё. Гэтымі дэталямі новапрыбылыя жаўнеры ня цікавіліся, а каб і цікавіліся, дык што з таго? Час ім на тое не пазваляў. Затое іх абыходзіла ўсё, што беспасярэдна адносілася да іх, а да гэтага ў самую першую чаргу належалі дачыненьні да іх прускіх баўэраў і наагул мясцовых немцаў. Трэба-ж не забывацца, што першы раз у сваім жыцьці апынуліся яны ў нямецкай вёсцы й тут мелі сустрэцца з карэннымі жыхарамі, што не насілі вайсковых мундзіраў.
Гэтак, у самы першы дзень побыту ў Альбрэхтаў, калі была зробленая зборка, зьвязовы Турн яшчэ раз, адно з шмат большым націскам паўтарыў і прыпомніў тое шнайдараўскае «кайн Руслянд», што ім так ужо ўелася ў памяць. Турн сказаў, што яны ўжо цяпер знаходзяцца ў Нямеччыне, што Нямеччына гэта не Расея і што ўсіх рэчаў, якія можна там - у Расеі, тут нельга рабіць. Пад гэтым разумеў, што ў Расеі можна красьці, можа, й забіваць, а тут - у Нямеччыне, усяго гэтага рабіць нельга. Не адзін з юнакоў пачырванеў ад злосьці, яшчэ раз слухаючы тую зьнявагу. Але што-ж зробіш?
Калі малы Лабуня, неяк ідучы па вуліцы, кінуў вокам на яблыкі, што сваім цяжарам зьгіналі сукі шматлікіх дрэваў у садзе аднаго баўэра, то навокал, адкуль ні вазьміся, сабралася група малых падросткаў-немцаў, што махалі кулакамі й пагражалі яму, быццам злодзею. Відаць, дзеці былі ўжо навучаныя старэйшымі. Беларусы адразу заўважылі, што, дзе-б яны ні павярнуліся, ці то на вуліцы, ці ў загуменьні, іх сачыла не адна пара вачэй - быццам разбойнікаў ці зладзюгаў, якім ніяк нельга было давяраць. Ясна, што такія «добрасуседзкія» дачыненьні выклікалі са свайго боку й нэгатыўнае стаўленьне беларусаў да немцаў. Варожасьць да сваіх афіцэраў і падафіцэраў, што нарадзілася пад Варшавай ці яшчэ раней, цяпер паглыбілася і ўгрунтавалася ў сэрцах маладых беларускіх патрыётаў пры сутычцы з прусакамі.
Ужо на другі дзень немалая частка роты пашла на вясковы пляц на страявыя заняткі, а іншым было загадана йсьці да баўэраў на працу. Сымон і Віктар пайшлі касіць жыта да гаспадара, у якога затрымалася рота. Ішло цяжкавата. Па-першае, яны былі амаль галодныя. Кожны касец ведае, што на чорнай каве й кавалку хлеба надта не накосіш. Нязручныя цяжкія нямецкія косы з крывымі касавідламі ніяк не спрыялі працы. На далонях хутка падняліся чырвоныя, набеглыя крывёю мазалі. Разам з Сымонам і Віктарам працаваў на полі паляк, што служыў у баўэра ўжо пяць год. Ён разгаварыўшыся, наракаў на немцаў і свой дрэнны лёс. Каля абедняе пары касцы зусім аслаблі. Калі вярнуліся на абед, Турн спытаў:
- Ну, як працавалася? Не ляніліся?
- Працавалася так сабе. З пустым жыватом надта-ж цяжка касіць, - адказаў Сымон.
- Як гэта? - насупіўся зьвязовы. - Што, ты раніцай не атрымаў кавы ці хлеба не маеш?
- Я піў каву, але на вадзічцы надта не накосіш. Цьвярдзейшым чым-небудзь на такую працу пасілкавацца трэба.
- Альфонс! - клікнуў гаспадара зьвязовы Штык, што быў прыкамандыраваны да роты ў вёсцы. - Гэтыя два пойдуць да цябе на абед.
Баўэр быў ужо выхіліў галаву цераз адкрытае акно й сам, мусіць, хацеў клікаць работнікаў на абед.
- Спарыш! - гукнуў Сымона Турн. - Аддай каму свой кацялок, каб прынёс тваю абеднюю порцыю зупы, вечарам зьясі. Абед у немца складаўся з кавалачка мяса, аблітага сосам, тоўчанай жменькі бульбы, тоненькай ськібачкі хлеба й кубка масьлянкі. Умясьціўшы той скупы абед у жываце ды яшчэ наверх уплёўшы порцыю гарохавае зупы, прынесенай з жаўнерскае кухні, Сымон і Віктар зусім нядрэнна падсілкаваліся. Пасьля паўдня зноў пайшлі ў поле вязаць снапы. Працавалі паволі, шмат гаварылі, але не стаялі. Дзень быў сьпякотны, ды надта й перапрацоўвацца ня было для каго. Пад вечар прыйшоў гаспадар і, агледзеўшы зьвязаныя снапы, сказаў, што малавата зрабілі й каб ішлі дадому. Было тое незадоўга перад канцом працы, й хлопцы здагадаліся, што прусак адсылае іх загадзя, каб ня даць вячэры. Віктар з Сымонам, вярнуўшыся, заселі зь іншымі сябрамі гуляць у «ачко» і так прагулялі той час да вячэры. Даводзілася ім працаваць яшчэ пару дзён у таго Рэшкэ, што меў гасподу. Калі хлопцы прыйшлі на абед, гаспадар - пузаценькі пяцідзесяцігадовы падсівелы немец, загадаў мыцца ў хляве, а пасьля казаў яшчэ звазіць дровы. Юнакі моцна пакрыўдзіліся й сакавіта лаяліся, ідучы дадому.
Яшчэ на Бацькаўшчыне давялося Сымону аднойчы пазнаёміцца з адным беларусам, што меў прэтэнзіі быць пісьменьнікам, дый сапраўды тое-сёе пісаў і там-сям друкаваўся. За часоў нямецкае акупацыі працаваў нейкім малым канторшчыкам пры Генэральным Камісарыяце, дзе й сталаваўся. Гэта быў, сьціпла гаворачы, немафіл. У кожным нямецкім учынку бачыў штось асаблівае, вартае насьледаваньня. Здаецца, што й сапраўды ўважаў немцаў за вышэйшую расу «гэрэнфольк». Сымон быў перакананы, што навет і самога сябе той пісьменьнік уважаў за істоту, якая немцам далёка не раўня.
- Ты паглядзі на немцаў вунь, - гаварыў неяк Сымону пісьменьнік, - вось дык культурны народ. Гэта ці бачыў хто! Хаджу на абед у сталоўку Генэральнага Камісарыяту. Дык што ты думаеш? Ня толькі чысьценька з талерак ядуць, што ніводнай макулінкі не марнуюць, але ўжо калі йдзе аб хлеб, дык, глядзіш - і ўчарашнія чорствыя скарыначкі падчысьцяць ды яшчэ й крошачкі пазбіраюць. Вось гэта дык культура! Гэта дык народ!
Сымону пазьней часьценька прыгадваліся тыя словы. Мо й трэба з пашанаю адносіцца да эканомнасьці й ашчаднасьці, - думаў Сымон, - ды часамі ня толькі варта, але прост-напраст неабходна. Адно калі йшла гаворка пра тую пісьменьнікаву заўвагу адносна немцаў, дык Сымон дабачваўся там і нечага іншага. Будучы ў Прусіі, заўважыў ненармальную нямецкую скупасьць. Адна рэч, калі казаць пра нямецкую скупасьць у дачыненьні да чужых, але-ж яна, скупасьць гэтая, не абмяжоўвалася толькі чужымі, абымаючы ўсіх - у тым ліку й сваіх нямецкіх жаўнераў. Ніколі, прыкладна, не давялося Сымону бачыць, каб нейкі нямецкі баўэр пачаставаў ці хаця-б даў што-небудзь свайму нямецкаму жаўнеру. Тут вайсковыя не хадзілі так па вёсках, жабруючы й просячы: «Матка, яйка, матка, шпэк», як гэта рабілі ў Беларусі.
Праўда, былі розныя гітлераўскія строгія правы аб падатках, усё ў кожнага баўэра было праверана й падлічана - і жывёла, і маёмасьць, і цэлы дабытак. Але-ж тое было і ў Беларусі, куды ў большай меры экспляатаванае акупантам.
Як ужо тыя акупанты ні душылі бедных беларускіх сялян, якім ужо не ставала самім не толькі хлеба, а часамі й бульбы. У найцяжэйшыя ваенныя часы беларусам ніяк нельга было раўняцда да прускіх баўэраў. І зноў у Сымонавай памяці ўваскрасала доўгая, здавалася, бясконцая, худая, абарваная калёна шкілетаў - палонных з Чырвонае Арміі. Калёна мінае Сымонавую вёску. Сялянкі, панабіраўшы ў пелены што было ў хаце пад рукою - скарынкі ці акрайцы хлеба, вараную бульбу, выходзяць да дарогі й шпурляюць яду ў калёну. Чуваць крыкі палонных, яны кідаюцца кучамі на яду, сьмерць косіць бедных людзей жалезьзем зь нямецкіх аўтаматаў.
Беларусы, самі бедныя, абрабаваныя, ледзь не жабракі, дзяліліся з беднымі людзьмі апошнімі кавалкамі хлеба, а хто й таго ўжо ня меў - бульбінай. І ці зрабілі-б гэтак нямецкія баўэры? Сымон быў перакананы, што не. Гэта - народ без душы, без спачуваньня.
З гэткага параўнаньня прыходзіла юнаку ў галаву думка, што народ ягоны быў адным з найлепшых, найбольш гасьцінных, спагадных у бядзе. Меў вялікае, гуманнае, поўнае хрысьціянскае любові сэрца. Яно абымала полымем каханьня ня толькі сваіх родных дзяцей - беларусаў. Войны паказалі, што навет жаўнер акупанта, калі ён быў галодны й папрасіў у беларускага селяніна кавалак хлеба, дый ці толькі хлеба, ніколі не адыходзіў ад дзьвярэй з пустымі рукамі. І магчыма, што беларускі народ якраз за такую сваю дабрату так шмат пацярпеў на працягу цэлае гісторыі ад іншых. Мо ён быў зашмат даверлівы, занадта добры, цераз меру спагадны.
Нараканьні прускіх баўэраў, што быццам беларусы іх аб'ядаюць, а ня едуць на фронт, былі зусім недарэчныя. Па-першае, жаўнеры хадзілі паўгалодныя. Ужо як тады будзе на фронце, думаў ці адзін зь іх, калі тут, дзе павінны быць нармальныя даставы, даводзіцца галадаваць. Па-другое, калі вы хочаце, каб вас баранілі, разважалі беларусы, дык хаця накарміць галодных выпадала-б. Іншыя, у злосьці на немцаў, кідаліся ў крайнасьці.
- Чакайце, вы, швабы! - пагражалі немцам. - Хоць ня з нашых рук, але дастанеце вы хутка. Вам бальшавікі пакажуць, дзе ракі зімуюць!
У кожнай сям'і - гаворыць народная мудрасьць - бывае паршывая авечка. Знайшлася адна і ў дванаццатай роце. Даўно заўважылі сябры, што Курэц меў зладзейскія прывычкі. Гэта быў чарнявы, вастраносы, з зялёнымі вачыма, слабой інтэлігентнасьці хлапчук. Ужо ці раз бачылі, як ён то там то сям, бывае, якую малапатрэбную рэч у кішэню суне. Мо яна й ніколі яму не прыйдзе ва ўжытак, але ўсё-ж сьцібне, от так - толькі з прывычкі. Дык і ня дзіва, што ў Альбрэхтаў адзін ці другі ў роце заўважыў: глядзі, як Курэц вунь носам водзіць. Ужо ці не наважыў ён там што налева зрабіць...
І калі здарылася гісторыя з гуркамі, то ўсе адразу падазравалі Курца, хоць не шмат хто ў яго тыя гуркі бачыў.
Было гэтак. У баўэра, у якога рота затрымалася ў пуні, на панадворку, тут-жа каля вуліцы й калодзезя, расьлі гуркі. Гэта быў малы, трохкутны, абгароджаны частаколам, лапік. Ведама, як немец выкарыстоўвае кожную пядзю зямлі. Тут-жа й выгадна было, ня трэба здалёк ваду на паліўку прыносіць - адразу каля студні. Усе былі заўважылі тыя гуркі, што, як парсюкі, ляжалі на малых лешках. Уночы звычайна стаяў тут-жа вартавы. Гэтак было і ў тую ноч, калі гуркі прапалі. Раніцою некаторыя зь немалым зьдзіўленьнем пабачылі, што бальшыня гуркоў зьнікла мінулае ночы, а на лехах засталіся сьляды панабіваных цьвікамі падноскаў вайсковых чаравікаў ды паломанае каліўе.
Як-жа тут знойдзеш злодзея? Вартавыя нічога ня бачылі (і як-жа маглі не бачыць?!), ніхто да пакражы не прызнаваўся. Колькі ні рабіў скандалу баўэр, колькі ні муштраваў цэлую роту нямецкі падафіцэр, ніхто пра гуркі нічога ня ведаў. Ды і з самой роты, ясна, бальшыня нічога ня ведала, а тыя, што ведалі, маўчалі.
- Няхай сабе, калі ў нас і ёсьць злодзей, дык ён наш. Нашто дазваляць немцам каб каралі яго, - мяркавалі некаторыя. Гэта былі ўголас выказаныя думкі бальшыні роты.
Як і раней, пры страйку за «фарфлюктарам», рота выказала поўную салідарнасьць. Няхай і шмат хто думаў пра Курца, былі-ж і такія, што ведалі дый разам спажывалі, але ніхто не паказаў пальцам. Колькі-ж за гэта прыйшлося ўсім, падаючы й падымаючыся, пабегаць па полі, колькі немцу давялося дзерці глотку. Злодзея так і ня выкрылі.
Пасьля нейкае нядзелі побыту ў Альбрэхтаў прыйшла ў адзьдзел вестка, што цэлая трыццатая дывізія будзе перакінутая ў Францыю. Адзьдзелы ад'язджалі чаргова, ладуючыся на цягнік на станцыі Розэнбэрг. Неяк аднойчы пад вечар прыйшоў у дванаццатую роту загад падрыхтавацца да ад'езду. Рыхтаваліся дацямна й чакалі. Позна вечарам загад быў адкліканы. Яшчэ чатыры дні затрымаліся на месцы.
Зараз на загуменьні на скошаным жытнішчы адбываліся заняткі. Гэта былі самыя элемэнтарныя вайсковыя практыкаваньні. Вучылі маршыраваць роўным крокам, паварочвацца, салютаваць, трымаць у розных позах зброю. Звычайна заняткі праводзіў нямецкі зьвязовы Штык. Каманда ўжывалася нямецкая, а не беларуская - як у Менску, і ня ўсе добра цямілі нямецкую мову. Звычайна перакладчыкам служыў Вечка, высокі чарнявы худы хлапец з-пад Баранавічаў. Штык дзяліў роту на зьвязы, даваў беларускім зьвязовым інструкцыі, каб праводзілі тыя самыя практыкаваньні ў сваіх зьвязах, а сам хадзіў і наглядаў. Амаль кожны дзень з роты выдзялялі каля пяці чалавек, якія пасылаліся на працу да нямецкіх сялян.
Часьценька заняткі ў роце праводзіў шэф Кацынскі. Выпадае пазнаёміцца зь ім крышку бліжэй. Гэта быў «фольксдойч» (фактычна паляк) з Быдгошчы. Гаспадарчы падафіцэр дванаццатае роты сяржант Грамыка служыў разам зь ім у польскіх уланах у Грудзёндзу, дзе Кацынскі адбыў 18 гадоў. Лёгка было заўважыць у яго вайсковыя ўхваткі. Шэф насіў боты з кароценькімі халяўкамі і нагадваў, як здавалася Сымону, то жолуд, завостраны зьверху, то, іншым разам, растапыраны камель зношанай мятлы. Мо да гэтага крыху спрычыняліся адтапыраныя нізы мундзіра, востры вялікі нос ці навет і тая ўланская, вельмі характэрная хада. Росту Кацынскі быў высокага. Падоўжаны твар быў сьпераду закончаны даўгім шылаватым носам. Шпарка й злосна пазіраючы на ўсе бакі, верцячыся навокал, быццам тыя сьвярдзёлкі, бегалі нясупынна маленькія вочы. Цяжка было разрозьніць, ці Кацынскі сьмяяўся, ці моршчыўся ад злосьці. А мова! Што гэта за мова! Калі пачынаў камандаваць, то вусны яго плявалі несупынным ручаём словаў нямецкіх, польскіх і чыста мазурскіх.
Бывала зранку, пасьля сьнеданьня, службовы зробіць зборку ўсёй роты і паставіць у тры шэрагі. Кацынскі стаіць воддаль і прыглядаецца. Прыняўшы ад падафіцэра рапарт, фэльдфэбэль пачынае:
- Асhtung! Gerade aus! Rownaj, rownaj! Таm, psiakrew, bzusek do tylu! Jesce, jesce! Verfluchte Mensch, wieviel mal muss ich sagen?!*
* Увага! Раўняйся, раўняйся! Там, пся крэў, жывот назад! Яшчэ, яшчэ! Колькі я павінен табе таўчы?! (ням. і польск.)
Калі той, што не схаваў жывот - «bzusek do tylu», не зьвярнуў належнае ўвагі на «фольксдойчавы» словы, Кацынскі падбягаў да вінаватага рэкрута, браў абедзьвюма рукамі яго сьпераду за плечы ды правым каленам з усёй сілы пхнуў у жывот. Ясна, пхнуў ён не шкадуючы, так што гаспадару жывата ўжо не хацелася высоўвацца задалёка наперад круглай часткай свайго тулава. Калі пасьля сакавітае лаянкі Кацынскі выраўняе ўсе тры шэрагі і калі побач няма старшага лейтананта камандзера роты Петрыка, ён ідзе павольна перад фронтам і прыглядаецца да кожнага паасобку. Барані Божа, калі ў цябе незашпілены гузік або брудныя чаравікі. Ой і дастанецца-ж! Звычайна спаганяў усю злосьць на Мулагу.
Бывае-ж амаль у кожнай роце адзін найбольш неахайны й недалужны, а з прычыны гэтага - звычайна «ахвярны казёл». Гэткі знайшоўся і ў дванаццатай. Мулага быў ці не найбольшы за ўсіх ростам. Здавалася, што ён слаба панаваў над часткамі свайго цела. Ня было агульнай каардынацыі, гармоніі. Хадзіў, быццам складаны з кавалкаў. Дый ці толькі хадзіў. Усё рабіў ня так, як належылася маладому й рухаваму хлапцу.
- Вы ведаеце што? - жартаваў адзін зь сяброў. - Сяньня прачнуўся я й гляджу: Мулагаў азадак ужо стаіць на варце, а галава яшчэ сьпіць.
Мулага хутка стаўся пасьмешышчам роты. Што-б ні рабіў, усё выходзіла быццам не сваймі рукамі. Калі й гаварыў, то здавалася, што язык адмаўляўся яго слухаць. І найбольш караны быў за сваю павольнасьць. У той час, калі ўсе ўжо пасьнедаюць, апрануцца, пачысьцяцца й павыходзяць на зборку, Мулага яшчэ толькі канчае есьці. Ня тое што многа любіў есьці, калі было што, бо й росту быў вялікага й патрабаваў, але надта-ж паволі варушыў пры ядзе ськівіцамі. Здаралася, што прыбяжыць на зборку з выпушчанай наверх ніжням кашуляй або без аднае ці дзьвюх брызентавых халявак, якімі абкручваліся й зашпільваліся каля чаравікаў ніжнія канцы нагавіцаў.
Спыніцца «фольксдойч» перад Мулагам і ўвесь, пачырванеўшы, як бурак, аж анямее ад злосьці.
- Мulaha! - раўне на ўсю глотку фэльдфэбэль. - Verfluchte Mensch! Наst du keine Zeit Ordnung zu machen? Відзіш там то дзеўко? - пакажа Кацынскі пальцам на суседняе дрэўца. - Forwaerts maarsch! - Мулага бяжыць па-маленьку. - Lauf, lauf, Mensch! Schnell, schnell!* - раве ўсьлед Кацынскі, Мулага паскорыць крок.
* Мулага! Ах ты, пракляты! Няма часу навесьці парадак? Наперад марш! Гэй ты! Бяжы, бяжы! Хутчэй, хутчэй! (ням.)
- Ніnlegen!* - загадвае шэф.
* Кладзіся! (ням.)
Мулага падае.
- Auf!* - камандуе фэльдфэбэль.
* Падымайся! (ням.)
Мулага падымаецца.
- Ніnlegen! Аuf! Hinlegen! Auf! Links marsch! Schnell, schnell! Hinlegen! Auf! Zurueck marsch! Hinlegen! Auf!*
* Кладзіся! Падымайся! Кладзіся! Падымайся! Налева! Хутчэй, хутчэй! Кладзіся! Падымайся! Назад марш! Кладзіся! Падымайся! (ням.)
Каманды Кацынскага - падаць і падымацца на бягу - так хутка чаргуюцца, што Мулага ня ўсьпее легчы, як ужо мусіць уставаць. Фэльдфэбэль наўмысьля накіруе рэкрута ў якую брудную лужыну ці каўдобіну. Спачатку ўся рота прыглядаецца гэнаму караньню Мулагі з насьмешкамі й задаваленьнем. Паволі сьмех сьціхае, й на шматлікіх тварах зьяўляецца цень сымпатыі да адсталага сябры. Нікому не падабаюцца зьдзекі «фольксдойча» Кацынскага, якога ў роце ніхто ня любіў.
Пасьля такой муштры Кацынскі звычайна пашле змучанага, спочанага, зусім забруджанага ў гразь Мулагу ў гаспадарскі панадворак з загадам вычысьціцца й зьявіцца назад, быццам нованароджанаму, за дзесяць хвілін. У такім кароткім часе загад выканаць немагчыма. Калі Мулага спозьніцца, атрымае другую кару, іншага характару. Адылі ніякія кары Мулагу не памагалі. Назаўтра паўтаралася тое самае, што было сяньня. Дык і ня дзіва, што насьмешкі над адсталым сябрам з боку самых навет надаедлівых прыеліся. Паступова пачыналі ўважаць нармальнымі ўсе Мулагавы ненармальнасьці.
Аднойчы вечарам Віктар Караткевіч і Бука, вярнуўшыся з працы ад баўэра, голасна хваліліся ўсім, хто хацеў слухаць, што яны сяньня надта добра наеліся.
- Калі-б так кармілі, - гаварылі абое, - то бязь ніякіх цырымоніяў згадзіліся-б быць у немцаў парабкамі да канца вайны.
Хлопцы, папрыносіўшы з кухні чорную каву, пасядалі ў пуні кожны ля сваіх клункаў і пасьцеляў ды браліся за вячэру. Заяву Букі й Віктара прынялі па-рознаму.
- Гэта вы сказалі, што гатовы быць парабкамі? - зьдзіўлена папытаў Сымон. - Дзіўлюся. Я ведаю, што, пакуль трымаю ў руках стрэльбу, датуль буду чалавекам. А як пакіну, тады хто ведае...
- Праўду Спарыш кажа, - падтрымаў Сымона Шытко. - У сяньняшні час стрэльбы кідаць няварта.
Прысутныя паволі ажывіліся. Пачуліся з усіх бакоў галасы. У спрэчцы вырозьніваліся тры групы: адны падтрымлівалі Сымона, другія баранілі Буку, якога падтрымліваў Халяўка, рэдка адзываліся Каранькевіч і Будрэвіч. Трэцяя група спачатку маўчала.
- Гаворыце вы шмат усе, - пачуўся голас прадстаўніка трэцяй групы Качановіча, - але што з таго, калі мала робіце...
- А што-ж рабіць, па-твойму?
- Ты, спартсмэн, можаш пакінуць свае дурныя абзацы, бо нікому яны не патрэбныя, - упікнуў нехта Качановіча. Чаму яго называлі спартсмэнам - няведама. Мо таму, што быў высокі ды вельмі рухавы.
- Але чаму вы, хлопцы, як галодныя, - бараніўся Бука, - чаму вы тады гэтага ня скажыце? Чаму тады кожны з вас вурчыць і злуецца? Чаму ты, Спарыш, тады не зьясі сваёй стрэльбы замест хлеба?
Некаторыя засьмяяліся.
- Думкі аб стрэльбе тады, пэўна, у галаву не прыходзяць, - працягваў Бука. - Цяпер дык вы ўсе гаворыце, усе Спарыша падтрымліваеце, а тады дык не адзін кажа, што гатоў мундзір ськінуць і за хлеб працаваць.
- Трэба й зброя, й хлеб, - сьцвердзіў Каханчык. - Возьмем хаця-б сабе такі прыклад, няхай і гістарычны. Як Напалеон стаяў у Альпах ды жаўнеры яго галадалі, яны-ж не пакінулі зброі й не пайшлі зарабляць на хлеб. Напалеон сказаў: вунь хлеб, ідзеце й заваюйце. Яны пайшлі й заваявалі.
Гутаркі на гэтую тэму цягнуліся доўга, бо аж да гадзіны адзінаццатай вечара. Шмат было й дзяцінна-наіўнага й проста недарэчнага ў іх. Нехта ўспомніў і тое, што ўсе ўжо іх пакінулі (пад гэным «усе» разумелася перадусім Беларуская Цэнтральная Рада) і што справа была кепская, бо без правадыра можна лёгка загінуць.
- Правадыр сярод нас знойдзецца, - запэўніў Жылякоўскі.
- Мы цяпер, хлопцы, ваюем якраз так, як калісьці палякі йшлі разам з Напалеонам, - укінуў сваё Віктар.
- А ты, Караткевіч, лепш маўчаў-бы, бо ты свайго голасу ня маеш, - накінуўся на яго Бука. - Цягнеш то за адных, то за другіх. Ваяка гэткі знайшоўся. Ваюем, кажа. Дзе-ж гэта ты ваюеш, браце шаноўны? Вунь, каб пачуў порах, то нябось як тая мыш пад мятлу ўцякаў-бы.
У канцы ўжо ніхто не падтрымліваў Букі.
- Як гэта, хлопцы, Бука мог быць у Крывічах асьветным афіцэрам? Гэта-ж трагэдыя была, - сьмяяўся зь яго Сымон. - Куды-б гэта ён завёў і чаго навучыў-бы тых людзей? Падумайце-ж толькі. Вось дзе-б цярпела Беларусь!
Будучы ў Альбрэхтаў, Кастусю Дзежку яшчэ раз давялося сустрэць свайго бацьку. Валачыўся ён пры абозе ўцекачоў, што ехаў у Розэнбэрг. Вабоз складаўся са сваякоў людзей, што служылі ў войску. Стары Дзежка яшчэ больш пастарэў за гэты час. Вось што расказаў ён Кастусю й сябрам:
- Калі ехалі мы празь вёскі Прусіі, немцы адносілісяда нас вельмі дрэнна. Глядзелі на нас, як на людзей ніжэйшых, сьвіней якіх. Заходжу аднойчы ў хату і прашу вады. Вунь ідзі, - паказвае мне баба помпу на панадворку. А чым-жа, - пытаюся, - піць? Рукой, кажа. Ну й злосьць-жа мяне ўзяла. Проста-напраста лічыць нас за жывёлу. Што я тады раблю? Як прыязджаю дзе ў вёску ці ў горад, адразу здымаю кашулю й б'ю вошы. Гэта ім за кару. Няхай прыглядаюцца.
Хлопцы зарагаталі.
- Цяпер-жа сытуацыя паправілася, - закончыў стары Дзежка, - едзем у Розэнбэрг, а там нас будуць вызначаць на працу да гаспадароў.
23 жніўня 1944 года адзьдзел пакінуў Альбрзхтаў і накіраваўся ў Розэнбэрг, каб заладоўвацца на цягнік дзеля паездкі ў Францыю.
Нехта недзе зрабіў вялікую памылку, загадаўшы перакінуць трыццатую дывізію з Усходняй Прусіі ў Францыю. Можа, пасьля асоба ці асобы, адказныя за тое, і плявалі сабе ў бароды за такі промах, калі пабачылі, да чаго тое прывяло. Ды было позна. Мо да пастановы спрычыніліся пэўныя мяркаваньні, але калі такія й былі, то, пэўна-ж, яны не палягалі на разьліку на найбольшую баёвую выдайнасьць дывізіі ў будучыні. Хіба-ж немцы ня ведалі, што для жаўнераў трыццатае дывізіі - беларусаў, украінцаў, расейцаў і палякаў, найбольш небясьпечным ворагам быў бальшавізм? Хіба-ж яны не прадугледжвалі, што ў змаганьні з Чырвонай Арміяй мала каторы зь іх дастаўся-б жыўцом у бальшавіцкія рукі?
Людзі, што пазналі й добра адчулі панаваньне Сталіна, мелі ўсе прычыны на сьвеце, каб змагацца супраць бальшавікоў да апошняга патрону, навет ведаючы, што на другім баку могуць быць іхныя браты, нявышкаленыя й сілай загнаныя ў савецкія шэрагі. Адылі ў іх ня было ніводнае прычыны, каб змагацца супраць заходніх хаўрусьнікаў. Хіба-ж за нямецкі чэрствы хлеб і той «фарфлюктар», хіба-ж за спаленыя немцамі вёскі, гвалчаных жанчын, за бацькоў, старых і дзяцей? Не, ніводнай прычыны да змаганьня з заходнімі хаўрусьнікамі ў іх ня было. Таму й дзіўным выдаваўся загад, паводле якога дывізія была накіраваная ў Францыю.
Ня ўсе жаўнеры адразу й поўнасьцю ўсьведамілі, што загад гэны быў быццам Богам пасланым збаўленьнем. Мо некаторыя й ніколі таго не спасьцераглі, хаця, як чытач пазьней пабачыць, амаль усе скарысталі пасьля з нагоды, каб апынуцца на другім баку, дастацца ў вольны сьвет. Дый чаму-ж было ня скарыстаць?
Эшалён, на які заладаваліся адзьдзелы 4-га палка, мінуўшы Торунь, Франкфурт-над-Одрай, праязджаў праз паўднёвыя прадмесьці Бэрліну. Тут першы раз на чыгуначнай станцыі была супрацьлятунская трывога. Зараз-жа ўсе цягнікі пакідалі станцыю, не так як у Вільні - дзе чакалі на няпрыяцельскія бомбы.
На чыгунцы сустракаліся работнікі з Усходу. Жаўнеры, праязджаючы, кідалі ім цыгарэты, на якія тыя прагна накідваліся. Усходнія работнікі часта відаць былі і на палях. Ці ў адным месцы жанчыны зграбалі й зьбіралі рукамі жытнія каласкі. Немцы стараліся не пакінуць на полі на змарнаваньне ніводнага зярнятка. Паабапал чыгункі там-сям тырчэлі рэдкія сасновыя лясы, а спрактыкаванае сялянскае вока адразу заўважыла, што бедныя ўраджаі далі ў гэтым годзе пясчаныя глебы Саксоніі. На другі дзень пад вечар, мінуўшы Віттэнбэрг, цягнік на даўжэйшы час затрымаўся ў Ляйпцыгу.
Сымон быў прыдзелены да батальённай кухні. Мусіў дапільнаваць, каб былі дровы, вада, каб на час была распаленая кухня, ды наагул быў на загадах у кухара Вальтэра. Каля Сымона тоўкся й Віктар. Абодва разьмясьціліся на адной з каламажак, што стаялі на адкрытых плятформах. Верх зацягнулі маскавальнымі палаткамі, званымі «пляндэкамі», пазатыкалі ўсе дзіркі й шчэлкі зь пярэдняга боку, каб не прадзьмуваў вецер, а ў сярэдзіне ўладзілі ненайгоршы мярлог. Тут-жа збоку была й кухня, якую Сымон даглядаў, а Віктар тое-сёе памагаў.
Кухар Вальтэр - гэта сярэдняга веку карлаваты немец, які, як сам хваліўся, перад вайной працаваў дзесь у рэстаране. Мо ён і не працаваў у ніякім рэстаране, бо, каб зварыць якую вайсковую гарохавую зупу, ня трэба было шмат умець, але-ж калі кухар Вальтэр гаварыў сваім жаўнерам, што некалі працаваў у рэстаране, дык тады й няўдалая зупа навет лепш смакавала, бо Вальтэр як-ніяк быў прафэсіянальным кухарам, што дадавала смаку. Мо Вальтэр быў кухарам проста таму, што ўсе пазыцыі ў трыццатай дывізіі, дзе варыліся ці раздаваліся харчы, былі абсаджаныя немцамі - гэта таксама магчыма. Хто там надта ўваходзіў у такія дробязі. Галоўнае, што Вальтэр варыў, а як варыў, дык гэта ўжо зусім іншая справа. Галодная кішка ўсё стравіць.
Дык хлопцы й прывыклі да Вальтэра, часьценька гаварылі й жартавалі зь ім. І кухар сам быў, здавалася, нядрэнны чалавек, на нікога ня гаркаў і часьцей усьміхаўся, чым хмыліўся, што, як вядома, было рэдкасьцю сярод вайсковых немцаў. Гэтак і пад час пастою цягніка ў Ляйпцыгу каля Вальтэра сабралася група хлапцоў. Гутарылі аб паляках. Кухар цьвердзіў, што палякі - гэта зусім не народ, што яны не маюць ніякай Бацькаўшчыны, што як тая скула сядзяць на нямецкім баку. Даводзіў, што палякі паўсталі толькі пасьля 1918 года на нямецкіх землях. Адным словам, гаварыў аб паляках так, як мог гаварыць аб іх кожны немец-шавініст. Ад Вальтэра хлопцы даведаліся, што восьмага жніўня палякі распачалі ў Варшаве паўстаньне, што ад немцаў моцна дасталося ім у скуру і што Варшава цяпер зусім зруйнаваная. Паводле кухара, палякі распачалі паўстаньне, надзеючыся на хуткую падтрымку бальшавікоў, каб захапіць уладу ў свае рукі.
Нямецкі стары чыгуначнік апавядаў, што дзесьці наперадзе была чыгуначная катастрофа - стукнуліся два цягнікі - і таму гэтаму эшалёну давялося так доўга чакаць. Чыгуначнік папрасіў у Вальтэра закурыць і скардзіўся, што ў Нямеччыне цяпер вельмі цяжка з куравам. На месяц даводзілася скурваць ня больш чым адну пачку махоркі.
На наступны дзень ехалі праз Ваймар, Эрфурт і Айзэнах у кірунку на Франкфурт-над-Майнам. Учарашні манатонны краявід замяніўся ўзгоркамі, далінамі, густа пакрытымі садамі. Каля кожнай дарогі цяжка зьвісалі пад вагою пладоў сукі садовых дрэваў. Месты Турынгіі танулі ў зелені садоў і таполяў. Кідаліся ў вочы сьпічастыя гатыцкія сьвятыні, чырвоныя чарапічныя дахі будынкаў, кветкі пры дамах, дагледжаныя агародчыкі. Усё гэта тварыла нязьмерна прыгожы малюнак прыроды Турынгіі. Яна ўсьміхалася цёпламу жнівеньскаму сонцу, натхняла чалавека жыцьцём, радасьцю і хараством, быццам тысячамі галасоў старалася запярэчыць, што вунь не так далёка - на ўсіх канцах гітлераўскае імпэрыі - пануе сьмерць і знішчэньне.
У Герстунгэн цягнік коратка затрымаўся. З правага боку, на суседнім чыгуначным палотнішчы, стаяў эшалён з варшаўскімі ўцекачамі. Гэта былі пераважна старыя й маладыя жанчыны ды дзеці. На схудзелых тварах утрываліўся цяжкі адпячатак вайны. Цярпелі з голаду. У кожны таварны вагон было ўпакавана па 50 чалавек. Хлопцы даведаліся, што пакінулі яны Прагу й Варшаву ў мінулую нядзелю. Уцекачы пацьвердзілі весткі, што места было поўнасьцю зруйнаванае й спаленае. Але змаганьне паўстанцаў прадаўжалася. Немцы вывозілі ўсіх, хто трапляўся ім пад рукі.
Сымон аж жахнуўся, прыглядаючыся да руінаў Франкфурта-над-Майнам. Як вокам сягнуць па правым баку чыгункі калісь быў вялізны горад - сяньня там засталіся папялішчы. Толькі высокая, ведамая па ўсім сьвеце франкфурцкая гатыцкая катэдра, як быццам той помнік над магілай, стаяла цэлай. Высокай сьпічастай вежай, нібыта пальцам, паказвала яна ў неба, можа, хочучы зьвярнуць увагу Нябеснага Валадара на тыя спустошаньні й сьмерць, што адбываліся ў зямным пекле.
Бліжэй, побач самой чыгункі, ня было руінаў. Тут уся зямля была падзеленая на маленькія лапікі, што зеляніліся агароднінай. На кожным кавалачку стаяла маленькая будка, дзе, пэўна-ж, гаспадары трымалі свае агародніцкія прылады, а мо й самі бавілі які час. Толькі ў адным такім агародчыку заўважыў Сымон згорбленага старога, што корпаўся з матыкай між градак. Наагул людзей нідзе ня было відаць. Ці-ж Франкфурт сапраўды замяніўся ў могільнік?
- Спарыш! Спарыш! Уставай! - пачуў Сымон праз сон.
- Чаго?
- Пара хлапцоў будзіць, каб кухню дагледзілі.
- Добра, ужо зараз.
Сымон выкарабкаўся паволі з свайго мярлогу на каламажцы й абтрасаў салому, што там-сям папрыставала да вопраткі. Гэта клікаў яго службовы падафіцэр Гуць.
- Ку-у-ка-а-ры-ку-у-у-у-у, - пачулася тоненькім голасам.
- Цікава, якога пеўніка сьпеў мы чуем, - голасна думаў, пацягваючыся, Сымон. - Можа, францускага? Як вы думаеце, спадар Гуць?
- Хутчэй усяго што францускага, - адказаў той.
Сымон разбудзіў хлапцоў, якім чарга была даглядаць за кухняй, заспанымі вачыма паглядзеў на ахутаныя імглою дамы нейкага гораду ды зноў палез у цёплы яшчэ мярлог. Але ўжо больш ня мог спаць. Паволі пачалі прачынацца навокал. Па голаснай гутарцы хлапцоў з суседняга вагону дадумаўся, што нехта зь іх зрабіў ужо экскурсію ў бліжэйшы сад і на ўвесь голас хваліў смачныя сьпелыя яблыкі. Быў гэта голас самага выдатнага «садоўніка» Курца.
«Садоўнік» у гэты момант меў, пэўна-ж, шмат сяброў, бо чуваць было, як не адзін прасіў яго, каб падзяліўся здабычай.
Калі Сымон, па некаторым часе, ізноў выкарабкаўся з хурманкі, пабачыў навокал сябе вялікі паўразбураны горад. Зь левага боку чыгункі ляжаў густа зрыты бомбамі могільнік, там-сям тырчэлі павыкіданыя наверх косьці, пахіліліся на бакі або зусім паваліліся надмагільныя помнікі.
- Навет і мерцьвякам супакою не даюць. Вось дык шэльмы, - вурчаў сам да сябе Сымон.
Побач цягніка работнікі папраўлялі пашкоджаныя бамбардзіроўкай шляхі чыгунак. Далей на левым баку відаць былі шматлікія коміны фабрыкаў. Там-жа высілася ў праменьнях узыходзячага сонца вострая высокая вежа сьвятыні. Гэта быў Штрасбург - Эльзас, паводле таго-ж кухара Вальтэра - усё яшчэ Нямеччына.
Ізноў рушыў цягнік і мкнуў проста на поўдзень. Побач чыгункі раськінуліся паласатыя шырокія палеткі, найчасьцей засаджаныя кукурузай, засеяныя пшаніцай, радзей бульбай, а найбольш - з садовымі дрэвамі й вінаграднікамі. Направа сонца залаціла вяршыні Вагезаў. Прыгожа ў іхных падножжах раськінуліся шматлікія вёскі. Раўніна - быццам стол. Сымон заўважыў, праяжджаючы праз станцыі, што людзі з выгляду былі тут нейкія іншыя, ня зусім мо такія, як немцы, дык прыйшоў да выснаву, што, пэўна, ці не французы.
А гадзіне дзевятай раніцы праехалі праз Кольмар, апаўдні мінулі Мюльгаўзэн і адтуль накіраваліся на захад.
Цягнік даўжэйшы час стаяў перад семафорам станцыі Альткірх. З бліжэйшага доміку жанчына вынесла поўную кашолку сьпелых яблык. Колішнія паліцаі, быццам тыгры, напалі на здабычу. Паналадоўвалі сабе поўныя кішэні, так што тым, якія на колькі хвілін падасьпелі пазьней, не засталося нічога. Жанчына стаяла побач і, усьміхаючыся, прыглядалася, як паліцаі душыліся за яблыкамі. Пабегла ў хату і зноў вярнулася з поўным кошыкам, ва ўзнагароду, што пабачыла тую самую штурханіну.
Пад вечар, каля гадзіны шостай, цягнік прыехаў у Бэльфорт, першы, навет паводле кухара Вальтэра, ужо зусім францускі горад. І мо таму, што ўязджалі ў Францыю, перад прыездам яшчэ кожны жаўнер атрымаў па шэсьцьдзесят штук патронаў да стрэльбы:
- Ну, братка, цяпер ужо й дадзём! Трымайцеся, французы! - жартаваў адзін, пакуючы амуніцыю ў патранташы.
Колькі ўжо даводзілася хлапцам бачыць разбураных і зьнішчаных гарадоў, але пабачыўшы руіны Бэльфорту, яны аж жахнуліся. Места так было ўсеяна ямамі ад бомбаў, што, здавалася-б, не знайшоў між імі цэлага няўшкоджанага лапіка, каб чалавеку льга было сесьці. Станцыі ў горадзе ня было. Навет чыгунка й тая праходзіла па зусім сьвежым насыпе. Паперакульваныя паравозы, вагоны, абгарэлыя руіны будынкаў, уся дашчэнту ўзараная бомбамі зямля - вось гэта быў вобраз Бэльфорту, што кінуўся новапрыежджым у вочы.
Яшчэ таго самага вечару, праехаўшы чарапашным ходам колькі кілямэтраў, цягнік затрымаўся ў малой мясцовасьці. На станцыі транспарт стаяў каля дзьвюх гадзінаў, пасьля адыйшоў крыху назад і затрымаўся сярод поля нанач. Навокал была пастаўлена моцная варта. Тлумачылі гэта тым, што ноччу ехаць было нельга з прычыны вялікай небясьпекі з боку францускіх партызанаў, званых макісамі.
Раніцою (а гэта была нядзеля) Сымон, прачнуўшыся, памыўся ў суседняй рэчцы і памог нанасіць у кухню вады. У гэны час з захаду надыйшоў ваенны транспарт, што затрымаўся побач. Гэта быў адзьдзел з трыццатае дывізіі, які, паводле апавяданьняў, даехаў быў на нейкіх 70 кілямэтраў да нармандзкага фронту, як раптам атрымаў загад вяртацца назад.
Шмат чаго апавядалі паяжджане. Паводле іх, у Францыі становішча было кепскае з прычыны сільнай, узмоцненай хаўрусьнікамі партызанкі. Нейкая казацкая вайсковая адзінка пайшла на ліквідацыю макісаў у гарах і сама была зусім зьліквідаваная. У другім месцы - апавядалі далей - адзін транспарт з трыццатай дывізіі спыніўся нанач блізка нейкай станцыі. Там чыгунка праходзіла праз адкрыты тунэль, вышыня якога дасягала месцамі дзесяці мэтраў, мераючы ад узроўню чыгуначных рэек. Ноччу наляцелі амэрыканскія самалёты й так закідалі эшалён бомбамі, што жывымі выйшла адтуль усяго дзесяць чалавек.
Цікава, хто так дакладна падлічыў гэную дзесятку. Відаць, што перапалох меў вялікія вочы, а плеткары - надта-ж даўгія языкі й нядрэннае ўяўленьне. Лішнім было-б сумлявацца, аднак, што ў гэных апавяданьнях была доза праўды. Вайна тут, як відаць, не абмяжоўвалася толькі да асноўнага фронту. Фронт быў і ззаду, як і ў Беларусі, дык і трэба было быць падрыхтаванаму на найгоршае, на ўсякія неспадзеўкі.
Хлопцы з дванаццатай роты сустрэлі ў гэным транспарце Мельніка, што калісьці быў пры школе камандзераў БКА, а цяпер - у трэцім батальёне. Ён застаўся ў чыне афіцэра. Мельнік апавядаў, што ў іхным батальёне, як і ў першым, кожная рота мела беларускага й нямецкага афіцэра. Не адзін з дванаццатай роты пытаўся сябе, чаму яны ня мелі свайго афіцэра. І ўжо каму як каму, але іхняй-жа роце, колішняй афіцэрскай школе, трэба было-б мець беларускага камандзера. І, відаць, было тое зусім не прыпадковым. Мо гэта мсьціліся на іх цяпер за тую салідарнасьць, выказаную аднойчы так дружна і ўдала пры страйку за харчы, а іншым разам - пасьля пакрадзеных у прускага баўэра агуркоў. Хто-ж мог ведаць...
У нядзелю днём давялося нашым хлапцам бліжэй пазнаёміцца з французамі. Побач чыгункі з правага боку працякала невялікая плыткая рэчка. Дзень быў спякотны й парны. Шмат хто пайшоў купацца. Каля паўдня пазыходзілася шмат французаў, старых і маладых, хлапцоў і дзяўчат. Хоць ніхто ня ведаў мовы, там-сям бачныя былі ўсьмешкі, размахваньне рук, пры дапамозе якіх тлумачылася тое, чаго ня змог язык. Кінулася новапрыехаўшым у вочы й сьмеласьць дзяўчат. Дзе-б вы бачылі ў Беларусі, каб узрослыя дзяўчаты так вось проста бязь ніякага сораму прыходзілі туды, дзе купаліся жаўнеры? А тут-жа во былі побач, усялякіх выглядаў і ростаў. Што-ж, калі языка ня было. Навет і самы галоўны фліртаўнік Кастусь Дзежка стаяў бязрадным.
Раньнімі гадзінамі 28 жніўня 1944 году жыхары францускага гораду Бэзансон, што ляжыць на паўночна-заходніх сьхілах Альпаў, зь вялікім зацікаўленьнем прыглядаліся да даўгой калёны войск, што, пакінуўшы чыгуначную станцыю, пасоўвалася вуліцамі ва ўсходнім кірунку. Жыхары Бэзансону бачылі вайсковыя мундзіры, пэўна-ж, ня першы раз, і сам факт таго, што ў горадзе зьявілася новае войска, ня спрычыніўся-б да вялікага зацікаўленьня ім. Адно, што гэтае войска, усё пяхотнае, выдавалася ім зусім іншым, чымся тое, што бачылі дагэтуль. Найбольш цікавасьці выклікала не самая людзкая калёна, але тое, што цягнулася ў хвасьце за ёю: маленькія ў параўнаньні зь мясцовымі конікі, што хуткім дробненькім крокам цягнулі такія-ж малыя каламажкі з падвойнымі аглоблямі й дугамі. Французам найбольш дзіўнымі выдаліся тыя дугі - бачылі іх першы раз у жыцьці. І чатырохколавыя вазы пабудаваныя былі зусім інакш, чым іхныя, францускія, але ўжо-ж гэныя малыя конікі сваёй пародай ніяк не маглі быць сваякамі іхным францускім цяжкім цяглавым коням.
Дык і ня дзіва тады, што амаль усе аддавалі асноўную ўвагу коннаму вабозу. Ён быў прадметам гутарак і пераважна насьмешак. Апошнія плылі ня толькі на адрас самых вайскоўцаў і іх хурманак, што йшлі ў гэным часе па вуліцы, але і на адрас «бошаў» - немцаў. І як-жа было не сьмяяцца з будаўнікоў «новай Эўропы», якія даваяваліся да таго, што паклікалі на дапамогу адзьдзелы, якія так выразна рэпрэзентаваліся перад варожым насельніцтвам такім выдатна-сваеасаблівым транспартам? Хутка прыйдзе ім канец - так, напэўна, заключылі французы свае выснавы з тых назіраньняў.
Вестка пра гэтае дзіўнае войска хутка разжляцелася па Бэзансоне й суседніх вёсках, найперш тых, што ляжалі побач шашы ў Вальдагон. Спыніўшыся на часовы адпачынак у наступнай за горадам вёсцы, жаўнеры заглянулі ў шматлікія крамы. Тыя, што ўжо нейкім чынам прыдбалі франкі, накінуліся на віно. Крамнікі надта неахвотна бралі ў заплату нямецкія маркі. Дый чаму-ж мелі-б браць? Яны зусім справядліва варажылі, што дні нямецкага панаваньня былі палічаныя. А пасьля - што ты будзеш рабіць з маркамі?
Не адзін крамнік усьпеў ужо распытацца й даведацца, дарма што жаўнеры ня ведалі францускае мовы, пра іхную нацыянальнасьць.
- Нон алеман? - пытаўся крамнік, паказваючы пальцам на прысутнага жаўнера. Той па нейкім часе здагадваўся, што, мусіць, пытаюцца, якой ён нацыянальнасьці.
- Но, нон алеман, - адказваў. - Я - белорусьен, рус блянк, - тлумачыў.
- Рус блянк? - ківаў зь цікавасьці галавой крамнік.
Хто ведае, ці ня думаў, што жаўнеры гэтыя былі белымі расейцамі, у адрозненьне ад чырвоных. Пасьля мо ў галаве ягонай узніклі іншыя, зьвязаныя з гэным пытаньні, на якія не ўдалося-б здабыць ад гэтых людзей адказу.
- Шпрэхэн зі дойч? - пытаўся крамніка жаўнер. Француз з запярэчаньнем ківаў галавой, што па-нямецку не разумее. На гэтым звычайна гутарка канчалася. Жаўнер паказваў пальцам на паліцы тое, што хацеў купіць, зь цяжкасьцю дагадваўся аб цане, ізноў-жа паклікаючы на дапамогу рукі, і, заплаціўшы, выходзіў.
Асфальтавая, добра дагледжаная шаша вілася па гарах і ўзгорках, часта разьдзяляючы падгорныя зарасьнікі й лясы, месцамі рэжучы горныя скалы. Прадугледжваючы магчымасьці нечаканае засадкі з боку партызанаў, была выдзеленая й высланая на фронт калёны пярэдняя старожа ў сіле адной дружыны. Яна йшла са зброяй напагатове. Заўсёды трымалася на адлегласьці зрокавага кантакту з галоўнай калёнай. Такая-ж самая старожа замыкала калёну ззаду. Хоць войска было больш двух батальёнаў і непраўдападобным магло здавацца, што французы кінуцца ў ясны дзень на змаганьне з такой сілаю, меры асьцярожнасьці былі нармальнымі ў чужой няпрыяцельскай тэрыторыі.
Конікам, асабліва ўзьбіраючыся пад горы, даводзілася цяжкавата. Наагул падарожжа было вольнае й маруднае. Дакучала сьпякота. Дарога пуставала. Рэдка праедзе ў заходнім кірунку вайсковая аўтамашына.
Першую ноч пасьля Бэзансону адзьдзел затрымаўся пры дарозе на чыстым полі. Ноччу разбудзіў жаўнераў густы лівень. Спалі пад наскора пабудаванымі палаткамі. Кожны меў трохкутны густы й непрамакальны кавалак матэрыялу, званы «пляндэкай», або проста маскіроўкай. Па самай сярэдзіне яе была прарэзаная падоўжаная адтуліна, у якую ўсоўвалася галава ў выпадку, калі маскіроўка апраналася. Канцы-ж зашпільваліся навокал каля пояса. Калі трэба было пабудаваць палатку, чатыры жаўнеры складалі свае трыкутнікі-маскіроўкі, прымацоўвалі ніжнія канцы матузамі да паўбіваных у зямлю калочкаў, і было гатовае «памяшканьне», дзе, хоць у цеснаце, магло памясьціцца чатыры ўдзельнікі. Дый спаць было цяплей. Трэба прызнаць, што выдумаў гэныя маскіроўкі нехта надта практычны, бо служылі яны дзьвюм мэтам: для апрананьня й для аховы ад ападаў у часе адпачынкаў.
Жаўнеры трыццатае дывізіі зь вялікай цікавасьцю прыглядаліся да францускіх гарадоў і вёсак. Найбольш дзіўным выдалася ім вялікая колькасьць гандлёвых рэкламных шыльдаў. У Беларусі гэтулькі ня было. Цэлыя франты крамаў былі размалёваны й пазавешаны рэклямамі. Рэдка дзе пуставаў кавалак сьцяны. Сымону яшчэ раней, прыкладам, вельмі дзіўным выдаўся нейкі вялікі надпіс, што займаў цэлую сьцяну сялянскай пуні ў прыдарожнай фэрме. Гэтая рэкляма была-б проста дзівам у Беларусі. У тым знадворным выглядзе краіны жаўнеры й бачылі найперш асноўную розьніцу між Францыяй і іхняй Бацькаўшчынай.
Хлопцаў з дванаццатай роты апанавала нейкая абыякавасьць. Рэдка былі чуваць гутаркі. Калі дзе пад час маршу пры дарозе напаткалася яблыня, абкідвалі яе з усіх бакоў палкамі й хутка падбіралі ападкі. Немцы не глядзелі скоса й ня крычалі ўжо, што тут «кайн Руслянд».
На другі дзень пад вечар адзьдзел прыйшоў у мясцовасьць Вальдагон і затрымаўся на адпачынак у бараках. Быў тут вялікі й выгадны вайсковы вабоз, прыгожа расплянаваны на плоскай падгорнай раўніне. Відаць было, што ня быў ён на скорую руку пабудаваны вайною, а, мабыць, раней.
Было тут і некалькі кухняў, і сталовых, і заля са сцэнаю, дзе, пэўна, некалі забаўлялі вайскавікоў мастацкія гурткі, і лазьні, і маса розных будынкаў, што служылі складамі, і наагул усё неабходнае для вайсковага жыцьця.Проста на поўнач ад вайсковага вабозу знаходзіўся вялікі кавалак поля для вайсковых шкаленьняў. Там былі стрэльбішчы й палі практыкаваньняў, плошчаю мо на пяцьдзесят квадратных кілямэтраў.
Дванаццатая рота разьмясьцілася ў двух суседніх бараках. Зь вялікім задавальненьнем некаторыя заўважылі, што на жалезных ложках былі сьвежапанапіханыя сеньнікі. Ці адзін ужо, кінуўшы збоку сваю зброю й вайсковыя клункі, зь вялікай насалодай выпрастаўся на пасьцелі, адчуваючы прыемную мяккасьць сена. Прыемнасьць трывала каротка. Прыйшоў загад, што ўсе без вынятку неадкладна павінны здаць усю амуніцыю. Гэткі нязвычайны загад зацікавіў не аднаго. Пачаліся адразу здагадкі й роспыты. І няведама дакладна, хто й адкуль прынёс тую вестку, мо навет яна раней яшчэ трапіла ў адзьдзел, што затрымаўся цяпер у Вальдагоне, - цяжка было ўстанавіць. Адно, што калі немцы загадалі здаць амуніцыю, дык тут-жа адразу знайшлося й паясьненьне: адзьдзелы з трыццатае дывізіі ў шматлікіх месцах і нярэдка масава пераходзілі ў горы да францускіх макісаў. Паясьненьне было зусім рацыянальнае. Усе адразу паверылі.
Характэрнай была настойлівасьць немцаў, каб ніхто не пакінуў пры сабе ніводнага патрону. Мусілі здаць якраз па шэсьцьдзесят штук, колькі былі раней атрымалі. Бяда была тым, што па дарозе згубілі адзін ці пару патронаў. Як-жа ты давядзеш немцу, што згубіў?
Загад аб здачы амуніцыі лішні раз пацьвердзіў, што немцы не давяралі беларусам. Каму было малавата довадаў да гэтага часу, той цяпер канчаткова пераканаўся. Думкі аб уцёках у горы да макісаў былі ўжо ў некаторых юнакоў з дванаццатае роты й раней, амаль зь першага дня прыезду ў Францыю. Цяпер-жа, калі прыходзілі з усіх куткоў чуткі, што беларускія адзьдзелы пераходзілі да французаў, зьявіўся штуршок, падахвочаньне, прыйшла й сьмеласьць. Ідэі пачалі крышталізавацца. Быў грунт для зьдзяйсьненьня задуманага. Хіба-ж тыя колькі дзесяткаў нямецкіх афіцэраў ды падафіцэраў маглі стаць перашкодай пры зрэалізаваньні пляна? Асноўнае - трэба было здабыцца на тую сьмеласьць, уплянаваць, а там ужо неяк пойдзе.
Даўно сьціх шум у бараку. Людзі, што ўжо два месяцы не спалі пад страхою будынку, акамянелі моцным сном. Некаторыя працяжна храплі. Толькі Сымон зусім ня спаў. У галаве маячыліся розныя думкі, уражаньні, успаміны. Перш за ўсё прыгадаў, што гэта быў вечар 29 жніўня - роўна два месяцы з таго часу, калі афіцэрская школа пакінула Менск.
Вось ён і цяпер бачыць сябе, як мерыць крокамі менскі запылены брук. Плечы давіць цяжкі жаўнерскі хатуль, едкі пыл душыць горла. Ён Сымон Спарыш, пакідае за сабою сэрца Беларусі - Менск. Уся істота моўчкі пратэстуе супраць такога нечаканага гвалту. Ён усхваляваны. Ногі быццам адмаўляюцца ступаць наперад. Маршыруе маўклівы, апусьціўшы галаву. Як-жа выразна нарысаваўся ў памяці ягонай гэты момант, той памятны нешчасьлівы дзень! Дзе гэта ён спыніцца? Ці ў той абяцанай Турнам Горадні?
Ажно вось прайшло роўна два месяцы, й за гэты час ліхі лёс закінуў яго зь сябрамі за тысячы кілямэтраў ад дарагой радзімы, на другі канец Эўропы, аж у негасьцінныя францускія Альпы. Чаго тут апынуўся? Што тут мае рабіць? Ваяваць? За каго? Ягоная-ж Бацькаўшчына й так ужо страчаная. Вораг даўно вунь зьдзекуецца над гаротным народам. Пакінуў адзін, пайшоў другі, а гвалт і зьдзекі надалей прадаўжаюцца. Толькі зьмяніліся крывавыя катнія рукі. Значыцца, ужо страціў усё найдаражэйшае - Бацькаўшчыну й сям'ю. Адно засталася свая галава. І як-бы тады было, калі-б і гэта апошняе давялося траціць? Ці мае ваяваць за немцаў супраць французаў, што таксама, як і беларусы, цярпелі пад панаваньнем нялюдзкага акупанта? Тое-ж было-б запярэчаньнем усялякай лёгікі. Адносна гэтага ня было ніякіх сумлеваў. Ён даўно разьмежаваў ворагаў ад прыяцеляў. Бунтарны дух ніяк ня мог пагадзіцца, што мусіць выконваць загады тых, якіх ненавідзеў. Неяк прыйшлі на памяць радкі верша, што ўлажыў некалі, будучы шчэ ў Вільні:
Павесім немцаў на вяроўку
І скуру пасмамі здзяром,
А бальшавіцкаму звяругу
Сякерай голаў адсячом.
Сымон і раней ня думаў вешаць усіх немцаў, адно тых, што зьдзекаваліся над ягоным народам, самых асноўных гітлераўскіх катаў, што палілі беларускія вёскі, жанчын, дзяцей. Дый вершык той злажыўся ў яго зусім бязь ніякіх разумовых намаганьняў, а проста спрычынены быў мо аж надмерным патрыятызмам і нянавісьцю да ўсіх ворагаў Бацькаўшчыны, перадусім бальшавікоў і гітлераўцаў.
Вось і цяпер гэны вершык прыгадаўся. Як там ужо будзе з вешаньнем немцаў, думаў Сымон, але-ж у горы да францускіх партызанаў то скаблянуць можна. Ёсьць усе магчымасьці. Дык і чаму-ж не скарыстаць? І Сымон аж заварушыўся на пасьцелі ад такой новай, маласпадзяванай думкі. Крыху дзівіўся, чаму гэта раней такая добрая ідэя ня прыйшла. Але-ж і цяпер яшчэ ня позна. Там трэба будзе з тым-сім пагаварыць, супольна абмеркаваць. А мо й ня толькі ў яго аднаго такая думка ёсьць, мо і ў каго іншага? Дык тады мо й разам? Варта падумаць больш глыбей, абмеркаваць усе «за» і «супраць», як кажуць. Гэта-ж бо такі важны жыцьцёвы крок меў бы быць. Дый ня толькі важны, але й небясьпечны. Асабліва-ж небясьпечны. Крыху рызыкоўна, бо й краіна чужая ды няведамая. Але якая-ж іншая магчымасьць ратунку? Жыцьцё-ж належыць да адважных і сільных духам.
Прыгадалася Сымону, што да гэтага часу ані ён, ані сябры ягоныя - ніхто не даваў вайсковае прысягі. Спарыш не ўважаў прысягу, як некаторыя іншыя, за чыстую фармальнасьць. Прысяга для яго была таксама нечым большым, чымся ўрачыстая дэкларатыўнасьць. Яна абазначала поўнае адданьне, без рэзэрву, без павароту, усяе свае духовай й фізычнае істоты на службу Бацькаўшчыне, народу. Магло пасьля прыйсьці Бог ведае што - раз дадзеная прысяга для Сымона былаб сьвятым правам і абавязкам на цэлае жыцьцё.
Лежачы ў Вальдагоне ў бараку на пасьцелі, Сымон пастанавіў злажыць прысягу на вернасьць Бацькаўшчыне. Лічыў, што час і месца зусім ня горшае, чымся якое іншае. Дагэтуль - дарма што пайшоў у беларускую армію - ніхто не парупіўся зь яго й пару сотняў іншых сяброў узяць прысягі. Тут-жа чалавек стаяў на парозе няведамага, цёмнага, небясьпечнага. Хто ведае, што можа стацца, куды лёс закіне. Што-б у будучыні зь ім, Сымонам, ні здарылася, якія-б ні давялося рабіць фармальнасьці, куды-б ні давялося трапіць - няхай Бог і Бацькаўшчына ведае, што ягоная ўрачыстая прысяга ёсьць сьвятым словам, абавязкам, вехаю дарожнай, якая будзе накіроўваць яго ў будучыні. «Няхай Бог усемагутны будзе мне сьведкам, - шапталі ў цемнаце вусны, - дарагая мая Бацькаўшчына, што на ўсё жыцьцё прысягаю служыць Табе й толькі Табе. Колькі ў мяне стане сіл, здольнасьцяў, здароўя - усё аддам для Твайго дабра. Прысягаю на сьветлую памяць пакойнай маткі маёй, на нявінную кроў маіх суродзічаў, на памяць загінуўшых нязьлічоных нашых змагароў за лепшую долю, што верным застануся Табе аж да сьмерці. Калі-б я сьведама адрокся тут прырэчанага - няхай мяне пакарае Бог. Сьведкамі гэтаму ёсьць маё сэрца й сам Усемагутны».
Аж сьлёзы пакаціліся з вачэй, Сымон так сябе ўзрушыў, так усхваляваўся, што толькі цяпер, пасьля даньня волі сэрцу й душы, пасьля прысягі, супакоіўся. Незадоўга ўжо спаў моцным і спакойным сном.
Раніцою, пасьля скупога сьнеданьня й атрыманьня ўсёй, учора здадзенай, амуніцыі назад, даўгая шэра-зялёная калёна накіравалася проста на поўнач. Дзень быў сонечны й душны. Маршыравалі павольна. Пераначаваўшы па дарозе яшчэ адну ноч, на другі дзень дайшлі да рэчкі Дуб, што плыла лагчынай, з абодвух бакоў абмежаванай гарамі. Войска павярнула шашой на ўсход. Сымон цэлы час ішоў моўчкі і ўсё песьціў тую неспадзяваную думку аб уцёках у горы, што ўчора так раптоўна стрэліла яму ў галаву.
- Што-ж ты так нос павесіў, быццам-бы бацьку ў магілу пахаваў? - пачуў бас каля левага вуха. Гэта быў Віктар.
- Ведаеш, я й сам думаў з табой парадзіцца, але раней пастанавіў яшчэ перадумаць і абмеркаваць. Таму й нос, як ты кажаш, павесіў. Ці ня варта было-б смаргануць нам у горы?
- Як гэта ў горы? - зьдзівіўся той.
- Звычайна. - Сымон азірнуўся навокал, ці хто не прыслухоўваецца.
- Да францускіх партызанаў, - дакончыў амаль шэптам.
Віктар ня выказаў зьдзіўленьня. Добрых некалькі хвілін ішоў побач, нічога не адказваючы, ды, здавалася, перажоўваў такую новую ідэю.
- Га? Што ты думаеш? - перапытаў Сымон.
- Цяжка так адразу сказаць. Там няведама, дзе й да каго трапіш, мовы францускай не знаеш... Ды хто яго ведае. Надта-ж рызыкоўна.
- Я ведаю, што рызыкоўна. Небясьпека вялікая як з боку адных, так і другіх. Але падумай, як-жа тут далей быць? Паўгалодныя цэлы час жывём. Пачакаўшы-ж, пакуль прыйдзе фронт, у такое пекла трапіш, што сам Бог ведае, як удасца ўцалець. А выжыць трэба было-б за ўсялякую цану. Не за таўстапузых швабаў, а за сваю Бацькаўшчыну мы йшлі ваяваць.
- Гэта лішнім і гаварыць... Ведаю, што ваяваць няма за каго. Можа, й варта было-б уцячы. Толькі трэба было-б абдумаць, як гэта зрабіць...
- Дык вось давай і абдумаем.
- А як ты думаеш уцякаць - нам дваім ці ўсім гуртам?
- Лепш было-б усім гуртам, гэта ясна. Калі-б пасьля дзе й трапілася небясьпека, дык лягчэй было-б. Ды каб і да французаў цэлая сіла людзей прыйшла, дык больш лічыліся-б. А то пару чалавек - чорт ведае каму можна ў рукі папасьціся.
- Трэба лічыць на ўсё, навет на самае найгоршае.
- Вось-жа пра тое і йдзе. Варта было-б пагутарыць з бліжэйшымі хлапцамі й паглядзець, што яны думаюць. Мо хто яшчэ знойдзецца.
Памаўчалі.
- Слухай, - распачаў зноў Сымон, - пад час абедняга перапынку давай парадзімся з Кастусём і некаторымі іншымі. Пабачым, што яны аб гэтым думаюць. Калі-ж ніхто ня знойдзецца для кампаніі, дык смарганём удвух.
- Няхай будзе й так, - згадзіўся Віктар. - Толькі-ж калі-б давялося нам удвух, то як і калі гэта зрабіць?
- Няма нічога лягчэйшага. Адышоўся набок у кусьцікі, быццам дзеля патрэбы, пачакаў, пакуль усе пяройдуць, а там і гайда...
- Так проста?
- Нічога ня можа быць прасьцейшага. Немцы навет не заўважаць да наступнай. зборкі, а тая будзе ўжо аж надвечар, як затрымаюцца.
Віктар Сянькевіч у апісаны намі час быў юнаком сярэдняга росту, даволі мізэрнага выгляду. Першае ўражаньне ад яго складвалася між тым зусім памылковае. Можна было-б падумаць, пэўна, што гэта лагодны, добрай натуры чалавек, зусім ня здольны на больш паважныя нейкія рэчы. Мо да гэтага спрычынілася ягоная паўдзіцячая ўсьмешка ці павольна-лянівая гутарка - цяжка сказаць. Магло здавацца, што перад вамі стаіць зусім яшчэ зялёненькі хлопчык. Тут якраз можна было найбольш памыліцца. Віктар розумам і практыкай быў вельмі дасьпелы, пранырлівы, вынаходлівы. Меў моцную сілу волі й гарачае патрыятычнае сэрца. Але зь Віктарам нам часьценька давядзецца бачыцца ў будучыні. Чытач сам яшчэ пераканаецца ў трапнасьці нашай характарыстыкі.
Думка аб уцёках, што паўстала пераважна ў Вальдагоне, нарадзілася ў шматлікіх галовах. Некаторыя, схамянуўшыся, разважыўшы з усіх бакоў гэту новую ідэю, спакойненька адлажылі яе ці адсунулі ў нейкі бочны куточак мазгоў, бо былі баязьліўцамі й навет голасна перад сабою не асьмельваліся прызнацца, што ў іхных галовах магла паўстаць такая сьмелая ідэя. Іншыя-ж, адразу спасьцярогшы новае, ухапіліся за яго й пачалі думаць і дзеяць. Да такіх, акрамя Сымона Спарыша, зусім незалежна ад яго належалі Кастусь Дзежка, Рак, Лабун і Віктар Сянькевіч. Было, ведамая рэч, і шмат іншых, больш пасіўных. Успамінаем прозьвішчы чатырох толькі таму, бо яны зьяўляліся афіцыйным, але нелегальным камітэтам уцёкаў, які завязаўся сам сабой ужо ў Вальдагоне. Камітэт гэты, галавою якога фактычна быў Кастусь Дзежка, пастанавіў, пасьля шматлікіх гутарак зь сябрамі, прыступіць да арганізацыі пераходу на другі бок. Варта тут яшчэ зацеміць, што чытач ужо, бяз сумлеву, заўважыў, што ў камітэт не ўвайшоў ніводзін беларускі падафіцэр, хоць іх было ў роце чатыры. Адылі ўсе яны былі другараднае, а мо й ніжэйшае якасьці. Былыя кадэты хутка спасьцераглі, што немцы сьведама не далі ў роту нікога зь першаклясных падафіцэраў беларусаў. Гэтым і тлумачылася, што сярод ініцыятараў уцёкаў іх ня было.
Камітэт першым чынам пастанавіў уплянаваць месца й час пераходу ды сагітаваць цэлую дванаццатую роту й тыя суседнія роты, якія ўдасца. Былі надзеі на ўдачы ў сваёй роце, асабліва прыгадваючы ранейшую салідарнасьць і дружнасьць.
Далёка ня ўсе сябры згаджаліся на пераход да макісаў. У некаторых не ставала адвагі, іншыя-ж не пагаджаліся з плянам папярэдняга перастраляньня немцаў. Найбольш разыходжаньняў было адносна апошняга. Прадугледзілася, што немцы пры помсьце могуць зьліквідаваць многа самых перадавых беларусаў, якія застануцца ў іхных руках. Урэшце, урадзілі немцаў не страляць, толькі асьцерагчы, каб устрымаліся з рэпрэсіямі. Таму што людзі ня ведалі канкрэтна, дзе яны знаходзіліся, як далёка ад нямецкае мяжы, трэба было неадкладна здабыць інфармацыі. Асабліва важным было ведаць, ці далёка быў ад Нямеччыны адзьдзел, які пасоўваўся ва ўсходнім кірунку шашой у катлавіне рэчкі Дуб. Трэба было бачыць карту. Камітэт даручыў гэтую справу Віктару Сянькевічу.
Віктар Сянькевіч, што выглядаў надта мізэрна й меў на нагах страшна дакучлівыя мазалі, пажаліўся камандзеру роты Петрыку, што далей ісьці ня можа. Петрык зьлітаваўся й папрасіў двух старэйшых афіцэраў, што ехалі на чале калёны ў аўтамабілі, каб узялі «інваліда». Сянькевічу толькі таго й трэба было. Прысеўшы ззаду на аўце, на сваю вялікую пацеху, Віктар спасьцярог і карту, што адзін з афіцэраў трымаў на каленях. Адным вокам удалося Сянькевічу заўважыць вызначаную чырвоным алавіком трасу маршу, але дакладней ня мог спасьцерагчы ні мясцовасьцяў, ні нямецкае мяжы. Афіцэры - абодва былі са штаба Зіглінга - амаль забыліся аб існаваньні «інваліда». Зірнуўшы на карту, капітан павесіў мапнік на плячо і ўзяўся закурваць. Сянькевіч увесь замяніўся ў вочы. Хутка спасьцярог, што калёна была блізка нямецкае мяжы (фактычна мяжы Эльзаса), і ўжо на перапынку, калі войска затрымалася на адпачынак, зьлезшы з аўта, паведаміў Кастусю Дзежку й іншым сябрам камітэту аб выніках разьведкі. Было пастаноўлена ўцякаць тае-ж ночы, адкінуўшы канчатковы плян страляньня немцаў. На канчальную пастанову здабыліся ўжо позна папаўдні.
Пад час абедняга перапынку Сымон і Віктар Караткевіч выявілі сваю думку Кастусю Дзежку. Той пахваліў ідэю, але настойваў, што ўцякаць трэба гуртам. Заўважыў, што думка такая ёсьць і ў шматлікіх іншых, але канчаткова зарганізаванага і ўплянаванага нечага яшчэ ня было (адбывалася гэта перад разьведкай Віктара Сянькевіча). Іншыя сябры, да якіх зьвярнуліся Сымон і Віктар Караткевіч, былі зусім ненаважанымі й больш выпытваліся, чымся радзілі.
Мо тутака два нашы гэроі занадта пагарачыліся. Маглі-б пачакаць, больш разьнюхаць, разважыць, іншых намовіць. Ды й ня шмат трэба было каго намаўляць. Камітэт працаваў па зьвязах, усюды праводзілася агітацыя. Была зроблена сувязь зь іншымі ротамі, й там пачалася прапаганда, але, як пасьля выявілася, яна ня прынесла жаданых вынікаў.
Сымон асабліва падкрэсліваў той факт, што цяпер міналі спрыяльную тэрыторыю, што праходзіў час, які трэба выкарыстаць, і што пасьля мо ня будзе такой добрай нагоды. Такім чынам Сымон Спарыш і Віктар Караткевіч пастанавілі ўцякаць у той-жа дзень удвух пры першай лепшай нагодзе. Сымон меў першы адысьціся на левы бок дарогі ў кусты, быццам для патрэбы, перачакаць, пакуль цэлая калёна пяройдзе, а там ужо - і ў горы. Мясцовасьць добра падыходзіла. Горы высокімі скаламі засланялі паўночны бок. Такім самым спосабам, прайшоўшы яшчэ мо пару сотняў мэтраў, меў змыцца й Віктар Караткевіч. Бязумоўна, усю зброю й амуніцыю мелі захапіць з сабою.
Рэчка вялікім лукам выгнулася ў паўдзённым кірунку, а побач яе бегла чыгунка. Толькі шаша не палегла тут побач рэчкі, а прасьцяком адскочыла ад яе на паўтара кілямэтра на поўнач ды апаясвала самыя падножжы гор. Зараз-жа побач дарогі зь левага боку былі густыя кусты, пасьля ў кірунку гор цягнулася на мэтраў сотню шырокая паласа сенажаці, там-жа зноў пачыналіся густыя горныя зарасьнікі. Самі горы былі з лагоднымі ўзбоччамі й нявысокія. Сымон кінуў вокам направа й налева, памяркаваў і наважыўся. Была ўжо гадзіна чацьвёртая ці больш папаўдні. Неба зацягвалася хмарамі, неміласэрна парыла. Можна было лёгка ўгадаць, што прыйдзе дождж, калі ня бура. Дзесь далёка на захадзе пагражаў гром.
- Слухай, Віктар, тут!
Віктар разгледзеўся.
- Ужо цяпер?
- А чаго чакаць? Ты зараз-жа падрыхтуйся, не зявай. Там за некалькі дзясяткаў мэтраў шмыгнеш і ты.
- Я гатовы. Хіба-ж ты не парадзіш мне хатуля забіраць, каб немцы пыталіся, куды йду.
- Добра, няма часу на жарты. Глядзі адно, як пачуеш у лесе мой голас, то адклікніся, каб мы, барані Божа, ня згубіліся.
- Добра, ідзі ўжо.
Сымон паправіў за поясам сваю гранату, якую пазаўчора ўдалося яму знайсьці ў Вальдагоне, агледзеў патранташы, стрэльбу й павольным крокам адыйшоў на левы бок дарогі, паплёўшыся ў кусты. Палажыў на траву стрэльбу, наўмысьля, каб усе бачылі, адшпіліў пояс з патранташамі й прысеў за кустом. Якраз праязджаў на самакаце зьвязовы Штык, што бачыў Сымона й не зьвярнуў на яго вялікай увагі. Жаўнеры часьценька па дарозе адыходзіліся ў кусты.
Таму, што Сымонава рота ішла пры хвасьце калёны, доўга не давялося чакаць. Хутка хвост схаваўся на загібе дарогі. Сымон хуценька зірнуў, ці нікога няма на дарозе, і шпаркімі крокамі кінуўся пад горы цераз паласу сенажаці. Адно некалькі крокаў дзяліла яго ад падгорных зарасьнікаў, як раптам з таго боку, дзе нядаўна знікла калёна, высунулася нямецкая вайсковая аўтамашына. Між Сымонам і ёй было мо паўкілямэтра адлегласьці.
У кузаве ехалі жаўнеры Вэрмахту. За першай паказалася другая й трэцяя.
Хаця Спарыш моцна ўстрывожыўся, але ў паніку ня кінуўся. Яму выпадала або тут-жа на месцы прылегчы на голай выкашанай сенажаці ды варажыць на тое, што немцы яго не заўважылі, або дабегчы тых колькі крокаў да кустоў. Мо да часу, пакуль дабяжыць, немцы яго й заўважаць. Але няўжо-ж кінуцца за ім у кусты? Сымон думаў маланкай і наважыўся дабегчы да кустоў. Прысьпяшыўшы як мага кроку й прыгнуўшыся, ён нарэшце грымнуўся ніцма цэлай сваёй постацьцю на першыя зарасьнікі. Трапіў, мусіць, на нейкія калючкі, што, быццам кацінымі кіпцюрамі, дзёрнулі яму ўздоўж твару. Гвалтоўна білася сэрца, цяжка дыхалі грудзі. Сымон баяўся зварухнуцца. «Бачылі ці не? Няўжо-ж бачылі? А вось тады мне пападзецца».
Крышку падняў галаву, павярнуў яе направа ў кірунку дарогі й сачыў за тымі трыма машынамі. Яны затрымаліся. Сымону новая хваля крыві хлынула ў галаву. Ужо яму здалося, што вось-вось пачнуць саскокваць з машын жаўнеры й гнацца, шукаць яго, Сымона, па лесе. Але нічога падобнага не сталася. Машыны пастаялі нейкіх пару хвілін няведама чаго й зноў рушылі. Юнак устаў і ледзь выблытаўся з густых калючых галінак. Правёў правай рукой па твары й пабачыў на далоні кроў.
- Каб цябе ліха! - прамармытаў.
Часу нельга было траціць. Хутка заглыбіўся ў зарасьнікі, якія зараз замяніліся сярэдняга росту дрэвамі. Пад нагамі шалясьцела леташняе лісьце. Затрымаўся, заладаваў стрэльбу, наставіў бясьпечнік і трымаў яе напагатове. Уважна разглядаючыся навокал, а перадусім у правы бок, яшчэ прайшоў колькі крокаў і пачаў клікаць свайго сябру:
- Ві-і-і-і-і-і-ктар!
Рэха гулка раскацілася на ўсе бакі. Адказу ня было. Сымон гукнуў яшчэ колькі разоў. Тое самае. Вецер моцна скалатнуў вершалінамі лесу. Сонца схавалася за хмарай.
Збочча гары раптоўна падымалася, й Сымон не бязь цяжкасьцяў крочыў наперад. Часта хапаўся за камлі дрэваў, каб не спатыкнуцца й не скаціцца назад. Ішоў ці, дакладней сказаць, лез мо хвілін пятнаццаць. Дрэвы зноў парадзелі й замяніліся нізкімі кустамі. Уверсе вецер хутка гнаў хмары на ўсход, Яшчэ колькі хвілін, і пачнецца дождж. Сымон ня мог зразумець, што сталася зь Віктарам. Няўжо-ж не асьмеліўся?
Адзінокая аса, узбуджаная, відаць, раптоўнай зьменай пагоды, а мо й нечаканым наведвальнікам, дробнымі кружкамі замітусілася над Сымонавым шлемам, быццам выбіраючы месца, дзе ўкусіць, і джгнула яго ў шыю.
- Ах, каб цябе нячыстая! - вылаяўся ўцякач.
Першыя рэдкія й цяжкія кроплі дажджу пасыпаліся на чупрыны кустоў. Сымон, выбраўшыся на плоскі гарызантальны хрыбет горкі, падаўся ў правы бок, асьцярожна ступаючы наперад. Хутка апынуўся над самым краем стромай сьцяны. Прысеў, схаваўшыся за куст. Тое, што пабачыў унізе, адразу выясьніла яму ўсю сытуацыю.
Пад нагамі яго ляжала вялікая мясцовасьць. Як пасьля даведаўся - называлася Клерваль. Дарога раптоўна загнула налева якраз там, дзе Сымон, уцякаючы, убачыў тры нямецкія аўтамашыны. Віктар таму й не мог уцячы. Бок гары з усходу быў надта стромы, а калі-б і не, дык Віктар Караткевіч ня мог-бы ўцячы ад свае калёны ў мястэчку. Сымон разглядаў мост на рэчцы, чыгунку, што праходзіла ля самага падножжа гары, шашу, якая, перабегшы на паўдзённы бок рэчкі, стужкай абкружыла даволі шырокую даліну ва ўсходнім кірунку. Дарога была пустая. Сымонавай калёны ўжо ня было відаць. Толькі ў мястэчку затрымаліся на вуліцы тры хурманкі. Па нейкім часе зь дзьвярэй крамаў выйшла колькі зялёных фігурак. Яны селі на каламажкі, якія трушком пакаціліся па шашы.
Сымон сядзеў, разглядаўся й разважаў. У сэрца пачала ўкрадацца трывога. Уцячы - гэта адно, але што цяпер рабіць? Трэба было наважыцца й то хутка. Куды кінуцца? Дый як-жа гэта аднаму быць? Бязвыхаднасьць раптам ярка адлюстравалася ў Спарышовым уяўленьні. Зрок блудзіў перш па далёкай дарозе, па стрэхах мястэчка й пасьля спыніўся каля правай рукі, якой юнак быў падпёршыся. На шыракаватай, можа, на сантымэтр цэлы, выхаджанай мурашкамі сьцежачцы Сымон заўважыў вялікую чорную мурашку, што цягнула ў колькі раз большы за сябе кавалак сухога дрэва. Учапіўшыся за яго пярэднімі лапамі, яна паволі рухалася задам.
Спарыш на момант забыўся аб сваіх турботах і зацікавіўся працавітым жыхаром лясоў і палёў. Асабліва цікава назіраць было, як мурашка старалася перавалачы свой багаж на другі бок таўставатай галінкі, што ляжала поперак ейнай сьцежачкі. Праз той вузенькі праход, што мурашкі вытачылі пад галінкай, кавалак дрэва не пралазіў. Пасьля пары няўдалых спробаў мурашка выпаўзла сама, адапхнула дрэва назад, колькі разоў абабегла навокал яго, быццам мяркуючы, што рабіць далей, ды хутка зноў узялася за працу, каб перацягнуць ладунак цераз бар'ер. Але як ні чаплялася заднімі лапкамі за галінку й як ні натужвала ўсе свае сілы - нічога не выходзіла. Ізноў абабегла навокал багажу, мяркуючы, які тут знайсьці ратунак.
Сымон сачыў тое мураўінае змаганьне з захапленьнем. На момант і забыўся, што сам знаходзіцца ў большым клопаце й небясьпецы. Цэлую ўвагу аддаў малой істоце. Гэтак калісьці любіў сачыць мурашак і ў дзяцінстве. Дый хто-ж ня любіць назіраць за тымі працаўнямі. Адчуваў Сымон і нейкае задаваленьне з мураўінага клопату - мо ад той сьвядомасьці, што ня толькі ён адзін у бядзе, але што і ўсё іншае ў прыродзе працуе, змагаецца й церпіць.
«І мог-бы-ж я памагчы ёй, - думаў хлапец, - але вось-жа няхай сама зробіць, а я буду збоку сядзець, сачыць і сьмяяцца. Няхай мурашка пазнае, які лёгкі на гэтым сьвеце хлеб».
Тым часам мурашка наважылася, мусіць, пераправіцца цераз папярэчную галінку іншым спосабам. Стаўшы раўналегла да свайго падоўжанага кавалка дрэва, яна пярэднімі лапамі падапхнула адзін ягоны канец уверх, так што ладунак ускосна лёг на бок галіны. Пасьля, адышоўшыся крыху назад, ухапілася за задні канец і зь вялікаю натугаю папхнула ўвесь цяжар уверх. Кавалак дрэва перакуліўся на другі бок галінкі.
Мурашка, відаць, узрадавалася, адскочыла назад і шпарка кінулася ў левы бок, каб самой пералезьці на другі бок праз той вузенькі праход пад галінкай. Мусіць, ашчаджала сілы й сама не хацела пералазіць цераз верх без патрэбы. Сымон дзівіўся - колькі мудрасьці ці мо толькі памяркоўнага інстынкту мела маленькая працавітая істота.
Мурашка зноў хапіла кавалак дрэва пярэднімі лапкамі й пачала цягнуць паволі, як раней. Але тут Сымон наўмысьля паставіў ёй на той вузенькай сьцежачцы вялікі шырокі свой палец. Мурашка, кінуўшы ладунак, абгледзела перашкоду і ўжо старалася, мусіць, разгледзець, як абысьці яе, бо кінулася крышку ўбок, хоць там дарожку загароджвалі сухія сцёблы травы. Шкада Сымону стала раптам мурашкі. Ён прыняў палец і зь вялікім спачуваньнем уздыхнуў: «Эх, братка ты мой, мурашка. Дзівяцца й людзі з тваёй працавітасьці й цярпеньня. Але ня ведаеш ты нашай горкай долі. Што й казаць! Ведала-б - дык і не пазайздросьціла!»
Юнак адчуў вялікі прыліў жалю й змагаўся са сьлязамі. Так і паплакаў-бы, здаецца, уволю й пажаліўся-б навет той мурашцы, бо ня было-ж каму. Але Спарыш не плакаў, хоць і сядзеў на вяршыні гары сам, хоць ніхто й не падгледзеў-бы. Сьлёзы лічыў адзнакаю слабасьці, а яму-ж нельга было цяпер быць слабым, старой сьлязьлівай бабай. Трэба было мацавацца, гартавацца й ходацца зь лёсам.
Сымон вярнуўся да сваіх папярэдніх думак. «Уцёк-то ўцёк, - разважаў Спарыш. - Але што-ж далей? Ці чакаць ночы, ці цяпер куды йсьці? Дый куды? Невядомая мясцовасьць, мова, людзі. І дзе-ж былі тыя макісы? Казалі, што недалёка тут у ваколіцы ёсьць, але-ж гэта мяне не грэе. А што будзе, як пападуся ў рукі немцам? Яно-ж таксама магчыма. Ды мо гэткі канец і найверагоднейшы. Гэта-ж тут каля самай дарогі, не абы-што табе. І што-ж тут рабіць?»
У гэты час неба густым цяжкім дажджом лінула на Сымона зьверху. Засланіўся галінкамі куста, але яны нічога не памагалі. Так вось пабудзь пад такім дажджом, дык хутка прамокнеш, а пасьля дзе высушышся?
«Трэба-ж нагвалт на нешта наважыцца. Не магу так вось сядзець, - разважаў Сымон. - А мо каб пайсьці дый дагнаць вабоз? Пэўна-ж, далёка не ад'ехаліся. Ці гэта ня будзе небясьпечна? Мо ўжо даведаліся, што мяне няма? Але які-ж іншы выхад? Мо там як вытлумачуся, а мо маёй адсутнасьці й не заўважылі, а калі й спасьцераглі, дык можна будзе неяк выясьніць, апраўдацца, сказаць, што проста дзеля патрэбы застаўся, ці яшчэ што выдумаць. Але што? І ці павераць? Дык што рабіць? Эх, што будзе, тое няхай будзе!»
Пры гэтай думцы Сымон махнуў рукой: буду даганяць!
Хуценька падняўся й, стуліўшы плечы, каб дождж не ліў за каўнер, падаўся назад тымі самымі сьлядамі, якімі прыйшоў. У лесе схаваўся пад страхой верхніх густых лісьцяў. Менш дакучаў дождж. Хутка перабег тую паласу сенажаці й зноў апынуўся на шашы. Перш упэўніўшыся, што нікога няма на дарозе, на хаду разладаваў стрэльбу. Хуткім крокам ішоў па правым баку. У Клервалі вуліцы сьвяцілі пусткай, жывой душы ня відаць было. Сымон мінуў масток і ўжо плянаваў, як гэта будзе тлумачыць сваю адсутнасьць. А тлумачыць, пэўна-ж, прыйдзецца.
Першая гвалтоўная хваля ліўня мінула. Церушыў дробненькі гусьценькі дожджык. Сымон не зважаў. Каб толькі ўсяго й было бяды - дажджу. Прайшоўшы нейкіх пару кілямэтраў, заўважыў насупраць аўтамашыну. Гэта была легкавая даўгая вайсковая машына, у якой езьдзілі штабовыя афіцэры. Яна прыблізілася, звольніла, затрымалася. Сьпераду сядзеў шафёр, а ззаду - палкоўнік з капітанам. Сымон адсалютаваў.
- Што ты робіш адзін тут на дарозе й зь якога ты адзьдзелу? - гаркнуў палкоўнік на Спарыша па-нямецку.
- Я з трыццатай дывізіі, спадар палкоўнік. Мой адзьдзел пайшоў наперадзе, вы, пэўна, бачылі па дарозе...
- Я, яволь, - кіўнуў галавой афіцэр.
- ...а я крыху адстаў ззаду й стараюся дагнаць.
Афіцэр нічога не адказаў, уважна сьвідруючы Спарыша вачыма. Махнуў шафёру рукой, і машына памчалася далей. Сымон паскорыў крокі.
Маршыраваў больш дзьвюх гадзін. Дарога была зусім пустая. Яшчэ адзін раз праехала невялікая калёна нямецкіх вайсковых аўтамашынаў у заходнім кірунку. Пасажыры іх, здавалася, са зьдзіўленьнем кінулі вокам на адзінокага ўзброенага жаўнера на дарозе.
Трывога павялічвалася ў Сымонавым сэрцы па меры набліжэньня да свайго адзьдзелу. «А што будзе, калі прычэпяцца немцы? Што мяне чакае?» - думаў ён. Але пастановы ўжо не зьмяніў. У выпадку найгоршага разьлічваў, што памогуць, заступяцца сябры. Шаша зноў накіравалася цераз мост на рэчцы Дуб і перакінулася на паўночны яе бок. Воддаль хлопец заўважыў свой вабоз. Затрымаўся ён на шырокай лагчыне між шашой і рэчкаю. Канюхі, парасстаўляўшы каламажкі ля самага берагу рэчкі, ужо павыпрагалі й даглядалі коней, жаўнеры-ж мітусіліся навокал сваіх ужо дзе-нідзе пабудаваных палатак. Шмат зь іх, пасабіраўшыся групамі, пераважна пры хурманках, над чымсьці радзілі.
Сымона здалёк заўважыў Віктар і выбег насустрач.
- Ну як, уцёк? - сьмяяўся ён.
- Няхай цябе чорт, такога сябру! - скрывіўся Спарыш.
- Дык а што-ж я меў рабіць, калі там зараз вёска натрапілася?
- Ведаю, добра ўжо... Не патрабуеш апраўдвацца.
- Ты й добра зрабіў, што вярнуўся.
- Пыталіся пра мяне?
- Штык пытаўся. Я сказаў, што ты дзеля патрэбы застаўся. Ідзі зараз да яго замэльдуйся.
Сымон так і зрабіў.
- А што-ж з табой? Дзе ты так доўга бадзяўся? - спытаў немец, зырка ўталопіўшыся ў яго.
- Застаўся крышку ззаду, адпачыў. Пасьля дождж зачаў падаць, дык пад кустом перачакаў, - тлумачыў спакойна Спарыш.
- Так? А ня ведаеш, дзе Сіткоўскі й Камар?
- Не, ня ведаю, - адказаў хлапец. Ён зараз здагадаўся, што гэтыя хлапцы ўцяклі пасьля яго, і ў той момант ім пазайздросьціў толькі таму, што ягоныя ўцёкі не ўдаліся. Здавалася Сымону, што зьвязовы Штык здагадаўся, дзе ён быў і што сталася з двума, аб якіх пытаўся. Ягоны, здавалася, і твар гаварыў: «Ты-ж мяне, братка, стараешся вакол пальца абвесьці, але-ж я ведаю, дзе ты, даражэнькі, быў». І толькі чакаў Спарыш, як вось-вось Штык скажа: «Ты лгун! Ты ў горы ўцякаў, ды не ўдалося. Забраць яго! Зараз расстраляем перад фронтам адзьдзелу». І калі Штыкова правая рука палезла ў кабуру, у Сымона дзесьці каля каленаў пачалі бегаць мурашкі.
- Трымайце, трымайце яго! - крыкнуў Штык і выняў з кабуры «люгера».
Двое хлапцоў колькі крокаў воддаль трымалі добра адпасенага падцёлачка. Штык падышоў і, прыставіўшы рулю пісталета ў самы бычкоў лоб, стрэліў. Хлопцы адскочыліся, бычок гоцнуўся вобземлю, задрыпаўшы нагамі.
- Голад быў у Нямеччыне, дык хоць мо чужога пад'ядзём, - сказаў адзін з тых, што трымалі падцёлачка, сочачы ягоныя перадсмяротныя ўздрыгі.
- А фігу бачыў, дружа мой? - зарагатаў другі. - Немцы мяса зьядуць, капыткі нам дадуць... - зацягнуў ён на матыў «Если завтра война».
Штык, пачакаўшы пару хвілін і ўпэўніўшыся, што падцёлак застрэлены, уважна агледзеў «люгер» і палажыў яго ў кабуру.
- Бяжы да кухні памагаць абразаць бульбу!
Сымону ня трэба было двойчы паўтараць.
Кастусь Дзежка вельмі ўзрадаваўся, знайшоўшы Спарыша пры кухні. Ён расказаў, што ўсе радзілі над уцёкамі ў горы ноччу, што вялася агітацыя. Пастанова была пэўная.
- А як будзе з табою? - папытаў Сымона. Той адказаў не адразу.
- Ня ведаю яшчэ. Бачыш, вось я толькі вярнуўся з адных уцёкаў.
- Дык ты не марудзь, а памазгуй там у сваёй башцэ ды скажы мне. Я хачу, каб ты й Караткевіч, каб мы ўсе пайшлі разам.
- Добра, падумаю, - паабяцаў Сымон, шпурнуўшы абрэзанай бульбінай у вялікі кацёл.
Дрэва вольнасьці час-ад-часу мусіць быць адсьвежана крывёй патрыётаў і тыранаў. Гэта - натуральнае яго ўгнаеньне», - пісаў да палкоўніка Сміта, зяця прэзыдэнта Адамса, аўтар амэрыканскае «Дэклярацыі аб незалежнасьці», будаўнік Злучаных Штатаў, архітэкт вольнасьці й дэмакратыі - Томас Джэфэрсон.
Кроў няслаўных і зьненавіджаных тыранаў праліваецца ў ахвяру новых і лепшых ідэяў; кроў змагароў за лепшыя ідэі родзіць вольнасьць, шчасьце, справядлівасьць. Але колькі-ж крыві праліваецца зусім бяз мэты, хіба толькі для насычаньня ненармальных, нялюдзкіх інстынктаў тыранаў...
Калі ў раньнюю пару другой сусьветнай вайны нямецкія карныя адзьдзелы збурылі чэскую вёску Лідыцэ й спалілі жыўцом усіх яе жыхароў мужскога роду, дамэтныя й палітычна разумныя чэхі раструбілі аб гэтым зьверстве па цэлым сьвеце, здабываючы вялікі палітычны капітал. Чэхі мелі за межамі спагадлівыя сэрцы, што спачувалі, пільныя вушы, што прыслухоўваліся, прыязныя рукі, што сьпяшылі ім на дапамогу.
За час другой сусьветнай вайны акупантамі ў Беларусі былі разбураныя тысячы вёсак, жыўцом папалена іх насельніцтва. Крышылася, папялілася, гарэла, стагнала, енчыла шматпакутная Крывіччына-Беларусь. У пякельна-вогненных муках уздымаліся пад неба, клічучы на ратунак і на помсту Ўсемагутнага, бясьсільныя абамлелыя рукі беларускай маткі, жыўцом душыліся дымам і гарэлі ў полымях пажараў няшчасныя нявінныя дзеткі.
Надлюдзкія цярпеньні гаротнага народу не ўзбагацілі беларускага палітычнага капіталу за межамі. Ня было там вушэй, што прыслухоўваліся, зычлівых сэрцаў, што спачувалі, сяброўскіх хрысьціянскіх рук, што пасьпяшылі-б на дапамогу. Беларусь за межамі была няведамай, недасьледаванай белай плямай на мапе, чужой правінцыяй. Рэха народных імкненьняў заглушана было грымотамі змаганьня за беларускую зямельку двух паразітаў-драпежнікаў.
А ў сталіцах заходніх дэмакратычных краінаў зьдзічэлыя ў сваёй прагавітасьці груганы - польскія абшарнікі, вайсковыя асаднікі, крывадушныя ксяндзы, ураднікі й іншая шляхоцкая й панская дробязь, што дваццаць гадоў жыравалі на беларускім целе, рыхтавалі тым часам нашаму народу новыя аковы. Белыя расейцы - папы, чарнасоценцы, усякай масьці няслаўныя нашчадкі Мураўёва-Вешацеля - з другога боку майстравалі яшчэ мацнейшае, больш удушлівае й цясьнейшае ярмо. Адны й другія чакалі добрае нагоды. І знаходзілі ў заходнім сьвеце сымпатыі й падтрымку для сваіх захопніцкіх плянаў і пасяганьняў на чужое.
Цяжкімі ёсьць пачаткі змаганьня за незалежнасьць без агульнага ўздыму, калі полымя сьвядомага, творчага, змагарнага патрыятызму не ахапіла яшчэ цэлы народ. Колькі-ж прыкладаў гэтага знойдзем, перагледзеўшы гісторыю нашай краіны, пачынаючы хаця-б ад Кастуся Каліноўскага. Колькі дарэмных ахвяраў, неапраўданага й непраслаўленага гэройства, колькі неўзнагароджаных цярпеньняў, а з другога боку - нявыкарыстаных магчымасьцяў!
Катаклізм Другой Сусьветнай вайны да самых асноваў скалануў беларускі народ. Побач зь нязьлічонымі стратамі ў ваеннай завірусе расьлі й множыліся ладныя шэрагі новых змагароў за вызваленьне й незалежнасьць Бацькаўшчыны. Адбываўся прысьпешаны працэс вырастаньня й гартаваньня новага беларускага сына - змагара за будучае шчасьце народу. Падрастала й гартавалася ў школах і нацыянальных арганізацыях моладзь, што высока ўзьняла бел-чырвона-белы сьцяг і крыж Ярылы, сьмела крочыла на змаганьне з варожай злыбядою. Гэтая моладзь, што расла ў самыя лютыя гістарычныя часы, прасякла бязьмежнай любоўю да пакрыўджанай Бацькаўшчыны. Яна пераконвалася, што ратунак народу ляжыць толькі ў сваіх собскіх сілах. Як не хацелася таго акупантам, зерне імкненьня да волі й самастанаўленьня аб сваім лёсе, пасеянае на ўраджайнай беларускай глебе, расло й буйнела.
Юнакі, што ў чэрвені 1944 году зьехаліся ў Менск у Школу Камандзераў БКА, прыйшлі добраахвотнікамі, каб ваяваць за вялікую й несьмяротную ідэю, імя якой - вольнасьць і незалежнасьць Беларусі. Маладыя гады, калі фармуюцца погляды й характары людзей, калі яны, быццам тая губка, што ўбірае ў сябе ваду, насычваліся ведамі й нацыянальнай сьведамасьцю, - гэтыя гады пражылі яны пад час вайны. Акрамя нармальнае навукі ў сярэдніх школах, дзе гадаваліся на добрых сыноў і сьвядомых грамадзянаў Бацькаўшчыны, мелі магчымасьць сачыць, як на іхных вачах рабілася гісторыя. Назіралі, як прыблуды-чужынцы тузалі на кускі, нішчылі ўсё роднае, жывое, як з аднаго боку гітлераўцы праводзілі ў практыку ідэю Ніцшэ - «сіла ёсьць права, а права ёсьць сіла», а з другога боку расейцы яшчэ раз практыкавалі ідэі Івана Грознага, Пятра Першага й Мураўёва-Вешацеля.
Якое-ж тады дзіва, што нянавісьць да ворагаў-прыгнятальнікаў, чужых прыблудаў і эксплуататараў радзіла ў сэрцах бязьмежную любоў і адданасьць да пакрыўджанае Бацькаўшчыны, радзіла патрыятызм, што часьценька пераходзіў аж у фанатызм? Імкненьні свае й адданасьць у службе для Бацькаўшчыны выказвалі энтузіязмам у вайсковай навуцы. Іхныя патрыятычныя пачуцьці і любоў да ўсяго роднага ў штодзённай жыцьцёвай практыцы выказвалася даверам да сваіх родзічаў, што йшлі тым самым шляхам; вялікая й шляхотная ідэя, за якую прыйшлі змагацца, узносіла сэрцы іхныя вышэй за ўсякія зямныя інтрыгі, махлярства й зло. Зялёныя яшчэ ў практычным будзённым жыцьці юнакі, лунаючы ў вялікіх вышынях на крыльлях чыстае ідэйнасьці, што скіравала іхныя крокі ў Менск, часта-густа ня ведалі аб розных практычных і варожых перашкодах, якія лёс і ліхалецьце стаўлялі на іхным цяжкім шляху.
Колькі-ж разоў прыйшлося гэтым юнакам падаць на шляху дзеля свае неспрактыкаванасьці. Колькі разоў падымацца й зноў падаць! Лёс, як наўмысьля, ставіў розныя выпрабаваньні. Гэты суровы лёс быў найлепшай школай. І слабыя паміж імі падалі й больш не ўставалі. А самыя моцныя, што мелі найлепшыя задаткі ў сваіх характарах, мацнелі й мужнелі, раслі шчэ больш духова і фізычна. А за тымі моцнымі падцягваліся, падраўноўвалі шэрагі й слабейшыя. Такім чынам, абсалютная большасьць трывала, вучылася, набірала практыкі, дасьведчаньня й сілы. А гэтай апошняй найбольш было трэба для беларускага народу. Гэтую простую праўду юнакі пазналі хутка. Сіла ў еднасьці. Дзе еднасьць - там сіла!
Калі ўжо пакінуць убаку іншыя прычыны, дзеля якіх юнакі пачалі хутка ненавідзець сваіх нямецкіх інструктараў, адну, самую асноўную, трэба яшчэ раз з поўнай сьвядомасьцю падчыркнуць: усе яны, бяз вынятку, прыйшлі ў армію добраахвотнікамі й прыйшлі змагацца за ідэю, а не за нямецкі хлеб. Калі паўстала думка аб пераходзе да францускіх макісаў, то кожны разважаў, што калі прыйшоў добраахвотнікам, дык і адысьці можа сам, калі захоча. Наверх усяго, мяркавалі яны, прыйшлі-ж у беларускую армію, а не ў нямецкую, ваяваць за беларускі народ, а не за нямецкі. Дык і за што-ж мелі змагацца яны, апынуўшыся ўжо ў Францыі, калі цэлая Беларусь была зноў у бальшавіцкім ярме? Ці ня лепш было далучыцца да тых народаў, што змагаюцца супраць тыранаў? І якія прэтэнзіі маглі мець да іх немцы за такі ці іншы паступак? Яны-ж ня былі наёмнікамі.
Ужо ў той час ясна відаць было, што немцы вайну прайграюць. Логіка падказвала, што ўсякая кропля крыві, пралітая на гэтым баку фронту, будзе дарэмная. Тым часам, перайшоўшы на другі бок, можна будзе зрабіць шмат чаго добрага для Бацькаўшчыны. А праца для Беларусі, змаганьне за яе вызваленьне і - у канцы - само вызваленьне й было іхняй мэтай.
Цэлы падвячорак 31 жніўня, значыцца, таго самага дня, калі Сымон Спарыш вярнуўся са сваіх няўдалых уцёкаў у горы, імжыў дробненькі густы дожджык. Хмары нізка навісьлі над гарызонтам, лахматымі жыватамі чапаліся за вышэйшыя вяршыні гораў. Пахаладнела. Там-сям яшчэ завідна, бо вечарам было забаронена, жаўнеры параскладалі вогнішчы. Кожнаму дасталося па глытку сьпірту зь вячэрай. Здагадаліся, што сьпірт паходзіў дзесьці з францускага складу, бо немцы-ж чужым свайго алькаголю не раздавалі.
Адзьдзел быў разьмешчаны на шырокім лузе даўжынёю каля двух кілямэтраў, між шашою і рэчкаю. Каля самай рэчкі стаялі хурманкі й коні. Паабапал шашы вырас лес палатак. З паўночнага боку дарогі была нявысокая гара, зарослая густаватым хмызьняком. Лепшага месца для пераходу на другі бок ніхто й выдумаць ня мог-бы.
Дзесь па гадзіне адзінаццатай, калі ўжо, як здавалася, усё ў абозе спала, толькі хрупалі й пырхалі коні, з палаткі дванаццатае роты вылезьлі дзьве постаці. У руках адной быў ручны кулямёт «дзегцяроў», другая тарабаніла дзьве скрынкі амуніцыі. Яны ішлі прыгнуўшыся, моўчкі, асьцярожна ступаючы ў кірунку дарогі. Вартавыя, што паволі шпацыравалі па дарозе, кіўнулі ім галовамі, і двойка зьнікла ў цемры ў кірунку гор.
Мінаў час. Была ўжо поўнач.
Раптам з таго кірунку ў гарах, куды накіравалася двойка, пачуліся густыя кулямётныя стрэлы. Адна сэрыя, другая, трэцяя... Сьціхне і зноў. Вартавы з дванаццатай роты і зь іншых па суседзтву стрэлілі па пару разоў уверх на трывогу. Як быццам на агульную каманду, у абозе вырасла, ледзь не з-пад зямлі, вялікая маса людзей. Падскоквалі ўверх малыя палаткі. Людзі былі апранутыя й трымалі зброю ў руках. Гэта былі тыя, што ня спалі, а, прытаіўшыся, чакалі ўмоўленага сыгналу. Маючы з сабой зброю, захапіўшы еміну й неабходныя рэчы, усе яны кінуліся бегчы ў кірунку гары, адкуль было чутно яшчэ тарахценьне «дзегцярова».
- Партызаны! Партызаны! - чулася навокал.
Камандзер роты старшы лейтанант Петрык і ўсе нямецкія інструктары начавалі ў палатках па суседзтву. Калі Петрык пачуў стрэлы перш у гарах, пасьля ад вартавых і зараз-жа гоман і рух у абозе, ён хуценька ўсхапіўся, насунуў боты, накінуў мундзір і выглянуў на двор. Бачыў, як жаўнеры беглі ў кірунку гары, чуў крык «партызаны».
«Але-ж то файнае войска, - падумаў ён, - так хутка пачулі небясьпеку й самі бягуць на змаганьне з партызанамі». Дзеючы больш пад імпульсамі, чымся з развагай, ён хутка схапіў зброю, шлем і, клікнуўшы падафіцэраў, каб не заставаліся ззаду, кінуўся ў ведамым нам ужо кірунку. Бегчы прыйшлося нядоўга. Неяк па дарозе яшчэ цюкнула ў галаву Петрыку сумлеўная думка: чаму гэтае войска так хутка апранулася й зусім без майго ведама кінулася ў бок страляніны? Адкуль такі энтузіязм да наступу?
Петрыку доўга не давялося чакаць на адказ. Прайшоўшы ці прабегшы блізу кілямэтр праз падгорныя хмызнякі, рэдкія дрэвы, ён апынуўся на нейкім узбоччы сярод сваіх жаўнераў. За ім, засопшыся, цягнуўся й нямецкі інструктар Будкэ. Толькі Кацынскі, што пры пачатку трывогі зьбіраў хлапцоў у групу, прыйшоў у баявым парадку. Раптам немцы заўважылі, што яны абкружаныя з усіх бакоў суцэльнай сьцяной жаўнераў. Юнакі трымалі зброю напагатове.
- Злажыце зброю! - загадаў моцны ўпэўнены голас, і два чалавекі наблізіліся да немцаў. Тыя не супраціўляліся, толькі яшчэ зь нейкай зьбянтэжанасьцю, быццам вушам ня верачы, пазіралі навокал.
- Лейтанант Петрык, - пачаў той-жа цьвёрды голас, - мы ўсе, якіх тут бачыце, сяньня наважылі пакінуць нямецкую армію й перайсьці да францускіх партызанаў...
- Чаму? - вырвалася раптам у лейтананта.
- Самая галоўная прычына, калі хочаце ведаць, гэта тое, што мы пайшлі ў беларускую армію, а не ў нямецкую. Мы пайшлі змагацца за Беларусь, а не за ваш нямецкі «фарфлюктар», і былі добраахвотнікамі. Думаю, што мы добраахвотнікамі можам і адыйсьці, і вы, немцы, не павінны за гэта крыўдзіцца. Зразумела вам усё?
- Яволь, - адказаў ужо слабейшым і больш нясьмелым голасам афіцэр. Ён азіраўся навокал, быццам зьнячэўку злоўлены ў пастку зьвярок. У гэты момант яму менш абыходзіла прычына ўцёкаў жаўнераў, чымся трывога аб сваім далейшым лёсе. Пробаваў угадаць, што зь ім зробяць: ці адпусьцяць, ці застрэляць. Дарма трывожыўся Петрык. Жаўнеры ня мелі на яго злосьці, бо ніякае крыўды ім не зрабіў. Быў найбольш бясколерным нямецкім афіцэрам, якога колішнім кадэтам давялося пазнаць пад час кароткае вайсковае кар'еры. Гэта быў процілеглы полюс да таго зьненавіджанага Шнайдара. Заўсёды трымаўся быццам ззаду, а калі й даводзілася мець дачыненьні з жаўнерамі - меў іх колькі разоў кожны дзень - то быў вельмі талерантным. Хлопцы яго за гэта паважалі. Калі-ж ходзіць аб зьвязовых Будкэ й Кацынскім, то на гэтых шмат хто хацеў бы налажыць руку. Але трэба было браць увагу на тое, што ззаду засталіся сябры, якія маглі-б пасьля пацярпець за ліквідацыю немцаў. Дык найвыгадней было ўсіх трох адпусьціць назад.
- Вы цяпер пойдзеце назад і слухайце ўважна, што вам скажу, - гаварыў Кастусь Дзежка. - Ня сьмейце рабіць ніякіх рэпрэсіяў за наш пераход да французаў на тых, што з вамі засталіся. Яны за гэта не нясуць адказнасьці. Калі-ж вы станеце караць нашых людзей, дык памятайце, што мы дачуемся й вас знойдзем.
Апошнія словы былі вымаўлены пагрозьлівым тонам, што не пакідаў ніякага сумлеву.
- Мы хочам, каб вы далі слова, што ня будзеце рабіць рэпрэсіяў, - настойваў Дзежка.
Петрык нейкі час маўчаў і пазіраў на другіх немцаў, быццам хацеў спытаць, ці даваць такое слова.
- Дык што? Даеце слова?
- Я-ж афіцэр, выконваю загады, служу Нямеччыне... - мармытаў немец.
- Вы можаце гаварыць як чалавек.
- Што-ж, як чалавек я ня буду старацца рэпрэсаваць...
- А вы? - спытаў Дзежка ў Будкэ й «фольксдойча» Кацынскага.
- Я нікога не зачаплю, - пасьпяшыў Будкэ.
- І я тэз... - вырвалася па-мазурску ў Кацынскага.
- Вельмі добра. Такімі мы заўсёды хацелі вас, немцаў, бачыць, каб з вамі часам як зь людзьмі льга было пагаварыць. А то найчасьцей вы захоўваліся й паводзіліся, як зьвяры. А цяпер... - тут Дзежка хапіў аўтаматы немцаў, павымаў зь іх магазыны з амуніцыяй і перадаў зброю ўласьнікам, - можаце ісьці назад. І памятайце! Паўтараю яшчэ раз: не чапайце нашых людзей, бо мы вас знойдзем. Можаце ісьці.
У шчыльным кругу зрабіўся праход, і немцы, раз аглянуўшыся навокал, павольным крокам пакінулі месца збору.
- Я-б іх пусьціў, гадаўё гэткае! - пагражаў голас.
- Пастраляў-бы, вось што!
- Вось разумнік знайшоўся! Ты забыўся, што там нашы засталіся? Ці, можа, прыпомніць, як немцы робяць? Дзесяць за аднаго! Страляючы іх, ты страляў-бы сваіх.
- А-ах!
- Вось табе й а-ах!
Раптам усе загаварылі. Пачаліся нарады - як і што?
- Увага! - гукнуў Дзежка. - Тут нам заставацца цяпер нельга, хоць і цёмна ісьці, дый хто ведае, куды можна трапіць. Але трэба меркаваць, што немцы могуць па нас вярнуцца ды зь сілаю. Давайце тады пяройдзем хоць пару кілямэтраў ад галоўнае дарогі, дзе затрымаемся да світаньня. Там ужо будзем бачыць.
Шнурком і групамі малы адзьдзел пералез гару, якая была нявысокая, і паволі зыйшоў у лагчыну. Выглядала ў групе чалавек сорак, ня больш, хаця шматлікія варажылі, што мусіла ўцячы больш. Паслугоўваючыся дзе вачыма, а дзе вобмацкам, адзьдзел пасунуўся перш на захад, як здавалася, а пасьля крыху на поўнач. Каля другое гадзіны ночы пачаўся страшэнны лівень. Далей ісьці было немагчыма. Зашыўшыся ў густы хмызьняк, пастанавілі спыніцца. Людзі былі стомленыя ад няпрывычнага хаджэньня па ўзбоччах гораў. Дарма што вада цякла ручайкамі пад нагамі - жаўнеры, стуліўшыся пад дрэвамі, стараліся заснуць і перачакаць ноч.
Уночы хтосьці моцна тузануў Сымона за нагу. Ён спаў пад нацягнутай на трох калочках трохкутнай маскіроўкай.
- Эй, Сымон! - забубнеў голас да соннага хлапца. - Ты ня ранены?
- Га? Чаго,ты?
- Ты ня ранены?
Сымон ня зразу ўпрытомнеў, чаго ад яго хацелі. Так моцна спаў, што ня чуў ніякай страляліны, а зусім забыўся аб тым. што сябры ўцякалі ў горы.
- Што ты, здурэў? - крыкнуў ён злосна. - Якое ранены й чаго ранены? Уматывайся к чорту й не перашкаджай спаць!
Калі ён разбудзіўся раніцай, заўважыў, што ўжо мусіла быць шмат пазьней, чымся звычайна, калі ўставала рота. Хутка стаў карабкацца з-пад свайго, нацягнутага на тры палачкі, маскавальнага трыкутніка. Таўхануў пасярэдзіне палатно, і вада лінула яму за шыю. Гэта ноччу дождж наліў на версе маскіроўкі маленькую сажалку.
- Вось, каб цябе нячыстая! - вылаяўся.
Лёгкі туман пакрываў даліну рэчкі. Пацягваючыся й расчэсваючы буйныя валасы, Сымон аглядаўся навокал. Абуў чаравікі, апрануў мундзір і схапіў кацялок, каб пайсьці зачэрпнуць з рэчкі вады й памыцца. Але тут вельмі дзіўнай раптоўна выдалася навакольная цішыня.
«Дзе-ж гэта ўсё падзелася? Што яны робяць?»
Заглянуў побач пад Віктараў трыкутнік. Сябра ўжо быў устаўшы.
«Дзе-ж ён мог быць?»
Воддаль заўважыў цыбатага Янкоўскага. Ён належаў да тых, што заўсёды і ўсюды плёўся ў хвасьце й атрымаў мянушку «недаробленага». Быў гэта сярэдняга росту тонкі юнак, з даўгой шыяй, адвіслымі вушамі, прышчаватым тварам. Найбольш ненармальнымі былі ягоныя, падобныя да дзьвюх мяцёлак, чорныя густыя бровы, што тырчэлі наўскасяк і ўверх. Янкоўскі корпаўся каля сваіх рэчаў. За ім заўважыў Сымон і малога Жука.
- Гэй, Янкоўскі! Скажы мне, дзе гэта ўсе нашы падзеліся? - гукнуў Сымон.
- А што, ты ня чуў?
- Што чуў?
- Ноччу бальшыня пайшла ў горы.
- Ідзі ты...
- Праўду кажу.
- У горы пайшлі? А як-жа то мяне пакінулі?
І цяпер толькі прыпомніў хлапец, як учора Дзежка прапанаваў ісьці разам і як позьнім вечарам ён адмовіўся ды, прымасьціўшыся побач Віктара Караткевіча, палез пад свой трыкутнік і ноч пераспаў, нічога ня чуючы.
- Дык, як то? Усе пайшлі й толькі цябе пакінулі? - перапытаўся Спарыш Янкоўскага.
- Шмат вунь засталося. Хто каля вазоў сабраўся, а іншыя сваймі справамі займаюцца.
Зь імглы высунулася шырокая сутулаватая фігура Віктара Караткевіча. Ён, мусіць, быў каля хурманак, адкуль чуваць быў гоман, але нічога ня было відаць.
- Ты ўжо ўстаў? Я не хацеў цябе будзіць, бо сягоньня пабудкі ня было. Ты чуў, што сталася?
- Крыху чуў.
- А мы, брат, так і празявалі.
- Бачыш, што выйшла. Колькі людзей уцякло?
- Цяжка іх палічыць, але выглядае, што палавіна нашай роты й шмат зь іншых ротаў.
- А хто з нашых беларускіх падафіцэраў?
- Грамыка й Гуць.
- Малайцы хоць за тое, што адважыліся. Ты слухай, а дзе нашыя швабы?
- Бачыў Штыка, як мітусіўся каля свае палаткі. Іншых ня бачыў. Хтосьці казаў, што Петрык паехаў раненька на кані, мусіць, ці ня ў полк...
- Такая справа.
Абодва памаўчалі.
- Чорт вазьмі, - з заклапочаньнем церабіў каля правага вуха Сымон, - хто ведае, што з гэтага выйдзе. Ніколі ня ведаеш, што швабы могуць зрабіць. Мо лепш было ўжо ўсім смаргануць разам. А што там каля кухні робіцца?
- Дыміць, відаць.
- Дык мо варта падыйсьці туды, каб кавы хаця якой дастаць?
Хлопцы ўзялі кацялкі й пайшлі да кухні. Выдавалі каву. Вальтэр быў хмарны й зь нікім у гутарку ня ўваходзіў. Навокал групкамі стаялі жаўнеры й на розныя лады камэнтавалі наглыя падзеі. З гутарак відаць была агульная няпэўнасьць што да будучыні. Усе з непакоем чакалі далейшых выпадкаў.
Празь нейкія паўгадзіны тое, што засталося з дванаццатай роты й іншых адзінак, якія начавалі на лузе, заварушылася. Вымаршыроўвалі ў далейшую дарогу. Пасьля пару гадзінаў маршу зноў пачаўся густы лівень. Затрымаліся ў вёсцы й перачакалі яго, пахаваўшыся, дзе хто мог - хто пад страху, хто пад дрэвы.
Як толькі спыніўся дождж, зьявіліся лейтанант Петрык, Кацынскі й Будкэ. Першы быў на кані, два апошнія - на самакатах. Зь імі, таксама конна, быў нейкі незнаёмы лейтанант. Гэта быў перакладчык са штабу батальёна. Калі рэшткі дванаццатае роты сталі ў трох шэрагах, як было загадана, на зборку, аказалася, што лік паменшыўся напалову. Перакладчык пачаў да жаўнераў па-расейску:
- Сягоньня шмат з вашых сяброў уцякло ў горы. Яны прылучацца да францускіх тэрарыстых і пасьля пападуць у рукі ангельцаў, якія адашлюць іх Сталіну, згодна заключанай умовы. Вашых сяброў чакае дрэнны лёс, калі не пагібель. Цяпер скажыце - а з вас некаторыя пэўна ведаюць - чаму яны гэта зрабілі? Ці ім было дрэнна ў нас? Ці есьці мала? Або, можа, яны мелі іншую мэту? Можа, мелі зь кім сувязь? Тут маўчаць ня трэба. Пэўна, з вас нехта хоць адзін ды ведае прычыны.
Адзьдзел маўчаў.
- Яшчэ раз прашу, хто ведае прычыны дэзэрцыі вашых сяброў, сказаць нам аб іх.
- Ну дык кажы, чаго-ж іх баішся, - голасам і таўхялём пад бок заахвочваў сусед Каханчыка. Гэты апошні быў адным з найбольш рослых, сьмелых і разважных у роце. Расейскі перакладчык заўважыў рух ягонага суседа.
- Вы што знаеце? - падскочыў да Каханчыка. Усе немцы пазіралі на хлапца з запытаньнем.
- А што ведаю, тое магу сказаць, - пачаў сьмела, аглянуўшыся на сяброў, Каханчык. - Як толькі мы прыехалі ў Нямеччыну ці яшчэ ў Прусію, дык немцы адразу пачалі нам дапякаць, што тут вам «кайн Руслянд», сталі абзываць дурнямі й тым падобнымі, адным словам, зьневажаць, колькі ня трэба. А мы-ж вунь прыйшлі ў Менск ахвотнікамі, дык нам і не падабалася, што як тых «кнэхтаў» нас трактуюць. Ды хаця-ж, каб толькі не падабалася... Мы-ж людзі зь сярэдняй асьветай. Думалі, што немцы гэта на ўвагу возьмуць. Афіцэрская школа як-ніяк... Ажна тутака адносіліся, казаў той, не як да хаўрусьнікаў, якія прыйшлі добраахвотнікамі ў войска, а быццам як да нейкага быдла, што сілком пазьбіралі, ці што... Што да ежы, то я адно пра сябе скажу: мне хапала...
- Мала было! - крыкнуў голас, набраўшы сьмеласьці.
- Есьці ніколі не хапала! - памог іншы.
Самы большы ядун Мулага не далажыў свайго слова, бо калі-б і адкрыў рот, каб што сказаць, маглі-б высьмяяць. Да выказваньняў Каханчыка тое-сёе далажылі іншыя. Усё зводзілася да таго, што немцы трактавалі колішнюю школу камандзераў БКА не па-людзку, адносіліся як да «унтэрмэншаў», што агоркла-абрыдла гэнае «кайн Руслянд» і іншае. Адылі аб сапраўднай прычыне пераходу сяброў іхных да французаў ніхто й не заікнуўся. Бо хто-ж мог быць настолькі сьмелым, каб вытлумачыць гітлераўцам, што беларусам, якія пайшлі ваяваць за шляхотную ідэю, было не па дарозе зь імі, што вучні Школы Камандзераў БКА даўно і надта-ж падрабязна вывучылі іх, ведалі, што чакае іх у будучыні, калі-б засталіся побач гітлераўцаў... Хто-ж мог сказаць немцам, што вайну яны ўжо прайгралі? Дый ці варта было?
Цікава было-б збоку назіраць, як, слухаючы трапныя простыя заўвагі, хаця і ў перакладзе лейтананта, і немцы наплывалі з твараў крывёй. Гэта-ж мо ніводнаму зь іх не даводзілася раней слухаць, каб чужынцы адкрыта іх крытыкавалі, дый што самае горшае - яны, нядаўнія паны Эўропы, стаялі, бязрадна апусьціўшы рукі, і мусілі слухаць. Ці адзін зь іх, паводле ранейшых прывычак, выхапіў-бы аўтамат і пачаў-бы касіць сьвінцом тых «унтэрмэншаў». Але-ж самі адчувалі, што знаходзіліся на дрыгве. Іх было мала, а войска ўсё чужое. І дзеля таго злавалі яшчэ больш, усьведаміўшы сваю бясьсільнасьць. Ці адзін мо абяцаў сабе ў думках, што адпомсьціць за гэта «унтэрмэншам» у будучыні.
Нейкі час пазьней дванаццатая рота перайшла пару кілямэтраў наперад, дзе сабраўся цэлы адзьдзел у сіле каля двух батальёнаў, ці таго, што засталося з учарашніх двух батальёнаў. На невялікай вясковай плошчы стаяла жменя афіцэраў перад фронтам пастаўленага чатырохкутнікам адзьдзелу, і зноў гаварыў перакладчык, паясьняючы й пашыраючы тое, што сказаў яму старэйшы афіцэр. Яшчэ раз страшыў, што ўцёкшыя да тэрарыстаў беларусы пападуць у рукі Сталіна і г. д. Пераконваў, што Нямеччына ў ніякім выпадку вайны не прайграе, бо гэтага навет і быць ня можа. Толькі, чаму быць ня можа - перакладчык ня вытлумачыў. Відаць, і сам ня верыў у тое, што гаварыў.
- Эх ты, братка, махаеш ты нам перад носам старым пудзілам і старымі абяцанкамі. А папытаўся-б хто, ці каторы табе паверыць... - камэнтаваў голас у другім шэрагу дванаццатай роты.
Ужо ў часе гэтай батальённай зборкі хлопцы заўважылі, што ў першым зьвязе бракавала яшчэ чатырох чалавек, якія раніцою былі на першай зборцы. Значыцца, махнулі ў горы. Віктар ізноў намаўляў Сымона, але калега адмовіўся.
У гэты-ж самы дзень, калі, прайшоўшы некалькі кілямэтраў, адзьдзел спыніўся на абед, Сымон зь Віктарам адшукалі афіцэра-перакладчыка, якому яшчэ з большымі дэталямі расказалі аб прычынах незадаваленьня і ўцёкаў беларусаў. Гаварыў найбольш Сымон, а сябра слухаў і час-ад-часу дакладаў слова.
Паўтарыўшы сказанае раней сябрамі, Сымон успомніў яшчэ аб непашанотных адносінах немцаў да беларускіх афіцэраў і пасьля даў два прыклады, як Кацынскі спрычыніўся да незадаваленьня жаўнераў, а ўрэшце й да ўцёкаў. Гэтымі прыкладамі былі сяржант Грамыка й зьвязовы Гуць.
Грамыка служыў яшчэ разам з Кацынскім у польскіх «уланах» у Быдгашчы. Няведама чаму Кацынскі мсьціўся на даўным знаёмым. Адно ўсе бачылі яго нялюдзкія й зьняважлівыя дачыненьні да беларускага сяржанта. А Грамыка як-ніяк быў шанаваны ў роце. Ён быў рослы, разважны дый не належаў да тых, што абы-каму дадуць над сабой верх трымаць. «Фольксдойч», зрабіўшы беларусу шмат непрыемнасьцей, у Прусіі даў яму функцыю загадчыка канюхоў, гэткім чынам фактычна адзьдзяліўшы ад роты.
Гуць у Менску быў гаспадарскім падафіцэрам школы. Адзін з найбольш гарачых патрыётаў, ён быў вясёлым і жартаўлівым хлапцом. Усе юнакі паважалі яго як старэйшага, дасьведчанага й сяброўскага. «Фольксдойч» Кацынскі адабраў у Гуця па дарозе ў Францыю пісталет і вызначыў зьвязовага на сталую працу пры кухні. Такім чынам, Гуць з харчовага падафіцэра колішняй афіцэрскай школы стаўся памочнікам кухара Вальтэра. Ён ня мог браць удзелу ў палявых занятках роты.
Абодва падафіцэры не маглі дараваць вялікае крыўды й чакалі на нагоду. Калі прыйшла магчымасьць, яны адны зь першых пайшлі да французаў.
Сымон расказаў перакладчыку і аб тым бунце за «фарфлюктар» па дарозе зь Цеханава ва Ўсходнюю Прусію. Расеец, выслухаўшы ўсё ўважна, запэўніў Сымона й Віктара, што ў штабе батальёна аб гэткіх несамавітых выхадках Кацынскага ня ведалі, і ён мяркаваў, што як шэф Кацынскі, так і ўсе нямецкія інструктары дванаццатай роты будуць зьмененыя. Сам перакладчык, як хлопцы ўцямілі з гутаркі з ім, быў колішнім афіцэрам Чырвонае Арміі. Яны ня прывязвалі вялікае вагі да ягоных мяркаваньняў, бо і ён-жа, пэўна, ня спрыяў беларусам больш, чымся тыя гітлераўцы.
Пасьля пераходу сяброў да макісаў, гутарак з афіцэрамі й частага ўжываньня пудзіла Сталіна тыя, што засталіся ў дванаццатай роце, не варажылі сабе добрае будучыні. Шматлікія чакалі, што немцы яшчэ пакажуць свой акрываўлены жалезны кулак. У якой форме ён выявіцца - ці ў форме працоўных лягероў, ці экзекуцыяў - дагадваўся, як хто мог. Ня было нічога пэўнага, й кожны стараўся адганяць ад сябе найбольш чорныя думкі. Гэта было надзвычайна цяжка.
Калішняя весялосьць роты, што вынікала зь сьвядомасьці ейнай сілы, аснованай на салідарнасьці, што ці раз ужо была дэманстраваная й вытрымала іспыты перад немцамі, беспаваротна зьнікла. Рэшткі адзьдзелу ўзышлі на самы небясьпечны адрэзак вандроўнага шляху. Небясьпечным ён быў таму, бо былі перакананымі, што ня мінуць ім кары з боку немцаў, дый нічога парадзіць, каб запабегчы таму, не маглі. Трэба было аддацца волі лёсу й спадзявацца найлепшага.
Калі-б вучні колішняе афіцэрскае школы БКА ведалі поўную сытуацыю, былі-б яшчэ больш трывожнымі. Хаця да вушэй даходзілі такія-сякія весткі аб пераходах да макісаў іншых адзьдзелаў з трыццатае дывізіі, мала хто навет дагадваўся аб разьмерах дэзэрцыяў. У катлавіне ракі Дуб, пачынаючы ад Монтбэльярд і Бэльфорт, сягаючы на поўначы да Бэзуль і на захадзе на Доль, па дарогах і чыгунках пасоўваліся, гэтым разам ужо на ўсход, элемэнты трыццатае дывізіі. Амаль ня было дня, каб з таго ці іншага адзьдзелу людзі не далучаліся да французаў. Дэзэрцыі сталіся масавымі. Але пераходы малых групаў былі нічым у параўнаньні з пераходам цэлага трэцяга батальёну, што пакінуў немцаў на захад ад Бэзансону, непадалёк Доль. Фактычна й нельга сказаць, што пакінуў немцаў, бо большасьць нямецкіх афіцэраў была беларусамі зьліквідаваная. Камандны склад трэцяга батальёна ў бальшыні складаўся зь беларусаў. Пераход да французаў быў плянаваны й добра арганізаваны.
Немцы заўважылі сваю памылку запозна. Палягала яна ў накіраваньні трыццатай дывізіі ў Францыю. Беларусы хутка спасьцераглі, хто іхныя хаўрусьнікі, й не хацелі ваяваць побач гітлераўцаў. Найбольш дзівіла немцаў тое, што за выключэньнем колькіх арганізаваных пераходаў ня менш людзей уцякала ў горы малымі групкамі. Значыцца, бязь ніякага кіраваньня, без падказваньня зьверху, зусім без агітацыі людзі пакідалі вайсковыя шэрагі. Выглядала, што думка была агульная. Пагражала небясьпека, што калі-б затрымацца адзьдзелам трыццатае дывізіі ў Францыі даўжэйшы час, дык бальшыня пяройдзе да макісаў. Трэба было думаць аб контрмерах.
У інтарэсе немцаў было, каб адцягнуць адзьдзелы трыццатае дывізіі з Францыі ў Немяччыну. Гэта якраз супадала з плянамі камандаваньня. З-пад Марсэля пасоўвалася амэрыканская армія, у складзе якое быў першы францускі корпус г. зв. Вольнай Францыі. Стратэгічна для абароны найбольш прыдатным быў хрыбет Вагезаў і францускіх Альпаў. Трэба было ўмацаваць, абсадзіць войскам даліну ракі Дуб, раёны ад Дэль на швейцарскай мяжы й праз Бэльфорт на поўнач. Гэта мела быць абаронная лінія перад Рэйнам. Такім чынам трыццатую дывізію трэба было адцягнуць у Эльзас, які немцы лічылі Нямеччынай.
Каб спыніць уцёкі беларусаў у Францыі, трыццатая дывізія была абяззброеная. Працэс арыштаў афіцэраў і абяззброеньня дывізіі цягнуўся больш тыдня ў пачатку верасьня. Галоўная хваля арыштаў афіцэраў адбылася зараз пасьля арганізаванага пераходу да французаў трэцяга батальёну. Дзеяньне было скаардынаванае па ўсіх раськіданых на вялікіх адлегласьцях адзьдзелах. Вывезьлі іх перш у лягер за Рэйн, пасьля ў канцэнтрацыйны лягер у Дахаў. Даносчыкі, інтрыганты й звычайныя нелюдзі мелі тут важкае слова. Найбольш шкоды беларусам прынесьлі расейцы, што былі абселі вярхі каля палкоўніка Зіглінга.
Амаль па ўсіх адзьдзелах карысталіся немцы выпрабаванай тэхнікай раззбраеньня. Звычайна людзям, якія мала што падазравалі, хаця й былі неспакойныя, загадвалася перад абедам ці перад вячэрай вычысьціць зброю й паставіць яе ці то ў роўныя шэрагі, ці ў копкі, у залежнасьці, дзе гэта адбывалася - на полі ці ў абозе. Калі жаўнеры, паабедаўшы, вярталіся ад кухні, зброі на папярэднім месцы не знаходзілі. Часьцей маглі навокал заўважыць узброеныя нямецкія паліцыйныя адзьдзелы. Гэткім чынам абкружаныя, яны чакалі са страхам і трывогаю, пакуль камандзеры павыбіраюць часьць людзей для адпраўкі ў Нямеччыну на нявольніцкую працу. Вялікая маса беларусаў трапіла гэткім чынам на будову вакопаў на другім баку Рэйна, у Дахаў, на будовы чыгунак, на фабрыкі й іншыя варштаты нявольніцкай працы гітлераўскага Райха.
Капітан Віталі Мікула быў узяты немцамі й расейцамі на вока ад часу той памятнай эльбінскай канфэрэнцыі. Вучні калішняй менскай школы БКА бачылі яго апошні раз на цягніку, калі падарожнічаў адным эшалёнам разам зь імі з Усходняй Прусіі ў Францыю. Ужо пасьля, калі шматлікія наважыліся ўцякаць да макісаў, кадэты шкадавалі, што ня было пры іх капітана Мікулы, які змог-бы пакіраваць і павесьці. Ніхто зь іх ня ведаў аб лёсе шэфа штаба Беларускае Краёвае Абароны. Капітан Віталі Мікула быў, зараз пасьля прыезду ў Францыю, назначаны камандзерам зьвязу ў першай роце шостага батальёна. Ротай камандаваў немец, а заступнікам ягоным быў расеец. Гэтак Мікулу спіхнулі на камандзера адзінкі, якой мог бы, у выпадку неабходнасьці, камандаваць старэйшы падафіцэр.
Мікула, спасьцярогшы сваю дэградацыю, стараўся неаднаразова навязаць кантакт зь Беларускай Цэнтральнай Радай або штабам БКА. Адылі, пасьля шматлікіх захадаў, прыйшоў да выснаву, што яго наўмысьля стараліся ізаляваць ад беларускай вайсковай верхавіны, тлумачылі, што ня ведаюць, дзе ёсьць БЦР і штаб БКА, ды давалі іншыя ўніклівыя адказы. Гэткім чынам, капітан Мікула ня мог прабіць варожае яму сьцяны Зіглінгавага штабу трыццатае дывізіі. Расейцы дбалі, каб гэты перадавы й адзін з найвыдатнейшых беларускіх афіцэраў і патрыётаў, раз трапіўшы ў пастку, ня ўцёк зь яе.
Мікула быў арыштаваны адным зь першых, зараз-жа пасьля пераходу да французаў трэцяга батальёну. Дэпартаваны ў канцлягер каля Карльсругэ, прабыў там больш месяца, а пасьля быў адасланы ў Дахаў. У ліку нязьлічоных тысячаў іншых ахвяраў дахаўскія газавыя крэматорыі спапялілі й Віталія Мікулу - добрага чалавека, выдатнага беларуса й высокакваліфікаванага афіцэра, якіх у беларусаў было так няшмат.
Шырока вядомым ёсьць сярод іншых народаў абразок, як адзін немец адпраўляў свайго сына ў войска. Казаў бацька юнаку: «Сынок, калі трэба будзе загінуць за Нямеччыну, ідзі наперад сьмела. Памятай, аднак, каб вораг дорага заплаціў за тваё жыцьцё. Бо ня будзе для твайго бацькі большай крыўды, а для народу большае няславы, калі ты загінеш задарма».
Шмат беларускіх афіцэраў, а перадусім адзін з найвызначнейшых зь іх - капітан Віталі Мікула - не загінуў у Дахаў задарма. Адылі страта для беларускага народу была надта балючай.
З дванаццатай роты дзьвюмя групамі накіравалі немцы ў канцлягеры дванаццаць чалавек, у іх ліку й ведамага чытачу Мулагу. Зброю й іншае вайсковае знарадзьдзе загадалі пакінуць у роце. Дазволілі забраць толькі па адным коцу й прылады да ежы ды вопратку й абутак. Новыя нявольнікі былі завезеныя ў лягер каля Карльсругэ, дзе будавалі новую чыгунку. Спалі ў канюшні, елі раз у дзень, гадавалі вошы й ледзь валачылі на працы ногі. У гэтым лягеры была вялікая група, звыш тысячы рэпрэсаваных з трыццатае дывізіі. Былі сярод іх расейцы, немцы, татары, іншыя азіяты, пераважна ўзбекі, што некалі трапілі ў трыццатую дывізію зь нямецкага палону. 80 працэнтаў усіх складалі беларусы.
Сяржант Грамыка мог быць добрым загадчыкам канюхоў, добрым сябрам і нядрэнным жаўнерам, але, як выявілася пасьля на шкоду цэлае групы дванаццатае роты, што адыjшла ад немцаў у ваколіцы мястэчка Клерваль і якую мы ад гэтага часу будзем называць групай Грамыкі, з; яго быў дрэнны камандзер.
Каманду-ж яму даверылі раніцою пасьля тае ночы з 31-га жніўня на 1-га верасьня, калі больш паўсотні былых кадэтаў, сяк-так задрамаўшы на ўзбоччы гары, задаволенымі былі, што нарэшце разьвіднела й можна будзе неяк рухацца далей. Сяржант Грамыка быў найстарэйшы векам (меў 37 год) і рангам. Выбар яго на камандзера быў зусім лягічным.
Група йшла краем лесу, усё больш адыходзячы ад галоўнае дарогі. Дзень быў хмарны, але дождж перастаў яшчэ над раньнем. Пастаноўлена было шукаць кантакту з французамі. Вычувалася нейкая крыўда да тых сяброў з дванаццатай роты, што не пайшлі разам у горы, а засталіся зь немцамі. Адылі ня было часу крыўдаваць, а трэба было думаць аб сабе, перадусім-жа аб забясьпечаньні будучыні, здабыцьці нейкай пэўнасьці, грунту пад нагамі. Маршыравалі аж да гадзіны другой па абедзе, выбіраючы лягчэйшыя сьцежкі й дарожкі ды асьцярожна сочачы, ці ня відаць якой вёскі. Пазнаходзілася больш сяброў, што давалі аб сабе знаць адзіночным стрэлам уверх. Ежы ў групе ня было ніякай, але зброі хапала. Была ў кожнага стрэльба, два кулямёты, былі й гранаты. Па абедзе назьбіралася звыш сямідзесяці чалавек.
На ўскраі лесу пярэднія заўважылі вёску, і ўсё спынілася. Пачалі радзіцца, што рабіць. Трэба было разьведаць, ці ў вёсцы ёсьць немцы. Воддаль чуваць быў грукат аўтамашын. Няведама было таксама, як да беларусаў аднясуцца французы. Самае-ж горшае - у групе Грамыкі ня было ніводнага чалавека, што добра ведаў-бы францускую мову. На вялікае шчасьце, па некалькі словаў ведалі Лабун і Рак. Супольнымі сіламі яны маглі-б неяк паразумецца. Іх і выбралі для навязаньня кантакту. Разам з Грамыкам накіраваліся ў вёску, а група заняла баёвыя становішчы на ўскраі лесу й чакала больш гадзіны.
- Відаць, што французы надта-ж асьцярожныя. Пакуль абмацваюць ды пытаюць, - камэнтаваў Дзежка, паглядаючы ўсё на рог хаты, за якім ужо даўненька схаваліся тры фігуры сяброў.
- А можа, нікога дома няма? - адазваўся іншы.
- Слушна кажаш. Можа, у цэлай вёсцы нікога няма дома. Вось башка твая зварыла.
- Калі ў хуткім часе ня вернуцца, бадай, давядзецца нам ісьці шукаць іх.
- Няйначай.
З-за кута крайняй хаты, адлеглай ад занятых групай пазыцыяў ня больш чымся на трыста мэтраў, паказаліся тры вайсковыя фігуры ў суправодзе двух цывільных. Яны хутка прыбліжаліся. Усе ішлі спакойна, адно Лабун махаў правай рукою, паказваючы на ўскрай лесу, пасьля далей назад, недзе на небакрай, мусіць, стараючыся французам расказаць, адкуль прыйшлі беларусы.
Французы зь вялікай асьцярожнасьцю, але й з задаваленьнем прынялі беларусаў да сваёй сям'і змагароў супраць супольнага ворага. Двух цывільных, што паўголасам заменьваліся між сабою незразумелымі словамі, завялі ўсю групу ў даволі вялікую будыніну непадалёк вёскі й сказалі чакаць, пакуль не прынясуць ежы. За паўгадзіны прытарабанілі дзьве скрыні з хлебам і сырам. Былыя менскія кадэты надта былі радыя, што нарэшце быў пастаўлены першы крок, зьвязаныя першыя ніткі з новым сьветам. Тым часам сама сьведамасьць таго, што чалавек сядзеў пад страхою ў сухім месцы й мог што-небудзь улажыць у пусты жывот, падбадзёрыла й падтрымала не аднаго з іх.
Хутка пасьля навязаньня кантакту з макісамі Грамыка згадзіўся аддаць французам зброю. Узамен за гэта французы забавязаліся карміць і трымаць беларусаў у бясьпечных месцах аж да прыходу амэрыканцаў. Гэта сьведчыла, што мясцовыя адзьдзелы макісаў не плянавалі ніякіх важных ваенных дзеяньняў у задах нямецкага фронту, бо калі-б што хацелі рабіць, пэўна-ж, людзі былі-б ім патрэбныя ў вялікіх колькасьцях.
Гэткая ўмова Грамыкі выклікала ў групе вялікую буру. Французы пакінулі толькі чатыры стрэльбы й некалькі гранатаў. Некаторыя лічылі гэта поўнай капітуляцыяй. Былі цяпер на ласцы й няласцы ў францускіх партызанаў. Найгорш балела тое, што зрабіў гэта добраахвотна ўсімі выбраны чалавек, якому даручылі свой лёс. Выявілася ў далейшым, што Грамыка ня здольны быў да ніякага кіраваньня. Некаторыя беларусы падазравалі французаў, што з прыходам амэрыканцаў яны мелі намер аддаць ім беларусаў як сваіх палонных.
Надыйшлі дні вандроўкі. Пераходзілі з аднаго месца ў другое. Францускія праваднікі - лучніковыя вадзілі беларусаў па лясах, хаваючы іх ад нямецкіх вайсковых адзьдзелаў. Адна вёска не магла пракарміць столькі людзей доўгі час. Вадзілі таму па розных вёсках, прычым у бальшыні выпадкаў беларусы ў вёсках зусім не паказваліся, а начавалі дзесь па суседзтву. Удзень, ведаючы, што немцаў навокал няма, людзі сьмялелі, заходзілі навет у хаты, дзе даставалі гарачыя стравы. Як маглі, так стараліся паразумецца з французамі на мігі. Колькі кілямэтраў зрабілі беларусы пад час тае вандроўкі - цяжка сказаць. Хадзілі начамі й днямі, але ў асноўным круціліся па тых самых мясцовасьцях.
Асноўная сутычка беларусаў зь немцамі адбылася зусім неспадзявана. Было гэта ў вёсцы, дзе начавалі ўжо пару дзён. Перад абедам французы сабралі цэлую групу на вуліцы й пачалі пералічваць. Мелі выдаваць яду. Гэта адбывалася напрыканцы вёскі. Зусім неспадзявана з-за загібу вуліцы паказаўся нямецкі «тыгр», а за ім яшчэ некалькі. Нямецкія танкісты, пабачыўшы групу людзей на вуліцы ў нямецкай вопратцы, падумалі, што натрапілі на свой адзьдзел, і першы танк звольніў. Думалі, магчыма, што ад сваіх удасца здабыць якія-небудзь інфармацыі.
Беларусы-ж ведалі, што гэта не «свае», і ў першы момант вельмі здзівіліся, якім гэта чынам немцы змаглі незаўважаныя пераехаць праз цэлую партызанскую вёску й так неўспадзеўку злавіць іх на вуліцы. Відаць было, што макісы часьценька рабілі тое-сёе бяз самых элемэнтарных мераў асьцярожнасьці. Магчыма, што камандзер мясцовага іхняга зьвяна быў больш аматарам, чымся жаўнерам.
Думаць было некалі. Усё, што жывое й мела здаровыя ногі, кінулася наўцёкі. У баку гораў быў высокі мураваны плот, які трэба было пераскокваць. Як яго ўдалося пераскочыць, мала хто памятаў. Людзі ня беглі, а проста ляцелі. Зараз-жа за вёскай была высокая й стромая гара. Туды ўсё й накіравалася. Трэба было перабегчы шырокі луг. Танкі адкрылі агонь, але ў нікога не трапілі. Колькі чалавек, схаваўшыся за муры будынкаў, спрабавалі адбіцца гранатамі. Немцы, дадумаўшыся, што гэта партызанская вёска, пачалі біць па ёй з гарматаў. Знішчылі сем хат. Беларусы не маглі ня толькі змагацца наагул, але навет бараніцца. Што-ж мелі зрабіць з чатырма стрэльбамі супраць танкаў?
На суседняй гары прасядзелі рэшту дня й цэлую ноч. Усе французы паўцякалі зь вёскі. Ужо на другі дзень раніцою павялі беларусаў у іншую мясцовасьць.
Група Грамыкі вычувала, што набліжаецца фронт. Хадзілі адно начамі й мусілі быць шмат больш асьцярожнымі. Увесь раён, па якім блукалі, воджаныя й укрываныя макісамі, быў вельмі лясісты й гарысты. Пагода, на вялікае шчасьце, трымалася добра. Рэдка былі дажджы, й часьцей выглядала сонца.
Адно пачалі дакучаць вошы. Доўгімі гадзінамі, калі не было пагрозы ад немцаў, былыя менскія кадэты займаліся вынішчэньнем дакучлівага ворага. Адны, здзеўшы кашулі, клалі іх на камень і білі другім камянём зьверху. Другія-ж знаходзілі большую забаўнасьць, палюючы па швах і па рубчыках.
- Але ты ведаеш, мусіць, дарма хваляць французаў як добрых кухараў, - казаў Віктар Сянькевіч Лабуну, які сядзеў побач. - Яны-ж бульбу ня ўмеюць зварыць. Сыраватую прынесьлі.
- Я спасьцярог, што яны ня сцэджваюць, як звараць, а так і пакідаюць у гарачай вадзе. Пасьля выцягваюць і адразу ядуць. Таму яна й ёсьць такая вадзяністая, - спасьцярог Лабун.
- Мусіць, няма большых спецыялістых ад бульбы, чымся беларусы, - дадаў Сянькевіч.
Абодва сядзелі пад дрэвам на ўскраі лесу. Навокал быў чуваць гоман іншых сяброў. Вось французы толькі што раздалі гарачую, недавараную бульбу й сыр (хутчэй нейкі камяк з тварагу, чымся сыр) на абед. Ужо тры дні трымаюцца яны пры гэтай вёсцы. Перайшлі сюды цераз галоўную дарогу. Ледзь немцы іх не спасьцераглі, хоць і было тое ўночы. Сярод макісаў знайшоўся тут у сярэднім веку маскалёк, які пару дзён імі «апекаваўся». Гэта маскалёк расказаў Віктару Сянькевічу, што макісы тут наагул былі слаба актыўнымі, ніколі лішняй адвагай не грашылі, надта ў бой ня кінуліся-б. Адно былі пасыўнымі праціўнікамі акупанта, хаця й зброі мелі ці мала. Вось такую работу, як, прыкладам, прыхінуць дэзэртыраў іншых нацыянальнасьцяў, асабліва-ж памагчы ўцекачам-палонным - гэта было па іхняй спецыяльнасьці. Беларусы былі для іх навіною, але таму, што самі пакінулі немцаў і прыйшлі ваяваць на гэты бок - адразу сталіся прыяцелямі.
Той маскалёк расказаў Віктару Сянькевічу, што калі-б немцы ў гэтай вёсцы наскочылі неспадзеўкі, то трэба бегчы ў паўночны бок у лес каля гораў, дзе ёсьць вялікая «яма», у якую льга добра схавацца. «Яма» ў будучыні выдатна памагла Віктару Сянькевічу ў распазнаньні вёскі.
У той момант, трымаючы ў правай руцэ недавараную бульбіну, а ў левай - камяк сыру, Сянькевіч паволі перажоўваў адно й другое ды ні аб чым надта ня думаў. Воддаль была відаць польная дарога, непадалёк - хаты малой вёскі. Дзень быў пагодны. Дакучалі крыху намуленыя ногі, й Віктар пачаў меркаваць, ці ня лепш ськінуць чаравікі ды даць нагам адпачыць, праветрыцца. Шкарпэткі былі амаль гнілыя. У левым чаравіку падносак адстаў ад скуры і ўбаку відаць была шчэрбіна. Бадзяючыся часьценька па мокрадзі, не ўсьцеражэшся ад вады. Дык Віктар цяпер і мяркаваў, ці не паськідаць чаравікі й праветрыць шкарпэты. Ужо глядзеў, дзе тут побач палажыць бульбіну й той сыр ды ўзяцца разувацца, як раптам непадалёк на польнай дарозе вырас, быццам тая дамавіна, з чорным крыжом на баку нямецкі танк. За ім паўзло яшчэ некалькі. Першы зь іх неадкладна пачаў пляваць агнём.
Віктар Сянькевіч не памятаў, калі і як сарваўся зь месца й пусьціўся наўцёкі. Хутка натрапіў на нейкую канаву й мерыў адлегласьць, колькі меў сілы. Побач, стараючыся не застацца ззаду, соп Каравы.
- Бяжым налева! - крыкнуў той Сянькевічу.
- А мо лепш направа? Га?
Налева відаць былі нейкія зарасьнікі, быццам балота, а направа было сушэй. Віктар Сянькевіч, доўга не думаючы й не зважаючы на спадарожніка, кінуўся направа. Па некаторым часе заўважыў, што ніхто зь ім не бяжыць. Уся група кінулася ў тым кірунку, куды пабег Каравы.Нямецкія танкі, пастраляўшы ды спасьцярогшы, што ў балотныя зарасьнікі рызыкоўна ехаць, завярнулі й паехалі сваёй дарогай. Усе аддыхнулі лягчэй. Толькі Віктар Сянькевіч, адбегшыся ад цэлай групы, не ведаючы, што сталася, наважыў ісьці сваёй сьцяжынай наперад. Празь нейкіх пяцьдзесят мэтраў натрапіў на дарогу. Многа ня думаючы, зірнуў у бакі й шпарка пераскочыў яе. Прайшоўшы яшчэ мэтраў трыста, Сянькевіч пачуў галасы, што гаварылі па-нямецку. Ён бухнуў у густа зарослую канаву ды падлез пад вялікі куст, што адначасна служыў сховішчам ад людзей і быццам парасонам ад дажджу, які зараз пачынаў цярушыць. Прыліп да зямлі й затаіў дыханьне, хоць у гушчары ня было чаго баяцца: цяжкавата было-б некаму спасьцерагчы малога юнака. Сянькевіч выразна чуў галасы нямецкіх артылерыстаў. Зь іхняй размовы здагадаўся, што поблізу стаяла процілятунская гармата. Як доўга ляжаў Віктар - сам не патрапіў-бы сказаць. З надыходам ночы асьмеліўся выкарабкацца й зашыцца ў гусьцейшыя кусты, прымасьціцца на сушэйшым, каб праседзець там мо й цэлую ноч. Толькі цяпер намацаў у кішэні тую недавараную бульбіну, якую перашкодзілі ў супакоі даесьці нямецкія танкі. Астылая й развадзянелая, смакам нагадвала, як здалося Сянькевічу, мокры грыб. Але, як казаў той, кішкі марш гралі, дык не ганьбаваў-бы й другой такой бульбінай, калі-б знайшлася пад рукой. Каля поўначы побач прайшлі немцы. Яны голасна гутарылі і йшлі з настаўленымі ад дажджу каўнярамі ды глядзелі пад ногі, дык Віктара й не заўважылі.
Калі-б вы належалі да тых шчасьлівых, што маюць час і грошы падарожнічаць дзеля прыемнасьці ў мірны час, і калі-б апынуліся ў Францыі, варта было-б заглянуць і ў Эльзас. Можа, мы й ня зусім дакладна кажам. Варта было-б заглянуць у Эльзас у тым выпадку, калі вы маеце асалоду любавацца прыгожымі краявідамі й тым больш, калі зьяўляецеся садоўнікам або, прынамсі, любіце сады. Тут-жа й засьцерагаемся. Калі-б вы ехалі зь Мюльгаўзэна на поўнач, варта было-б ехаць паволі, мо навет не цягніком ці аўтамашынай, проста самакатам ды сям-там і затрымацца, каб нацешыцца й налюбавацца гэтай краінай. Варта наведаць яе ў жніўні й пры добрай пагодзе.
Воддаль на колькі дзесяткаў кілямэтраў на ўсход і на захад шашы, раўналегла да яе, расьцягнуліся апранутыя лёгкім блакітам ланцугі гораў. На захадзе - Вагезы, на ўсходзе - крышку далей за Рэйнам - Шварцвальд. Лёгка вышчарбленымі грабянямі вырысоўваюцца яны на спакойным, бясхмарным, залітым сонцам гарызонце. Вы, можа, затрымаецеся на дарозе й пачнеце ўгадваць, якая адлегласьць ад аднаго да другога горнага ланцуга. Можаце лёгка памыліцца. Трэба ўзяць на ўлік, што абодва грабяні гораў акаймляюць падоўжаную, роўную, як стол, нізіну па абодвух баках Рэйну.
Выехаўшы з Мюльгаўзэна й пасоўваючыся ў паўночным кірунку, якіх дзесяць - пятнаццаць кілямэтраў будзеце праязджаць праз лясы акацыяў, клёнаў, таполяў, грабаў і дубоў. Калі-ж вы беларус і пачнеце шукаць тут вольхаў ці бярозаў - дарэмныя будуць шуканьні. Мінуўшы лясы, вы будзеце пасоўвацца па роўненькай нізіне. Да вас будуць усьміхацца чырвоныя й жоўтыя сьпелыя яблыкі, усялякіх родаў грушы, жоўценькія й цёмна-сінія сьлівы, а часта сустрэнеце й вялізнае, як дуб, разложыстае галінамі ўверсе дрэва, на якім растуць італьянскія арэхі. Па баках шашы, можа, пачнеце лічыць высокія платы вінаграду. Дарэмна: іх тут такая маса, што ўсялякі лік страціш. Цяжкія й сытыя галіны вінаградных ягад аж просяцца, каб іх пакаштаваць. У іншым месцы позірк ваш затрымаецца на высокім ураджайным полі кукурузы. У бальшыні гэта кукуруза кармавая, якую ўзімку так любіць усякая хатняя жывёла. Там-сям натрапіце на загон пшаніцы, жыта ці бульбы, але, параўноўваючы колькасьць агульнай плошчы, занятай гэтымі культурамі, пэўна, зацікавіцеся, ці мясцовыя жыхары часам не харчуюцца больш яблыкамі, грушамі, сьлівамі й вінаградам, чымся жытнім ці пшанічным хлебам. А вось гэтыя вялікія расьліны з надта шырокімі лісьцямі, што цяпер мінаеце, - табака. Яе тут надта шмат.
Побач дарогі заўважыце моцныя, ужо добра зьверху пазарастаныя й амаль непрыкметныя бункеры: гэта зьвяно лініі Мажыно. Высокія шкілеты жалезных слупоў трымаюць на сваіх вярхах таўстое павуціньне электрычных правадоў. Па іх электрычная энэргія бяжыць з электрастанцыяў з Альпаў і Вагезаў у фабрыкі й памешканьні Мюльгаўзэна, Кольмара й Штрасбурга.
Калі-б вам пашанцавала ў залаты пагодны жнівеньскі дзень узыйсьці дзесь на які ўсходні схіл Вагезаў і кінуць вокам на ўсход, прыліпнеце нагамі да свайго месца на доўгі час. Бо хіба-ж не захочаце налюбавацца той цудоўнай панарамай, што перад вамі раськінецца? Пад нагамі зялёным дываном разаслаўся суцэльны сад, паперасяканы бліскучымі асфальтавымі стужкамі дарогаў. Між каронаў высокіх разложыстых дрэваў і сьпічастых таполяў адрозьніце чырвоныя стрэхі эльзаскіх вёсак; над кожнай зь іх абавязкова дамінуе высокая вежа гатыцкай сьвятыні. Сярод гушчы зелені вашае зыркае вока лёгка ўгледзіць высокія коміны й цёмныя карпусы фабрыкаў Мюльгаўзэна й Кольмара. І тыя дымныя коміны, і шэрыя фабрыкі здадуцца вам зусім не на месцы ў гэтым пладавітым велізарным эльзаскім садзе. Вока хоча цешыцца зеленьню й прасторам. Грудзі з насалодаю ўцягваюць сьвежае горнае паветра, а зрок павандраваў гэтак далёка - аж да блакітна-туманнага хрыбта Шварцвальда за Рэйнам. Вы ў такую хвіліну зьяўляецеся шчаслівым чалавекам і будзеце дзякаваць Творцу за тое, што маеце магчымасьць напівацца асалодай аднаго з найпрыгажэйшых вобразаў Ягонага тварэньня.
Але вы, здаецца, знаходзіцеся не ў Вагезах, а на дарозе й набліжаецеся да вёскі. Уязджаючы ў яе, пэўна-ж заўважыце на правым баку вялікую статую Збавіцеля або сьв. Дзевы Марыі і, калі вы набожны чалавек, з пакораю сьхіліце галаву. Чырванастрэхія, крытыя дахоўкай, тынкаваныя дамы гусьценька абступілі па абодвух баках вуліцу. Некаторыя зь іх маюць так званыя тырольскія сьцены, іншыя-ж схаваліся - абрасьлі дзікім вінаградным жываплотам.
Вы, пэўна, ужо не адну гадзіну ў падарожжы й дзеля таго спыніцеся ў мясцовай гасподзе, дзе перш за ўсё замовіце адборнага віна, каб адагнаць смагу. Сядайце за стол і раскашуйцеся, на колькі дазваляе ваша падарожная кішэня. Эльзасцы - народ бывалы, турыстаў ведаюць: накормяць, напояць і прыхінуць.
Але мы ня турысты, кішэні ў нас пустыя, і час ваенны. Калі-б нам раптам і прысьнілася, што падарожнічаем на ўлоньні мірнае прыроды дзеля свае асалоды, нядоўга будзе трываць уява. Пагоднае залатое жнівеньскае ці верасеньскае неба падняло зь няпрыяцельскіх лётнішчаў цэлую масу ангельскіх ганчакоў «спітфаераў» і амэрыканскіх «мічэляў». Пэўна-ж, яны ня кружаць над эльзаскай раўнінай, каб пры-глядацца чупрынам яблыняў, сліваў ці лічыць зьверху платы густых вінаграднікаў. Шпаркім лётам снуюць над дарогамі, пільна сочаць усякі рух адзьдзелаў пад загадамі Трэцяга Райху, цяжкім грукатам зь лёгкіх гарматак частуюць тых, што былі настолькі неасьцярожнымі, каб у такі сонечны й выгадны для паветраных сіл дзень асьмеліцца ўжываць мясцовыя шляхі зносінаў.
А гарматкі тыя ня звычайныя. Яны пасылаюць ускосным ланцугом уніз рой вісклівых цяжкіх куляў, што пры сутычцы з цвёрдым прадметам - ці гэта садовае дрэва, нямецкая вайсковая аўтамашына, ці мякаць чалавечага цела, або навет і коніка дванаццатае роты - ірвуць аб'ект на сотні дробных кавалкаў. Кулі тыя завуцца бом-бом, і калі адна, не дай Божа, трапіць у вас, не знойдзеце ратунку. Адно добрае - канец ваш будзе хуткі, бо надта хутка сплывеце крывёю. Дый самае грукатаньне гарматак цяжкое й дэмаралізуючае. Навет калі й ня вы, а нейкі сусед знойдзецца пад абстрэлам, вы ўсё-ж не на жарты перапалохаецеся. Грукат той скалане вас да самай глыбіні, моцна патрасе вашы й так ужо напружаныя, а мо й зусім зьнячуленыя нэрвы. У той момант будзеце праклінаць хвіліну, калі вам уздумалася ці было загадана якраз у сонечны дзень апынуцца на гладкай эльзаскай дарозе. Мо на адзін міг уявіце, як слаўна было-б, калі-б побач раней яшчэ нехта нарыхтаваў ямку, каб вы маглі цяпер гоцнуць у яе й перачакаць небясьпеку. Але вам кажуць ісьці далей, і йсьці трэба. Бо вы-ж ня турысты, й час цяпер ваенны. Бывае, што гэтыя ганчакі апоруць вялікую ваенную калёну. Як-жа заядла зачнуць яе рваць на дробныя кавалкі, мясіць! Хавайся, хто жывы! Эльзаскі сад, перапоўнены грукатам, узрывамі, сьвістам, стогнамі й енкамі, замяняецца ў пекла.
Вунь далёка на захадзе ў Вагезах два штурмавікі «спітфаеры» дзяўбуць нешта ўжо на працягу гадзіны. Хутчэй за ўсё разбіваюць мост або нейкі доўгатрывалы абаронны пункт. Вось адзін зь іх шырокім лукам закружыў над мэтаю й, адляцеўшы на пару кілямэтраў, набіраючы імпэту, зноў прыбліжаецца да яе. Вось ужо ён далятае і, быццам той каршун, падае раптоўна на ўгледжаную здабычу. Вам здалёк здаецца, што ён зараз разаб'ецца аб горы - так нізка прыблізіўся да зямлі. Але не. Раптоўна пад вострым кутом адрываецца й ня мінае дзесяці часінаў, як да вушэй вашых далятае перш скугольны енк, а потым глухі й адрывісты гук цяжкога ўзрыву. Гэта «спітфаер»-штурмавік паслаў у аб'ект яшчэ адну бомбу. А вунь ужо й другі пачынае раптоўна падаць уніз. Другая бомба крышыць назначаны аб'ект.
Вам здаецца, што два самалёты, проста забаўляючыся, дзяўбуць здабычу. І ня дзіва. Нідзе навокал не пабачыце ніводнага нямецкага самалёту. «Люфтваффэ» дажывае апошнія месяцы. Ёй не хапае паліва, паветраных апаратаў, лётнікаў. Дзеля таго й забаўляюцца ангельскія штурмавікі над эльзаскім садам.
Бывае, што яны забягуцца, каб пацікавіцца, што робіцца за Рэйнам. Там ужо забава цяжэйшая. Нямецкая супрацьлятунская артылерыя пачынае раптоўна пляваць у блакітныя высі з дзесяткаў хуткастрэльных гарматаў. Снарады ўзлятаюць у неба й там ірвуцца на шмат дробных кавалкаў. Здаецца вам, што нехта б'е малаткамі па пустых чарапах. Немцы, відаць, умацоўваюцца й наважыліся бараніцца на Рэйне. Пэўна, спадзяюцца, што рака яшчэ раз выканае ролю добрае натуральнае абароны Нямеччыны з захаду, як рабіла ўжо ці раз у мінулым.
Але вось з усходу чуваць магутны гул. Дрыжыць і стогне зямля. Гул мацнее й бліжэе. Гэта сотні хаўрусьніцкіх бамбавікоў вяртаюцца з рэйду на Нямеччыну. Цяпер яны ўжо, як вокам сягнуць, пакрываюць лёгкаблакітнае верасеньскае неба. Якая-ж іх маса! Не пералічыш! Яны сягоньня поўныя валадары нямецкага неба, а заўтра - пераможанага нямецкага народу.
Можа, у мірны час войска стаіць і школіцца на месцы ў якімсьці абозе ці, як яшчэ даўней, у цьвярдыні. Можа, тым, што стаяць доўгі час на адным месцы, брыдзее штодзённасьць, можа, яны хочуць даўгіх маршрутаў, зьмены месцаў, новых абставінаў. Адылі вайною дакучае пяхотнаму жаўнеру сталая валакіта. Цэлымі месяцамі ня ведае ён утульнай цяплыні бараку, супакою рутынна-манатоннага жыцьця вайсковага вабозу. Вялікая й бязьлітасная ваенная машына кідаецца ім, быццам вецер, лёганькай пярынкай. Сяньня, кладучыся спаць, ён ня ведае, дзе будзе наступны яго супачынак.
Надта цешыліся жаўнеры дванаццатай роты, калі, нарэшце, пасьля даўгой дарогі, што пачалася ад Альбрэхтаў, спыніліся над нейкім каналам на поўнач ад Мюльгаўзэну й даведаліся, што тут даўжэйшы час давядзецца затрымацца.
- Значыцца, мы й дома, - гаварыў нехта, усьміхаючыся.
- Покуль што дома. Адно - покуль што... - адказаў іншы.
Бесьперапыннае падарожжа ня было адзіным няшчасьцем дванаццатай роты, што ад гэтага часу якімсьці загадам перамянілася ўжо ў шостую. (Мусіць, думалі рэарганізаваць дывізію.) Асноўным ворагам быў голад. Вось ужо мінула два дні, як жаўнеры не атрымлівалі ніякіх пайкоў. Жылі пераважна садавінай і бульбай. Калі з Кольмару прывезьлі хлеб, людзі ўсьцешыліся, бо надарылася магчымасьць прыпомніць, як ён смакуе.
Уявіце сабе, зь якой урачыстасьцю дзялілі колішнія кадэты той «фарфлюктар». Перш трэба было падзяліцца ўсім на групы па сем чалавек у кожнай, бо бохан хлеба выпадаў на сямёх. Гэтак сабралася сем чалавек, што накіравалі свайго найбольш даверанага сябру пайсьці прынесьці харчы. Пайшоў чалавек з коцам пад пахаю, а шасцёрка стаіць ззаду й чакае на ўрачыстасьць. Вяртаецца сябра і ў перакінутым цераз плячо коцы нясе штосьці ды аж прыгінаецца, быццам ад цяжару вялікага. Хлопцы сустракаюць яго сьмехам. Смяяцца-ж трэба, бо сьмех трымае цябе пры жыцьці, гумар дадае сілаў і вытрываласьці.
Гэтак выбраны харчавы зь вялікаю павагай, паволі кладзе на травіцу коц ды надта-ж асьцярожна разгортвае яго.
- Увага, хлопцы, увага! - падняўшы ўверх паказальны палец правае рукі й зрабіўшы позу, быццам той сьвятар на казаньні, пачынае ўзьнёслым тонам. - У гэты ўрачысты момант, з ласкі самага добрага й ласкавага «фюрэра», вы маеце магчымасьць прыглядацца харчавому прадукту - гэтак званаму хлебу. Усе помняць, што такое хлеб і як яго есьці?
З уданым зьдзіўленьнем, цесна абступіўшы харчавога, шасьцёрка маўчыць.
- Дык пытаюся яшчэ раз: ці ўсе ведаюць, што такое хлеб? Ці вы ўжо зусім адвыклі ад яго й прывыкаць ня хочаце?
Сем пар вачэй упіваюцца ў падсохлую, чарнявую, быццам зямля, крохкую малую буханку хлеба, што ляжыць пасярод коца.
- Хлеб? - пытаецца адзін з грымасай.
- Хлеб, кажаце? Запраўды ён?
- Гляньце, хлопцы! Далібог, мусіць, хлеб!
- Ня можа быць!
- Як-жа не! Зірні вунь на гэны аб'ект. Да чаго ён падобны?
- Да цэглы.
- Эш, дурань ты. Гэта-ж хлеб!
- І хто-ж дасьць таму веры? Дай лепш панюхаем, ці запраўды ён, і тады будзем ведаць напэўна. - Гэтак сказаўшы, аўтар словаў намагаецца ўзяць баханку.
- Прэч, нячыстыя рукі! - крычыць харчавы і зноў зь вялікай пашанай кладзе хлеб на месца. - Ёсьць якія прапановы?
- Засушыць цэлую баханку, надзець на завостраны калочак і трымаць перад вачыма ўсіх ува ўсе часы дня й ночы, каб ніколі не забываліся, як выглядае хлеб! - прапануе адзін.
- Эх, братка, і зварыла-ж галава твая! Дык уночы-ж нехта ўкрадзе й зьесьць.
- Як украдзе? Вартавога паставім!
- Дык вартавы й зьесьць, каб хутчэй варту мог скончыць і йсьці спаць.
- Разумна гаворыш.
Усе дружна рагочуць.
- Дык ты-ж, харчавы, не марудзь надта. Дзялі ўжо.
- Усе згаджаюцца? - пытае харчавы.
- Дзялі! Дзялі! - крычаць.
- Добра, - кажа харчавы. - Воля народу - воля Бога. Калісь Хрыстос надзяліў некалькімі баханкамі колькі тысяч чалавек, а я-ж спадзяюся, што гэтай баханкай нас сямёх задаволю. Цьфу! Цьфу!
Харчавы быццам плюе на далоні й зь вялікай павагаю закасвае рукавы, а хтосьці ўжо падсоўвае яму нож. Нагінаецца над баханкаю хлеба, вокам вымярае таўшчыню кавалкаў і пачынае рэзаць. Усе, нахіліўшы галовы, уважна сочаць кожны рух нажа.
- Ты-ж глядзі, хаця ня крышы, - перасьцерагае нехта.
- Ня бойся. Ніводная макулінка не змарнуецца.
Баханка ўжо парэзаная. Раптам рука з нажом павісае ў паветры над парэзанымі кавалкамі. Харчавы вінаватым позіркам акідвае таварышоў.
- Ээээээ! Дык што-ж ты да сямі лічыць не ўмееш?
- А дзе-ж ты двух падзеў?
- Браточкі, вінаваты! - апраўдваецца харчавы з пакаяньнем. - І як гэта сталася, што пачынаў дзяліць на сем, а выйшла толькі пяць?
- Ты-ж скажы.
- А мо хто ня хоча хлеба?
- Хто не хоча хлеба? Руку ўверх!
Маўчаньне. Па тварах бегаюць усьмешкі.
- Э, браткі, - цярэбіць заклапочана галаву харчавы, - мусіць, мне давядзецца цяпер паварушыць мазгаўніцай, як тут зь пяці сем склеіць.
- Ну, дык хутчэй варушы, ды ўжо-ж надта не марудзь, бо зашмат мы возімся.
Харчавы доўга мяркуе, нажом значыць палоску на кожным кавалку, пасьля адразае. Стараецца з малых кавалачкаў злажыць вялікія. Выходзіць нядрэнна. Амаль усе кавалкі роўныя.
- Ну, як? - пытае, акідваючы ўсіх пераможным поглядам.
- Удала, удала! - апрабуе адзін.
- Дзялі ўжо маргарыну! - спанукае іншы. Паўтараецца той самы працэс з маргарынай і мармалядай. Нарэшце ўсё падзелена, й кожны бярэ свой паёк.
- Ну, вось, браткі, - зноў гаворыць харчавы, - цяпер застаецца вам толькі вырашыць пытаньне, ці гэты так званы хлеб кожны з вас мае праглынуць за адзін раз, ці захаваць кавалачак на памятку. Але гэта ўжо справа кожнага з вас паасобку.
У аўторак 12 верасьня на новым месцы пастою адбылася зборка цэлага батальёну, да якога належала шостая (раней дванаццатая) рота. Толькі цяпер, ужо пасьля пераходу людзей да макісаў і пасьля нямецкіх рэпрэсіяў, можна было заўважыць, як пахуднеў батальён.
Найбольш беднай выявілася шостая рота, хаця й іншыя паменшалі. Тэмаю зборкі была адозва камандзера дывізіі Зіглінга да жаўнераў. У ёй гаварылася, што ўцёклыя ў Францыі жаўнеры былі загітаваныя й перацягнутыя на другі бок францускімі тэрарыстамі дзеля зьнішчэньня, што неразумным і неабдуманым крокам самі трапілі ў варожую пастку, бо пападуць у рукі Сталіна, а там ужо ведама, што іх чакае.
Адозву чытаў той самы перакладчык, зь якім нам давялося пазнаёміцца раней. У прыгожа афарбаваных словах Зіглінг выясьняў, што Нямеччына ня толькі не прайграе вайны, а што цяпер, як ніколі раней, стаіць яна на парозе канчальнай перамогі над усімі ворагамі гэтак званай новай Эўропы й нацыянал-сацыялістычнага ладу. Нямецкія вучоныя працуюць над новай зброяй, якая будзе такая рэвалюцыйная й зьнішчальная, што адразу забясьпечыць Гітлеру перамогу. А пасьля гэткай перамогі і ўсе тыя, што верна служылі й памагалі «вялікай Нямеччыне» ў самы цяжкі й выпрабавальны час, атрымаюць узнагароды паводле заслугаў.
Канец адозвы ў вельмі нясьціплых выразах дакляраваў усім розныя ўзнагароды, й выглядала, што іхныя велічыні ўзалежніваліся ад ахвярнасьці й вытрываласьці, якую жаўнеры цяпер маюць выказаць.
Ясна было, што Зіглінг стараўся падняць мараль ненадзейных і прыпадковых хаўрусьнікаў Нямеччыны. Прыпадковых таму, бо вялізарная бальшыня гэтых апранутых у нямецкія мундзіры чужынцаў апынулася ў іх толькі дзякуючы свайму бязвыхаднаму становішчу, а часта й капрызнай памылцы лёсу. Аднак, як прыкладам, былыя чырвонаармейцы пайшлі сюды, каб у нямецкіх лагерах ваеннапалонных не памерці з голаду й холаду, жаўнеры БКА выбралі чужыну, каб не застацца пад бальшавіцкім прыгонам. Школа Камандзераў БКА апынулася тут таму, бо пасьля эвакуацыі зь Менску была надзея прадаўжэньня шкаленьня і ў Горадні, а пасьля ўжо ня было іншага выйсьця.
Была гэта, ясна, зусім іншая група. Да яе трэба аднесьці ішмат каго з былых паліцаяў. Сярод іх было багата добрасумленных людзей, пераважна беларусаў, якія ніколі нікому не зрабілі крыўды, выконваючы службовыя абавязкі на Бацькаўшчыне. Але ў групе гэтай была маса й такіх, што апынуліся ў паліцыі дзеля нажывы й рабунку. Былі гэта пераважна палякі, якія пасьля назваліся беларусамі, або рознае масьці рэнэгаты. Шмат яны зрабілі людзям крыўды й многа вынішчылі нявіннага беларускага народу. Людзі гэтыя, калі-б асталіся дома, сустрэлі-б заслужаную кару ад самога народу, які нядаўна так безаглядна вынішчалі дзеля собскай нажывы ці ў інтарэсах варожых для беларусаў сіл.
Адозва Зіглінга не магла дасягнуць свае мэты. Усе ўжо перасталі верыць словам немцаў. Вечны голад, нястача курыва, цёплае вопраткі - гэта рабіла самы большы ўплыў на людзей.
Трынаццаць чалавек з шостай роты было адвезена ў штаб батальёну, што знаходзіўся на другім баку каналу. Украінскі капітан у прысутнасьці двух немцаў выбраў з групы найбольш выглядных хлопцаў - дзесяцёх з трынаццаці, у тым ліку нашых двух герояў: Віктара Караткевіча й Сымона Спарыша. Былі павыбіраныя людзі і з іншых групаў-агулам 169 чалавек. Украінец патлумачыў, што ўсе выбраныя пойдуць на ўтварэньне аднаго баёвага батальёна. Які гэта меў быць батальён і чым меў розьніцца ад іншых адзінак дывізіі, капітан ня выясьніў.
Фактычна канцом існаваньня былой Школы Камандзераў БКА, цяпер шостай роты, як суцэльнай, моцна спаенай патрыятычным беларускім духам адзінкі трэба лічыць сярэдзіну верасьня 1944 году. Апрача ўзятых з шостай роты дзьвюх групаў - адной у канцлягер і другой у новы батальён - за пару дзён частка людзей была выслана зноў у зусім іншы адзьдзел. Такім чынам, у шостай роце засталася малая жменька беларусаў з колішняй афіцэрскай школы з Менска. Рота была папоўнена чужымі з іншых адзьдзелаў. Відаць, такое разбіцьцё роты было немцамі добра ўплянаванае, і ўжыцьцяўленьне яго мела сваю мэту, аб якой няцяжка было дадумацца, бяручы на ўвагу кароткую гісторыю маршу афіцэрскай школы з Менску да Эльзасу.
Шаснаццатага верасьня дзесятка хлапцоў з шостай роты ў суправодзе падафіцэра, пакінуўшы сваіх сяброў, прайшла дарогай восем кілямэтраў у паўдзённым кірунку і, павярнуўшы ў бок Рэйну, зрабіла яшчэ кілямэтры чатыры. Быў тут лес, бальшыню якога складалі ня высокія й гонкія дрэвы, а розныя нізкія кусты. Колькі баракаў стаяла ў двух шэрагах. Яны былі ў добрым стане. Дарожкі між баракаў, таксама як і асноўная дарога, што вяла ад асфальтавай шашы, былі заасфальтаваныя. Непадалёк, на поўнач ад баракаў, была паляна, На ёй рудзела выпаленая сонцам трава. Відаць, і трава ня вельмі расла на гэтым недагледжаным лапіку зямлі, хаця, выйшаўшы зь лесу, вялікі ростам чалавек мог адразу поўнасьцю схавацца ў рослай кукурузе ці табацы. Ужо па дарозе ў вабоз хлопцы зь вялікім задаваленьнем заўважылі лапушыстую табаку, бульбу, яблыні й садавіну, што цяжка прыгінала галіны дрэваў.
Хутка давялося ім ці мала скарыстаць з ураджайнай ваколіцы. Першых пару дзён пасьля прыходу ў вабоз амаль ніякіх заняткаў ня было, адно рабілі розныя сьпіскі для картатэкі новага адзьдзелу. У вольныя хвіліны, асабліва надвечар, хлопцы хадзілі па полі, дзе абладоўваліся бульбай, садавінай і зялёнай табакай, якую пасьля сушылі на вогнішчах у лесе. На такія харчы яны не надта наракалі, бо колькі-ж ужо разоў раней даводзілася быць у шмат горшых абставінах.
Баракі запаўняліся войскам. Папрыходзіла па жменьцы чалавек з усіх адзьдзелаў дывізіі. Людзі былі пераважна дабраныя: маладыя векам, здаровыя, хоць перамучаныя дарогай і недаяданьнем. Хутка давялося пазнаёміцца з афіцэрамі й даведацца, у які адзьдзел яны трапілі.
На той палянцы сабраўся цэлы батальён у сіле каля 600 чалавек. Усе афіцэры давалі каманды й гутарылі толькі па-расейску. Яны былі былымі чырвонаармейцамі. Ужо-ж каму як каму, а тым дзесяці юнакам з шостай роты трэба будзе вучыцца каманды ў трэцяй мове: пасьля сваёй беларускай і чужой нямецкай прыйшла на зьмену расейская.
Маёр Мураўёў, векам гадоў каля 35, зграбны, ніштаваты з выгляду, з добра вытрэніраванымі вайсковымі манэрамі, прыняў рапарт ад камандзера першае роты й пачаў гаварыць па-расейску. Гаварыў бязь лішняй нацягнутасьці, проста, адкрыта й зразумела. Вось што ў галоўным сказаў:
- Я скажу вам ясна, маніць ня маю прычыны. Нашае палажэньне цяпер няважнае. Вялікая колькасьць нашых сяброў з дывізіі Зіглінга, якога я асабіста ведаю, пайшла да францускіх тэрарыстаў. Яны здрадзілі тым, зь кім побач тры гады ваявалі. Цяпер, калі немцам прыйшлося туга, яны пакінулі іх і пайшлі на той бок. Ці добра зрабілі? Не!
Яны як адыходзілі, дык, мусіць, забыліся, што гэтым сваім крокам кладуць пляму на ўсіх тых сваіх сяброў, што застаюцца. Пайшло два батальёны цэласьцю. Апрача таго, пайшло шмат зь іншых адзьдзелаў меншымі групамі. Яны пабілі сваіх афіцэраў і інструктараў-немцаў. Але на францускім баку іх зараз абяззброілі. Яны-ж нам так напаскудзілі, што больш і нельга было. Палажылі пляму не толькі на нас, але на ўсіх тых, што прыбылі з усходу ў Нямеччыну.
Што-ж заставалася рабіць? Зіглінг заявіў аб гэтым здарэньні Гітлеру. Той, памяркаваўшы, што з дывізіі гэтай, мусіць, нічога ня выйдзе, загадаў адаслаць яе на цяжкія работы пры будове фартыфікацыяў над Рэйнам.
Палажэньне было цяжкое й амаль бязвыхаднае. Я як маёр выпрасіў у Зіглінга дазволу на ўтварэньне з часткі гэтых людзей аднаго баёвага батальёна на спробу, каб паглядзець, што з таго выйдзе. Гэта была мая добрая воля. Я даў Зіглінгу слова, што з выбраных людзей зраблю дасканалую вайсковую адзінку. Палкоўнік мне дазволіў. Даў мне таксама нашых найлепшых афіцэраў, бо я веру, што вы лепш будзеце слухаць сваіх афіцэраў, чымся нямецкіх.
Мураўёву, мусіць, і ў галаву ня прыйшло, што шматлікія выбраныя ім людзі расейцаў, г. зн. ягоных афіцэраў, уважалі такімі-ж самымі чужынцамі, як і немцаў.
- Цяпер я звяртаюся да вас, - працягваў украінскі русафіл, - навет не як да жаўнераў, а проста як да людзей. Прылажэцеся вы працай і ўсімі стараньнямі, каб дасягнуць тое, што перад сабою мы паставілі. У вас павінна быць яшчэ жаўнерская гордасьць. Ад вас залежыць лёс сем'яў і вашых сяброў. Або вы сваймі паводзінамі загоніце іх у магілу, або давядзеце, што вы можаце быць жаўнерамі. Дык дайце мне слова, што будзеце на сто працэнтаў выконваць усе загады, каб дасягнуць нашу мэту. Ну што, даяце?
- Даём! - крыкнула часьць сабраных.
- Ну, паглядзім, - закончыў пагрозліва маёр. - Крычаць вы таксама ўмееце, я гэта ведаю.
У голасе Мураўёва ня чулася хвальшывае ноты. Здавалася, што гаварыў шчыра й сам верыў у тое, што казаў. Адно ў тым жаўнерскім адказе «даём» чулася нотка няпэўнасьці, хістаньня. Што-ж мелі рабіць? Ізноў вунь пазганялі, спрабуюць нанава ляпіць новае ці ўжо надта-ж старое, майстраваць нешта ў імя няведама чаго. Трэба-ж неяк усё гэта перажыць. А там? Далей мо праясьніцца, будзе відаць.
Было прыгожае верасеньскае надвячор'е. Стаяла залатая пагода. Вяла ападалі на зямлю першыя пажаўцелыя лісткі дрэваў, ледзь-ледзь варушыў чубамі дрэваў і кустоў навакольнага лесу вецер.
Каля пятай гадзіны васемнаццаць чалавек, у тым ліку й Сымон Спарыш, рыхтаваліся трымаць варту. Раптам прыйшоў загад сабрацца цэламу батальёну. Ізноў месцам зборкі была суседняя паляна, дзе пару дзён таму назад прамаўляў маёр Мураўёў. Прыехаў вайсковы духавы аркестр. Батальён стаў у дзьве раўналеглыя калёны. Чакалі коратка.
У прысутнасьці двух ад'ютантаў-капітанаў і маёра Мураўёва зьявіўся палкоўнік Зіглінг. Быў гэта чалавек сярэдняга веку й росту, з гладка прычэсанымі цёмнымі валасамі, ледзь паднятым уверх носам, мала заўважнымі яшчэ маршчынамі на лбе. На гладка дапасаваным зялёным мундзіры відаць быў цэлы шэраг медалёў. Сярод іх увыдатняўся Жалезны крыж, пад ім нейкі меншы белы крыж, колькі адзнакаў за раны. На правай пярэдняй кішэні зіхцела вялікая зорка, пакрытая меншай свастыкай. Абуты быў у кавалерыйскія боты з доўгімі выглянцаванымі халявамі.
Прыняўшы рапарт ад камандзера першае роты, госьць затрымаўся каля правага флангу адзьдзела. Чаргова вітаўся, салютуючы й падаючы руку камандзерам ротаў. Між афіцэраў завязалася жывая гутарка, густа пераплятаная сьмехамі й жартамі. Відаць, што палкоўнік быў прыхільнікам блізкіх кантактаў са сваймі падуладнымі, добра ацэньваючы іх вартасьць для пабудовы цясьнейшага сужыцьця й зразуменьня, якое так часта патрэбна ў баёх. Ён хутка, бязь лішняй помпы, зрабіў вакол сябе хатнюю сяброўскую атмасфэру. Аркестр, што стаяў побач, зайграў марш, пасьля колькі іншых песьняў, разам з падношанай і надта-ж ужо ўцёртай бальшавіцкай «Кацюшай». Жаўнерам было загадана сесьці з дазволам курыць і размаўляць. Усе прынялі загад з задаваленьнем. Паселі там, дзе стаялі.
Камандзер дывізіі быў цэнтрам агульнай увагі. Сеў ён на прынесенай лаўцы, па правай руцэ пасадзіўшы Мураўёва. Навокал паселі іншыя афіцэры. У рухах і гутарцы Зіглінга відаць была ўпэўненасьць і сьвядомасьць таго, што ён тут поўны гаспадар. Пару разоў пачаставаў бліжэйшых афіцэраў цыгарэтамі, гутарыў і жартаваў з імі. Над жаўнерамі падымаліся густыя клубкі смярдзючага табачнага дыму. У большай меры быў гэта дым з недасушанай, накрадзенай вечарамі зялёнай табакі, што расла тут-жа па суседзтву.
Прайшло больш гадзіны часу. Усе ўсталі, выраўняліся пад гучную каманду афіцэра. Штаб дывізіі адышоўся ўбок, і батальён пад гукі аркестру пачаў вымаршыроўваць у кірунку вабозу. Палкоўнік прыглядаўся.
Раптам нізенька з грымотным гукам шмыгнуў над самымі чупрынамі лесу няпрыяцельскі самалёт. Ледзь здолеў нехта крыкнуць «флігэрдэкунг» (налёт (ням.)), як усе, быццам вялікі статак мышэй перад катом, куляючыся й падбіваючы адзін аднаго, кінуліся ў кусты. Самалёт маланкай праляцеў, і не пасьпелі яшчэ ўсе рассыпацца, як голасны рогат пачуўся з афіцэрскае групы. Там, дзе стаяў аркестр, ляжала на траве цэлая куча інструмантаў, адно адзін вялікі барабан, відаць, кінуты барабаншчыкам на хаду, ёмка каціўся па цвёрдым мурагу воддаль ад месца зборкі. Некалькі разоў перакуліўся барабан па пожні і, насьмяшыўшы ўсіх уволю, затрымаўся на карлаватым кусьціку.
На поўнач ад вабозу, на ўскраі лесу, быў ладны кавалак выгану, дзе штодзённа праводзіліся заняткі. Той факт, што гэны кавалак зямлі марнаваўся без карысьці для сялян, тлумачыўся хіба тым, што тут тырчэлі добра падгнілыя, але моцныя яшчэ карчы высечанага некалі лесу. Рэйна адгэтуль ня відаць было - ён хаваўся дзесь далей на ўсход, за зеленьню кустоў.
Заняткі ў найбольшай меры былі баёвыя: вучыліся страляць і ўсякіх іншых хітрасьцяў пяхотнага баёвага майстэрства. Відаць, на звычайную страявую муштру ня было часу. Мала яго вызначалася й на вывучэньне савецкае зброі, бо прадбачылася, што перад адыходам на фронт усяроўна выдадуць нямецкую.
Зьмяніўся адзьдзел, і зьмянілася атмасфэра й песьні. У модзе былі песьні калі не савецкія, дык, прынамсі, расейскія. Колішнім сябрам зь менскае афіцэрскае школы БКА прыкра было слухаць выхваляньне Чапаева й іншае маскоўскае макароншчыны. Віктар Караткевіч і так ніколі не сьпяваў, бо ня меў голасу. Сымон-жа надта любіў сьпяваць, адно цяпер устрымоўваўся, бо чужыя песьні быццам тупой іржавай пілой рэзалі дзесьці па нэрвах, хоць часта і ў чужой мове сьпявалі аб Беларусі.
Вось чуецца, як жыдзенькі тэнар наперадзе зацягвае напеў:
«Ой там у лесу белорусском
Солдат молодой умирал...»
Яму ўтораць паўтары сотні жаўнерскіх глотак. І далей ізноў напеў:
«Там дрались проклятые бандиты
Из первым белорусским полком...»
Песьняй, што ўсім прыйшлася да спадобы й сьпявалася па ўсіх ротах, была наступная:
«Товарищ, товарищ, ты ходишь туда,
Скажи, с кем ухажерка гуляет моя...
По правде сказавши, товарищ ты мой,
Твоя ухажерка гуляет со мной.
Не жаль мне кареты, не жаль мне коня,
Но жалко девчонки - она молода.
Карету я справлю, коня я куплю -
Такой ухажерки нигде не найду...»
Зь іншых, часьцей ужываных, трэба прыгадаць «Скакал казак через долину», што Бог ведае ад якіх казакоў узяла пачатак. Пару разоў прабавалі нашы юнакі з былой школы БКА зацягнуць «Першы зьвяз» і «Ідуць жаўнеры беларусы», але нічога не атрымалася. Былыя паліцаі й чырвонаармейцы не маглі ведаць патрыятычных беларускіх песьняў, ды яны пераважна й сьпяваліся без напеваў, не так, як расейскія.
Зараз пры ўваходзе ў вабоз ад галоўнай шашы з правага боку быў бункер. Пабудаваны ён быў з доўгіх круглякоў, ды зьверху й з бакоў абложаны зямлёю. У ім - двое дзьвярэй ды колькі шчылінаў навокал. Далей, па правым баку, стаяў даволі вялікі трысьцен. Там мясьціліся два кухонныя катлы, у адным варылі каву, у іншым - зупу. Варыцца, бывае, тая зупа на абед, а смурод ад каніны разносіцца ветрам па ўсёй ваколіцы.
- Што сягоньня будзе на абед? - спытае адзін другога.
- Што-ж у цябе, братка, нос не ў парадку? Конская галёнка, брат, будзе.
- Наядзёмся каніны і - ух! Іржаць будзем, як жарэбчыкі. А як пабяжым на фронт, дык, пэўна, промаху не дамо. Трымайцеся, ворагі!
Жарты жартамі, а ці каму ўдалося-б наесьціся каніны, каб і хацеў. У зупе той, як казалі яшчэ дома, бывала, крупіна за крупінай ганялася з дубінай, а наверсе пару ледзь заўважных сьвечачак конскага тлушчу можна прыкмеціць было. Даводзілася людзям паясы яшчэ больш сьціскаць. Недарма часта здаралася, што ў бараках адзін ад другога апошнюю мізэрненькую пайку хлеба краў.
Напрыканцы верасьня батальён Мураўёва пачаў праводзіць тактычныя заняткі. Адбываліся яны на падчышчаным ужо кукурузным полі, на поўнач ад бараку, на скраі лесу. Каля самага лесу быў высакаваты, на мэтры чатыры, насып. Ён быў, відаць, зроблены даўно для затамаваньня разводзьдзяў з Рэйна й цягнуўся ўздоўж лесу на колькі кілямэтраў.
У адзін прыгожы пагодны дзень праграмаю заняткаў батальёна быў наступ і атака. Меў прыехаць Зіглінг, але не зьявіўся. Спадзяючыся ягонага прыезду, дружыновыя яшчэ загадзя падбадзёрвалі сваіх хлапцоў, каб выявілі максімум стараньняў і паказалі сябе найлепш вышкаленымі. Пад час практыкаваньняў мела быць ужываная вострая амуніцыя. На кожную стрэльбу было выдадзена па дваццаць ладункаў. Страляць мелі ў расстаўленыя на полі й каля насыпу мішэні. Выхадным пунктам наступу былі рэдкія кусты каля зарослага густой травой ручайка на заходняй ускраіне кукурузнага поля. Увесь рух меў адбывацца ў кірунку Рэйну, што хаваўся дзесь за лесам.
Першы наступ быў праведзены напуста. У ходэе яго шмат пакрычаць давялося камандзеру першага зьвяза, у якім былі Сымон і Віктар, старшаму лейтананту Рэшатаву, што ладна надарваў свой голас. Пад час другога наступу, ужо каля гадзіны дзесятай, ужываліся вострыя патроны. Для назіраньня практыкаваньняў прыехаў маёр Мураўёў. Затрымаўся на краі поля, ззаду на левым фланзе першага зьвяза.
Жаўнеры стараліся перабягаць наперад індывідуальна, як і вымагалася, бо пад вялікую траскатню стрэльбаў і кулямётаў ня чуваць было загадаў камандзераў. Часта рабілі «флігэрдэкунг», бо брытанскія самалёты таксама цикавіліся практыкаваньнямі. Не дапаўзаючы якіх трыццаць мэтраў да насыпу, усе мелі ўстаць і на маскоўска-бальшавіцкі лад, з «громким ура», у поўны рост кінуцца ў атаку.
Сымон пільнаваўся, каб надта ня высоўвацца наперад, але й не заставацца ў хвасьце. Каля яго падбягаў і падаў вобземлю, сапучы, як мядзьведзь, Віктар. Прыбліжаючыся да насыпу, Сымон заўважыў, што меў яшчэ два патроны. Адзін выстраліў, калі ўсе ўсталі й з тым «громким» кінуліся наперад,
- Прекратить стрельбу! - пачуўся ззаду загад з колькіх афіцэрскіх глотак.
Сымон памяркаваў, што, мусіць, аднаго патрона няварта пакідаць, а лепш пусьціць уверх, і, хоць усе былі ўжо на насыпе й страляніна спынілася, ён, наставіўшы ўверх руль стрэльбы, паціснуў курок. Не прайшло й хвіліны, як заўважыў капітана, што бег у ягоным кірунку ад маёра Мураўёва.
- Ты куды страляў? - пытае Сымона афіцэр.
- Уверх.
- Ты чаму страляў уверх?
- У мяне застаўся адзін патрон, а загадана было...
- Дурыла ты! Знаеш, што табе за гэта будзе? Валяй хутка да маёра!
Сымон пусьціў у рух ногі. Камандзер батальёна прыбліжаўся ў ягоным кірунку.
- Спадар маёр, па вашаму загаду...
- Ты куды страляў? - насупіўся Мураўёў.
- Уверх.
- А куды было загадана страляць? Ты... - тут маёр вылаяўся зацяжным маскоўскім трохпавярховым матам, - сукін сын!
Пры гэтых словах, як трымаў у правай руцэ скураныя рукавіцы, з усёй сілы сьцебануў імі хлапца па твары. Толькі пярэдняя стрэшка Сымонавага шлема крышку затрымала ёмкі ўдар.
- Ты знаеш, што на тым баку шмат народу пры вакопах працуе? - дзёрся Мураўёў. - А што, калі ты каго зь іх забіў? Ты разумееш гэта ці не, дурак? Каму гэта даваўся загад спыніць стральбу?
У Сымона ад страху аж павукі забегалі па сьпіне й зьнядужалі ногі.
- Зараз абяззброіць яго й адвесьці ў бункер! - крычаў камандзер. - Адправім у працоўны лягер, а калі прыйдуць весткі з таго боку Рэйну, што ёсьць забітыя, застрэлім, як сабаку, перад фронтам цэлага батальёну. Забраць яго, адвесьці!
Да Сымона падбег капрал зь ягонае-ж роты, што выконваў цяпер ролю лучніковага. Узяў юнакову стрэльбу, пас з патранташамі й шлем ды загадаў: «Ну, пайшлі!»
Зайшоўшы ў свой барак, Сымон расказаў аб выпадку старшыні роты. Старшынёй быў добры чалавек - украінец Налепа. Ён надта-ж па-людзку абыходзіўся з жаўнерамі роты. Дазваляў ім вечарамі хадзіць у яблыкі, табаку, бульбу. Вядома, што чалавекам з начальства, які можа зрабіць найбольш прыкрым або прыемным аднастайнае жыцьцё жаўнера, бывае старшына роты. Налепу жаўнеры паважалі й слухалі, добра ацэньваючы ліберальнае дачыненьне да іх. Выслухаўшы Сымона, Налепа сказаў, што ня было нічога так страшнага, як хлапец уявіў, што яго, пэўна, патрымаюць да вечара й пусьцяць. Сымон зь лягчэйшым сэрцам, падбадзёраны, павандраваў з капралам у бункер. У адной каморцы бункера сядзела чатыры чалавекі. Сымона пасадзілі самога ў другой. Пры бункеры стаялі два вартавыя.
Сымон захапіў у бараку кніжку і, крышку памяркаваўшы, прыйшоў да выснаву, што надта ня выпадае бедаваць, бо, пэўна, усё добра скончыцца. Узяўся за чытаньне. Але й чытаючы, колькі разоў хаця-нехаця вяртаўся да трывожнага пытаньня: «А што, калі возьміць і застрэліць? Чорт яму верыць, маскалюгу гэтаму!»
Яшчэ ніколі раней ня сустрэўся Сымон лоб у лоб з пытаньнем аб магчымай сьмерці. Навет калісь пад вагонамі пад час тога пекла ў Вільні, калі жыўцом гарэлі параненыя сябры, ніяк ня прыходзіла ў галаву, што яго могуць забіць. Калісьці й дзесьці - а дзе дакладна, дык не патрапіў-бы й сказаць - ён пастанавіў, што не павінен дарма прапасьці ў гэтай вайне, а мусіць перажыць яе за ўсякую цану. Трэба-ж было яшчэ так шмат зрабіць для сваіх родных і Бацькаўшчыны. Ці-ж ён, малады, здаровы, поўны сіл, сьведамы сваёй беларускасьці юнак, мог дараваць усе крыўды, цгго ворагі зрабілі ягонаму народу? О, не! Сто разоў не! Як і што ён будзе рабіць - Сымон ня ведаў, ды ці й быў цяпер час над тым думаць. Галоўнае вось, каб жыцьцё захаваць, а там дзесь ужо неяк праясьніцца й будзе відаць, што рабіць трэба. Дык усё й зводзілася да захаваньня жыцьця.
І цяпер Сымон аж жахнуўся пры думцы, што так лёгка й зусім за дурніцу мог налажыць галавой. Але гэта былі толькі хвілінныя, як джала, пякучыя думкі, што хутка адыходзілі й не пакідалі па сабе сьледу. Ня верыў-жа юнак, што сапраўды за нейкі дурны патрон могуць яго застрэліць.
«Вось, пэўна, настрашыць яму ўздумалася. І Налепа-ж казаў, што, пэўна, вечарам выпусьцяць, - супакойваў сябе юнак. - Але-ж чаму я такі легкадумны? Няхай-бы ён ужо згарэў, той патрон. Як быў загад спыніць страляніну, дык чаму-ж я не паслухаў? Калі ўжо неяк тут з гэтага клопату выкарабкаюся, дык трэба будзе пільней прыслухоўвацца да загадаў і падпарадкоўвацца. Такая-ж во бязглуздзіца й да чаго можа чалавека давесьці».
Віктар прынёс Сымону кацялок зупы й «фарфлюктар». Пад'еўшы, хлапец ужо больш супакоіўся й амаль цэлае паабедзьдзе чытаў. Каля шостай гадзіны прыбег да бункера дзяжурны афіцэр.
- Гэта ты сядзіш за дваццаты патрон? - спытаў Сымона.
- Я.
- Бяжы да маёра.
Перад баракам стаяла група афіцэраў. Яны пакурвалі, жартавалі. Вечар быў сонечны й цёплы. Сымон адразу спасьцярог, што ўсе афіцэры, у тым ліку й Мураўёў, былі ў добрым настроі. Гэта яму дадало шмат адвагі.
- Ты за што сядзеў? - пачаў Мураўёў.
- За сяньняшні выстрал, - бойка адказаў хлапец, хоць дрыжыкі ўсё яшчэ бегалі па лытках.
- А ты куды страляў?
- Уверх.
- А куды было загадана страляць?
- У насып.
- Ці-ж у насып? А ня ў мішэні?
Усе прысутныя афіцэры змоўклі й прыслухоўваліся. Усьмешкі бегалі па некаторых тварах.
- У мішэні, - згадзіўся Сымон.
- Дык вось бачыш, якая рэч... На тым баку Рэйна працуе шмат людзей пры вакопах, і толькі цяпер званілі мне, што ёсьць адзін паранены.
Калі-б Сымон тады меў час думаць над тым, што сказаў камандзер батальёна, дык пазнаў-бы хлусьню. Бо й як-жа, каб з такой колькасьці людзей, ды яшчэ й дзесь далёка за тым Рэйнам, якраз ягоны, Сымонаў, нефартунны стрэл некага параніў? Эх, ужо-ж і ня ўмеў Мураўёў выдумляць.
- Праўда, - прадаўжаў маёр, - уверх стралялі й іншыя... Але што я цяпер павінен з табою зрабіць? Як ты думаеш? Ці, па-твойму, вінаваты ты, ці не?
- Вінаваты.
- Дык што я павінен з табою зрабіць? Як пакараць? Ты прыдумай сам - якую-б ты даў сабе кару? Сымон маўчаў. Мураўёў паўтарыў пытаньне.
- Маё ўяўленьне, спадар маёр, занадта абмежаванае, каб прыдумаць сабе кару, - адпаліў Сымон.
- Эх ты, хітрун! Ну ладна. На гэты раз дарую. Глядзі, каб у будучым слухаў загадаў. Уматвайся ў роту!
Сымон як скаблянуў адтуль у свой барак, дык аж костачкі бразджэлі.
Такая была гісторыя з дваццатым патронам.
Каб бліжэй пазнаёміцца зь людзьмі, што складалі батальён Мураўёва, варта нам, паважаны чытач, прыслухацца да адной даволі цікавай гутаркі, якая аднойчы адбылася ў бараку другой роты, да якой належалі Сымон і Віктар.
Каля даўгога стала сядзеў старшына роты сяржант Налепа й каля дзесятка хлапцоў, што чысьцілі зброю, рыхтуючыся йсьці на варту. У ліку іх з колішняй афіцэрскай школы БКА былі Пісаронак, Войнік, Віктар Караткевіч, Жылякоўскі й Сымон Спарыш. Усе іншыя служылі ў Беларусі ў паліцыі. Да іх належаў Курленя, што, паводле ягоных-жа словаў, быў калісьці капралам у польскім войску, Земет - зусім неадукаваны селянін-паляшук, Шэмет, якому таксама варта было-б скончыць, прынамсі, пачатковую школу й які вырозьніваўся адно высокім ростам і даўгімі нагамі, ды Гвардзейчык - малажавы хлапец, што вельмі любіў парадак і чысьціню, як у вопратцы, так і ўсюды. Гаварылі аб дробных штодзённых справах. Гутарка не вязалася.
- Але ты, Гвардзейчык, гаворыш па-расейску, якраз як паляк, - сказаў Сымон. - Можа, ты й ёсьць паляк? - спытаў ён.
Гвардзейчык ледзь заўважна пачырванеў.
- Адкуль ты ўзяў, што я гавару, як паляк? - адказаў пытаньнем.
- Акцэнт дык у цябе, братка, якраз як у паляка, што вось толькі што наламаўся па-расейску. Вось няхай-жа іншыя скажуць. - Пры гэтых словах Спарыш зірнуў уважна на сяброў, быццам спадзяючыся іхняй падтрымкі.
- Чорт яго знае, - адказаў Гвардзейчык, - язык зьмяшаўся, й сам ня ведаеш, як гаворыш.
- Ты кажаш, - зьвярнуўся да Сымона Земет, - што ён гавора, як паляк. А ты-ж як гаворыш?
- Па-беларуску.
- Так, ты гаворыш па-беларуску... Ты сам ня ведаеш, як гаворыш.
- Ён-то ведае, - падтрымаў Сымона Віктар. - Ён гавора па-беларуску. Але ты ведаеш? Наагул, ці ведаеш, хто ты ёсьць?
Земет натапырыўся.
- Я гавару так, як усе гавораць, а па якому...
- Ты й сам ня ведаеш, - дакончыў за яго Пісаронак, і ўсе навокал засьмяяліся.
- Нейкай ломанай мовай, - казаў далей Земет, - пэўна-ж, і не па-беларуску. Чорт яе тую беларускую мову ведае. Гаварыць гэтак, як цяпер пісалі ў беларускіх газэтах, дык можна й язык паламаць. Нейкі-ж дурань такое выдумаў.
- Дурань, кажаш, выдумаў? - заатакаваў Земета Віктар Караткевіч. - Ці ведаеш ты, такі разумны, сам хто ты ёсьць?
- А цікава, ці ведаеш, хто ты ёсьць? - памог Пісаронак.
- Зь якога ты гэта народу?
- Як быў дома, дык казаў, што тутэйшы, а тут дык і ня ведаю, - тлумачыў паляшук.
- А цяпер, мусіць, таксама тутэйшы! - укінуў сваю капейку Гвардзейчык.
Усе голасна зарагаталі.
- Эх, брат, дык, мусіць, твая нацыянальнасьць тады залежыць ад месца жыхарства, калі ты ўсюды тутэйшы, - рагатаў Жылякоўскі.
- Беларусь ваша... - умяшаўся Курленя. - Вы, як сядзелі там на месцы, тады, мусіць, і Беларусь будавалі, а як самім давялося пацярпець, дык, мусіць, і нічога не здабудзеце. Як немец устанавіў быў нейкую там Беларусь, дык тады й начальнікаў хоць адбаўляй. Тады яны былі ласымі на гатовенькае. А саветы як ударылі, дык усе, як мышы, паразьбягаліся. Дзе-ж ваш Астроўскі? Чаму аб Кушалю нічога ня чуваць? Дык цяпер нас, дурненькіх, ваяваць выпраўляюць, а начальнічаць, дык іх было поўна.
Гэту тыраду Курлені падтрымлівалі Шэмет і Земет. Варта заўважыць, што, згодна з апавяданьнямі іншых, брат Земета пайшоў у польскія партызаны ў раёне Лідчыны.
- А ты, мусіць, хацеў, каб Астроўскі ці Кушаль з табою пад адным вашывым коцам спалі? - адпаліў Курленю Сымон. Некаторыя засмяяліся. - Ці твой прымітыўны розум можа хаця ўявіць клопаты тых людзей?
- А якія-ж яны маюць клопаты? Зашыліся недзе ў спакойны куток і сядзяць, як мышы пад мятлою. Клопаты ў іх! Ня маюць чаго рабіць, дык няхай-бы хоць сюды пару слоў сказаць прыехалі.
- Але-ж, але! Чулі вы? - перадражніваў Курленю Віктар. - Курленя, важная пэрсона, загневаўся, што да яго Астроўскі на пацеху й падтрымку штаноў ня прыехаў.
Усе зарагаталі.
- Чаго ты смяешся, дурань ты! - Пры гэтых словах Курленя сакавіта лаяў. Старшына Налепа ад некаторага часу сядзеў на сваёй пасьцелі насупраць стала й моўчкі прыслухоўваўся да гутаркі.
- Астроўскі - вялікі пан! - цягнуў Курленя. - Нідзе аб ім і ня чуваць. Калі вы яго бачылі ці чулі ад яго хоць адно слова?
- Чаму-ж не, - адказаў Караткевіч, - прыязджаў да нас у Вільню ў гімназію, гаварыў, і мы чулі.
- Што-ж ён вам гаварыў? - пацікавіўся Земет.
- Ён сказаў нам коратка й ясна, - тлумачыў Сымон, - сьцеражыцеся нягоднікаў.
Усе вельмі голасна зарагаталі. Земет узлаваўся.
- Іш ты, скалазуб! Толькі сьмяяцца, а каб што дзельнага сказаць, дык ты ня можаш, - бурчэў ён, гледзячы на Сымона.
- Так, Беларусь збудавалі, - пачаў пагардлівым тонам Курленя, - а як прыйшлося самім пацярпець, дык усе начальнікі ў лес пайшлі.
- Хацелі збудаваць, чаго ня было й ня будзе, - дапамог Земет.
- Пэўна-ж, што на гэткіх дурнях, як вы, нічога не збудуеш. Вы нікому ня служылі, ня толькі Беларусі. Толькі й здольныя былі самагонкаю залівацца ды людзей аграбаць! - падсыпаў жару Жылякоўскі.
- Бачыш ты, які патрыёт знайшоўся! - апраўдваўся першы. - Калі ты стаў гэткім? Вам, мусіць, у гэных школах у галовы дурнаты набілі.
- Вось у тваю дык, мусіць, нічога не наб'еш, бо зараз усё зь яе выляціць, - адказаў Жылякоўскі.
- Слухай, Земет, і ты, Курленя, - пачаў Гвардзейчык, - ты думаеш, што гэткая дзяржава, як Беларусь, магла так хутка стаць на ногі і ўтрымацца? Калі яна атрымала дазвол на арганізацыю свае арміі? Аж напрыканцы сорак трэцяга года. А ты глянь, якія ўжо добрыя былі пачаткі...
- Ды што ты там пустое пляцеш, - не даў Гвардзейчыку дакончыць Курленя, - я сам бачыў, што выраблялі беларускія начальнікі. У нас быў адзін афіцэр, якога западозрылі ў палітычных зносінах з бальшавікамі. Я там дакладна ня ведаю, як тое было, але ён нас усіх хацеў немцам выдаць і ўсю віну зваліў на нас. Добра, што памяшаў гэтай справе адзін, што знаў усё, дык мы й засталіся жывымі, а так...
- Чакай хвілінку, - укінуў слова старшына Налепа, - дык гэты афіцэр, ці хто там, пэўна, камуніст быў, няйначай. Па тваіх словах гэтак выходзіць.
- Які-ж ён камуніст, калі быў у нас у войску? Гэта-ж было цяпер, а не пры саветах.
- Дык што-ж ты думаеш, што цяпер камуніст ня мог у войска залезьці? - трымаў сваё Налепа.
- Мусіць, Курленева галава зацеснаватая, каб такую магчымасьць мог уявіць, - засьмяяўся Караткевіч.
- Ты-ж перш казаў, што гэта там за нейкую дзяўчыну выйшла, - дапёк Курленю Гвардзейчык.
- Дзе там за дзяўчыну! За якую табе дзяўчыну...
- Ага, за якую... Ты й сам ня ведаеш, што гаворыш. Сягоньняшняе ня ведае, што ўчарашняе плявузгала. Усе голасна смяяліся з Курлені. Зьбіты з панталыку былы паліцай яшчэ спрабаваў агрызацца.
- Перастань ты, Курленя, ужо даводзіць, бо нічога ня кеміш, - адазваўся Пісаронак.
- Даволі вам, хлопцы, сварыцца. Для ўсіх па мэтру зямлі хопіць, - уткнуў свае пяць капеек Войнік.
- Вось гэта дык разумна сказана.
Усе голасна засьмяяліся.
У роце даволі часта вяліся гутаркі на тэмы, зьвязаныя з Беларусьсю й беларускімі справамі. Прычынаю была прысутнасьць юнакоў з калішняй Школы Камандзераў БКА. Курленя, Земет і Шэмет - не адны, што вырозьніваліся тупасьцю й няведаньнем усяго, зьвязанага са сваёй Бацькаўшчынай і палітычнымі справамі. Былі сотні такіх. У роце, як і ў цэлым батальёне, было даволі ўкраінцаў, зь якімі беларусы ніколі не ўваходзілі ў калізіі, дыскутуючы палітычныя тэмы.
Украінцы былі беларусам добрымі сябрамі. Дружба выплывала з супольнага гістарычнага лёсу абодвух народаў, што, маючы на працягу стагодзьдзяў супольных ворагаў з захаду і ўсходу, прывыклі, зжыліся з ідэяй, што яны браты ў нядолі й адзін другога мусяць заўсёды падтрымоўваць. Гэта ня была тая хвальшывая, некім зьверху накінутая, дружба. Яна мела карані ў сівой мінуўшчыне і ўважалася зьявай нармальнай, прост-напраст арганічнай, штодзённай, аб якой навет і не ўспаміналася.
У палове верасьня батальён Мураўёва пакінуў вабоз над Рэйнам і спыніўся ў адлегласьці нейкіх 25 км на захад у вёсцы Ільгойзэрн. Гэта была вялікая вёска, прыкладна за 15 км ад першых хрыбтоў Вагезаў. Войска разьмясьцілася па гаспадарскіх гумнах, а дзе каму ўдалося - дык і па хатах. Сымон Сларыш у гэтым часе атрымаў новую функцыю: ён быў вызначаны канюхом. Вярнуў назад сваю каламажку й малога гнядога коніка, што калісьці мы ўжо бачылі ў руках у Камовіча пры выхадзе зь Менску.
Прызнацца, Сымон быў задаволены сваёй новай павіннасьцю, бо канюхі мелі, акрамя шматлікіх клопатаў, некаторыя выгады. Да гэткіх перш за ўсё належала тое, што заўсёды былі забясьпечаныя транспартам, ня мусілі ў маршах валачыць на плячох сваіх рэчаў, тое-сёе здабытае збоку, прыкладам, гародніну ці садавіну, маглі прыхаваць на возе, дый на заняткі не хадзілі рэгулярна. Сымон адно стараўся знайсьці прычыну, чаму яго вызначылі канюхом. Падазраваў, што калі-б сам папрасіў такой функцыыі, не атрымаў-бы яе. І прычыну няцяжка было адгадаць.
Камандзерам другой роты быў капітан Віньніцкі - сярэдняга веку высокі ўкраінец, які асабліва нічым не вырозніваўся. У роце былі чатыры зьвязы й камандзерам кожнага быў афіцэр. Першым зьвязам, да якога належалі Сымон Спарыш і Віктар Караткевіч, загадваў старшы лейтанант Рэшатаў - расеец самай чысьцюсенькай вады. Гэта быў дробненькі ростам, круглатвары, крышку курносенькі, з малымі зласьлівымі вочкамі былы чырвонаармеец. Рэшатаў быў вельмі рухавы й энергічны. Калі гаварыў да каго, вочкі ягоныя, быццам два сьвярдзельчыкі, здавалася, вярцелі яго наскрозь - нічога ад іх не схаваецца. Малы маскалёк найбольш і даўся Сымону й Віктару ў знакі, асабліва-ж першаму.
Трэба зацеміць, што хлопцы давалі вялікую волю сваім языкам, будучы часьценька зусім неасьцярожнымі. А асьцярожнасьць была асабліва патрэбная, проста неабходная. Яшчэ ў абозе над Рэйнам аднойчы капітан Віньніцкі прыпамінаў роце, што ніхто ня мае права выказваць свайго незадаваленьня, шырыць розныя, шкодныя Нямеччыне чуткі. «Усе вы, - казаў капітан, - прыйшлі ў гэты батальён добраахвотнікамі. Мы раней пыталіся тых, што ня хочуць у нас служыць, каб выявіліся. Для іх ёсьць шмат месца ў працоўных лягерах. Калі-ж вы засталіся, дык цяпер трымайцеся й не наракайце».
Папярэджаньне было пагрозьлівае, бязь ніякіх недаказанасьцяў. Яно, адылі, не падзейнічала ані на Віктара, ані на Сымона. Яны й далей давалі поўную волю языкам. Сымон даўно заўважыў, што Рэшатаў чапіўся да яго без патрэбы. У войску-ж, ведама, як трапіш свайму начальству на вока - яно будзе памятаць цябе цэлы час.
Гэтак і з крымінальнікам: хоць і адбудзе сваю першую кару, навет і будзе старацца паправіцца, паліцыя ўсё роўна цэлае жыцьцё будзе за ім сачыць. Калі здарыцца дзе што ў ваколіцы, яго першага правяраюць, паклікаючы на допыты.
Рэшатаў-жа чапіўся да Сымона й Віктара Бог ведае за што. Мо заўважыў, што іхныя языкі гладка хадзілі, асабліва-ж Сымонаў. Што Рэшатаў ня любіў Сымонавага языка - у гэтым юнак хутка пераканаўся. Гэтак аднойчы ў вёсцы Ільгойзэрн, хутка пасьля пераезду туды, хлапец паехаў на кані да батальённага вэтэрынара. Ня тое каб гнядому чаго не хапала ці хворы быў, але-ж вэтэрынар мусіў мець нейкі занятак, дый коні рэгулярна хадзілі на праверку здароўя ў войску - так, як і людзі. Сымон затрымаўся ў гаспадарскім панадворку, там, дзе кватараваў вэтэрынар, і, чакаючы яго, сядзеў на возе ды ад нечага рабіць жаваў саломіну. Вуліцаю праходзіў Стыкар і яшчэ пару вайсковых.
- А ты што тут робіш? - спытаў Спарыша Стыкар.
- Адпачываю.
- Ты, Спарыш, там будзь больш асьцярожным. Учора чуў я, як обер-лейтанант Рэшатаў казаў, што трэба будзе цябе ўсьцішыць, бо ты незадаволены й надта шумна сябе вядзеш. Тых чатырох ужо «форт»! - пры гэтым апошнім слове махнуў рукой. Стыкар гаварыў аб чатырох, што ў мінулую нядзелю напіліся гарэлкі ды, даўшы волю п'янаму ўяўленьню, зрабілі засадку на камандзера чацвёртага зьвяза Юхневіча. Мелі намер яго забіць. Нехта, відаць, даказаў, бо штучка ім не ўдалася, і ўсіх чатырох выслалі ў рабочы лягер. - Так што глядзі, - асьцерагаў Стыкар канюха, - крыху стрымайся.
- А чаму-ж Рэшатаў так гаварыў?
- Ды ў сувязі з высылкай тых чатырох.
Бачыш, што вырабляецца, разважаў Сымон. Прыйшло яму ў галаву, што Рэшатаў, пэўна, меў у роце сваіх давераных людзей, якія ўсё яму даносілі. Гэта й ня дзіва: у батальёне існавала шпіёнская сетка. Афіцэры ў бальшыні паходзілі з савецкае арміі, дзе начальства мела сярод байцоў заўсёды надзейныя вочы й вушы. Чаму-ж і тут не практыкаваць старых прывычак?
Сымон надта-ж ненавідзеў таго паршывенькага, як ён называў Рэшатава. І курносенькі маскалёк, калі зьвяртаўся да канюха, дык заўсёды са зьнявагамі, прычэпкамі. Вельмі-ж злосна бегалі малыя обер-лейтанантавы вочкі й моршчыўся, падымаўся курносенькі нос.
Чысьціць, бывала, Сымон свайго гнядога гадзінамі цэлымі. Загадаюць. Выглянцаваць мусіш так, каб аж зьзяў. От-жа і ўелася яму тая чыстка. Блішчыць ужо конік з усіх бакоў - здаецца, вычысьціў так, хоць ты вядзі на выстаўку. Прыйдзе Рэшатаў ды плясь коніку па азадку. Возьме ды пацягне, прыціскаючы, далоньню па баках, пад жывот навет злазіць. Пасьля выме з кішэні чысьцюсенькую белую хусьцінку, уважна абатрэ даланю, і... тут ужо пачынаецца. Як гэта так? Чаму на чыстай хусьцінцы цэлая жменя пылу?
- А это что? Чистил, говоришь? Да какая же это чистка? Ты почисти как сьледует, дурака-то валять мне нечего! Давай-ка опять за работу!
З такой лютасьцю й нянавісьцю пазірае тады Сымон на скрыўлены обер-лейтанантаў твар, так цярэбяцца рукі. «От бы-ж і зьехаў аплявуху, - думае хлапец, але паўстрымоўваецца ў пару. - Каб ты здох, пракляты маскалюга!»
- Ну, чего стоишь? - грыміць той. - Давай-ка, поди. Берись за работу немедленно!
Сымон вурчыць, злуецца, плюе дый зноў пачынае ад конскай морды. Бывае, без малага цэлы дзень скрабе.
«І ці-ж гэта ня зьдзекі? - разважае ў думках. - Ну навошта-ж гэту падлу так скрабці? Эх, чакай-жа ты, ня мінеш маіх рук!» - пагражае канюх у думках Рэшатаву.
Сымонава нянавісьць падвоілася, калі аднойчы атрымаў у апеку обер-лейтанантавага верхавога. Гэта быў вялікі, спрытны, беглавы конь.
- Ты уже с одной разленился-то, - гаварыў Рэшатаў, - мало работаешь. Так вот тебе другая. И смотри, - пры гэтым махаў пальцам, - чтобы была чистой как следует. И не только лошадь, а и седло.
«Ах, каб ты здох, гіцаль, дзе ты на маю галаву ўзяўся!» - кляў сам сабе пад носам Спарыш.
Яшчэ колькі разоў паўтаралася гісторыя з хустачкай і пылам з той розніцай, што Сымон зьвяртаў цяпер найбольшую ўвагу на верхавога. Прыйшлося папацець удвая, а мо і ўтрая больш, чымся раней. Усё роўна не мог задаволіць маленькага расейца. Вычарпалася аж да дна юнакова цярпеньне. Раз неяк заўважыў, што два раменьчыкі ў сядле з правага боку, якімі падшпільвалася падпруга, былі надарваныя. Сымон патузаў іх, пакруціў, надарваў яшчэ больш перагнілыя ніткі, так што яны ледзь трымаліся.
- Чакай-жа ты, сукін сын, хоць гэтым ды адамшчуся.
Назаўтра раненька рота выходзіла на стрэльбішча ў Вагезы. Ужо каля шостай гадзіны Сымон меў падаць обер-лейтананту каня. У горы трэба было ісьці больш дзьвюх гадзін, і дзеля таго выходзіла рана. Сымон збольшага махнуў граблом і шчоткай па кані ды ўжо ўськідаў сядло, як тут збоку пачуў крыклівы голас расейца:
- Эй, турок ты! Что, еще не готов?
- Зараз, обер-лейтанант!
Рэшатаў стаяў і глядзеў у другі бок вуліцы, прыкурваючы цыгарэту. Там ужо ішла першая калёна войска. Яны былі не далей як на сто мэтраў ад канюха й афіцэра.
- Калі ласка, обер-лейтанант, - падаў Сымон каня.
Трымаў верхавога за аброць, аддаўшы камандзеру ў рукі павады. Той усадзіў левую нагу ў стрэмя, схапіўся абедзьвюма рукамі за сядло і, ёмка падпіхнуўшы сябе правай нагой, ужо маніўся закінуць яе наверх, як раптам усім цяжарам, разам з сядлом, бразнуўся вобземлю. З калёны, што бачыла ўсю гэту сцэну, загрымеў голасны рогат колькі дзесяткаў чалавек.
Конь, хутчэй адчуўшы, чымся ўбачыўшы, што яздок чамусьці апынуўся на зямлі, зрабіў колькі крокаў убок заднімі нагамі й левым вокам накасавурыўся на лейтананта. Рэшатаў маланкаю ўсхапіўся зь зямлі й, як разьюшаны тыгра, кінуўся да Сымона. Ніколі хлапец не ўяўляў сабе, што ў такога маленькага чалавечка магло быць столькі кіпучай злосьці. Аж пабляднеў ад страху.
- Ты-ы, сукин сын! Бродяга ты! - Тут маскалёк перасаліў сваю лаянку трохпавярховым маскоўскім матам, пачынаючы недзе зь Ленінграду, а канчаючы на Растове. - Я тебе за ето знаешь что сделаю?! Я тебя, гада, в тюрьму, в рабочий лагерь! Вот! Я уж тебя постараюсь, погоди-ка, сукин сын ты!
Юнак дрыжаў ад страху, хоць дзесьці ў глыбіні грудзей давіў моцны сьмех. У той момант ня мог ведаць, ці дорага абыдзецца яму гэты жарт. Тым часам Рэшатаў кінуўся да сядла й знайшоў прычыну ўсяго няшчасьця. Уважна агледзеў раменьчыкі.
- Это когда они порвались? А?
- Учора надвечар, обер-лейтанант.
- А ты почему не зашил?
- Дык калі-ж я? Ноччу меў зашываць?
- А мне что к этому? Разве ты не знаешь своего дела? Погоди-ка, я тебя научу, сукин сын ты! Лавинский, где дружиновый Барлай?
Канюх Лавінскі, з паходжаньня ўкраінец, што даглядаў каня капітана Віньніцкага, замітусіўся:
- Зараз знайду, обер-лейтанант!
Пабег і за пару хвілін прывёў дружыновага Барлая.
- Этого негодяя, - тросься злосны Рэшатаў, паказваючы пальцам на беларуса, - посадить на пять суток в сарай на воду и хлеб и поставить караульного. Там я еще придумаю, что с ним сделать. Утром и вечером только выпускать, чтоб лошадей досмотрел, а так держать под караулом в сарае. Понял?
- Так есть, господин обер-лейтенант.
Барлай пазіраў на разьюшанага афіцэра, на ляжачае на зямлі сядло й пабляднелага, перапалоханага Сымона, стараючыся, мабыць, адгадаць, што сталася.
- А ты, Лавинский, сейчас же пришить ремни! - загадаў Рэшатаў украінцу. - Имеешь пять минут время.
- То як цэ за пяць мінут? - пачаў той.
- Ты еще здесь? - кінуўся да яго маскалёк. - Ступай же немедленно.
Лавінскі падняў сядло, узяў каня й пайшоў на панадворак.
- Забирай этого негодяя! - крыкнуў афіцэр Барлаю.
- Пайшлі, - кіўнуў галавой дружыновы. Гэткім чынам канюх Спарыш апынуўся ў пустым, высланым чыстай саломай баўэрскім хлеўчуку. Знадворку да дзьвярэй загадалі гаспадару зрабіць прабой і прынесьці замок. Паставілі са стрэльбаю вартавога. Быў гэта незнаёмы Сымону хлапец з трэцяга зьвяза. Вязень не надта наракаў на свой новы быт.
- Эт, чорт з табой, - бурчэў ён, - хоць крыху адпачну. Надта-ж дакучаў голад. Прыносілі толькі адну лусту, значыцца, паўпайка, чорнага хлеба на дзень і паўгаршка чыстай вады.
Але Рэшатаў ня выканаў пагрозы. Пратрымаў хлапца пад замком і вартаю адно дзьве пары. Параўнальна лёгка абышоўся Сымону той жарт над обер-лейтанантам. Адно яшчэ больш дакучлівым, прычэплівым і нязносным стаўся ад той пары малы маскалёк.
У канцы верасьня й першай палове кастрычніка ў ваколіцы Вагезаў праводзіліся тактычныя баявыя заняткі пры ўдзеле цэлай дывізіі. Відаць было, што час вышкаленьня канчаецца. Па адзьдзелах кружылі розныя плёткі аб хуткім фронце. Адна з такіх плёткаў, прыкладам, гаварыла, што хутка «трыццатка» мае паехаць у Чэхаславаччыну ці навет і ў Югаславію.
Маёр Мураўёў на зборцы свайго адзьдзелу акрамя колькіх шаблонных перасьцярогаў і іншых слоў для падтрыманьня маралі, паведаміў, што генэрал Уласаў вёў перамовы з камандаваньнем Вэрмахту й з самым правадыром Райху, каб з усіх усходніх фармацыяў стварыць адну вялікую армію пад ягонай-жа камандаю й выслаць на Ўсходні фронт.
Тым часам становішча з харчаваньнем было няцікавае.
У вёсцы Ільгойзэрн і ў суседнім Гэмары жаўнеры панадзіліся былі наведваць мясцовыя пякарні. Спачатку некаторым собіла дастаць адну ці другую баханку чорнага хлеба. Адылі, калі вестка аб такой магчымасьці абляцела пададзьдзелы, калі пры пякарнях пачалі расьці зялёныя натоўпы, немкі, робячы вялікія вочы, казалі:
- Ohnе Каrtе gibts nicht.*
* Толькі па картках (ням.)
Тады некаторыя з найсьмялейшых кінуліся зусім на яўнае нахальства. Валачыліся па хатах і, як кажуць, проста з моста прасілі:
- Ваuer, bitte Вrot.* - Нехта з тых-жа баўэраў хутка парупіўся данесьці цывільным уладам. Выйшла забарона прадаваць войску хлеб у пякарнях і ў хатах.
* Гаспадар, калі ласка, хлеба (ням.)
Давялося налягаць на садавіну й бульбу, якія лягчэй было дастаць. Асабліва цярпелі садовыя дрэвы й вінаграднікі пад час вялікіх тактычных заняткаў. Часта бывала, што адзін ці другі жаўнер, перабягаючы пад час заняткаў з месца на месца, заляжа пад кустом вінаграду або на бягу пачне калаціць яблыню ці грушу. Пакуль скончацца заняткі, то аж пуп трашчыць, а ў роце аскому нагоніць.
Аднойчы на полі канюх Сымон натрапіў на цэлую кучу параськіданых і раздуваных ветрам дробных ангельскіх лятучак. Былі пісаныя ў ангельскай і нямецкай мовах. Схаваў юнак пару штук у кішэню й вечарам, ужо вярнуўшыся на базу, уважна прачытаў нямецкі зьмест.
Камандзер амэрыканскае арміі заклікаў нямецкіх жаўнераў здавацца ў палон. Лятучка гаварыла, што становішча Трэцяга Райху ўжо зусім безнадзейнае. Немцы былі бітыя на ўсіх франтах, хаўрусьніцкія арміі набліжаліся хуткім тэмпам да Рэйну, нямецкія месты ляжалі ў руінах. Амэрыканец раіў немцам ратаваць сваё жыцьцё, ня слухаць вар'ята фюрэра й пераходзіць у палон. Даваліся інструкцыі, як гэта рабіць. Трэба было, увайшоўшы ў кантакт з войскам хаўрусьнікаў, абавязкова найперш падняць уверх рукі, махаючы такой адной лятучкай, каб пераможцы ведалі, што ты не прыйшоў да іх у госьці, ды выясьніць, што здаешся ў палон ангельскімі словамі: I surrender*. А там ужо будзе ўсё добра. Цябе не пакрыўдзяць і, пэўна-ж, не заб'юць.
* Здаюся (англ.)
«Маем, значыцца, й запрошаньне, - падумаў Сымон і схаваў тую лятучку ў самую найдалейшую ніжнюю кішэню свае вопраткі. - А хто ведае? Мо й давядзецца скарыстаць з запрошаньня хутчэй, чым спадзяемся». Аб тым, што яму, канюху Сымону, давядзецца гасьціць у амэрыканцаў ці там у каго іншага на другім баку, хлапец ня меў сумлеваў. Толькі-ж, вядома, мо яшчэ прыйдзецца перад тым пастраляць крыху, вось хаця-б сабе ўверх, абы дзеля вачэй людзкіх...
Мапны пакой бункеру галоўнакамандуючага нямецкімі збройнымі сіламі ярка асьветлены. Пакуль што ў ім толькі адзін прысутны - малодшы штабовы афіцэр. Усе сьцены пакоя абвешаны мапамі. Пасярод стаіць доўгі стол, таксама засланы мапамі. Больш у пакоі няма ніякай мэблі. Афіцэр стаіць на зэдліку каля сьцяны, у левай руцэ трымае сьпісаны машынкаю ліст паперы і, часта на яго пазіраючы, правай рукою бярэ сьцяжкі, паўтыканыя ў розных месцах мапы, ды перасоўвае на іншыя месцы. Чырвоныя сьцяжкі са свастыкай пасярод. Яны вызначаюць крывулі тэўтонска-фашыстоўскага дыназаўра, што раптоўна ў апошнія часы пачаў худнець і звужацца. Там, дзе стаялі сьцяжкі, гарэла зямля, людзі, жыцьцё - там быў фронт. Але ці толькі там?
Цяпер ужо ўсюды быў фронт. Вось хоць-бы выйсьці наверх з бункеру. Што там робіцца! Пекла! Вечная трывога. Людзі днямі й начамі ня вылазяць з нораў-падвалаў. Гарыць, ломіцца, крышыцца, папяліцца шкілет яшчэ наймагутнейшага ў сьвеце гораду. А тут унізе, тут што-ж... спакойна. Які-ж зманлівы гэты спакой. А мо ўжо так перад надыходам той канчатковай, вырашальнай, нямінучай часіны? Мо гэта ўжо дыханьне сьмерці?
Але-ж не! Сто разоў не! Тут жыве яшчэ «ён». О, так! Гэты «ён» валодае ўсім і ўсімі, натхняе, кіруе, вядзе. Гэта мозг усяго, клубок, да якога вядуць усе ніткі яшчэ шматлікіх, хоць ужо надта-ж паскубаных, зьняможаных армій, групаў, адзьдзелаў... А яшчэ-ж «ён» кажа, што будзе такая зброя, аб якой і сьвет ня сьніў. А слоў-жа ніколі вунь на вецер дарма ня кідаў, з ранейшага ведама... Ого! Яшчэ пазнаюць ворагі. Яшчэ на каленях прыйдуць да яго міласьці й міру прасіць. Вось абы ўжо хутчэй гатовая была гэта зброя. А тады... Ого, што будзе тады!
А тым часам...
Афіцэр у бункеры часта трэ правай даланёю бараду, мармыча, штось лае сабе пад нос. Заўсёды, як толькі дзе даводзіцца перасунуць сьцяжок на ўсходняй крывуліне ў заходні бок ці на заходняй ва ўсходні, голас яго мацнее, вурчыць, гаркае. Ківае галавою. Ці-ж гэта лёгка?! Помніць-жа ён лепшыя часы. Сьцяжкі тады перасоўваліся ў зусім іншых кірунках. Дыназаўр сыцеў, таўсьцеў, выпяціў быў свой жывот аж на прадмесьці Масквы, лапай ледзь не зачапіў Александрыю ў Егіпце ды думаў растаптаць брытанскія абтокі. Ох, якая-ж тады была асалода перастаўляць сьцяжкі! Разам з дыназаўрам рос і ён сам, неяк і галава падымалася вышэй дый ногі раўней хадзілі.
А цяпер полымя дабіралася да нэрвовага цэнтру Райху. Гэта было тое самае страшнае зямное полымя, што вогненна-жалезным языком лізала жыцьцё ня толькі выдатных ваякаў вермахта, але і ўсе славутыя фюрэравы мары-летуценьні, спадзяваньні. І яно было больш жахлівае й знішчальнае за тое полымя, што пасылала неба. Афіцэр яшчэ раз уважна праверыў усе крывуліны на сьценнай мапе, задуманы, уталопіўшыся ў мапу, пастаяў хвіліны тры, паківаў галавою, пасьля падыйшоў да стала й там правёў тую самую аперацыю. Тут ужо пайшло барзджэй дый вурчэньня, гарканьня таго менш было. Хутка накіраваўся да дзьвярэй, і крокі яго паглынула рэха бункернага калідору.
Мінула каля паўгадзіны. З калідора пачалі далятаць гукі розных галасоў. Пры ўваходзе адбываўся самы грунтоўны кантроль. Рукі мацалі партфелі, правяралі дакуманты, зыркія вочы доўга й уважна аглядалі візітантаў. Нельга-ж было, каб ізноў паўтарыўся ліпеньскі дзень у Прусіі.* Дый фюрэр апошнімі часамі дзіваком нейкім ставаўся, бачыў усюды й знаходзіў тое, чаго ня было, выдумляў непраўдападобнае, шукаў вінаватых. Але-ж ня ім, дробным чарвям, дадзена было разгадаць тайніцы фюрэравага мозгу. Поўзалі-ж перад ім, дык і цяпер лётаць не пачнуць. Трэба цягнуць да канца...
* Маецца на ўвазе няўдалы замах на Гітлера, падрыхтаваны групаю нямецкіх афіцэраў.
Пасьля доўгай і дэталёвай іспытацыі язык гаркаў кароткае адрывістае слова. Крокі мералі недаўгую ўжо адлегласьць да мапнага пакою, і ў дзьвярах вырасталі адчаканеныя постаці: маршалы, генэралы, адміралы. То й былі тыя ніткі, што лучыліся з галоўным клубком. Гэта тыя мацаўкі-лапы спрута, што ціснуў, душыў усіх і ўсё, высмоктваў зь іх апошнія сокі й кроў у імя будучага панаваньня «супэрнароду», «супэрмэнаў», «вярхоўнай» арыйскай расы. Гэта тыя служакі колішняга капрала кайзераўскіх войск, што бурыў усё старое, будаваў «новую Эўропу».
А мо яны - гэтыя маршалы, генэралы, адміралы - ужо перасталі быць будаўнікамі, мо сталі ўжо магільшчыкамі? Хто-ж мог напэўна сказаць. Але-ж не! Яшчэ раз не! Ён-жа ўсё ведае, за ўсіх думае, усяго дапільнуе. Яшчэ выведзе й прывядзе. А ім тым часам што? Хіба-ж толькі па сваіх дзялянках ды адрэзках... А там ужо ўва ўсім галоўны - ён...
У мапным пакоі час ад часу стукаюць запяткі, сьціскаюцца выцягнутыя рукі пры вітаньнях, падаюць прыцішаныя словы. Мундзіры абступаюць стол, сьцены. Вочы ўпіваюцца ў тыя пункты-сьцяжкі. Вочы звужаюцца, касурацца. Твары моршчацца. Панурыя гэта твары - яны даўно забыліся, як сьмяяцца. Заўсёды напружаныя, неспакойныя. Мяркуюць, у якім «ён» настроі, што зробіць, загадае, як аднясецца. Ці зноў не палезе на тую найвышэйшую ноту. А мо што й пацяшальнае скажа. Недарма-ж паўзьлі з усіх канцоў, сьпяшаліся, дэнэрваваліся. Можа... можа...
У пакоі іх ужо пару дзесяткаў. Раптам уся актыўнасьць і рух спыняюцца. Чакаюць, прыслухоўваюцца. Усе вочы ўпіваюцца ў дзьверы. Прыбліжаецца, ідзе. У дзьвярах паказваюцца чорныя варухлівыя вусікі, звіслая на лоб пасма валасоў, рудыя вочы. Спыняецца пара чорных выглянцаваных ботаў. Мо гэта тыя самыя боты, што калісь падрыгвалі з захапленьня ў Камп'енскім лесе ў дзень капітуляцыі Францыі? Побач - два рослыя цені. Ногі на момант затрымліваюцца, вочы хутка паўзуць па ўсіх прысутных, і пасьля ўжо ногі прыбліжаюцца да цэнтру стала.
Фюрэр, мусіць, ня ў гумaры. На твары ў яго цень. Галава то апускаецца над настольнай мапай, то падымаецца, павяртаючыся ў той бок, да каго гаворыць. Палец блудзіць па крывулінах. Чуваць рапарты, пытаньні, перапытваньні. Часам у тым пакоі так глуха, што, калі-б вочы не бачылі, падумаў-бы, што тут нікога няма. Але ў гэты момант якраз найбольш напружана працуюць мазгі прысутных. Стараюцца ўгадаць, што «ён» думае, што зробіць, скажа ці спытае наступнае. Усе вочы ўпіваюцца ў ягоны твар, стараюцца злавіць найменш заўважны цень думак. С;мяротная цішыня. Толькі час ад часу шаргануць па цэменце падковы ботаў або пачуецца нясьмелы кашаль ці прытоенае дыханьне.
Ня так шмат часу патрэбна ўжо фюрэру: мо пару месяцаў, паўгода, у найгоршым выпадку год. Ужо Лёндан стогне пад агнём «V-2», супраць якое англічане не ведаюць абароны. Але ж гэта адно пачатак. Што ж ракеты «V-2» у параўнаньні з той зброяй, што мае на думцы фюрэр і над якой дзень і ноч працуюць найбольш вартасныя нямецкія мазгі! Абы час дазволіў, абы ўсё не развалілася, ня скрышылася. Цяпер усё асноўнае й зводзіцца да здабыцьця часу. Дык за любую цану трэба ўтрымацца, загарадзіць, ня пусьціць.
На мапе, бывае, акрамя фюрэравага пальца зьявіцца побач і іншы, што ўслужліва стараецца дапамагчы першаму. І вось фюрэраў палец даязджае ў сваю чаргу й на эльзаскі адрэзак, тыцкае на тую даліну між Вагезамі й Альпамі.
- А як сытуацыя тут? - чуецца хрыплаваты голас.
- Калі-б можна... - пачынае іншы.
- Тут вельмі важны адрэзак, - перабівае яго той першы, - тут праціўнік будзе старацца прарвацца любой цаною, бо гэта асноўны падыход да Рэйну з паўдня.
- Не дапусьціць яго! Галоўная абаронная лінія на Рэйне мусіць яшчэ лепш умацавацца. Якое цяпер становішча?
- Наступ ворага затрыманы. Фронт статычны. Акцыі зводзяцца да разьведак. Праціўнік падцягвае вялікія сілы, запасы, рыхтуецца да наступу. Адзьдзелы нашы аслабленыя, змучаныя ад доўгага адступленьня з паўдзённай Францыі й патрабуюць перагрупоўкі.
- Які стан рэзэрваў? - гаркае фюрэр. Другі голас называе колькі адзьдзелаў.
- Ёсьць там і трыццатая пяхотная расейская дывізія, - заканчвае ён.
- У якім стане?
- Канчае вышкаленьне.
- Даць яе супраць французаў. Матэрыял гэта другарадны, але, умела пакамандаваўшы, можна яго добра выкарыстаць. Французам яны павінны даць рады. Неадкладна дайце дыспазыцыі ў гэтым кірунку.
Фюрэраў палец пасоўваецца на поўдзень, да Італіі.
За пару гадзінаў з Воўчага Логава зашыфраваныя загады паляцелі ва ўсе канцы, у меншыя воўчыя логавы. Ляціць той голас па дроціку і ў штаб трыццатай. І там ужо выпрастоўваецца шыя й плечы дзяжурнага афіцэра, пачынаецца рух у штабе. Стукаюць падковы, гаркаюцца ў тэлефонныя трубкі загады, бразгаюць дзьверы. Галоўны загад дзеліцца на кавалачкі, на дзесяткі, сотні меншых. І далей ужо, у самых меншых адзьдзелах, ён яшчэ больш драбіцца, ажно пакуль, як той кій у муравейніку, не спрычыніцца да агульнага, гарачкавага руху. А там ужо, гэтым разам з самых нізоў, ад самых найменшых выканальнікаў, чуюцца сакавітыя камэнтарыі, заўвагі. Дый якія-ж цікавыя яны бываюць...
У пакойчыку, пры цьмяным сьвятле маленькай лямпы, Віктар Караткевіч даўно выводзіў свае храпунскія рулады. Ня было тут ніякіх пасьцеляў - усё жыцьцё адбывалася на падлозе. Побач Віктара, прылёгшы на сеньніку, аблакаціўшыся на правую руку, Сымон прыглядаўся да тройкі сяброў, што гулялі ў вачко, а то зноў вяртаўся да свайго занятку - набіваньня табакаю папяросных гільзаў. Ужо амаль даехаў да сотні. Табакі ўдалося прыдбаць ад баўэра. Стараўся хлопец зрабіць запас на будучыню. Трое ўкраінцаў - Лавінскі, Антаненка й Панамарэнка - так загуляліся ў карты, што забыліся аб часе й існаваньні.
Раптоўна й хутка адчыніліся дзьверы, й дзяжурны падафіцэр крыкнуў:
- Алярм! Хуценька пакаваць усё да самага найменшага. Прыгатовіць коні й хурманкі. Не марудзіць! Няма часу!
Шах-барах-бам. Пачаўся грукат, рух, суматоха. Чуліся сакавітыя слоўцы з прычыны страты тае ці іншае рэчы. Беганіна на двары, запраганьне коней, ладаваньне ўсякай усячыны. Нарэшце ўсё гатова, й пачынаецца чаканьне аж да раніцы. Жаўнеры ў поўнай гатоўнасьці апошні раз кладуцца, дзе хто пападзе, стараюцца схапіць крышку сну.
А гадзіне чацьвёртай над раніцай войска пакінула Ільгойзэрн і накіравалася на тую самую дарогу, якой калісьці прыйшло з Францыі. Ізноў прыйшлі дні й ночы ў маршы, з адпачынкам - дзе й як давядзецца.
20 лістапада ў ліку іншых адзьдзелаў дывізіі батальён Мураўёва наблізіўся да вёскі Гальфінгэн, непадалёк Альткірха. Цэлую ноч выразна чулася рэха гарматаў з захаду. Агонь гарматных залпаў частымі пробліскамі асьвятляў заходні гарызонт. Цярушыў дробненькі густы ыазойлівы дожджык.
А другой гадзіне ночы прыбылыя ў вёску Гальфінгэн жаўнеры разьмясьціліся па гаспадарскіх пунях. Схапіўшы колькі мага сну, ужо каля гадзіны дзясятай раніцою войска было на нагах. Атрымалі прадукты, новенькія нямецкія стрэльбы, амуніцыю. Кожная рота, акрамя бальшавіцкіх кулямётаў і мінамётаў, прывезеных зь Беларусі, атрымала па чатыры супрацьтанкавыя панцырфаўсты. Тут-жа, напагатове, коратка было й выясьнена, як іх ужываць. Справа зусім просьценькая, здаецца. Трымаеш панцырфаўст пад пахай, уважаючы, каб канец трубкі тырчаў на пядзі тры ззаду, каб у часе стрэлу ня ўдарыла ў цябе полымя, - а там ужо толькі прыцэліўся ды прыціснуў курок.
Зараэ пасьля паўдня на нямецкіх аўтамашынах войска выехала на фронт. Пад вечар пакінуў вёску й вабоз разам з кухнямі. Жаўнеры надзеяліся, што мо нарэшце перастануць ужо карміць іх канінай, тым больш што бачылі, як ад фронту нямецкія жаўнеры гналі табуны чырвоных эльзаскіх кароў.
Вабоз з кухнямі затрымаўся на паляне сярод лесу, на ўсход ад вёскі Асбах, што цераз рэчку межавала з Альткірхам. Але нядоўга давялося яму там быць. На наступны дзень, пад цяжкім мінамётным агнём праціўніка, вялікая частка вабозу пакінула паляну й вярнулася назад у Гальфінгэн.
Ужо надвечар таго самага дня пачалі зьяўляцца першыя ўцекачы з фронту, што апавядалі пра баявое хрышчэньне.
- Ты ведаеш, братка, ну і наваяваў-жа я, - апавядаў Віктар Сымону.
- Гэта ўчорака нас як забралі адсюль на машынах, дык завезьлі аж на другі бок Альткірха. Высадзілі й давай фармаваць. Чуем там за нейкім узгоркам страляніну, але рэдкую. Кажуць нам туды йсьці. Наш зьвязовы, гэты сабака Рэшатаў, сам ня йдзе на першы агонь сустракаць праціўніка, а выпраўляе нас ды сам ззаду пляцецца. Мне загадалі несьці амуніцыю да «дзегцярова». Ну што-ж, думаю, можа, з «дзегцяровым» будзе зручней, чым са стрэльбаю. Але-ж, каб цябе халерачкі, цяжкавата трошкі. Трэба гэтую качаргу на плячы тарабаніць дый дзьве скрыні амуніцыі, дык і нялёгка, чорт вазьмі. Як-жа тут, думаю, даць сабе рады? Ідзём так дарогай шнуркамі па абодва бакі каля канаваў, каб у выпадку чаго зручней скрыцца было, а я ўсё думаю, як бы тут з гэтым цяжарам палагодзіць. Аж тут проста мне быццам на падмогу каля дарогі пакінуты дзіцячы возік бокам ляжыць...
- Які возік?
- Дзіцячы, звычайны дзіцячы возік на чатырох калёсцах і ў добрым стане навет.
- Што ты кажаш...
- Сапраўды, - запэўніваў недаверлівага сябру Віктар. - Вось дык, думаю, шчасьце. Я цап за яго, палажыў скрынкі з амуніцыяй, стрэльбу й пхну яго сабе па дарозе, быццам ні ў чым не бывала. Іншыя толькі паглядаюць на мяне, пальцамі сябрам паказваюць ды рагочуць. А мне што? Я іду, як на тым парадзе, быццам баба з дзіцём па гарадзкой вуліцы, ды пасьвістваю.
- Ха-ха-ха! - рагатаў Сымон.
- Ідуць, знаеш, немцы ад фронту. Эсэсманы пераважна, старыя, аброслыя, паперакідаўшы зброю цераз плечы, плятуцца. А я пытаюся ў іх - wie gehts?* А яны, братка, як ашчэрыліся на мяне, як зачалі злосна лаяць, зьелі-б, здаецца...
* Як маецеся? (ням.)
- Ну ў цябе-ж розуму хапіла. Гэта-ж уявіце толькі: тыя, пэўна, у азадак добра ад амэрыканцаў дасталі, а тут вось па дарозе нейкі блазан ідзе зь дзіцячым возікам перад сабою й пытаецца - wie gehts. Гэта-ж, братка, зьнявага проста...
- Ну і заеліся-ж былі. Я думаў, што каторы аплявушыць кінецца.
- Табе толькі заставалася яшчэ спадніцу бабскую надзець ды хусьцінку павязаць - можа-б, тады амэрыканцы ў госьці прынялі...
- Якія амэрыканцы?
- Як то якія? А хто-ж там на другім баку?
- Дзе там амэрыканцы! Французы на другім баку, вось хто. Кажуць навет, што чужаземны легіён, брат. Я-ж, пэўна, не разабраўся яшчэ, нікога не бачыў, але-ж іншыя кажуць.
- Чужаземны легіён, кажуць?
- Няўжо-ж...
- Дык там-жа крымінальнікі з усяго сьвету...
- А чорт іх ведае, братка, хто там. Зрэшты, можа, яшчэ даведаемся й пабачым. Але цяпер слухай-жа, што было далей.
- Ну, расказвай.
- Мінулі мы першы ўзгорак з правага боку каля дарогі. Там бачыў я нямецкія гаўбіцы - акапаныя стаялі. Ажно падыходзім пад нейкую вёску (гэта была Балерсдорф на захад ад Альткірха). Загадана нам легчы й сачыць, што наперадзе робіцца. Відаць з правага боку пры дарозе касьцельная вежа, там ці не назіральнік артылерыйны сядзеў толькі. Заўважылі нашы нейкіх падазроных людзей, рух наперадзе. «Давай, - кажа дружыновы, - папробуем». Чуваць было таксама воддаль каля дарогі ў кустах, як танкі равуць. Нашы кулямётчыкі давай псяюрыць па кустах, а мінамётчыкі - міны пускаць у ход. Але-ж, братка, доўга й чакаць не давялося. Мусіць, з таго боку добра нас угледзелі, асабліва з той касьцельнай вежы. Як сьцягнулі мы на сябе агонь, ратуначку няма. Французы як прыпсяюрылі па тым узгорку, што мы мінулі з правага боку каля дарогі, дык гаўбіцы нямецкія ажно ўверх падскокваюць. Найгорш, што й нідзе схавацца няма, каб хаця дзе якую ямку выкапалі. Так нам прысмажылі, што я аж увесь са страху пачаў калаціцца. Братка ты мой, я й сам ня ведаю дакладна, як і што сталася пасьля. Ня помню, калі я пастанавіў уцякаць і ці наагул я пастанаўляў. Мусіць, ногі самі мяне адтуль панесьлі. Адно апамятаўся тады, як ужо пару кілямэтраў назад зрабіў і перад Рэшатавым апынуўся.
- Як гэта - перад Рэшатавым? Дык ён так далёка застаўся ззаду?
- Так, братка. Ён зусім з намі не хадзіў. З падафіцэрамі наперад пхнуў, а сам ззаду застаўся, маскалюга пракляты.
- Дык які зь яго тады камандзер? Ці Віньніцкі яму дазволіў? Гэта-ж камандзеры зьвязаў на першыя пазыцыі разам з войскам мусяць ісьці.
- Кажу табе, што з намі не пайшоў, а ззаду застаўся.
- Вось які ваяка, значыцца.
- Ён ваяка толькі з канюхамі, а не на фронце.
- Ну добра, расказвай далей.
- Дык тут і пачалося самае цікавейшае. Як пабачыў мяне й іншых Рэшатаў ды як запеніўся, як пачаў раўці, то я думаў, што застрэліць на месцы. «Караткевіч! - раве на мяне. - Дэзэртыр ты! Дзе твая зброя, амуніцыя? Як ты сьмеў усё на полі пакінуць?!» Але-ж і запеніўся. Я не на жарты перапалохаўся. І ведаеш што? Загадвае мне, каб я йшоў назад і ўсю мною пакінутую амуніцыю й стрэльбу прынёс. Я тлумачыў, што там ужо нікога з нашых няма, бо й сам-жа ён бачыў, што ўсе паўцякалі, дык нічога не памагае. «Ідзі! - раве. - Прынясі назад стрэльбу й амуніцыю, а то застрэлю зараз, як сабаку». Штож было рабіць? Мне прыйшло ў галаву, што ці ад Рэшатава кулю дастаць, ці ад французаў, дык фактычна няма розніцы. Ня мог я сказаць, што ня выканаю загаду. Дык і паплёўся я назад па тую амуніцыю, ізноў мне аж той дзіцячы возік прыпомніўся. У канцы канцоў, - думаю, - як ужо траплю да французаў у палон, дык таксама не прайграю. Тут надыходзіў ужо й вечар, дык, думаю, пакуль дайду, то й сьцямнеецца. Іду, й лыткі мае ад страху дрыжаць. Дзе пабачу які куст ці які цень - хоць тых ценяў і ня было, бо дробны дожджык імжыў, - дык мне здаецца, што за кожным француз сядзіць. Ізноў-жа - як я туды зайшоў, як знайшоў тое месца, як прыцягнуў назад тую амуніцыю з возікам, дык і сам ня цямлю. Адно што, здаецца, каб другі раз мне так нехта загадаў, дык і не пайшоў-бы. Вось, браце, як я ваяваў. Можаш сабе ўявіць.
- Як той ваяка Швэйк.
- Падобна.
Караткевіч змоўк. Гутарка адбывалася надвечар другога дня пасьля Віктаравых прыгодаў, у Гальфінгэне на сене ў пуні.
- А што там чуваць пра вынікі баёў іншых? - спытаў пасьля кароткага маўчаньня Сымон.
- Якія там наагул баі! Нашы людзі, братка, наагул баёў унікаюць. Ужо дзе калі прыпруць і выхаду няма, дык адбіваюцца.
- Дык усе, значыцца, так, як ты, адразу драпака смарганулі?
- Ды ня ўсе. Былі сутычкі ў іншых. Але ўсе адступілі. На заходнім прадмесьці Альткірха, ужо пазьней ноччу, першая наша рота адзін танк францускі зьнішчыла, але такіх паважнейшых і большых баёў ня было, адно сутычкі. Нашы ўцякаюць, бо папраўдзе дык і ваяваць няма чым. Ну як ты затрымаеш танкі? Кулаком? На адну роту далі па чатыры панцырфаўсты. Дык добра-ж, калі яшчэ пападзеш, а то й напуста пусьціш каторы. Дык і ўцякалі. Колькі ўжо ў палон да французаў папалася...
- І ў палон ужо?
- О, так. Ужо многіх не далічыліся.
- Дык дзе-ж цяпер нашае войска?
- Ужо на гэтым баку Альткірха, па гэтым беразе рэчкі ў вёсцы Асбах загадана вакопвацца. Увесь батальён тут.
- Слухай, а чаму-ж ты аж сюды прыбег? Ці над табою добрае сэрца Рэшатава зьмілавалася ды адпусьціў цябе на адпачынак?
- Смяешся? Уцёк я, вот і ўсё.
- А ты знаеш, што цябе чакае, як зловяць?
- Дык я-ж пры сваім абозе. Што-ж яны зробяць? Адпачну й пайду назад.
- Але-ж зь цябе й ваяка. Ты-ж без загаду, самадумам нічога не павінен рабіць. Што ты - маленькі, ці што?
- Ат, - махнуў рукою Віктар, - неяк будзе. Вось давай лепш пасьпім, а тады буду бачыць, што рабіць. Можа, Рэшатаў навет і ня ведае, што я тут...
- Як то ня ведае?
- Мо ўжо думае, што я да французаў папаўся. Не аднаго-ж мяне не стае.
- Ну, глядзі. Не кажы, што я цябе не папярэдзіў.
Але змучаны Віктар, выпрастаўшыся на сене, ужо драмаў. Сымон перастаў яго турбаваць. Знадворку чуваць было конскае хрупаньне й частае фырканьне, а з захаду лёгкі восеньскі вецер часьценька прыносіў глухі гул гарматаў. Сымон лёг каля сябры і, перадумаўшы ўсё расказанае Віктарам, заснуў.
Прыйшла ў вабоз у Гальфінгэн вестка, што два францускія танкі заехалі назад у вёску Гаймсбрун і, заняўшы пазыцыі на могільніку пры шашы, перасеклі адну з галоўных артэрыяў сувязі фронту з тылам. Вёска Гаймсбрун ляжала ў адлегласьці трох кілямэтраў проста на поўнач ад Гальфінгэна і кілямэтраў восем на захад ад Мюльгаўзэна. Лінія фронту, што бегла па рэчцы Іл ад швайцарскай мяжы ды лукам абгінала з захаду Мюльгаўзэн, зусім блізка падыходзіла да Гаймсбруна. Танкі выканалі зручны манэўр, адрэзаўшы адзін шлях сувязі й даставаў. Ня было ніякай мовы аб праезьдзе немцамі дарогай цераз Гаймсбрун на фронт.
Шаша лёгкай дугой абгінала могільнік. Адзін танк, заняўшы пазыцыю на адным краі, сачыў за дарогай на поўдзень, другі-ж, стаўшы на другім баку, - за дарогай на поўнач. Тут-жа, насупраць могільніку, на другім баку вуліцы, стаяў касьцёл. На званіцу паслалі французы пару кулямётчыкаў, што назіралі за дарогамі, а пры дапамозе пераноснага радыё паведамлялі танкістам унізе аб усякім руху, што адбываўся на шашы. У той дзень, 24 лістапада, калі немцы наважылі зьліквідаваць няпрыяцельскія танкі, у вабоз канюхоў у вёску Гальфінгэн зьявіўся Вітвіцкі. Ён прыйшоў мабілізаваць канюхоў для выкананьня баявога заданьня. Сабраў восем чалавек, у іх ліку й нашых двух гэрояў, уручыў ім два панцырфаўсты, кулямёт, і такі баявы адзьдзел накіраваўся ў Гаймсбрун.
Хто-ж быў Вітвіцкі? У нашай аповесьці ён і выступае ўсяго адзін раз, але варта зь ім бліжэй пазнаёміцца хаця-б таму, што гэты вырадак пакінуў крывавыя сьляды й папялішчы па ўсёй Глыбоччыне. Доўга не забудуцца пра яго сяляне Глыбоцкае акругі як пра аднаго зь перадавых гітлераўскіх катаў-нелюдзяў.
Пасьля сьмерці будаўніка Вэрсальскае Польшчы маршала Пілсудзкага ў 1935 годзе польскія акупанты Заходняе Беларусі наважыліся замацаваць памяць «дарагога маршалка» на Віленшчыне пабудовай на казённы кошт сотні пачатковых школаў, параськіданых па ўсім Віленскім ваяводзтве. Адна такая сямікласная школа імя Пілсудзкага - двухпавярховы шэры цагляны будынак - вырасла й на станцыі Каралеўшчына. Пад школу быў адведзены вялікі пляц, навокал абгароджаны плотам. З заходняга боку, крокаў на пяцьдзесят воддаль ад школы, вырасла абабітая шалёўкамі малая трохпакаёвая хатка, крытая гонтам. Гэта было памяшканьне для школьнага вартаўніка.
Віктар Караткевіч і Сымон Спарыш пачалі наведваць новую школу ад пятае клясы. Апрача шматлікіх дзяцей мясцовых польскіх ураднікаў, чыгуначнікаў, асаднікаў і панкоў, што вучыліся тут, амаль палова дзяцей былі беларусы з навакольных вёсак. І ў гэтай школе Сымону й Віктару першы раз давялося сустрэцца з Вітвіцкім. Як школьнікі сустракаюцца з вартаўніком? Проста бачаць яго дый часамі ўцякаюць ад яго, калі ўлезуць, дзе забаронена, а той выганяе. Так і нашы два гэроі ведалі Вітвіцкага адно з выгляду. Фізіяноміяй сваёй ён належаў да людзей, пабачыўшы якіх, не забудзецеся ніколі. Перадусім - нос. Што гэта за нос! Гарбаты й даўгі, як сланоў хобат, тырчаў ён далёка наперад на вузкім твары й плоскай галаве. Блізенька носу з двух бакоў сядзела пара зялёна-рудых вачэй. Доўгія хвалістыя валасы ападалі аж на шыю. Трэба прыгадаць і густа зморшчаны, ня зусім нізкі лоб ды асабліва-ж вусны: рот быў вузкі, а вусны таўстыя. Калі Вітвіцкі гаварыў, то здавалася вам, што голас дзесь выходзіць з даўгога гарбатага носу-хобата, а таўстыя кароткія вусны вось так адно для гульні неяк дзіўна скручваюцца ў трубку, каб не пахваліцца, што за ім разьмясьціліся падобныя да конскіх іклы й калаваты, быццам маленькае палена, язык.
Асабліва Сымон цікавіўся тым носам-хобатам. Бывала, ідучы зь верхняга паверху на двор на перапынак, здалёк заўважыць Вітвіцкага каля знадворных дзьвярэй і вялікага вакна. Той звычайна пабрыньквае ў правай руцэ вялікім званком, прыглядаецца, як вучні выходзяць на двор. Сымон, бывала, зойдзе збоку ды так угледзіцца ў нос-хобат, што нарэшце й сам вартаўнік заўважыць ды, жартуючы, сыкне на хлапца, каб напалохаць. Гаварыў Вітвіцкі хутка, адрывіста й неяк зусім не так, як мясцовыя палякі. Здавалася, што польскія словы вымаўляе зь вялікай цяжкасьцю.
Вітвіцкі ажаніўся зь беларускай дзяўчынай зь недалёкіх Міхалёў, дзяцей ня меў і, пэўна-ж, сядзеў-бы й працаваў пры школе яшчэ доўгі час, калі-б ня прыход бальшавікоў. Раптоўна Вітвіцкі прапаў. Гаварылі людзі навокал, што быццам трапіў у вязьніцу ў Бярэзьвечах, дзе ў былым кляштары над возерам бальшавікі трымалі сотні людзей. Гаварылі ўсяк, але напэўна ніхто ня ведаў. Дый хто там надта цікавіўся былым школьным вартаўніком. Пагутарылі й хутка змоўклі.
Адно з прыходам гітлераўскіх акупантаў выявілася, што Вітвіцкі сапраўды сядзеў у Бярэзьвецкай вязьніцы, што за польскім часам працаваў на карысьць нямецкае разьведкі й што быў зьвернуты ў Нямеччыну бальшавікамі пад час вымены людзей, якая адбылася ў 1940 годзе між Масквою й Бэрлінам, калі Сталін і Гітлер былі добрымі хаўрусьнікамі. Калі ў 1941 годзе былы шпіён Вітвіцкі зьявіўся ў Глыбокім, дык шмат хто пэўна не пазнаў-бы колішняга школьнага вартаўніка з Каралеўшчыны, калі-б не тая сталая прыкмета - нос-хобат. Гэтым разам і дэкарацыя была іншая. Цяпер Вітвіцкі ўжо прыехаў сюды гаспадарыць. Гэты былы вартаўнік заняў пачэснае месца нямецкага школьнага шэфа й інспэктара на Глыбоцкую акругу. Якім прыхільнікам беларусаў быў Вітвіцкі, няхай сьведчыць хаця-б адзін першакласнае вагі ў школьных справах факт, што на беларускага акруговага школьнага інспектара ён трымаў ведамага няпрыяцеля беларусаў - маскаля Субботіна, які навет на школьных вучнёўскіх пасьведках падпісваў сваё прозвішча з падвойным «б» і «т».
Было-б яшчэ паўбяды, каб былы шпіён Вітвіцкі абмежаваўся адно школьнымі справамі ў акрузе. Адылі ўлада ягоная, як і ўсіх гітлераўцаў-акупантаў, была неабмежаваная. Школьны шэф, на вялікае няшчасьце загнаных у гэтто жыдоў і беларускага насельніцтва Глыбоччыны, выкарыстоўваў тую ўладу поўнасьцю.
Кожны жыд з гэтто, калі ішоў вуліцаю ў калёне на працу ды здалёк заўважыў немца, мусіў здымаць шапку й кланяцца. Шматлікія немцы, асабліва мясцовыя працаўнікі цывільнай улады, ня бралі таго на ўвагу. Інакш было зь Вітвіцкім. Барані Божа, пападзіся яму пад руку жыд, што ішоў па ходніку, замест па бруку, або што ня ськінуў перад ім шапкі - застрэліць на месцы. І колькі-ж было такіх выпадкаў. Ведалі ў Глыбокім яго ўсе жыды й баяліся як агню. Добра было, калі Вітвіцкі ішоў па вуліцы ў ярка-зялёным мундзіры цывільнага ўрадніка. Тады жыд мог убачыць яго здалёк і ў пару дрыжачай спрацаванай рукой ськінуць шапку. Бяда, што ён часьценька хадзіў у цывільнай вопратцы. Казалі некаторыя, якія ведалі гэтага вырадка бліжэй, што рабіў ён гэта наўмысьля. Ідучы апранутым у цывільнае, Вітвіцкі заўсёды трымаў у кішэні напагатове «люгэр». Сустрэўшы калёну жыдоў на вуліцы ды заўважыўшы, што некаторыя ня ўсьпелі яму пакланіцца, ня міне яе, каб не пакінуць на бруку пару трупаў.
Зь мясцовых гарадзкіх польскіх басякоў усякае масьці арганізаваў Вітвіцкі адзьдзел, што трымаў варту каля будынку нямецкага камісарыяту ў Глыбокім. Было іх звыш сарака. Усе выводзіліся з гарадзкое польскае басоты, гатовай на ўсё за адпаведную заплату. Чаму-ж з польскіх басякоў? - спытаў-бы нехта. Хіба-ж ня было ў горадзе ці навокал ахвотных хлапцоў зь беларускае моладзі?
Усё гэта сталася не прыпадкова. Немцы, згодна зьверху накінутага пляну ці інструкцыяў, паслугоўваліся адкідкамі грамадзтва зь ненавіснай беларускаму насельніцтву польскай басоты. Яны ведалі, што тая здольная была на ўсе брудныя справы. Дый патрэбная-ж была немцам нязгода й грызьня між мясцовым беларускім і малымі рэшткамі польскага насельніцтва. У агульны нямецкі плян, дзеля таго, уваходзіла польская басота, сюды- ж пэўна належаў і маскаль інспэктар Субботін; бабскія брыгады прастытутак-полек, што, быццам тыя мухі гной, абселі акруговы камісарыят, нямецкую жандармерыю, СД і паасобных, важных у адміністрацыі немцаў; палякі ў чорнай паліцыі й іншыя.
Вітвіцкі з бандай польскай басоты хутка даўся ў знакі беларусам навокал Глыбокага, асабліва ўздоўж чыгункі Полацак - Маладэчна. Ён здабыў сабе пару пакінутых бальшавікамі транспартных аўтамабіляў, прыдбаў чэскую зброю й часьценька выязджаў на паляваньне. Ясна, не называў таго паляваньнем, а рэйдамі супраць чырвоных партызанаў. Бяда ў тым, што ні камандзер, ні адзьдзел басякоў нічым ня выявіліся як змагары супраць бальшавіцкіх групаў. Затое колькі-ж яны папалілі й абрабавалі вёсак уздоўж успомненай чыгункі, дый ці толькі каля яе!
Выедуць, бывала, на тыдзень ці два. Дзесь знойдуць на чыгунцы міну. Значыцца, трэба-ж знайсьці й вінаватых. Дзе яны там будуць ганяцца за сапраўднымі злачынцамі! Лягчэй спаліць суседнюю адну ці другую вёску. Так і глядзіш, як абкружаць яе, пазганяюць у пуню ўсіх малых, старых бацькоў і матак ды ўсіх жыўцом спаляць. Пазьдзекаваўшыся ўволю над маладымі дзяўчатамі, аддадуць іх пасьля разам з хлапцамі ў адпаведнае месца й рукі, каб накіраваць на нявольніцкую працу ў Нямеччыну. Такія оргіі, дзе цякла самагонка й кроў, адны гарэлі жыўцом, а іншыя былі гвалчанымі, Вітвіцкі надта-ж любіў. Пасядзеўшы ў Глыбокім пару месяцаў пры «школьных справах», былы вартаўнік выяжджаў са сваёй групай на правінцыю, каб піць, душыць, забіваць, гвалціць, паліць. «Ваякі» не адставалі ад камандзера. Выезды былі даволі пэрыядычныя.
Пра зьдзекі Вітвіцкага над беларускім жыхарствам Глыбоччыны можна было-б, сабраўшы тысячы фактаў і праслухаўшы сьведкаў, напісаць вялікую асобную працу. Гэта ня ёсьць наша мэта. У няслаўных шэрагах гітлераўскіх катаў нашай акрываўленай Бацькаўшчыны Вітвіцкі заняў адно зь перадавых месцаў. Мы толькі коратка абмежаваліся ўспамінам пра Вітвіцкага таму, што тэма гэта разьмінаецца з нашым асноўным апавяданьнем, і хацелі чытача хоць збольшага пазнаёміць з абліччам чалавека, якога мы пакінулі ў таварыстве васьмі канюхоў на дарозе з Гальфінгэна ў вёску Гаймсбрун, дзе чакаюць іх два францускія танкі й пара кулямётчыкаў на касьцельнай званіцы. Дык і вернемся цяпер да іх.
Маленькая група пакінула Гальфінгэн раніцою каля гадзіны дзевятай. Імжыў дробненькі дожджык, вецер хутка гнаў хмары й гнуў абголеныя ўжо восеньню дрэвы. Дарога ў Гаймсбрун была пустая.
На самым перадзе малой баёвой групы, што павольна йшла дарогай, тырчаў хобат-нос Вітвіцкага. Побач дрыпалі два жаўнеры з панцырфаўстамі на плячох. Наступным ішоў кулямётчык, амуніцыйныя, а ў самым хвасьце, неахвотна стаўляючы ногі, цягнуліся Віктар з Сымонам. На плячох несьлі стрэльбы, якія празывалі «качэргамі».
- Ну, што-ж, папаўся? Га? - сьмяяўся зь Віктара Сымон. - З аднаго фронту ўцёк, дык хоць на другі трапіш.
- Вязе мне, брат, - усміхнуўся таварыш, - ніяк ня выкручуся.
- Можа, зь цябе ваяку яшчэ й зробім. Як ты думаеш?
- Зь мяне-то яшчэ, але-ж і ты не калека. Га-га-га... Нарэшце выцягнулі й цябе. Паваюй крыху, годзе канюхом быць.
- Але адкуль, ты думаеш, гэты сабака ўзяўся? Ты думаеш, ён пазнаў нас?
- Пэўна-ж, пазнаў. Ён раз пабачыць чалавека й помніць заўсёды. А нас-жа бачыў ня раз на настаўніцкіх курсах дый пасьля. Чаму-б яму не пазнаць. Мусіць, недзе пры нашай дывізіі прыляпіўшыся быў, нячысьцік.
- Ці ты калі сьніў, як мы яшчэ ў пяты клас дома хадзілі, што некалі нас школьны стораж у бой павядзе?
- Дажыліся гонару, што й гаварыць! - адказаў не адразу Віктар.
Гутарка ня клеілася. Вычувалася нейкая далёка схованая, але яўна прысутная трывога. Баявое заданьне, што стаяла перад групай, як-ніяк было цяжкое й складанае. Варта не забывацца, што некаторыя канюхі ніколі раней не бралі ўдзелу ў баёх. Праціўнік, што пры дапамозе двух танкаў заблакаваў дарогу, кожную хвіліну спадзяваўся немцаў і, пэўна-ж, сачыў усе падходы. Седзячы на званіцы, французы маглі далёка навокал бачыць усё праз біноклі. Дажджлівая пагода прыйшла канюхам на помач. Маглі падысьці зусім блізка незаўважанымі, хоць элемэнт раптоўнае атакі быў выключаны, бо праціўнік быў падрыхтаваны на ўсялякія неспадзеўкі.
Увайшоўшы ў вёску й мінуўшы колькі двароў, Вітвіцкі затрымаў групу. Паясьніў сытуацыю й плян, якім шляхам адзьдзел меў зьліквідаваць францускія танкі. Воддаль, ледзь заўважна празь імглісты дожджык, чарнелі невялікія дрэвы на могільніку й побач цераз вуліцу направа - касьцельная вежа. Вітвіцкі гаварыў адно аб танках, нічога аб кулямётчыках на вежы не ўспамінаў. Ніхто ня ведаў аб іх. Паводле пляна, сам ён з кулямётчыкам і адным панцырфаўстам меў ісьці наперадзе. Далей ішоў яшчэ адзін жаўнер з панцырфаўстам. Двое са стрэльбамі мелі йсьці паўз агароды з правага боку вуліцы, а двое зь левага - дзеля дапамогі цэнтру з флянгаў.
Гэтак хутка разьмяркаваўшы людзей, група, ужо гатовая да бою, рушыла наперад. Вітвіцкі з кулямётчыкамі, амуніцыйным і панцырфаўстамі пасоўваўся асьцярожна каля сьцен хатаў на вуліцы. Вёска была зусім мёртвай. Сымон з Віктарам накіраваліся паўз агароды з правага боку. Яны сачылі за вуліцай, а мо не найменш і за агароднінай ды якой садавінай.
- Ну, куды цябе пагнала? Хадзі хутчэй! - спанукаў Сымон сябру, які заскочыў пад яблыню, каб паглядзець, ці не захаваўся дзе які позні ападак.
- А табе куды спяшацца? Бяжы, як хочаш.
- Але-ж калі ўжо ня хочаш біцца, дык хаця ўдаваць мусіш. А то што будзе, як пабачыць Вітвіцкі?
Хлопцы, туляючыся паўз гаспадарскія будынкі й пераскокваючы цераз платы, паволі пасоўваліся наперад. Затрымаліся, паслухалі. Мёртвая цішыня. Ізноў крануліся наперад. Раптам са званіцы зарагатаў кулямёт. Хутка пасьля гэтага на вуліцы пачуўся крык. Сымон і Віктар кінуліся туды, каб пабачыць, што сталася. Выбегшы з двара, спасьцераглі, як два жаўнеры цягнулі параненага. Папалі яму ў нагу.
- На, трымай гэтую балдавешку, - аддаў адзін зь іх Віктару панцырфаўст.
- Што там сталася?
- Як сыпануў вунь са званіцы, дык і хавацца ня было дзе.
- Дзе ранілі?
- У нагу.
З боку могільніка чуваць была перастрэлка. Вітвіцкі, відаць, спрабаваў адбівацца, але ручны аўтамат не раўня быў кулямётам танкавым і тым, са званіцы. Хутка паказаўся й ён ды, махнуўшы ўсім рукой, загадаў ісьці назад у Гальфінгэн. Параненаму сяк-так перавязалі вышэй калена нагу, палажылі на захопленую ў адным панадворку кароткую драбінку, што служыла за ношкі. Дарога назад выдавалася шмат цяжэйшай, бо трэба было валачыць параненага.
Тое, чаго не змаглі зрабіць канюхі пад камандаю Вітвіцкага, зрабіў нямецкі танк «Тыгр» на наступны дзень. Ён прыехаў дзесь ззаду й адно ўспеў паказацца ў Гаймсбрун, як абодва «шэрманы» кінуліся наўцёкі. Ведама, «шэрман» «тыгру» не раўня, і ў такіх выпадках тым, што сядзяць у «шэрмане», добра мець зручнага шафёра. «Тыгр» дагнаў і спаліў аднаго, а другі ўцёк у бок фронту. Дарога праз Гаймсбрун ізноў была адкрытая.
Віктар Сянькевіч пастанавіў шукаць нейкага прытулку. Ноч была дажджыстая. Малады юнак палохаўся кугаканьня соваў і іншых лясных жыхароў, але найбольш баяўся немцаў. Не ўгадаеш, дзе можаш на іх наткнуцца. Здавалася Віктару, што прырода й людзі - усе разам змовіліся супраць яго. Змочаны, дрыжучы ад холаду, галодны, ён ледзь цягнуў ногі, наўздагад выбраўшы кірунак. Заўсёды, зрабіўшы колькі крокаў, затрымоўваўся, прыслухоўваўся ўважна навакольным гукам і ўпіваўся зрокам у цемру, хочучы супакоіць сябе, што небясьпека аднікуль не пагражае. Ня надта верыў Віктар, што ў чужым лесе, у нейкіх няведамых гарах ды ў дажджлівую ноч удасца знайсьці нейкі прытулак. Калі-б тады нехта й папытаў яго, які прытулак меў наўвеце, пэўна, не патрапіў-бы адказаць. Абы што-небудзь: хату якую, пастухову будку або навет нейкую сухую нару - усё было-б добра, адно каб схавацца ад гэтага праклятага настырлівага дажджу, што да касьцей прабіраў зябам. Колькі разоў здалося Сянькевічу, што непадалёк пачуліся людзкія галасы, і ўжо ўяўленьне малявала сілуэты немцаў. Затрымоўваўся, устрывожаны, на месцы й з палёгкай уздыхаў, калі побач ня бачыў ворага.
Над раніцай выйшаў на скрай лесу й непадалёк, цераз поле, убачыў будынкі. Па змучаным бяссоньніцай твары прабег цень задаваленьня. Пастанавіў ісьці ў вёску. У самай крайняй хаце сустрэлі Віктара зь недаверам і пытаньнем. Сям'я складалася з сярэдняга векам чорнага тоўстага мужчыны, ягонай хударлявай жонкі й дзяўчынкі, векам каля гадоў дзесяці.
Віктар, як умеў, так пытаўся, ці ёсьць у вёсцы немцы. Гаспадар некалькі разоў хітнуў галавой у знак запярэчаньня. Толькі калі Сянькевіч даў яму зразумець, што ён ня немец і што ўцёк да макісаў, твар у француза праясьнеў, і ён паглядзеў на юнака больш прыхільна. Ноздры Віктаравага носа казытаў пах нейкай стравы, а вочы, здавалася-б, каб маглі, дык уміг зьелі-б толькі што пачатую баханку белага хлеба на стале. Ён ужо быў і наважыўся папрасіць есьці, але гаспадар папярэдзіў, сказаўшы ісьці разам зь дзяўчынкай, якая завядэе Віктара ў добрыя рукі да макісаў.
Хата, у якую прывяла Сянькевіча дзяўчынка, знаходзілася ў адлегласьці мо паўкілямэтра ад галоўнай дарогі. Гаспадыня была палячкай, а муж ейны, як пасьля выявілася, шэфам правінцыйнай партызанкі. Ніштаватая з выгляду, гадоў трыццаці, жанчына была даволі гаваркая. Віктар даведаўся ад палячкі, што ён ужо другі, які прыйшоў прасіць «азылю». Першы быў нейкі паляк, які, згодна словаў гаспадыні, саскочыў з нямецкага аўта ды ўцёк сюды да партызанаў. Паляк называўся Зэмбэк, і гаспадыня хутка Віктара зь ім пазнаёміла. Быў гэта сярэдняга росту бляндын, даволі ветлівы й бесклапотнай натуры сілезьняк. Гаварыў дыялектам Сілезіі.
Перш за ўсё Віктар зьвярнуў самую асноўную ўвагу на яду, якой палячка наставіла цэлы стол. Было там мяса й бульба, малако й белы хлеб і шмат іншага. Пасьля колькі-дзённай галадоўкі юнак накінуўся на яду, й на працягу нейкай паўгадзіны для яго нічога на сьвеце, акрамя стала са стравамі, не існавала. Аж павесялеў хлапец, адсапнуўшы пасьля ежы. Другое, што ўсьцешыла Віктара, гэта тое, што ў хаце знайшлося тое-сёе з цывільнай вопраткі. Гэткім чынам, ськінуўшы зь сябе ўсё мокрае і вашывае, Віктар прасіў гаспадыню, каб спаліла нямецкую вопратку разам з вошамі, якіх, пэўна, было там сотні. Хоць яно ня ўсё так пасавала, як хлапцу хацелася-б, усё-ж таўсты й цёплы сіні свэтар, а таксама суконныя штаны й шэры падношаны гарнітур былі не найгоршай здабычай, бяручы на ўвагу, што дасталіся з ласкі добрых людзей. Для пакрыцьця галавы атрымаў Віктар зусім на сваю меру капялюш з даволі высокай стрэшкай. Ён ніколі ня мог падазраваць, што высокая стрэшка капелюша некалі ўратуе яму жыцьцё. Паляк і беларус былі адведзеныя ў лес. Тут ім, як казалі французы, амаль зусім ня будзе пагражаць небясьпека. Атрымалі па некалькі коцаў для спаньня, і кожны дзень прыносілі ім есьці. Дэзэртыры спадзяваліся, што гэтак выгадна, у лясной яме пад прыкрыцьцём галінаў, пралежваючы цэлыя дні й спажываючы чужыя харчы, дачакаюцца прыходу хаўрусьнікаў. На вялікі жаль, гэтак не сталася.
Прайшло некалькі дзён. Аднойчы ва ўмоўлены час ніхто ня прынёс яды. Наагул ніхто не паказаўся да гадзіны пятае. Уцекачы здагадаліся, што нешта не ў парадку. Дзень быў дажджлівы й вельмі ветраны. Раптам пачулі шмат людзкіх галасоў і заўважылі сярод дрэваў, даволі далёка яшчэ, нямецкіх жаўнераў, што йшлі шнурам са зброяй напагатове. Гэта быў адзьдзел, што ачышчаў лес ад партызанаў. Уцекачы кінуліся бегчы, пакінуўшы ў сваім мярлогу кацялкі, коцы й іншыя драбніцы. Немцы не заўважылі ўцекачоў, толькі, знайшоўшы іхны сьвежы мярлог, не маглі разгадаць, як гэта так сталася, што здабыча ўцякла з-пад носу. Сянькевіч і Зэмбэк, зашыўшыся ў гушчар, прасядзелі да позьняй ночы. Дождж ня пераставаў. Хлопцы пастанавілі йсьці далей. Вылезшы з гушчару, накіраваліся да той хаты, дзе Віктар упяршыню навязаў лучнасьць з французамі. Прайшлі адно пару сот мэтраў, як збоку пачулася вострае: «Гальт!» Наскочылі на нямецкі патруль. Колькі мага силаў у нагах, двойка рванула назад. За плячыма зарагатала аўтаматычная зброя. Пад час уцёкаў Віктар Сянькевіч згубіў Зэмбэка. Упацёмку, моцна перапалоханы, Віктар бег туды, куды ногі кіравалі. Галоўнае было - бегчы, чым далей ад куляў, ад немцаў...
Па дарозе Сянькевіч натрапіў на нейкую глыбокую канаву, напоўненую вадой. Па калені ў вадзе прасядзеў там колькі хвілін, пасьля памаленьку, амаль вобмацкам, асьцярожна, каб не рабіць шуму, Віктар ці то плыў, ці то йшоў, абы як надалей хаця ад вартаўнікоў. Нарэшце ўдалося выкарабкацца з вады. Увесь мокры ў ніжняй палавіне, заглыбіўся зноў у лес. Жывячыся арэхамі, ягадамі й сьлімакамі, удалося Сянькевічу праседзець там пару дзён. Адылі надта пачынаў дакучаць голад. Навокал нічагусенькі ня было чуваць: ні стрэлаў, ні галасоў. Здавалася юнаку, што ўсё замерла ці прытаілася й чакала на ягоны наступны крок. Навет совы й тыя прыціхлі.
Віктар ня мог ведаць, што сталася. Мяркаваў, што, мабыць, немцы адступілі й запанавала міжфрантавая цішыня. Нейкая сіла зноў пхала юнака наперад. Ды ўжо й нястачы цярпеў вялікія: трэба было чаго-небудзь добра пад'есьці й падсушыць вопратку.
Віктар выйшаў зь лесу й накіраваўся ў вёску. Зірнуў на свой ручны гадзіньнік, які добра трымаў час, нягледзячы навет на тое, што быў замочаны пад час уцёкаў і боцьканьня ў вадзе. Была адзінаццатая гадзіна. Юнак прыгадаў, што была гэта нядзеля. Прайшоўшы пару сотняў мэтраў, пабачыў тую самую хату, дзе першы раз заглянуў да французаў і адкуль яго накіравалі да палячкі. Стаў як укапаны і думаў, што рабіць. Ісьці ці ня йсьці? Аглянуўшыся навокал і ня ўбачыўшы нідзе немцаў, ішоў далей па аўсянішчы. Заўважыўшы па дарозе адзінокі сноп аўса, што, быццам сірата, ляжаў на апусьцелай ніве, Віктар, як сялянскі сын, навет па прывычцы, бязь лішняй думкі ўзяў сноп пад паху. Ужо набліжаўся да хаты, як раптам перад носам заварушыліся нямецкія жаўнеры. Было іх там каля сотні, калі ня больш. Сядзелі ў вакопах і, зразумелая рэч, даўно бачылі Сянькевіча. Хлапец на адзін дроб часіны захістаўся ў сваёй хадзьбе. Зусім не разгубіўшыся, ён маланкава пастанавіў, што трэба ўдаваць нейкага сына францускага селяніна, што йдзе наведаць свайго дзядзьку дзесь далей каля дарогі. Немцы Віктара не зачапілі, а ён стараўся выглядаць зусім бесклапотным і навет крыху здзіўленым, што пабачыў у адным месцы столькі жаўнераў.
Калі ўвайшоў у хату, тоўсты чорны мужчына й ягоная хударлявая жонка адразу пазналі ранейшага наведвальніка, хоць цяпер ён быў у цывільнай вопратцы. На тварах іхных адбіўся вялікі перапалох. Француз зь няскрыванай трывогай махаў рукой, паказваючы на дзьверы. Сянькевіч зірнуў на гаспадыню й папрасіў хлеба й малака, але тая дала зразумець, што ня можа яго цяпер карміць. Нічога не заставалася, як адно пакінуць хату. Выйшаўшы на двор, Віктар ужо павярнуў направа й наважыў ісьці да палячкі, але не зрабіў і пяці крокаў, як пачуў ззаду шурпаты голас: «Наlt, Меnsch!»* Быццам ня чуючы таго голасу, ішоў далей. Раптам за самай сьпіной пачуў выстрал. Стаў і азірнуўся. Да яго падышлі тры немцы.
* Стой! (ням.)
- Хто ты такі? - спытаў адзін зь іх.
- Я жыву ў суседняй вёсцы і йду да майго дзядзькі, што жыве там каля дарогі.
Віктару здавалася, што так сказаў, але й сам ня верыў, бо гаварыў нейкай француска-нямецкай мешанінай, якую жаўнеры няведама ці разумелі. Бязумоўна, што-б хлапец там ні казаў, ня мела-б яно вялікае вагі. На яго гаркнулі, а адзін штурхануў рулём стрэльбы ў плечы, й павялі ў пуню, дзе была каманда нямецкага адзьдзелу. Прывёўшы, пачалі шукаць зброі. Знайшлі ўсе Віктаравы дакуманты, пісаныя ў нямецкай мове. Пачырванелі ад злосьці, а сяржант з васпаватым тварам, плюнуўшы Віктару проста ў вочы й лаючы яго мянушкай дэзэртыра, сабакі, здрадніка й Бог ведае яшчэ чым, пачаў аплявушваць юнака дзьвюмя рукамі.
Забралі ад Віктара гадзіньнік, усе дакуманты, здымкі, навет хустачку. Пазванілі некуды, й за хвілін дзесяць прыехалі два афіцэры. Шмат з хлапцом не цацкаліся: проста загадалі адвесьці мэтраў сто ад будынкаў і расстраляць. Заданьне было даручана двум жаўнерам. Адзін зь іх насадзіў штык на стрэльбу і, ударыўшы Віктара прыкладам у азадак, гаркнуў, каб выходзіў. Нічога не заставалася, як падпарадкавацца загадам. Выходзячы, схапіў з полкі сваю хустачку й пару франкаў, што ляжалі побач. Чаму гэта зрабіў - сам ня ведаў. Немцы, быццам не дагледзеўшы, ня ўзялі таго на ўвагу.
Ішлі па польнай дарозе - Віктар сьпераду, а два немцы ззаду. Зрабіўшы крокаў дваццаць, Сянькевіч пачуў недзе касьцельныя званы. Магчыма, што яму здалося. Апошнія перажываньні, хваляваньне, цяперашняя ледзь не паніка перад нямінучай сьмерцю дый ранейшы голад, фізычная слабасьць, вычарпаньне - усё гэта магло выдатна спрычыніцца да ўяўленых званоў. Званы чуліся, як здалося Віктару, зусім выразна. Разам з гэтым ва ўяўленьні вырас зморшчаны, заклапочаны твар маткі, а дзесь вышэй над гэтым усім - воблік Бога. У адну тую хвіліну Віктар Сянькевіч заглянуў у раньнюю сваю маладосьць і ў будучыню, якая вось мае скончыцца за пару хвілін. Пасьля здавалася, што ў момант гэты перажыў раптам некалькі гадоў. Нейкі падсьведамы голас падказаў: уцякай направа!
Віктар азірнуўся назад, а немец, ціснучы штыком у сьпіну, крычаў:
- Schnell, du verfluchte Schweinehund! Marsch!*
* Хутчэй, праклятая свіньня! Марш! (ням.)
Непадалёк, з правага боку, пачынаўся лес, зь левага-ж быў абгароджаны калючым дротам гарод. Юнак незаўважна зусім паціснуў на правы бок дарогі, а немец, спасьцярогшы гэта, яшчэ раз поркнуў штыком у плечы. Прайшлі так мэтраў з дваццаць. Віктар, сочачы прыбліжэньне свайго канца, мераючы апошнія крокі на гэтым сьвеце, цьвёрда наважыў, што не называцца яму больш беларусам, калі, як тая авечка, паслухмяна дазволіць сябе застрэліць. Колькі меў сілы, раптам ірвануў направа.
Пырскнуў агонь з аўтамата. Наступна пачуўся крык, і Віктар падсьведама ведаў, што за ім бягуць. Кулі сьвісталі каля вушэй, але неяк зручна іх абмінаў, зігзагамі перабягаючы між дрэваў. Нешта сарвала з галавы капялюш. Ужо шмат пазьней мясцовыя французы, знайшоўшы прастрэлены капялюш, шукалі па лесе ягоны труп, будучы пэўнымі, што немцы юнака застрэлілі. Пасьля дзесяці ці больш хвілін бегу Сянькевіч упаў зьняможаны. У галаве паказаліся сотні рознакалёрных зорак, здавалася, што лёгкія вось і глядзі як разарвуць грудзі, два цяжкія малаткі білі ў скроні. Адкрыўшы рот, зь вялікімі цяжкасьцямі ён стараўся злавіць паветра. Воддаль чуліся нямецкія галасы.
Калі яны сьціхлі, а Сянькевіч крыху адпачыў, наважыўся ісьці далей. Было ўжо па абедзе. Па нейкай раськіданай чыгунцы выбраўся зь лесу й пайшоў полем. Чаму ішоў, чаму не сядзеў на месцы? - на гэтае пытаньне ня змог-бы адказаць ня толькі ў той час, але й ніколі пазьней у сваім жыцьці. Магчыма, што поўнасьцю ня змог перанесьці ўдару таго моманту, калі немцы вялі яго на расстрэл, калі так нечакана стаў на парозе сьмерці... Магчыма, што цяпер яшчэ ня верыў, што ён жывы й цэлы. Як-ніяк, а за гэных паўгадзіны ці болей ад часу, калі, знайшоўшы ягоныя дакуманты, пачаў аплявушваць яго нямецкі сяржант у пуні, аж да часу, калі, уцёкшы ад нямецкіх жаўнераў, прытаіўся ў лесе, Віктар перажыў адразу некалькі гадоў. Калі-б юнак здольны быў рацыянальна думаць, першае, што пастанавіў-бы адразу пасьля ўцёкаў, было-б пасядзець, ахаладзець, адпачыць і добра абмеркаваць наступны крок. Замест таго Віктар зусім бязь ніякае развагі ўстаў і пайшоў.
Каля гадзіны пятай па абедзе, зрабіўшы кілямэтры найменш чатыры, пабачыў ён воддаль нейкую вёску й туды накіраваўся. Здавалася, што яму зусім не рабіла розьніцы, ці там будуць немцы, ці хто іншы. І толькі падышоў да першае хаты, як прымеціў нямецкага жаўнера з біноклямі ў руках. Гэты цэлы час немец сачыў за Віктарам і чакаў ягонага прыбліжэньня. Уцякаць ня было куды, дык Віктар абыякава накіраваўся ў хату. Там былі тры дзяўчыны ў школьным веку й старая, што, як здалося Сянькевічу, была іхняй маткай. Першае, што спытаўся Віктар, гэта - ці далёка былі «Аmericains». Яму адказалі, што амэрыканцы былі зусім недалёка, што фактычна тут цяпер прабягала нямецкая франтавая лінія - самыя перадавыя пазыцыі. Віктар папрасіў есьці, й яму адно пасьпелі даць два яблыкі, як у хату ўваліліся тры немцы: два радавыя й адзін падафіцэр. Радавыя ўміг схапілі Сянькевіча за рукі, а падафіцэр стаў крычаць на ўсю глотку:
- Ты, пракляты «швайнэгунд»! Ты думаеш, што ты раз уцёк ад нашых, што цябе не застрэлілі, дык ізноў уцячэш?! Ты пракляты «унтэрмэнш», дэзэртыр! Марш! Застрэліць яго зараз-жа, як сабаку!
Адзін з жаўнераў пры гэткіх падафіцэравых словах ляснуў замком.
- Ня тут! Ня тут! Du verfluchte Mensch!* Вядзі на двор ды адыйдзіся якіх мэтраў пяцьдзесят ад будынкаў.
* Ты, пракляты! (ням.)
- Jawohl, Herr Feldvebel!* - гаркнуў адзін з жаўнераў, а Сянькевіч, папхнуты магутным штуршком руля ад стрэльбы, ледзь носам не занурыў каля парогу. - М-ааа-р-р-р-рш! - крыкнуў ззаду немец. Калі Віктар кінуў вокам навокал, выйшаўшы з хаты, у яго ня было найменшай надзеі на ратунак. Нідзе ані кусьціка, ані дрэўца - вялікі роўны луг. Тут каб і ўцякаць пачаў, каб і страўсавы ногі меў, дык цяжка лічыць было на посьпех. Але дапамога прыйшла, адкуль Сянькевіч зусім яе не спадзяваўся. Адышліся ня больш як мэтраў трыццаць; Віктар - ідучы наперадзе, а два немцы ззаду. Раптам навокал пасыпаліся снарады.
* Слухаюся, гер фэльдфэбэль! (ням.)
- Ніnliegen!* - крыкнулі абодва немцы й прыляглі да зямлі.
* Кладзіся! (ням.)
Сянькевіч, з маланкавай хуткасьцю пастанавіўшы выкарыстаць момант, прасіў Бога, каб дадаў сілы ў нагах. Ён нырцом кінуўся праз узрывы й енк снарадаў. Толькі пасьля Віктар мяркаваў, што амэрыканцы, пабачыўшы, як два немцы вялі нейкую цывільную асобу на расстрэл, наўмысьля адкрылі агонь з мінамётаў. Так і не спасьцярог, што сталася з двумя жаўнерамі, якія мелі быць ягонымі экзекутарамі - ці засталіся ляжаць, ці даганялі, ці былі пакалечаныя амэрыканскім агнём. Адышоў кілямэтры тры ў кірунку гор. Быў у такім стане фізычнага й духоўнага напружаньня, што ўсё навокал пачало здавацца яму паўрэальным. Два разы стаяў на парозе сьмерці й выратаваўся. Сьведамасьць адмаўлялася гэтаму верыць. Заміж таго, каб цяпер узяць нейкія меры асьцярожнасьці, каб зрабіць выснавы, паставіць тую кропку над «і», Сянькевіч, быццам наўмысьля, яшчэ раз выклікаў на выпрабаваньне свой лёс. Тое, што зь ім нядаўна два разы сталася, выдавалася яму па-за межамі ўсялякай заканамернасьці, рэальнасьці, навет лёгікі. Быццам учадзелы, колішні менскі кадэт цяпер зусім, як кажуць, не шманаў, што зь ім далей будзе. Ішоў наперад і ня ведаў куды, быццам у імгле...
На падыходзе да ракі перад Віктарам раптоўна вырасла зялёная замурзаная фігура старога жаўнера.
- Гальт! - крычаў немец. - Куды йдзеш?
Удаючы маладога француза, што крыху ведае нямецкую мову, Віктар тлумачыў немцу, што амэрыканцы разьбілі ягоную вёску, забілі сваякоў і што ён проста ўцякае ад небясьпекі. Стары, здавалася, паверыў, тым больш што нядаўна бачыў пажар у тым кірунку, адкуль зьявіўся Сянькевіч. Ён ня толькі не затрымаў хлапца, але яшчэ перасьцярог яго, сказаўшы, што той ходзіць па самай лініі фронту. Віктар падзякаваў старому й пайшоў да рэчкі. Была гэта рака Дуб, у гэтым месцы даволі шырокая. Доўга не думаючы, Віктар кінуўся ў ваду й перабраўся на другі бок. Невядома чаму здавалася яму, што ўжо ніякая небясьпека аднікуль не пагражала.
Там-сям уздоўж рачной даліны чуваць былі стрэлы, недзе ў гарах сакатала аўтаматычная зброя. Віктар, сеўшы пад дрэвам, распрануўся, павыкручваў ваду з вопраткі, павыліваў яе з чаравікаў. Адпачываў мо паўгадзіны, пасьля пайшоў пад горы. Заглыбіўся ў гушчар лесу і, прымасьціўшыся сяк-так пад кустом, заснуў. Ноччу прачынаўся ад грукату артылерыі, што была вельмі актыўнай. Падпоўзшы пад вялізны дуб, прасядзеў там да абеду наступнага дня.
Устаўшы, пайшоў шукаць яды. З другога боку гары знайшоў некалькі дзічак-ігруш і так добра «паабедаў». Калі артылерыя зусім сьціхла, Сянькевіч зноў наважыўся йсьці шукаць недзе прытулку. Адылі гэтым разам юнак цьвёрда пастанавіў трымацца воддаль ад будынкаў, перш асачыць, ці няма немцаў. Калі з узбочча гары заўважыў хаты, наважыў завярнуць назад і абгледзець лепш ваколіцу. Скруціўшы направа, зрабіў пару кілямэтраў і наткнуўся на пустыя нямецкія вакопы. Усё паказвала на тое, што тут нядаўна было войска й што насьпех адсюль уцяклі. Параскідваныя навокал валяліся шлёмы, шынялі, кацялкі, амуніцыя. У адным месцы знайшоў Віктар кавалак размяклага хлеба, які спажыў зь вялікім смакам.
Адышоўшы крыху ад вакопаў, ён наткнуўся на вялікую яму. Пачаў шукаць у памяці й прыгадаў старога маскаля, які некалі расказваў пра яму, у якую трэба было-б уцякаць на выпадак небясьпекі. Гэта-ж і была тая яма, каля якой знаходзілася некаторы час уся група Грамыкі. Віктар прыгледзеўся ўважней і навет распазнаў некаторыя раней знаёмыя месцы. Калі так, то побач і была тая вёска, што на працягу колькіх дзён утрымоўвала харчамі Грамыкавых людзей.
Да вушэй Віктара Сянькевіча дабеглі нейкія зусім новыя, даўно ўжо нячутыя ім гукі: вясёлы сьмех і сьпеў дзяўчат, радасны гоман, шум матораў... Хлапец мяркаваў, што ў вёсцы, напэўна, ужо ёсьць амэрыканцы, й неадкладна туды накіраваўся. Навакольле было зрытае бомбамі. Пад дрэвамі зусім неспадзявана Віктар спасьцярог француза, які, седзячы, здаецца, драмаў з аўтаматычным пісталетам на жываце, і якога распазнаў як колішняга шэфа, што апекаваўся групай Грамыкі.
- Моnsieur!* - гукнуў Віктар. Той ускочыў, быццам падпалены агнём, наставіўшы на Віктара аўтамат.
* Месье! (франц.)
- Аllemagne?*
* Немец? (франц.)
- No, non Allemagne!* - станоўка й шчыра запярэчыў аброслы барадой, аблеплены балотам, галодны юнак. Француз ня мог прыгадаць Віктара, калі той стараўся давесьці, што ён належаў некалі да групы беларусаў, якімі апекавалася суседняя вёска й гэты самы «мусье». Ня дзіва, бо раней чалавек быў у нямецкай вайсковай вопратцы, а цяпер - у цывільнай. «Мусье» завёў Віктара ў крайнюю хату да маладой жанчыны й папрасіў, каб накарміла яго. Віктар чакаў хвілін пятнаццаць. На стале зьявіўся белы хлеб, а да яго - яечня, віно, фрукты. Галодны й фізычна зусім вычарпаны юнак ня ведаў, на што перш кінуцца. Выпіў шклянку віна й адразу асалавеў. Страўнік, што да гэтага часу працаваў на слімаках і дзічках, быў зусім зьбянтэжаны ад прыплыву чырвонай вадкасьці, што давала ўздым і цяплыню.
* Не, ня немец! (франц.)
Добра пад'еўшы, Віктар аж па пояс згінаўся ў падзяках шчодрай гаспадыні. Яна перадала госьця ў рукі карлаватаму, з вялікім кругленькім пузам, старэйшаму дзядзьку, што, здавалася, ня йшоў на кароценькіх ножках, а каціўся, быццам бочачка. Той павёў Сянькевіча да амэрыканцаў, якіх была поўная вёска. «Джып», зрабіўшы пару кілямэтраў, затрымаўся перад вялікім будынкам, ранейшай школай. Адчыніўшы дзьверы, Віктар убачыў вялікую грамаду дарагіх людзей - усіх сяброў з групы Грамыкі. Кінуліся вітацца й цалавацца. Сыпаліся пытаньні й урывістыя адказы. Кастусь Дзежка прытуліў Віктара, быццам роднага брата. Калі ўсё навокал сунялося, яму першаму апавядаў Сянькевіч на працягу пару гадзін, як немцы ніяк не маглі яго застрэліць...
Амаль усе сябры з групы Грамыкі даўно былі пэўнымі, што Віктар Сянькевіч падарожнічае дзесь на іншым сьвеце...
На наступны дзень транспартныя машыны павезьлі групу Грамыкі на захад. Праехаўшы некалькі кілямэтраў, амэрыканцы выладавалі людзей каля паўразбуранай фэрмы. Непадалёк знаходзіўся вайсковы вабоз і склады. Калі ўсю групу завялі ў хлеў, высланы сьвежай саломай, і сказалі, што ад гэтага часу ён будзе зьяўляцца для іх жыльлёвым памяшканьнем, калі навокал паставілі канвойных, калі беларусы даведаліся, што ад заўтрашняга дня пачнуць працаваць з рыдлёўкамі, як магільшчыкі, расплюшчыліся ў былых менскіх кадэтаў вочы.
- Гэта здрада! Гэта праклятыя макісы нас, як палонных, амэрыканцам аддалі! - жаліўся адзін.
- Вось табе й хаўрусьнікі! Ты бачыў такую нечысьць, што зрабілі! - падтрымліваў другі.
- Нам ня трэба было зброі аддаваць. Дурніцу зрабілі. Гэта Грамыка ўсё вінаваты, вось што!
- І што-б ты рабіў з той зброяй, калі-б не аддаў французам? Ваяваў-бы зь імі й амэрыканцамі?
- Я, братцы, плюю на гэткіх хаўрусьнікаў. Гэта проста сволач, дый годзе!
- І толькі падумайце сабе: прыйшлі самі да іх са зброяй у руках. Разам нядолю дзялілі, а яны вось што... Гэта самая звычайная подласьць. Цьфу!
- Як яны маглі нас так аддаць, быццам сваіх палонных?
Гнеў быў усеагульны. Нянавісьць да макісаў узрастала. Колішнія кадэты з Менску не надта ведалі, чаго яны чакалі ад хаўрусьнікаў. Кожны мяркаваў, што будуць зь імі амэрыканцы лічыцца, як з хаўрусьнікамі, што, мабыць, пусьцяць як вольных людзей, што атрымаюць магчымасьць выбараў далейшых шляхоў у жыцьці. Ніхто не спадзяваўся, што здраджаныя францускімі макісамі, перададзеныя амэрыканцам, як быццам палонныя, апынуцца ў нейкім хляве, каб займацца пахаваньнем трупаў на суседнім могільніку... Гэтага аніяк ніхто не спадзяваўся.
Праца на могільніку была цяжкая. Кожны мусіў выкапаць адну яму ў дзень. Зямля была цвёрдая, быццам скала - хоць ты зубамі грызі. І тут былыя менскія кадэты . зачалі сапраўды адзін другога пазнаваць. Калі хто не спраўляўся са сваім заданьнем, дык іншыя, сільнейшыя, дапамагалі слабейшым. Адны ездзілі пад самы фронт і зьбіралі трупы, іншыя «апраналі» прывезенае ў мяшкі, трэція капалі ямы, а чацвёртыя звакопвалі. Праца йшла ледзь не канвеерам, як на амэрыканскіх хвабрыках. Адно есьці было малавата, хоць яда была наагул нядрэнная. Цяжка папрацаваўшы, арганізм дамагаўся дастатковай пажывы. Нянавісьць да амэрыканцаў пабольшылася, калі аднаго дня прывезлі яны й разьмясьцілі побач нямецкіх палонных. Беларусы чуліся надта пакрыўджанымі. Некаторыя бажыліся, пры наплыве злосьці, што, калі-б другі раз апынуліся пры нямецкай арміі й мелі выбар - уцякаць да макісаў ці заставацца пры немцах, - больш не зрабілі-б памылкі.
- Я-б, братка, біў гадаўё гэтае, пакуль амуніцыі ставала. Пасьля пайшоў бы ў палон, і тое самае было-б. Адно, што лішняга гада са сьвету звёў-бы, вось што! - казаў Кастусь Дзежка. З Кастусёвай думкай згаджалася цэлая група.
У Віктара Сянькевіча пад пахаю вырасла вялікая скула. Ён ня мог больш працаваць з рыдлёўкаю ці кіркай. Амэрыканскі вайсковы лекар, агледзеўшы яго, сказаў, каб больш нічога на могілках не рабіў, пакуль не адашлюць у шпіталь. Віктар атрымаў новую функцыю, якую й сам ня ведаў як-бы назваць: ні то парадкавага, ні то падручнага да ўсіх працаў. Зьбіраў сьмецьце, падмятаў памяшканьні, дзе жылі амэрыканцы, выконваў іншыя дробязі. Акрамя сьмецьця Сянькевіч зьбіраў гарэхі, яблыкі, грушы па суседніх садох, недакуркі ў абозе. Усю такую здабычу зносіў у хлеў і дзяліў сярод сяброў вечарам пасьля працы. Часьценька даставаў ад амэрыканцаў шакаладу, пячэньне й іншыя прысмакі. Асаблівую цану мелі ў групе акуркі, бо хлопцы цярпелі на нястачу табакі. Гэткі Віктараў занятак патрываў з тыдзень часу. Амэрыканцы адвезьлі яго ў шпіталь у Бэзансон, дзе праляжаў сем дзён. Адтуль быў высланы ў Авіньён каля Марсэля. Група Грамыкі, папрацаваўшы каля трох тыдняў магільшчыкамі, таксама ў бальшыні сваёй апынулася пасьля ў абозе ў Авіньёне, а адтуль трапіла ў Другі корпус Андэрса ў Італію.
Яшчэ за дзень перад гэnай няўдачнай выправай канюхоў у Гаймсбрун давялося Сымону Спарышу везьці на фронт на сваёй хурманцы харчы. Чатыры вазы, у тым ліку й Сымонаў, паехалі ў галоўны харчавы склад, што быў у гумне суседняй вёскі, і, наладаваўшы свае возікі, павалакліся ў кірунку Асбаха. Ужо на ўсходнім беразе вёскі заўважыў Спарыш там-сям па абодвух баках дарогі нямецкія гарматы, што папрытуляліся, нахутка акапаныя, каля дрэваў і кустоў. Характэрна, што нідзе ня відаць было цяжкіх гарматаў, танкаў ці панцырных машынаў. У галаве не надта спрактыкаванага ў ваенных справах канюха Сымона паўстала пытаньне: якія мэты мелі немцы на гэтым адрэзку фронту? Ці спадзяваліся яго доўга ўтрымаць? Калі так, то дзе-ж была ўся неабходная зброя?
Элемэнты трыцдатай дывізіі, месцамі ўперамешку зь іншымі адзьдзеламі, займалі адрэзак фронту ад швайцарскай мяжы, праз Альткірх, і дугой абгіналі на захадзе Мюльгаўзэн. Іншыя, адарваныя ад дывізіі адзьдзелы, былі параскіданыя яшчэ далей на поўнач і на захад - баронячы й так даволі недаступныя шляхі ў Вагезах.
Жаўнеры з «трыццаткі», седзячы ў вакопах на самым левым фланзе каля швайцарскай мяжы, ноччу маглі бачыць сьвятло на швейцарскіх межавых вышках. Усе адзьдзелы былі лёгка ўзброеныя. Ці-ж яны маглі трымаць ворага кулямётамі й мінамётамі навет у тым выпадку, калі-б стараліся й хацелі? Шмат хто думаў, што на фронце прыйдуць на дапамогу панцырныя часьці, цяжкая артылерыя, самалёты. Але вось прыйшоў фронт, і нічога таго ня было відаць. Немцы разлічвалі, відаць, адно на затрыманьне наступу праціўніка, каб, такім чынам, ззаду на лініі Зігфрыда за Рэйнам даць больш часу для падрыхтоўкі ўмацаваньняў. А там ужо зіма й цяжкі для фарсіраваньня Рэйн прыйдуць абаронцам Нямеччыны на дапамогу.
Прайшло каля трох гадзінаў з часу, як вярнуліся канюхі з баявога паходу на францускія танкі ў Гаймсбрун. Віктар Караткевіч усё яшчэ круціўся каля Сымона й варажыў, што рабіць: ці лепш самому вярнуцца на фронт, ці чакаць на тое, што лёс прынясе. Дарма турбаваўся хлапец, бо лёс зусім неспадзявана вырашыў праблему. Надвечар зьявіліся ў вёсцы два афіцэры, заданьнем якіх было сабраць усіх дэзэртыраў і адвесьці на фронт. Адзін зь іх, капітан са штаба Мураўёва, паклікаў падафіцэра, што наглядаў за канюхамі, і пачаў распытваць пра дэзэртыраў.
Выявілася, што ў вёсцы было іх колькі дзесяткаў. Найчасьцей скрываліся пры канюхах у сялянскіх хатах. Некаторыя ўжо пасьпелі ўпіцца добрым мясцовым віном, ня беручы на ўвагу пратэстаў сялян, шнырачы па іхных вінных і фруктовых складох.
Мабілізацыя дэзэртыраў заняла звыш дзьвюх гадзін. Сяляне памагалі афіцэрам шукаць, пазбываючыся няпрошаных і шкодных «гасьцей». На скрыжаваньні вуліц у цэнтры Гальфінгэна сабралася ладная група ўцёклых з фронту жаўнераў, а ўсё яшчэ знаходзілі новых. Віктар Караткевіч ня кідаўся ў ніякія хітрыкі, а спакойна павесіў на плячо «качаргу» й далучыўся да натоўпу. Агулам сабрана было трыццаць два чалавекі. Сымон наважыў пацікавіцца тым, што робіцца, і таксама падышоў да месца зборкі. Стаяў побач, прыглядаючыся.
- А ты што робіш? - клікнуў яго капітан. - Давай далучайся! - Канюх зьбянтэжыўся. Думаў, што капітан не да яго гаворыць, і азірнуўся назад, каб пабачыць, ці хто за ім не стаіць, але там нікога ня было. Гэны рух спасьцярог капітан.
- Ты, ты! Я да цябе гавару! - паказаў на канюха пальцам. - Чаго аглядаешся? Давай, станавіся ў калёну! Хутчэй!
- Гаспадзін капітан, я-ж канюх, а не дэзэртыр.
- Няважна, хто ты. Ногі маеш здаровыя, стрэльбу насіць можаш, дык і далучайся.
- Дык як-жа конь мой сам застанецца? - спрабаваў Сымон.
- Даволі! ДалучайсяІ Дзе твая зброя?
- На возе.
- Бяжыце й прынясіце ягоную стрэльбу і ўсё іншае, - загадаў капітан падафіцэру. Той хутка пабег у пуню, каля якой стаяла Сымонава хурманка, і вярнуўся з «качаргой», шлемам і торбай-хлебаком.
«Цьфу на цябе! - кляў сам сябе Сымон. - І чаго мяне сюды чорт нёс? Ці ня мог гэта я дзе збоку, здалёк ад іхняга вока перачакаць? Але хто-ж там угадае, дзе цяпер лепш».
- Ха-ха-ха! - сьмяяўся Караткевіч. - Папаўся, галубок!
- Ну, добра. Табе ўжо буду кумпанію трымаць. Прынамсі, пад маім наглядам ад цяперашняга часу будзеш ды другі раз з фронту не ўцячэш.
- Ты глянь, які ваяка! Пабачым, як ты сам устоіш!
Дробненькі асеньні дожджык ня ўнімаўся. Густыя зрэбныя хмары паўзьлі нізка над зямлёй. Зьмяркалася рана. З-за хмараў час-ад-часу выглядаў тоненькі серп маладзіка. Ужо ладна сьцямнела, калі адзьдзел змабілізаваных дэзэртыраў, у іх ліку й канюх Сымон Спарыш, пакінуў Гальфінгэн і накіраваўся дарогаю на Альткірх. Ішлі моўчкі. Навет тыя, што былі нядрэнна падпілі пры сялянскіх вінных бочках, хутка працьверазелі. На чале адзьдзелу йшоў лейтанант Сьцервін. Капітан, з якім ён зьявіўся ў вёску, яшчэ раней ад'ехаў на самакаце, сьпяшаючы ў батальён.
Лейтанант Сьцервін быў у батальёне Мураўёва зьвязовым камандзерам у трэцяй роце. Быў гэта сярэдняга росту, тонкі, чорнавалосы, з шэрагам залатых зубоў наперадзе, нябрыдкі з выгляду мужчына. Гадоў яму было звыш трыццаці пяці. Шмат хто называў яго франтам. І ня дзіва, бо лейтанант Сьцервін аддаваў асаблівую ўвагу ня толькі вопратцы, але й выгляду наагул. Яму здавалася, што ён вельмі прыгожы. Вопратку ўважаў дадатковай аздобай. Любіў таксама розныя цацкі й бліскучкі, як на руках, так і на мундзіры. Ня толькі цяпер, але шмат раней, калі ўдалося яму здабыць месца камандзера паліцыі раённага места X. на Бацькаўшчыне, прыдбаў сабе вялікі срэбраны пярсцёнак з чэрапам і дзьвюма скрыжаванымі косткамі - якраз такі, як насілі некаторыя гітлераўскія каты. На другім меншым пальцы лейтанант-францік насіў вялікі залаты пярсьцёнак з манаграмай. На левай руцэ ў Сьцервіна гняздзілася каштоўная залатая «Амега», якую собіла здабыць у курсе выконваньня «службовых абавязкаў» у Беларусі.
Афіцэрскі мундзір Сьцервіна аж залішне выразна быў паабшываны сярэбранымі ніткамі. Калі-б вам давялося сустрэць лейтананта ў Эльзасе ў сьвяточны дзень, калі ён прыбраны й адфранчаны йшоў па вуліцы, каб заглянуць да якой-небудзь мясцовай дзяўчыны, вы падумалі-б, што бачыце перад сабою старэйшага рангам афіцэра, калі ўжо не самога генэрала. Гэтак сьвяціліся й блішчэлі абчэпленыя аздобамі рукі, зьзялі адзнакі на паплечніках і на шапцы. Любіў Сьцервін пафарсіць выглядам - што й гаварыць.
Бяда вось адно, што надыходзіць бура. Прыйшоў фронт і надта-ж няпэўныя часы. Тут ужо малавата было спрактыкаваных паліцыйных здольнасьцяў Сьцервіна, каб пранюхаць, што чакае наперадзе. А здольнасьцяў і практыкі-ж не бракавала. Ці-ж гэта ўпяршыню даводзілася нюхаць, прадугледжваць, камбінаваць?
Чалавек гэты быў беларусам адно з назову й для выгады. Сэрца ў яго - калі сэрцам называць ня той кавалак плоці, што пульсуе ў чалавека ў грудзёх, а крыніцу прывязанасьці й каханьня некага ці нечага - ня было. Бацька быў расейцам, а маці нечым нявыразным - ні то палячкай, ні то ўкраінкай-галічанкай. Коратка гаворачы, дома Сьцервін не атрымаў ад маці тае прывязанасьці й любові да свайго народу й Бацькаўшчыны, што маткі даюць дзецям са сваім грудным малаком, з прыгожымі народнымі калыханкамі, казкамі, фальклорнай культурай. Хлапец меў і нядрэннае ўзгадаваньне, казалі, што скончыў гімназію, хоць быў ладны гультай і надта да навукі ня хіліўся.
Але ён быў перадусім камбінатарам. Надта-ж палюбіў выгаду й багацьце, каб на шляху дасягненьня хоць часткі матэрыяльнага дабрабыту маглі перашкодай стаць такія рэчы, як сумленьне, асабісты гонар, прынцыповасьць ці пашана да правоў іншых. Ужо за часамі польскае акупацыі Сьцервін неяк прымазаўся ў лясьніцтве. Нядрэнная была пасада, тым больш што ці раз даводзілася якога мужыка за каўнер у лесе злавіць або й маладзіц, што зьбіралі ў недазволеных месцах ягады. Ды пакуль там суд ды справа, дык і пазьдзекавацца ўволю можна было.
Эх, як соладка быць начальнікам! Сьцервін ужо як асмакаваўся тым «карытам», дык дзе-ж там яго адгоніш. Усе добрыя пасады ці службовыя месцы ён заўсёды называў «карытамі». Дарма што для ўспакаеньня палякаў і задаваленьня прыёмных на працу ў лясьніцтва нормаў трэба было з праваслаўнага на каталіка перахрысьціцца, дарма што даводзілася ці раз польскім вялікім і малым начальнікам рукі лізаць, дарма што і ў «двойку» (польскую разьведку-дэфэнзыву) даводзілася часамі тое-сёе даносіць - Сьцервін-жа трымаўся пры «карыце» й меў усе намеры. ўтрымацца далей.
Куды горш было, калі прыйшлі бальшавікі й давялося ў зусім іншы раён змывацца, дакуманты падрабляць. Але й тут нос Сьцервіна не падвёў. Зрабі ты каму паслугу, зробяць і табе. Сьцервін заўсёды трымаўся гэтай аксіёмы й шчэ ніколі не расчараваўся ў сваіх разьліках-камбінацыях. Іншая справа, што трэба было ведаць, каму ласкі рабіць і хто табе мог тым самым адудзячыць. Гэтак і пры бальшавіцкай акупацыі ўдалося там падмазаць, там падкупіць, а ці ў адным месцы дык і проста звычайна папрасіць, і ўсё-ж, урэшце, удалося цёпленькае местачка пры гарадзкім гандлёвым прадпрыемстве знайсьці. Ня тое каб ён быў гандляром. О, не! Але ўсё-ж, як кажуць, дзе п'юць, там і льюць. Ці-ж чалавек ня мог скарыстаць хоць з маленькага карытца? Няўжо-ж меў каля крамаў, як іншыя, у чэргах гадзінамі й днямі тырчаць? Трэба-ж было й есьці, й апранацца. Дык і шмат зручней было пры гарадзкой бальшавіцкай гандлёвай фірме працаваць. Там, як ужо прынялося, усё было «па блату». Ты некаму, дык і нехта табе. Так яно й вялося зьверху аж у самы ніз. Праўда, трэба было мець зыркія вочы й надта-ж чульлівыя вушы, каб дзе не праваліцца. Але-ж вочы й вушы ў Сьцервіна былі ледзь не падвойныя, калі гаварыць пра практыку, набітую руку. Дык і йшло ўсё гладзенька, як па маселцу...
Ажно тут новая перамена - немцы. Зноў спатрэбіліся ўсе інтэлектуальна-вынаходніцкія здольнасьці. Ды тут і не так проста. Вайна-ж трывала. Хто ведае, хто там каго зможа, пераможа, чым тое ўсё кончыцца. Чакаць мо на цішэйшае даўжэй давядзецца, й неяк не хацелася ўсяго на адну карту стаўляць... А як-жа тут без «карыта»? Нейкі час давялося сядзець, як той мышы пад мятлой, прыглядацца, сачыць, што іншыя робяць, варажыць. Бачыў, як усялякая гарадзкая басота, польская ў найбольшай меры, у паліцыю кінулася. Сачыў, як нажывалася. Дык што-ж там і варажыць доўга. Трэба-ж наважыцца, каб запозна ня было. Любіў-жа ўладу. А хто-ж вайной мог мець уладу, калі ня той, што зброю трымаў? Дый ня там - на фронце, але тут - ззаду, дзе было крышку выгадней, зацішней, большыя, так сказаць, відокі на нажыву.
Доўга не надумваўся. Пакаштаваў-жа вунь некалі ваеншчыны яшчэ пад польскай акупацыяй. Можа-б, тут так і знайсьці тое «карыта»... Іншыя там беларускім патрыятызмам, нацыяналізмам загарэліся, у адміністрацыю, школьніцтва кінуліся. Гэта ўсё не для Сьцервіна было. Якое-ж там «карыта»?
Ясна, цяпер пастараўся ўсюды самым чыстым і адданым беларусам фігураваць. Трэба-ж было лезьці. Дык і ўлез на кароткатэрміновыя афіцэрскія курсы й нядрэнна скончыў. А пасьля ўжо й да «карыта» бліжэй.
Эх, і «карыта»-ж было гэта! Не абы якое! Тут ужо трэба было неяк зь нямецкімі ўладамі, пераважна з жандармэрыяй камбінаваць. Дык і што-ж там такога... Ці-ж першы раз даводзілася даносіць на тых, што на дарозе стаялі, у ласку ўбівацца, падкупліваць? Як на тое шчасьце, надта-ж разумны чалавек быў камандантам нямецкай паліцыі. Добра разумеў такіх людзей, як Сьцервін. Што было да гэтага лейтананта, што пры ім пацярпела пад мянушкаю камуністаў колькі нявінных беларускіх патрыётаў, што разбагацеў немец - усё бачыў. Здабыўшы месца каманданта гарадзкой раённай паліцыі, пачаў жыраваць і сам Сьцервін. Тут жа й яўрэяў можна было выкарыстоўваць і над сялянамі ўволю пазьдзекавацца, асабліва-ж дзе ў акцыю супраць бальшавіцкай партызанкі паехаўшы. І піць-жа было, хоць ты, казаў той, заліся. Не шкадаваў Сьцервін ані сабе, ані тым, што памагалі яму да ўлады далезьці. Пажыў, казаў той, па-людзку.
Калі-б было ў Сьцервіна нейкае сумленьне, можа, варта было-б пачаць гаварыць аб ім. Адылі гэта быў бы пусты гук.
Калі мы кагадзе заўважылі, што Сьцервін быў фарсісты, франтаваты, дык мусім дадаць, што ў яго абедзьве якасьці гэтыя вязалася вузка й цесна з заўсёдным паляваньнем на прыгожы род. Ці аднае-ж дзяўчыны ласкаў удалося пакаштаваць Сьцервіну на працягу свайго бурненькага жыцьця! Хто-ж іх і пералічыць. Ды мо ня зусім і ласкамі яны часамі былі. Бывала, што й змушаць прыходзілася, асабліва-ж калі ўлада была ягоная. Бывалі дзяўчаты, аб якіх Сьцервін і забыўся - пералётны момант прыемнасьці, дый толькі. Бывалі й жанчыны. Усё тое зацерлася, от так выкарысталася ды і ў нябыт адыйшло. Адно сваёй сяброўкі школьнай, у якую калісьці, як казалі, утрэскаўся па вушы, ніяк забыцца ня мог. Ня хінулася да яго дзяўчына, дый годзе. Колькі-ж быў налазіўся, нацягаўся за ёю, грошы страціў, намаганьняў рабіў. Рыба ніяк не клявала.
Можа-б, што было, каб паабяцаў жанімства. Але ня меў-жа такіх шляхотных намераў. Заўсёды трымаўся тае аксіёмы, хто ведае калі й кім яму ў вушы ўложанае: «Усіх дзевак не здабудзеш, але старацца трэба». Дык і стараўся. Ды нічога-ж ня выходзіла. І Сьцервін быў злы. Як-жа, яго, такога прыгожага (а гэткім заўсёды сябе лічыў), і проста так, як нейкую кузурку, пад нагу, ці як тую анучу - набок? Гэтага-ж ён не даруе. Эх, не даруе! Ня будзе-ж ён называцца Сьцервіным, калі тое вось так люзам пусьціць.
Доўга чакаў. Ня было магчымасьцяў, дый абставіны ня тыя. Бывалі моманты, што й ня верыў, што некалі наагул давядзецца свой намер ужыцьцёвіць. Ажно як камандантам паліцыі стаўся, ідэя ў галаве нарадзілася. Праўда, жанчына тая даўно замужам была, хлопчыка чатырохгадовага мела. Як-жа тут? Ды шчэ й муж на адказным становішчы ў адміністрацыі служыць. Яно-ж сабе хоць і ў беларускай, хоць і не на такой ужо высокай пасадзе, але-ж чалавек быў іншымі шанаваны, давер меў, ведамы беларускі патрыёт.
Самае горшае, што жанчына як наўмысьля ўвесь час пад носам была, Сьцервіна дражніла. Дый яшчэ больш расьцьвіла, папрыгажэла. На яго-ж цяпер і зусім ужо ўвагі ніякай не зьвяртала, хоць і ці не найбольшым начальнікам у гарадку быў. Эх, як-жа тут дараваць. Гнаілася старая рана, й сьвярбелі рукі, што трымалі стырно лякальнае ўлады. Часьцей і часьцей усё мяркаваў Сьцервін, як, калі й якім чынам...
Хто ведае, што магло-б яшчэ быць, калі-б не камандант нямецкае жандармэрыі. Той дык як зь неба быў пасланы. Можа-б, ён і ня прыдаўся так для собскіх мэтаў Сьцервіна, калі-б ня факт, што немец быў бязьдзетны й што ягоная жывоцістая немка няздольная была малых у сямейку прыводзіць. Муж быў вельмі тым незадаволены, але й ня было рады.
Адно пасьля таго, калі нямецкі камандант раз на вуліцы ўбачыў прыгожага сінявокага сьветлавалосага сынка той жанчыны, на якую ад маладосьці вастрыў зубы Сьцервін, калі спытаўся, чый гэта быў хлопчык, адно тады прыйшла ў галаву лейтананта сьветлая думка.
- Якое-ж бы гэта было шчасьце, каб я такога меў, - гаварыў немец, гледзячы на малога хлапчука, што праходзіў з маткай па вуліцы.
Сьцервін часьценька выпіваў зь немцам, гаварыў яму «ты», адным словам, быў блізкім чалавекам. Немец быў у пажылых гадах, на вайну папаўся не з сваёй волі й, пэўна-ж, каб ня гэтая завіруха, дык і ў паліцыі даўно ня служыў-бы, а спакойна сядзеў-бы на пэнсіі, пакурваў люльку ды смактаў-бы з куфля хмельнае піва ды мо таксама, як і цяпер, наракаў, што жонка сям'і не памножыла.
- А гэтага вы не хацелі-б часам за сына мець? - паспрабаваў адважна, кіўнуўшы ў бок малога, Сьцервін.
Немец адразу ня ведаў, што сказаць, і памаўчаў, доўга пазіраючы то на свайго субяседніка, то на дзіця з маткаю, што ўжо павярталі за рог дому.
- Гм... чаму-ж бы не. Прыгожае дзіця. Зусім рыхтык як немец.
Ізноў памаўчалі. Сядзелі абодва на верандзе дома, дзе мясьцілася паліцыя.
- Можа-б, як давялося зрабіць... - быццам так, ад нехаця кінуў Сьцервін.
- Матка-ж ягоная. Што зь ёй? Што з бацькам? - быццам пытаючы самога сябе, спахапіўся немец.
- Што-ж матка... можна-б як-небудзь набок.
- Я ня ведаю. Муж ейны чалавек ведамы...
- Пакіньце справу мне, а я ўжо так неяк нешта прыдумаю, - запэўніў Сьцервін.
Немец доўга і ўважна прыглядаўся да падпітага таварыша. Нарэшце твар ягоны паясьнеў, і выраз поўнага зразуменьня; а мо ўжо і ўяўленьня шчаслівай будучай сямейкі адбіўся на абліччы. На твары ў Сьцервіна мільганула агідная ўсьмешка, прагавіта-злосныя шэрыя вочы бліснулі полымем нянавісьці ў тым кірунку, куды пайшла жанчына, а тонкія вусны моцна сьціснулі нямецкую цыгарэту.
Муж нічога не падазраваў, калі выкліканы быў хутка пасьля гэтае размовы ў паліцыйны кабінет Сьцервіна. Давялося каманданту вочы хаваць, у твар не глядзець, але ня мог-жа, раз пачаўшы, нічым скончыць. Чалавека збаёдаць было лёгка, а ў Сьцервіна практыкі было хоць адбаўляй. Ня вельмі-ж Сьцервін пасьля браў на ўвагу й розныя выказваньні ды пагрозы сяброў зьліквідаванага, уключна аж зь нядвузначнымі пагрозамі зь іхнага боку.
Са шмат большай далікатнасьцю давялося дзейнічаць у дачыненьні да жонкі застрэленага. Колькі-ж разоў прыходзіла бедная маладая жанчына да каманданта, як горка плакала, як прасіла. Спрабаваў пасылаць яе Сьцервін да каманданта нямецкай жандармерыі, на яго віну звальваючы, але той ці ня так разумеў цэлую гульню, ці не хацеў рукі пэцкаць - адсылаў жанчыну назад да Сьцервіна.
Хадзіў камандант па кабінеце й насалоджваўся відам прыбітай горам жонкі й маткі, якая, быццам тая безабаронная, не аброслая яшчэ ў пер'е маладая птушачка, звалілася з гнязда й ня ведала, што зь ёю, бездапаможнаю, станецца. Колькі разоў запэўніваў, што мужу ейнаму ня будзе ніякага ліха, што павезьлі яго на допыты ў Менск, што ўсё будзе добра, але жанчына не давала яму супакою. Калі захацела даведацца адрас, дзе можна было знайсьці мужа ў Менску, паставіла Сьцервіна ў тупік.
Давялося нарэшце намёкамі апэраваць. Мо Сьцервін ня быў надта вынаходлівы з тымі намёкамі, мо крыху грубавата праводзіў цэлую справу. Як-жа жахнулася, зьбялела, ледзь не самлела, пакрыўджаная, калі аднойчы ягоныя, Сьцервіна, намёкі поўнасьцю яе ўпрытомнілі і калі яна ўявіла, што камандант ад яе хацеў. Лепш-бы той сцэны й не прыпамінаць, - гаварыў сабе пасьля Сьцервін. Але-ж трэба было неяк. І як-жа інакш?
Пару дзён яна не паказвалася зусім. Ужо камандант Сьцервін і надзею пачаў траціць і сумлявацца ў мэтазгоднасьці цэлага прадпрыемства. Але адно на момант. Мяркаваў, што ці ня прыйдзецца й зь ёй радыкальным спосабам, так, як з мужам, скончыць. Ня мог-жа затрымацца на паўдарозе. Немец чакаў на дзіця. Аж на грудзях палягчэла, калі на трэці дзень, апусьціўшы вочы, сама, бяз хлопчыка, яна прыйшла. Тады ўявіў сабе камандант, як моцна гэта прыгожая істота мусіла кахаць свайго мужа, што для ратунку яго, пасьля доўгіх і цяжкіх змаганьняў, непраспаных начэй (гэта й на пахудзелым і збляднелым твары відаць было), згадзілася гонарам сваім ахвяраваць. Дзесьці ў натуры ў Сьцервіна зьявілася нешта ў выглядзе спачуваньня. Адылі адно на момант, бо зараз-жа ў памяці адрадзіўся той бесцырымонны спосаб, якім яна некалі, яшчэ дзеўкай будучы, пазбылася яго ды пасьля ён быццам і не існаваў для яе. Стары чарвячок злосьці й нянавісьці, прагнасьці помсты зноў заварушыўся пад грудзьмі.
Не мог і цяпер Сьцервін не заўважыць няскрыванай пагарды, што сьвяцілася ў прамяніста-блакітных вачох. Найбольш і калолі яго тыя вочы. Яны разам вабілі й зьдзекаваліся зь яго, прыцягвалі й мучылі, чаравалі й сьмяяліся зь ягонай нікчэмнасьці.
Не пайшло яно ўсё так, як плянаваў Сьцервін. Асноўнае - памыліўся камандант, калі лічыў, што гэта годная жанчына з крыштальна чыстым сэрцам, непераможна-ўзлётнаю душою, незапэцканым сумленьнем, высокай маральнасьцю наважыла ахвяравацца сваім гонарам, аддацца Сьцервіну фізычна, навет і для ратунку мужа. І цэлае шчасьце, што ў пару спасьцярогся, а то магла-б зарэзаць. Гэтак трымаючы ўжо яе ў абдымках ды розумам і чуцьцём падрыхтаваўшыся да кульмінацыйнай насалоды, спасьцярог Сьцервіна хуткі рух, і ў парў заўважыў сталь нажа ў ейнай правай руцэ. Вырваўшы з рукі нож, моцна разгарачаны, амаль ня помніў камандант, як сьціснуліся кляшчамі ягоныя пальцы вакол мяккай, быццам лебядзінай, шыі... Апамятаўся адно, як нехта пастукаў у дзьверы.
Пробаваў супакойваць сябе пасьля Сьцервін, даводзячы, што помста прыйшла, што мэту асягнуў, што аддаў дзіця немцу, што ўзмоцніў сваю пазыцыю й лішні барыш здабыў. Ды нешта й ня тое было. Птушачка зарана выскачыла з рук. Добра адчуваў, што ў параўнаньні з задушанай жанчынай, якую не ўдалося згвалціць, ён быў адно малым, нікчэмным, брудным, запэцканым у чужую кроў чарвяком.
Часамі й пабойваўся помсты за той вялікі злачын. Хоць здавалася, што ані муж, ані жонка ня мелі навокал сваякоў, усё-ж былі пагрозы з боку мясцовага беларускага актыву, а мо дзе якое вока й сачыла. Стараўся ад гэтага часу ўважна прыглядацца й прыслухоўвацца. Асабліва цяпер, ужо на парозе пераходу ў зусім іншы, заходні сьвет, пад іншую ўладу, якая, пэўна-ж, будзе шукаць злачынцаў і караць іх, Сьцервін быў моцна ўстрывожаны. А злачынстваў тых зрабіў шмат - і супраць жыдоў, і палякаў, і найбольш супраць беларусаў, пераважна сялян. Дык і было чаго баяцца. Не дарма-ж слухаў вушамі й стараўся абнюхваць носам.
Ідучы на чале адзьдзелу дэзэртыраў па дарозе на фронт у Асбах, Сьцервін не сягаў зрокам на свой жыцьцёвы шлях. Думаў тое-сёе пра цяперашняе. Дый думаць было цяжкавата. Так, як і шмат іншых афіцэраў, ён быў амаль пэўны, што раней ці пазьней прыйдзецца апынуцца на другім баку, а там ужо давядзецца носам на ўсе бакі пачмыхаць, пашохаць, паглядзець, разьведаць. Мо й там дзе якое «карыта» будзе, калі ўдасца, калі грахоў ня прыпомняць. Дый «карыта»-ж мо будзе ня зусім такое, як у Беларусі. Хто-ж яго ведае...
Задатак-жа нейкі ў яго пры сабе ёсьць. Вось, успомніўшы аб задатку, гэтым жалезным капітале, былы камандант аж крыху павесялеў. Як-жа хваліў сябе цяпер за мудрасьць і далёказорнасьць: у гарачы час, калі эвакуіраваўся з Бацькаўшчыны, стукнула яму ў галаву ідэя жменьку ці другую залатых манетаў паўшываць у розныя месцы мундзіру, улучна з тым самым бясьпечным месцам.. Адно-ж уцеха ўцехай, але каб хаця капітал як захаваць, каб вось неяк чэрці не знайшлі. Хто яго ведае, як там будзе з тым пераходам. Трэба будзе старацца, камбінаваць.
Гэтак Сьцервін, вядучы калёну, найбольш цяпер і думаў аб тым капітале. Пару разоў для пэўнасьці й рукамі там-сям па швах і па гузіках памацаў, улучна аж і з тым найбольш бясьпечным месцам. Ажно весялей неяк зрабілася.
«Ужо калі-б на тым баку дзе й давялося цяжкавата, дык, можа, пры дапамозе жменькі гэтых манетаў удасца дарогу як-небудзь прачысьціць. Людзі-ж нідзе ня без грахоў. Можна намовіць, перакупіць. Хто-ж мог бы на мікалаеўскія не паахвоціцца?» - разважаў былы камандант.
Прыходзіла часамі на думку Сьцервіну й ягоная сям'я: жонка й двое дзетак. Ня было часу забраць іх з сабою, уцякаючы, так горача было. Што-ж зробіш... Нельга было прыхінуць сям'і, дык хаця самому трэба было ратавацца. Ня мог-жа заставацца на пэўную сьмерць. І не вінаваціў сябе за тое. Ды наагул калі-небудзь і пры большых «справах» ці вінаваціў сябе ён? Усё-ж рабілася для палепшаньня будучыні. Дык і навошта было гуляць нейкімі апраўданьнямі? Ці-ж то ён устанавіў правы жыцьця? Жыцьцё-ж, паводле Сьцервіна, гэта былі джунглі, дзе мацнейшыя й хітрэйшыя заўсёды былі наверсе, а слабейшыя й пакрыўджаныя крычалі аб праве, праўдзе й іншых драбніцах. Бяда была ў тым, што жаўнеры ня ведалі гэтага прыродна-жыцьцёвага права, што палягалі на сумленьні, справядлівасьці, гарэлі нейкім патрыятызмам, верай у Бога ці яшчэ чым.
«Цьфу на гэта ўсё! То было для іншых, а не для яго, Сьцервіна, што рана пазнаў асноўную жыцьцёвую праўду. Ведаў, што ў жыцьці, асабліва дзеля большых здабыткаў, ці нат для собскага ратунку ў выпадку небясьпекі, ахвяры трэба было несьці. Дык і што-ж такое, калі ён тут у ахвяру прынёс сям'ю сваю? Выхаду-ж ня было. Ня мог-жа з сабою забраць. Калі-б дзеля сям'і застаўся, дык усе разам пацярпелі-б - у гэтым не магло быць сумлеву. Дык і чорт яе там з бабай - другая будзе. Падумаеш, баба! Крышку шкада было дзетак, дзяўчынкі й хлопчыка. Пэўна, бальшавікі іх зьліквідуюць. Але як-жа йнакш льга было...»
Ад гэткага разважаньня ў думках Сьцервін зноў перакінуўся да цяперашняй сытуацыі, і няпэўнасьць пачала закрадацца ў яго сьведамасьць.
«А што, калі знойдзецца такі адзін ці два, што на другім баку данясуць, пастараюцца ўсе ягоныя мінулыя грашкі прыпомніць? Нямала ёсьць ворагаў. І тут у дывізіі, хаць і, здавалася, што не заўважыў нікога, - хто-ж яго там ведае... Мала што можа здарыцца? І хіба-ж калі навет дзе хто й быў, што трымаў яго на воку, дык ці-ж ён вылезе цяпер наверх? Гэта там, ужо на другі бок дастаўшыся, трэба будзе ўважней прыглядацца. Ужо калі што дзе вылезе, пакажацца, пастараецца паклікаць яго да адказнасьці ці на нейкі суд перад нейкай уладай (а ўлада-ж там, як-бы яна ні выглядала ці называлася, усё-ж будзе), дык, пэўна-ж, - на другім баку. Але, што-ж меў цяпер рабіць, каб гэтаму запабегчы? Нічога. Зробленага - ня вернеш. Трэба падрыхтавацца на найгоршае, а там ужо няхай будзе, што будзе, што мае быць. Добра вось, што яшчэ жменьку гэтых залаценькіх неяк захаваў. Мо на помач прыйдуць. Дый калі-ж не яны, у выпадку няшчасьця, дык хто-ж тады мае памагчы? Трэба сьцерагчы й хаваць іх, быццам сваё вока. Можа, у іх будзе пачатак і канец ягоных непрадугледжаных цяжкасьцяў? Абавязкова, абавязкова трэба дапільнаваць, каб не адабралі. Гэта-ж, можа, апошні ратунак».
Гэтак Сьцервін, заглыбіўшыся ў свае думкі, валачыўся з правага боку на чале калёны. Ад некаторага часу крыху звольніў кроку і, маршыруючы амаль на ўзроўні сярэдзіны групы, адным вухам падслухоўваў, як нешта ўсё вурчаў свайму сябру той канюх, якога прыпадкова залічылі ў лік дэзэртыраў і паслалі зь імі на фронт. Не падабаўся Сьцервіну хлопец. «Хто яго ведае чаму? - думаў сабе. - Можа, ён што пра мяне ведае? Чаго так уважна колькі разоў да мяне прыглядаўся? Навет і тады, калі яго арыштавалі за лішні выстралены патрон і калі Мураўёў ужо надвечар выклікаў з бункера, калі ўсе афіцэры стаялі каля бараку, дык надта-ж неяк дзіўна быў уталопіўся ў мяне. Няўжо-ж мяне знае? Ня можа быць. Хлопец, здаецца, зусім незнаёмы. Каб ведаў, каб быў пэўны, дык, можа-б, дзе тут пры фронце як-небудзь набок яго ўдалося? І чаму ён мне не падабаецца? Мо таму, што заголасна заўсёды выказваецца са сваім патрыятызмам? Гэта-ж і ад Рэшатава пару разоў пра яго й пра ягонага, сябру чуў. А патрыёты - асабліва цяперашнія, беларускія - гэта-ж вар'яты. Яны там за нешта ўзьнёслае, уяўленае, няіснуючае стаяць, дык і гатовы добраму, практычнаму, такому, як ён, чалавеку крыўды прынесьці».
Сьцервін уважней наставіў вуха й стараўся слухаць, што гаварыў канюх. Той колькі разоў пазіраў на яго і, відаць, нешта хацеў сказаць.
- Спадар лейтанант, - нарэшце асьмеліўся, гаворачы чысьценька па-беларуску.
- Ну, что?
- Пусьціце мяне назад у вабоз. Мяне-ж памылкова забралі.
- Как то? Да при чем здесь я? Разве я тебя забрал?
- Хоць, можа, і ня вы, а капітан той, але-ж я канюхом быў і толькі прыпадкова папаўся яму пад руку. Дый конь мой застаўся сам, даглядаць за ім няма каму. Пусьціце, спадар лейтанант.
- Если и была ошибка, то не моя, конечно. Пускать тебя назад я не имею права.
- То-ж вы цяпер камандзер. Як-жа не маеце права?
- А тебе какое дело? Разве я должен тебе докладывать о том, что делаю? - Пры гэтым Сьцервін накасавурыўся і ўжо даволі пагрозьліва зірнуў на канюха.
- Пакінь ты! - таўхануў пад бок Сымона Віктар. - Чаму ты яго просіш? Будзем во разам.
- Я-ж думаў, што мо чалавек зразумее, ажно...
Сымон ня сяньня заўважыў фарсістага афіцэра. Ня змог-бы пэўна вытлумачыць, чаму той яму так не спадабаўся з выгляду. Ня йшла гаворка аб вопратцы ці аб тых бліскучках, але найбольш - аб самім твары. Сымону здавалася, што гэта наскрозь хвальшывы чалавек. Хоць бліжэй яго й ня ведаў, назіраў адно здалёку, але-ж хто мог не спасьцерагчы ягонай празьмернай лісьлівасьці да сяброў-афіцэраў, асабліва да старэйшых камандзераў сваіх, і той абыякавасьці, штучнай адлегласьці, на якой трымаў сябе Сьцервін у дачыненьні да малодшых чынамі?
Цяпер-жа Сымон першы раз трапіў пад ягоную ўладу. Чуў раней, што быццам Сьцервін быў беларусам. Дык і чаму-ж, калі іншыя афіцэры гаварылі па-беларуску й па-ўкраінску, памінаючы ўжо толькі чыста вайсковую расейскую каманду, чаму ён - гэты францік з шэрагам залатых зубоў наперадзе, аніяк не хацеў зь ім, Сымонам, навет і цяпер гаварыць па-беларуску? Няўжо-ж ён быў аж настолькі маскаль?
«Эх, тут нешта ня тое. І цікава, чаму гэты чалавек мне так не падабаецца? Ці ня варта было-б крышку больш аб ім пранюхаць?»
- Гальт! - пачулася зь цемры наперадзе, й два ручныя ліхтарыкі з абодвух бакоў дарогі вузенькімі палоскамі сьвятла прарэзалі восеньскую цемру ды коўзалі па тварах затрыманых Сьцервіным людзей. Дарожная старожа нямецкае вайсковае паліцыі сачыла за рухам у абодвух кірунках, лавіла й затрымоўвала падазроных й дэзэртыраў.
Сьцервін падыйшоў наперад да немцаў, замяніўшыся зь імі колькімі сказамі, і малая калёна паволі рушыла наперад. Яшчэ зрабілі адзін кілямэтр. Пад узгоркам шаша павярнула дугой налева ды пасьля стужкаю выпрасталася ў кірунку Асбаха. З правага боку, ледзь заўважныя ў цемры, тырчалі густаватыя зарасьнікі. Дарога была пад сталым абстрэлам артылерыі праціўніка. Ледзь заўважны цёмны гарызонт асьветліцца водбліскам гарматных стрэлаў, да вушэй прыбяжыць сьвіст снарадаў. Гул узрываў спыняе манатонна-нуднае выцьцё асеньняга ветру. Праціўнік страляе вобмацкам, наўгад. Вось ізноў чуваць, як дзесьці за ўзгоркам зарагаталі жалезныя глоткі, і сотні кіляграмаў жалеза зь няпрыемным дэмаралізуючым енкам лятуць у кірунку малое групы дэзэртыраў. Сьцервін ня турбуецца. Яшчэ з Бацькаўшчыны, а то й з апавяданьняў ведае, што ня трэба баяцца тых снарадаў, сьвіст якіх чуеш загадзя. Сьвішчуць толькі пералётныя. Тых, што могуць у цябе трапіць або не далятуць, сьвісту ніколі не пачуеш. Дык Сьцервін і ня турбуецца. Ня тое, каб ён адважным быў. Зусім не. Ці раз дома даводзілася, не аглядаючыся, назад пяткі падмазваць, а то часамі й камбінаваць, каб дзе пад лівень агню ня трапіць. Праўда, была ў Сьцервіна адвага іншага роду: прыкладам, у селяніна самагонку адабраць ці над жыдамі пазьдзекавацца, абрабаваць дзе каго пад час «выкананьня службовых абавязкаў». Баёвой-жа адвагай не грашыў...
Колькі снарадаў загрымела шнурам побач дарогі. Вецер прынёс смурод пораху. Але што-ж такое? Дзе-ж гэта людзі? Азірнуўшыся, Сьцервін спасьцярог, што бальшыня ягоных людзей зь перапалоху пакацілася ў прыдарожную канаву. Толькі жменька, звольніўшы крок, ня ведае, што рабіць.
- Эй, там! - раве на ўсю глотку лейтанант. - Кто вам приказал прятаться? Встать сейчас же, такую вашу...! Ишь ты! Вон какие с вас, значится, вояки. Подыматься! Погодите, вы еше ничего не видели! Еще, может быть, забудете, куда и прятаться надо будет!
Не без задаволенай ухмылкі на твары параўнаў у гэны момант Сьцервін сябе, спрактыкаванага і, паводле яго-ж самога, вельмі адважнага жаўнера, з гэтым, на яго думку, палахлівым збродам дэзэртыраў. Аж выпрасталася з задаваленьня кароценькая шыя і раўней пайшлі ногі.
Перад будынкам, дзе мясьцілася каманда батальёну, падзел людзей адбыўся хутка. Усе былі накіраваныя да сваіх ротаў.
- Глядзеце, хлопцы, ня курыце й ціха гаварыце, - перасьцерагаў зьвязны падафіцэр малую групку, у якой былі Сымон і Віктар.
Групка мінула колькі цёмных хатаў, увайшла ў зарасьнікі ды, зь цяжкасьцю выцягваючы ногі зь мяккай размоклай гліны, павярнула на край лесу, дзе ледзь відаць былі абрысы нейкага будынку. Падыйшоўшы, заўважылі, што была гэта невялікая сьвятыня. Увайшлі. Вокны касьцёлу пазавешаныя былі знутры жаўнерскімі коцамі, а ў цьмякым сьвятле адзінокае сьвечкі, што гарэла ў куточку, можна было разгледзець пару дзесяткаў замурзаных, аблепленых засохлаю глінай людзей, што спалі на падлозе. За алтаром, у круглай адтуліне ў сьцяне, тырчаў кулямёт, а пры ім сядзеў чалавек. Побач, у кутку, галава статуі Маткі Боскай схавалася ў рудавата-глінястым шлеме. У куце, зьмешаныя з розным жаўнерскім хламам, туліліся касьцельныя рэчы.
- Хто тут ёсьць? Войнік! Гэта ты? - пачаў клікаць Сымон, прыпомніўшы, што тут павінна быць пару ягоных сяброў.
- Как, Спарыш? И ты здесь? Каким образом? - пачуў хлопец няпрыемны голас курносенькага Рэшатава, што ў паўдрэмцы сядзеў на прыступках аўтара.
- Я ня ведаю, гаспадзін обер-лейтанант, - зьбянтэжыўся такім спатканьнем Спарыш. Ён быў ужо крыху й падзабыўся аб існаваньні расейца, хоць прыгадваў, што ён тут. У сустрэчы ня было нечаканасьці, адно зьбянтэжанасьць. - Накіравалі мяне толькі аднаго з канюхоў. Ці гэта, можа, прыпадкова? Пашліце мяне назад, обер-лейтанант. Тут адзін не мае стрэльбы, дык я яму аддам гэту, а ў абозе маю другую.
- О, нет! - ашчэрыўся Рэшатаў. - Ты теперь с фронта не уйдешь, будешь здесь все время. Уж будем воевать вместе...
- Давайце строіцца тыя, што прыйшлі! - загадаў лейтанант Калмыкоў. Старшына Налепа ўзяўся за ўпарадкаваньне новапрыбылай групы.
- Зараз пойдзеце ў вакопы, дзе маеце прасядзець у абароне па дваццаць чатыры гадзіны, - тлумачыў Калмыкоў. - Глядзеце, каб ніхто не пакідаў пазыцыяў без загаду.
Калмыкоў даў кароткую інфармацыю аб баёвой сытуацыі й распалажэньні роты. Трынаццаць чалавек, прызапасіўшыся амуніцыяй, пакінулі касьцёл. Прайшоўшы прыблізна дзьвесьце мэтраў, спыніліся на самым бугру ўзгорка. Перад імі на захадзе адкрылася даліна. Пры млявым сьвятле месяцавага сярпа Сымон заўважыў у цемры будынкі горада Альткірха. Прыблізна адлеглая на пяцьсот мэтраў на захад, цьмяна вызначалася стужка шашы, што бегла да пярэдніх вакопаў батальёна Мураўёва. Бліжэй у гэты бок ледзь можна было заўважыць крывулю прасёлачнай дарогі. Бугор, на якім затрымалася група, быў даволі абрывісты; пэўна, цяжка было-б узьлезьці на яго танкам праціўніка. Гэтулькі спасьцерагло маласпрактыкаванае ў вайсковай тапаграфіі вока канюха Сымона. Зігзагаватая глыбокая канава, аж па калені напоўненая вадой, была адным з перадавых вакопаў.
- Хлопцы, вылазьце! Зьмена прыйшла! - гаркнуў зьвязовы.
Паволі, зь вялікай цяжкасьцю выцягваючы з глінястае калатушкі ногі, пачалі вылазіць з ямы запэцканыя з ног да галавы цёмныя фігуры.
- Але-ж вы й абляпіліся! Чаго тут і баяцца: вас і супрацьпанцырны не ўзяў-бы! - здабыўся адзін з прыбылых на жарт.
- Скалі, скалі зубы. Пабачыш, як табе стане весела, тут пасядзеўшы, - агрызнуўся нехта з папярэдняй зьмены.
- Колькі чалавек прывёў? - пачуўся голас дружыновага Лакусты.
- Трынаццаць.
- Хто з вас знае панцырфаўст?
- Я, - пахваліўся Ўладзік.
- І я, - далучыўся Сымон.
- Ідзеце там колькі крокаў проста наперад. Там у бункеры сядзяць трое з гэтым «шрэкамі» - зьмяніце іх. Хто трэці? Давайце хутка, не марудзіць! Чаго стоўпіліся так у кучу? Што, вы на кірмашы, думаеце? Хочаце, каб вас мінай узнагародзілі? Давайце, хто там яшчэ, - пяць чалавек ідзеце налева. Завядзі іх, Пісаронак, пакажы!
Сымон, Уладзік і трэці, ім незнаёмы, накіраваліся наперад. З бункеру вылязьлі Войнік, Панумарэнка й Бабрыцкі. Ногі ўлезьлі аж па калені ў глінястую калатушку. Упоцемку хлопцы абмацалі ў сьценах бункеру даўгаватыя полкі, высланыя ўжо вільготнай саломай. Два Сымонавы таварышы палезлі на тыя полкі спаць, а канюх, узяўшы з сабою панцырфаўст, што называў «балдавешкай», ды «качаргу», падняўся па выразаных прыступках на перадавы назіральны пункт, каб трымаць варту. Толькі цяпер прыгадаў, што дзесь па дарозе згубіўся вызначаны, мабыць, у другі вакоп Віктар Караткевіч.
- Але-ж цяля, - бурчаў пад носам Сымон. - Яго, як тое дзіця, за ручку вадзі. Чаму-ж нам цяпер якраз собіла разьдзяліцца, у вабліччы найбольшай мо небясьпекі...
Зольная васеньняя эльзаская ноч дыхала хуткабежнымі нізкімі хмарамі, хлістала густым і назойлівым, праймаючым аж да касьцей дробненькім дожджыкам, там-сям шпурляла й тузалася мінамі й снарадамі. Людзі зяблі й дрыжэлі, ляскалі зубамі, мясіліся ў жыдзенькім гліняным цесьце, адхуквалі й церлі пасінелыя рукі; трасучыся ад золі, туліліся да акалелых і насычаных вадою сьценаў вакопаў, абрасталі рудаватаю глінаю. Людзі, як краты. Краты ў гліне.
Сымон Спарыш прыліп да пярэдняе сьцяны вакопу. Дрыжыкі пачыналіся зьнізу, ад мокрых нагавіцаў і шкарпэтак. Хваляю прабягалі па сьпіне й канчаліся на пасінелых ад сьцюжы вуснах. Цяжка было трымаць паднятымі алавяныя павекі. Мала памагаў настаўлены тонкі каўнер мундзіра. Маскавальная палатка крышку ратавала ад дажджу, але ня грэла. Навокал былі дзіч і пустка. Хмары, дождж і гліна. Золь і гліна. Зямля й цемра.
Сымон амаль ня здольны быў думаць. Здавалася, што пад халодным шлемам празяблі мазгі. Толькі нудны й жаласны вецер сьвістаў каля шлему, паўзучы нізенька над самымі грудамі ральлі. Над вакопамі мільганула нейкая цёмная шыракакрылая зьява і, пакруціўшыся, шыбнула зь ветрам у кірунку лесу. Здалося, што груган.
- Цьфу на цябе! - злаваўся былы канюх. - На нядобрае ты, гад, мусіць, варожыш.
У галаве пашарпанымі абрывамі, малазьвязанымі вобразамі перасоўваліся міражы: ці гэта быў брэд. Не, мусіць не. Чалавек быў у тым стане, калі ані ня сьпіць, ані ня жыве сьведама. Мусіць, і мазгі былі празябшыя, здранцвелыя, акалелыя.
Першаы міраж: міска стравы. Тлустай, сытнай, гарачай. Абавязкова гарачай, хоць мо й ня так тлустай. Ах, якое то было-б багаслаўленьне для прысохлага да сьпіны жывата, для прагнучага цяпла арганізму. І няхай бы хто папробаваў тады сказаць Сымону, што ёсьць на сьвеце лепшыя дабрадзействы за тлустую, сытную, гарачую міску стравы. Нічога ня было. Была адно цемра, золь, быў галодны празяблы Сымон, і ў ягоным уяўленьні - гарачая міска стравы.
Дзе гэта апошні раз давялося былому кадэту-канюху спажываць такі ўяўлены прысмак? Хіба-ж ня была гэта тая густая нямецкая гарохавая зупа ды ўжо й, пэўна-ж, ня рэдзенькія крупы са смярдзючай канінай. Не. Гэта было хіба шмат раней. Так. Напэўна, раней. Здаецца, так нядаўна - усяго чатыры ці пяць месяцаў таму назад, а з другога боку - цэлая вечнасьць. Гэта было ўдома, яшчэ на Бацькаўшчыне, у бацькавай хаце, калі прыехаў зь Вільні...
Другое трызненьне - абед у сялянскай хаце. З-за шырокага дубовага падоўжанага стала далятае звон алюмініевых лыжак аб гліняныя міскі. Сямейка, аблакаціўшыся, нахіліўшыся над міскамі, заядла сёрбае. Няма часу. На полі чакае жніво, а то й малацьба. Мала хто гаворыць. Толькі кот мяўкае, круціцца й трэцца каля ног пад сталом, назірае, дзе й як падпільнаваць кусочак леташняй, пахучай, на дробненькую мязгу пацёртай у зупе сьвініны.
- Кастусь, не разьлівай на кашулю, разінька ты, - перасьцерагае й навучае бацька.
Кастусь - самы малодшы. Ён яшчэ не ўмее добра валодаць лыжкаю. Пакуль пад'есьць - залье ўвесь перад сіняй кужэльнай кашулі. На сьцяне паволі, мераючы хвіліны, цыкае-такае вага вялікага, пазалочанага, прывезенага некалі бацькам з Петраграду, гадзіньніка. Вось захрыпелі спружыны, адхінуўся далёка назад мядзяны малаточак.
- Бум!
- Раз, - чуецца дзіцячы голас з-за стала.
- Бум!
- Два.
- Чуем безь цябе. Глядзі ўжо, куды лыжку нясеш, разінька, - ізноў ня вытрымаў бацька.
Як прыемна й утульна было ў роднай хаце, хоць і беднай, але-ж сваёй. Дзе-ж яны падзеліся - родныя, дарагія, незаменныя? Ці зьмёў іх ужо з паверхні зямлі нячысьцік з усходу? Госпадзі, Валадар Усемагутны! Ці-ж пры падзеле долі на гаротнай зямельцы гэтай ня выпала ў Цябе трохі больш дабра беларусу? Чаму й за што так цяжка караеш?
Пасінелыя вусны шэпчуць, ледзь варушачыся ў цемры...
Уяўленьне зноў вяртае вобраз бацькі - хваравітага, спрацаванага, згорбленага горам і несканчонай жыцьцёвай злыбядой. Зморшчаны ласкавы твар. Блакітныя спачувальныя вочы. І словы:
- Ідзі-ж, сынок, калі ты ўжо так пастанавіў, але помні, што сам сабе мусіш раду даваць. Я больш ня ў сілах. Каб во не бяда гэта й не вайна, дык, можа-б, як і памог, а так...
І ў гэны момант, здаецца, няма між бацькам і сынам адлегласьці.
Голас зноў абрываецца. Ён- зусім нярэальны. Ці й сапраўды калі такі быў? Усё-ж ужо нярэальнае, навет жыцьцё самое. Яно - жахлівае, беспрасьветнае...
Але-ж не. Некалі ня было для Сымона ані гэтай эльзаскай калатушкі-гліны, ані чужой золі, ні выючага ветру. Была сям'я, цяпло, утульнасьць, бацькоўскае й мацярынскае каханьне й клопаты. Было роднае цёплае гняздзечка, крыльле, што ахоўвала, вусны, што сьпявалі й цешылі, грудзі, што тулілі, сэрца, што білася любоўю... Былі штодзённыя дробныя клопаты, звычайная будзёншчына ў сваёй сямейцы. Усё гэта, такое далёкае, непаўторнае, цяпер адыйшло ў нябыт...
Трэці міраж: на Росах ледзь стаіць ужо пахілены, збуцьвелы, падгнілы драўляны крыж. На ім пагода амаль зьлізала чорны надпіс. На зусім аселую, амаль зраўнаную з навакольнай зямлёй магілку дрыжачая юнацкая рука стаўляе запаленую сьвечку. Вецер гасіць яе. Далонь ахутвае слабое полымя. Заплылыя сьлязамі вочы яшчэ раз поўзаюць па тым зьлізаным на крыжы надпісе, каб упэўніцца, што яна тут, а ня ў іншым месцы... Дарагая, незаменная, адзіная... Хоць адзін сын знайшоў сюды сьцяжыну, каб адведаць, успомніць. Чаму-ж ліхі лёс не дазволіў легчы табе ў роднай вёсцы, каб адведвалі дзеткі, каб штодзень зрок іхны шукаў зводдаль месца твайго супачынку?
Калісьці даўно-даўненька, здаецца, назад цэлыя стагодзьдзі таму, было гэта. Сымону гадоў ці ня дзесяць тады мінула. Вунь памагаў ужо матцы зь сярпом пры загоне перасьпелага жыта. Трэба-ж чым хутчэй. Суседзі, у якіх стае рук да працы, даўно пажалі. Памагае й самая старэйшая замужняя сястра. Рэжуць вострыя сярпы таўстыя сьцёблы, й паволі пляцецца гутарка.
- Эх, Божа-ж мой, Божа, - уздыхае, выпрастаўшы сьпіну й навокал пазіраючы, маці, - працуеш, працуеш век, а памрэш, дык ці ўспомніць хаця хто...
- Мама, мамачка даражэнькая... каб ты толькі ведала...
Але гэтых апошніх слоў ня чуваць было тады на жытнішчы. Іх цяпер заглушае жаласлівы вецер на чужой эльзаскай зямлі.
Ад самай першай сутычкі з французамі, ад часу заняцьця пазыцыяў на фронце, перабежкі людзей да праціўніка прадаўжаюцца. Пераходзяць найчасьцей малымі групамі - па тры-чатыры. Камандзеры бачаць, як таюць шэрагі, як убываюць людзі. Рапарты аб перабежках падаюцца ўверх позна - каб адцягнуць, утаіць. Афіцэры бачаць, што мараль войска нізкая. Адной з прычынаў зьяўляецца нізкаякаснае й нярэгулярнае харчаваньне. І чаго-ж вартая ў баі армія, якая навет на сталым адрэзку фронту, пры добрых магчымасьцях даставаў, ня можа наладзіць нармальнага харчаваньня?
Няма сумлеву, што праціўнік ад перабежчыкаў ведае колькасьць, якасьць, твар, баявую маральнасьць і распалажэньне ўсіх адзінак на гэтым баку. Ён ужо добра зарыентаваны, што тут адно павуціная заслона, прайсьці празь якую ня будзе ніякіх цяжкасьцяў. Ведае, пэўна-ж, і тое, што беларусы ня маюць намеру бараніць чужой нявольніцкай імпэрыі. Праціўнік, як відаць, спыніўся адно для перадышкі, каб падцягнуць запасы амуніцыі, харчоў, людзей. Тое з трыццатай дывізіі, што само не адпаўзе добраахвотна на той бок ды пакуль што трымаецца ў цэласьці, жыве на пазычаным часе.
Галодныя жаўнеры насуперак загадам зьверху лазяць па гаспадарскіх падвалах, забіраюць усё, што пападаецца пад руку зь еміны. Іншыя, забываючыся, заліваюцца віном. Ці адзін ужо дастаў за гэта кулю ў лоб ад немцаў. Але галодных не накорміш загадамі, забаронамі, не пашлеш у вакоп бараніць свае пятлі...
Камандзеры батальёну Мураўёва, прынамсі, тыя, што стараюцца бачыць і думаць, ведаюць, што штучна склееная адзінка дажывае апошнія дні. Дзеля таго думаюць яны аб ратаваньні свайго жыцьця ў недалёкай будучыні. Калі пачнецца апошні акт драмы на нямецкім баку, калі гарматнымі грымотамі адчыняцца дзьверы ў новы сьвет, трэба ўцалець пад агнём і перайсьці на другі бок - вось асноўная ідэя, што гнезьдзіцца ці ў адной галаве.
Лейтанант Сьцервін зноў паклікае на дапамогу ўсю сваю вынаходлівасьць. Што хутка фронт крахне - у яго няма сумлеву. Застаецца адно крыху прадугледзець, а пасьля - папярэдзіць выпадкі. Трэба перабрацца на той бок - гэта ўжо ясна, ведама й пастаноўлена ня сяньня. Трэба ня толькі перайсьці цэлым, але й захаваць усё сваё багацьце.
Лейтананта Башмакова - камандзера зьвяза з чацвёртай роты - Сьцервін ведаў яшчэ зь Беларусі. Разам у паліцыі доўгі час служылі. Каб яму, Сьцервіну, столькі год здаровага й шчаслівага жыцьця, колькі яны ўдвух літраў самагонкі зглумілі. Дый чаго іншага толькі ня выраблялі пад час таго глумленьня... Адным словам, гэта - «парень», зь якім шмат чаго можна было зрабіць. Дый ці першы раз рабіць прыйдзецца...
Ня трэба было Башмакову й двух слоў, каб зразумеў, у які бок кіруе Сьцервін свае аглоблі.
- Так в чем же дело, - адказаў былы чырвонаармеец, - давай, не медля...
Умовіліся на сяньня. Башмакоў мае быць дзяжурным па роце, будзе цэлы час у баёвой гатоўнасьці. Каля гадзіны адзінаццатай сустрэнуцца на перадавых пазыцыях, на левым крыле абаронных вакопаў Асбаху. Сьцервін будзе абыходзіць пазыцыі свае роты, а там ужо сустрэнуцца й гайда... Так, здаецца, проста й дасканала. Як піць даць, казаў той. Ужо раней асачылі й абмяркавалі дарогу на другі бок, найбольш праўдападобныя месцы пазыцыяў праціўніка, да якіх трэба накіравацца.
Сьцервін зацягнуў пару глыткоў штучна пэрфумаванага, пахучага, удушлівага дыму зь нямецкае цыгарэты, устаў і зірнуў на камандзера роты, што драмаў за сталом пры закуранай лямпе.
- Думаю пройтись, Иван Павловнч, - кінуў, быццам нехаця.
- Да, да, хорошо, пройдитесь, - адказаў камандзер, - проверьте, как там ребята и вообще, что где слышно. Черт подери, уже двадцать три человека из роты удрало, - церабіў галаву. - Разве они не знают?.. Да, впрочем... - махнуў вялай рукой капітан.
Сьцервін бярэ на плячо аўтамат і, не азіраючыся, выходзіць.
- Але-ж і цёмна, бляха! - кляне, спыніўшыся за дзьвярыма.
Ноч цёмная, як дзёгаць. Лейтанант пастаяў, колькі змог разгледзеўся, штосьці памяркаваў. Рука выцягнула з-пад пазухі плоскую пляшку, а вусны ўзяліся смактаць зь вялікай прагнасьцю. Цяплыня разьлілася па жываце.
Сухі вецер магутнымі крыльлямі бушаваў у цемнаце. Дзесьці ўверсе шумелі густыя клубы хмараў, калаціліся вяршыні аголеных дрэваў. Вецер церабіў выстаючую ў Сьцервіна з-пад шапкі грыўку валасоў.
Нідзе нікога ня відаць. Лейтанант пастаяў, пасьля, паволі адмераўшы крокаў трыццаць у заходнім кірунку, павярнуў налева ў бочную, вядучую на поле, вулічку. Ужо набліжалася адзінаццатая, і хто ведае, ці Башмакоў яго не чакае. Ён і ня думае паказвацца ў вакопы свае роты. Чаго? Няма дурных. «Трохі мо й занадта цёмна, але хто яго ведае. Можа, так і лепш», - мяркуе, асьцярожна ступаючы, Сьцервін.
Ззаду, здаецца, чуваць нейкія крокі. Ён спыняецца й азіраецца, але нічога не бачыць. Зрэшты, навокал-жа свае. Чаго-ж тут баяцца? Але нейкая няпэўнасьць пачала дакучаць апошнімі днямі... Ледзь ня трывога. Ніколі так раней ня было... Эх, дурнота, - махае ён у думках рукой і для пэўнасьці падцягвае ды трымае напагатоў аўтамат, каб у выпадку нечаканасьці... Туліцца бліжэй да сьцяны забудаваньняў па левым баку. Можа, так хутчэй спасьцеражэ спадарожніка. Ізноў спыняецца й чакае момант, але нічога ня відаць. «Ат, мусіць, ці не здалося мне. Дый чаго я так, як дзіця, трывожуся? Свае ж навокал...» - і ставіць смялей крокі, трымаючыся амаль самых сьцен.
Раптам нечыя рукі, быццам стальныя кляшчы, хапаюць за шыю й цягнуць за вугал хаты.
- Ах ты! У-у-у-ух! - вырываецца нечакана ў Сьцервіна, і ён напружвае ўсе сілы, каб вырвацца са стальных абдымкаў. Але напасьнік балюча крутануў назад левую руку Сьцервіна, а другой уміг ськінуў з пляча аўтамат і трымае за горла.
- Стой, гадзюка! - нянавісьцю дыша голас. - Папаўся ты нарэшце!
Ззаду хуткім трушком збліжаюцца нечыя крокі, й перад Сьцервіным вырастае рослая фігура.
- Маліся, нячысьцік, калі ў Бога верыш! - загадвае шурпаты бас. - Бо прыйшла хвіліна помсты. За ўсе крыўды, якія ты прынёс беларускаму народу, за гвалчаную матку, мужа, дзіця, за расстраляных і апаганеных...
- Пу-у... - задыхаецца і ўецца, быццам тая гадзюка ў кляшчах, Сьцервін.
Вочы ягоныя аж вылазяць з вачніц, спасьцярогшы маланкавы рух правай рукі папярэдняга напасьніка. Даўгое жыгала кантаватага штыка ўядаецца пад рэбры.
- У-у-ух!
Сьцервінавы калені гнуцца, арганізм слабее й звужаецца, паглынае ўсё навокал начны дзёгаць.
Дзьве постаці моўчкі пару хвілін стаяць над сьвежым трупам. Насок жаўнерскага чаравіка паварочвае ўверх уліплы ў балота нос.
- Ці ня лепш было-б дзе прыхаваць?
- Пэўна-ж. Але дзе?
- А вось, давай, цягнем туды, - паказвае гаспадар голасу ў бок будынку з большым падстрэшшам. - Чым-небудзь накрыем. Пакуль суд ды справа, дык і ня будуць ведаць, дзе падзеўся. Падумаюць, што ўцёк. А то нашы нявінныя хлопцы пацярпець могуць...
- Дык давай хуценька!
Адзін бярэ труп за рукі, другі за ногі й цягнуць пад іншы будынак. Палажыўшы пад самай сьцяной, воддаль ад вуліцы, бяруць, што трапляецца пад рукі - усялякі хлам - і кідаюць наверх. Штык застаецца ў грудзях.
- Здаецца, што будзе добра.
- Мабыць, ужо ня відаць, - мяркуе друті.
- Ты стой! - спасьцерагаецца першы. - Гэты-ж гад на сабе кучу золата пэўна. меў... Чаму-б не папароцца?
Момант маўчаньня.
- Можа, й праўда... Ах, - махае рукой другі, - няхай яно яму на водкуп ад чарцей у пекле будзе. Хадзем хутчэй!
Адзін падымае кінуты па дарозе каля вугла хаты Сьцервінаў аўтамат, і абое накіроўваюцца ў поле. Паволі, крадучыся, мінаюць пярэднія пазыцыі і, кіруючыся на захад, таюць у ночы.
Пасьля ўсяночнай варты, па калені ў калатушцы, Сымон быў зьменены. Вярнуўшыся ў касьцёл, крышку, што ўдалося, падсушыў, адпачыў і зноў быў накіраваны з панцырфаўстам у хату, дзе з двума іншымі мелі назіраць з акна ў падвале. Тут крышку пажывіліся. Праўда, у гаспадарскай пустой хаце не знайшлі хлеба. Тут не яны ўжо першыя былі, ды мо й не апошнія. Адно было ўволю яблыкаў і кіслага белага віна. Цэлы час паласкалі віном засохлыя горлы й закусвалі фруктамі.
Таго самага вечару, калі помста дагнала лейтананта Сьцервіна, Сымон зноў быў высланы на правы фланг у малы ненакрыты вакопчык. Зь ім пайшоў ведамы ўжо чытачу Гвардзейчык. Ніводзін не спаў, бо й спаць было цяжкавата неяк. Каля паўночы сухі вецер пачаў разганяць хмары, і зноў паказаўся серп месяца. Міны не давалі заснуць. Яны сьвісталі, чаргуючыся, па ўсёй лініі фронту. Направа ад таго месца, дзе трымалі пазыцыю Сымон і Гвардзейчык, на паўночны захад ад іх, нехта нанізваў вогненныя пацеркі на шнурочак. Рэгулярныя дугі агнявых куляў то падымаліся ўверх і лукам спадалі да зямлі, то зноў ёмка несьліся, прыгнуўшыся, здавалася, да самых чубоў недалёкіх кустоў. На дапамогу ім побач рагаталі снарады лёгкай артылерыі й мінамёты. Аб'ектам праціўніка быў мост на канале ў вёсцы Гагэнбах. Здабыўшы яго, можна зайсьці ў тыл адзьдзелам у Асбаху, адрэзаць ім дарогу водступу. З боку «трыццаткі» агонь быў слабы. Навет няшмат зарыентаваным у вайне Спарышу й Гвардзейчыку пасьля паругадзіннага назіраньня ясна было, што праціўнік здабыў аб'ект і вужакай улез у зробленую адтуліну. Пад дзень агонь перанёсься добрых пару пядзяў на ўсход.
Нядзельнае світаньне 26 лістапада загрымела сотнямі глотак францускіх гарматаў. Загарэлася доўгая дуга эльзаскага фронту. Французы згушчалі агонь на пярэдніх пазыцыях вёскі Асбаха, намацвалі бункеры й звычайныя вакопы. Снарады торгалі мяккія грудзі голага поля, крышылі дрэвы. Жвавы вецер разганяў едкі сінявы дымок пораху па-над буграмі й далінамі. Пасьля блізу гадзіннай артылерыйскай, амаль аднабочнай, кананады згусьцелі хвалі гукаў танкавай, аўтаматычнай і пяхотнай хуткастрэльнай зброі. Сухі ляскат «стэнаў» - амэрыканскіх кароценькіх скарастрэлаў - нагадваў трэск ломаных галінаў.
Цяжар галоўнага ўдару пайшоў на Асбах і направа ад Сымона, праз вёску Гагэнбах, дзе ноччу праціўнік здабыў мост на канале. З боку «трыццаткі» супраціў быў зусім слабы, амаль ніякі. Толькі на пярэдніх пазыцыях Асбаха кароткі час бражджэў «максім», але й той хутка заглох. Праціўник хутка й глыбока ўядаўся ў грудзі «трыццаткі».
Яшчэ на досьвітку, калі хваляй пасыпаліся артылерыйскія стрэлы, Сымон гаварыў Гвардзейчыку:
- Ну, братка, ці ня ёсьць ужо гэта пачатак канца?
- Так выглядае.
- Няхай там што будзе - будзе, а кішкі зноў пачынаюць марш падыгрываць. Варта было-б крышку іх заспакоіць.
Гэтак памяркаваўшы, двое сяброў палезьлі ў свае сінія торбы, званыя хлебакамі, і памалу жавалі чорны сухі хлеб, пасьля яблыкі. Нарэшце, не спяшаючыся, закурылі, увесь час пазіраючы наперад у бок праціўніка. Лагчына перад фронтам была пустая й спакойная. Яны ня спускалі вачэй з бочных і задніх вакопчыкаў, зь якіх ледзь тырчалі вяршкі шлемаў. Ззаду, крокаў сто воддаль, блізка краю лесу, тырчаў зь ямы шлем лейтананта Калмыкова, і за ім абое найбольш сачылі. Калмыкоў ад учарашняга быў на той самай пазыцыі, адкуль назіраў, каб ніхто не пакідаў прызначаных месцаў.
Ураганны агонь францускай артылерыі быў перанесены далей назад, а з боку Асбаху й з правага крыла ўжо далёка ззаду даляталі водгукі рэдкіх і кароткіх сэрыяў «стэнаў».
- Слухай, ці не пара нам вылазіць? - запытаўся ў Гвардзейчыка Сымон.
- Хто яго ведае.
- Бач, Калмыкова ўжо няма, ці ня скрыўся дзе ў лесе. Шлёмы таксама парадзелі па вакопах.
- Дык давай, вылазім.
- Падпаўзём, давай, да суседзяў налева.
- Слухайце, дзе Калмыкоў? - пыталі суседзяў Гвардзейчык і Сымон, асьцярожна аглядаючыся навокал.
- А я ня ведаю, - адказаў адзін.
- Дык чаго тады сядзець? Давайце ў лес. У лесе далучыліся да вялікай групы - каля паўсотні чалавек. Былі тут обер-лейтанант Рэшатаў, Калмыкоў, дружыновыя Лакуста, Булько, Віткоўскі й іншыя падафіцэры. Новапрыбылыя хутка даведаліся аб трапнасьці сваіх ранейшых мяркаваньняў. Праціўнік заняў вёску й абкружыў ззаду лес: завязаў мяшок, як казалі. Доказам гэтага быў трэск і грукат разнаякай зброі, перанесены далёка на поўнач за канал. Да групы цэлы час далучаліся новыя. Радзіліся, як найлепш й найбясьпечней трапіць у палон.
- Так вот, ребята, - пачаў курносенькі Рэшатаў, - желаем мы этого или нет, у нас только один остался теперь путь - это в плен. Мы окружены. Слышите стрельбу со всех сторон? Удирать нам уже некуда. Только и кранись, как всех нас перестреляют. Нужно сдаваться. Ваша судьба, конечно, лучшая, чем у нас, офицеров. Кто знает, что с нами сделают. Но вы сами знаете: я мог давно удрать, да ведь остался только для вас. Потому и остался, что вас жалко...
- Каб табе скула ў бок, як ты праўду гаворыш, ты, крывадушны маскалюга! - злосна загрымеў былы Рэшатаў канюх Спарыш.
Обер-лейтанант раней гаварыў, гледзячы больш сабе на мыскі хромавых боцікаў, чым у вочы людзям, а цяпер, пры такой нечаканай рэакцыі, ці навет, як магло яму здацца, пагрозе, яўна зьбянтэжыўся й на момант зусім зьбіўся з панталыку. Кінуў вокам перш на былога свайго канюха, пасьля на Калмыкова й рэшту людзей, быццам чакаючы ад іх слоўнай дапамогі.
З групы пачуліся галасы:
- Кінь ты, Спарыш, цяпер не пара на гэта.
- Перастань, Сымон.
- Дык чаго тады чакаць? Давайце, ідзём, - запрапанаваў адзін з групы.
- Все согласны? - пасьмялеў маскалёк і зірнуў яшчэ раз на Сымона.
- Давайце.
- А погоны нужно сорвать, я думаю, - гаварыў Калмыкоў Рэшатаву.
- Да зачем? Разве солдаты не знают или не скажут? Пущай уже, что будет - все равно.
- Давайце тады не чакаць, бо могуць па нас страляць, - перасьцярог Булько.
- Паслаць аднаго да іх. Хто тут умее крыху па-француску? Няхай ідзе й скажа, што мы тут чакаем.
- Кідаем зброю! - крычэў голас.
- Давайце сюды ў кучу. Пасы, патранташы - усё чысьценька. Не разыходзьцеся.
- Только не кричать! - супакойваў сам неспакойны Рэшатаў. - Могут услышать - они здесь близко - тогда дело плохо.
- Кто там пойдет к ним?
- Лоеў, давай ты, ты-ж крышку гаворыш...
- Давай, Лоеў!
Таго, каго называлі Лоевым, ня трэба доўга намаўляць. На хаду адкінуў пас, хлябак і накіраваўся лясной дарожкай у кірунку Асбаху.
Ськідаючы з пляча стрэльбу й пас з патранташамі ды шлём, Сымон Спарыш адчуваў, што закрывае яшчэ адзін разьдзел у сваім жыцьці. Шкадаваць ня было чаго, й перад сумленьнем ня трэба было рабіць справаздачы: сілай апранутае адкідалася набок, на ваенны сьметнік. Адно, што юнак думаў, - гэта тое, што не адкінуў-бы так лёгка зброі, калі-б змагаўся за Бацькаўшчыну. Сьвядомасьць сілы, як права, ужо даўно была асвоеная яшчэ гадамі зялёным юнаком. Для Сымона стрэльба была больш чымся прылада, якой можна было забіваць; гэта быў сымбаль прыналежнасьці да тых, якія нейкае права маюць ці мець могуць, да тых, што змагаюцца за быт і людзкія правы, а зусім не да тых, што надужваюць сілу для паняволеньня й прыгнятаньня слабейшых. Стрэльба ў Сымонавых вачах - гэта перадусім прылада абароны, адстойваньня сваіх правоў у тых месцах і абставінах, дзе лічыліся толькі з моцнымі, зброю маючымі.
Юнак стараўся мяркаваць, дзе й на якіх пазыцыях ён быў і куды пойдзе ў будучыні. Як-ніяк - знаходзіўся на парозе няволі. Ці ў няволю йдзе дабравольна ці пад прымусам - менш істотна. Сымон цешыў сябе, лепш сказаць - ашукваў сам сябе тым, што йдзе ў няволю дабравольна... Дык і стрэльбу трэба было дабравольна адкінуць.
У хуткім часе вярнуўся Лоеў. Ногі ягоныя ледзь валачылі цяжкія драўляныя клумбы, што французы далі ўзамен за чаравікі.
- Гляньце, гляньце! Ужо ўспелі пераабуць! - зьдзівіўся хтосьці з натоўпу.
- Нявузка, брат! Якія ёмкія дзеравяшкі!
- Это плохо, что они сапоги снимают, - заўважыў Рэшатаў і з жалем, развітальным поглядам кінуў на свае хромавыя боцікі.
- Давайце хутчэй! - загадаў Лоеў. - Далі мне пятнаццаць хвілін часу й папярэдзілі, што калі за гэты час не прывяду вас, то будуць страляць. Станавецеся тройкамі!
Два разы ня трэба было паўтараць. Усе сталі тройкамі й рушылі дарожкай, кіруючыся ў вёску.
- Падымайце рукі ўверх! - крыкнуў Лоеў, ідучы наперадзе й махаючы ня зусім ужо чыстай і ня надта белай насаткай.
Сьпераду, з прыдарожных кустоў, вырасла некалькі фігураў і, гарлапанячы на розныя лады незразумелай мовай, падняўшы ўверх аўтаматы, набліжаліся да калёны палонных. Адзін, старэйшы рангам, паказаў рукой, каб спыніліся.
- Афіцэры, наперад! - загадаў па-нямецку.
Успомненыя выйшлі на чало калёны.
- Ці зброі ў каго няма?
- Няма.
- Марш наперад! І не гаварыць! Рукі трымаць уверсе!
Калёну з двух бакоў абступіла больш дзесятка французаў. Некаторыя зь іх хісталіся на нагах, відаць, былі падпіўшы. Два былі апранутымі ў чорныя цывільныя штаны, у аднаго ў похве пры баку вісеў доўгі нож. Усё гэта было малое, хударлявае, мізэрнае. Між імі - тры чорныя. Як даведаліся палонныя пазьней, тут было шмат мараканцаў, сенегальцаў і іншых афрыканцаў.
Сымону зь першага пагляду не спадабаліся гэтыя «вызвольнікі». «Што-ж, - разважаў ён, ідучы, - каб хаця йшоў чалавек у палон ды да нейкага сапраўды людзкога войска. Парабак і той добрым панам ганарыцца. А тут во нейкая нявыразная плеўка, казаў той. Аж сорамна да такіх у палон ісьці. Ці-ж гэта войскам яно называцца мае права? Вунь гэны паўцывільны й паўвайсковы, а гэты во з нажом ходзіць... Цьфу ты, нячыстае! Бандыты нейкія, дый годзе. Вось каб было за што ваяваць, дык адпсяюрылі-б што называецца, паказалі-б мы ім, дзе добрае войска. Вы гэта ня думайце, што нас зброяй перамаглі...»
Найбольш балючым і паніжаючым у Сымонавым разуменьні было тое, што вось гэтыя, хто ведае адкуль пазбіраныя ў адну кучу бандыты думалі, што зброяй перамаглі й прымусілі здацца ў палон такіх рослых, дужых, але - на іх думку - баязьлівых і малавартасных жаўнераў...
Ад швайцарскае мяжы аж да паўдзённых Вагезаў 26 лістапада 1944 году прарваная была лінія нямецкае абароны. Павуціньне пяхоты, мясцамі толькі падтрыманае артылерыяй, ня выказала значнага супраціву. Адно штаб Зіглінга й рэшткі некаторых адзьдзелаў мелі час і магчымасьць адступіць. Масы беларусаў - жаўнераў трыццатае дывізіі - хлынулі ў адчыненыя французамі й амэрыканцамі дзьверы, узыйшлі на парог новага сьвету. З вакопаў і бункераў, з умацаваных будынкаў, з узгоркаў і далінаў, адусюль, дзе знайшоў іх хаўрусьніцкі агонь, па адным, меншымі й большымі групамі валакліся гэтыя новыя нявольнікі пад зброю францускіх і амэрыканскіх канвойных. Вочы іх гарэлі-сьвяціліся ад непраспаных начэй, запалыя шчокі, бледныя твары сьведчылі аб недаяданьні й вялікіх фізычных цярпеньнях. Кожны цягнуў на сваёй вопратцы па пару кілаграмаў гліны ці чорнай гразі. Шмат каго канвойныя пазбавілі чаравікаў, абулі ў танныя дзеравянкі, а то й пакінулі ў шкарпэтках ці анучах.
Група Рэшатава й Калмыкова кіравалася галоўнай вуліцай Асбаху ў бок Альткірху. Пры ўваходзе ў вёску, налева побач дарогі, францускія танкісты стараліся выцягнуць зь вязкай гразі цяжкі амэрыканскі танк «шэрман». Па абодвух баках яго вежы бялелі лёрэнскія крыжы - прынятыя дэ Голем знакі Вольнай Францыі. Вёска была перапоўненая цывільнымі й войскам. Па вуліцы ва ўсходнім кірунку паволі паўзьлі танкі й машыны. Жаўнеры, седзячы на іх зьверху, насалоджваліся хвалямі радасных галасоў і прывітаньняў жыхароў, якія падносілі ім хлеб і віно. Маладыя дзяўчаты, якіх жаўнеры трыццатай дывізіі рэдка й бачылі, кідаліся ў абдымкі да афрыканцаў, голасна сьмяяліся й дарылі іх сакавітымі пацалункамі.
Група Рэшатава са сьлімачай хуткасьцю пасоўвалася па самым краі вуліцы. Яе праводзілі крыкі, гігіканьне, лаяньне й зьдзеклівыя насьмешкі чорных афрыканцаў. Адна ці другая жанчына з натоўпу разьюшана падскоквала да калёны з кулакамі. Мужчыны кідаліся зь яўным намерам, каб ударыць каторага палоннага. Канвойным цяжка было трымаць воддаль цывільных. што раптам набраліся адвагі. Жыхары Асбаху хацелі, відаць, адпомсьціць галодным жаўнерам «трыццаткі» за тое, што адважыліся на працягу апошняга тыдня заспакойваць свой голад куском іхняга хлеба ці агародніны.
Сымон заўважыў у натоўпе жанчыну гадоў сарака з дзіцём на руках. Яна, прыглядаючыся да палонных, горка плакала. Хто-ж мог увайсьці ў тайніцы ейнага гора ў гэты дзень і час? Магчыма, што дзесь на далёкім фронце, мо на другім баку Эўропы, мела сына ці мужа ды ўяўляла, што й ён дзесь галодны, празяблы, а мо й хворы пляцецца ў ліку палонных пад чужым канвоем. А мо ўжо была ўдавой...
Адно двух- ці трохгадовае дзіця, нічога не разумеючы, чаму навокал такая вялікая суматоха, шырока расплюшчанымі нявіннымі вочкамі, толькі дзецям уласьцівым поглядам, пазірала навокал.
На заходнім баку Асбаху, зьлева, дымілі яшчэ галавешкі хаты, а ў суседняй вываленая была цэлая сьцяна. Магчыма, што якраз адгэтуль заікаўся халоджаны вадою стары бальшавіцкі «максім» пад час раньняга наступу францускіх адзьдзелаў. Далей дарога зьбягала ў лагчыну. Па абодва бакі яе валяліся снарадныя лускі, нямецкія шлемы, шапкі, патранташы. Крыху воддаль, налева й направа ў вадзе ляжала колькі пашматаных на кавалкі францускіх жаўнераў. Як давялося даведацца пазьней Сымону, французы раніцою, зусім бяз элемэнтарнай асьцярожнасьці, відаць, п'янаватыя, ішлі тут групамі ў наступ. Адзін з пярэдняе абароны батальёну Мураўёва пачаставаў іх парай панцырфаўстаў, ды, пэўна-ж, і той, ужо раней прыгаданы «максім» таксама наступоўцаў не пагладзіў.
Плетучыся паволі побач бясконцай калёны машын і танкаў, пад дзікія крыкі й насьмешкі мараканцаў, палонныя мінулі на рэчцы новапабудаваны мосьцік і накіраваліся ў вялікі двор фабрыкі пры ўваходзе ў Альткірх. У варотах двара групе загадалі спыніцца й пачалі вобыскі. Акрамя канвойных, падыходзілі да палонных і іншыя, што спыніліся з машынамі. Яны шукалі па кішэнях, выцягвалі запальнічкі, ножыкі, забіралі з рук гадзіньнікі, а некаторыя навет выкідалі ў гразь усякую непатрэбную ім дробязь. Праз увесь гэты час палонныя былі прымушаныя трымаць рукі ўверх.
Непадалёк на адкрытым джыпе сядзеў афіцэр і штосьці балбатаў у радыёперасыльны апарат. Магчыма, гэта быў карэспандэнт, а мо й афіцэр сувязі.
- Вы откудова? Вы русские? - адлажыўшы набок трубку, раптам спытаў ён па-расейску.
- Не, беларусы.
- Да всякие есть, - паправіў іншы.
- А чего же вы за Гитлера воевать пошли?
- Да мы не пошли. Он нас сам забрал.
- Да уж ожидайте, пока вам поверим, - скрывіўся афіцэр.
Адзьдзел, да якога трапіў Рэшатаў са сваёй групай, як выясьнілася, складаўся пераважна з мараканцаў. Было сярод іх шмат чорных, а таксама расейцаў, палякаў, а магчыма, што й беларусаў. Зрэшты, дзе пад час Другое Сусьветнае вайны ня было славянаў? Ваявалі яны пад усімі сьцягамі й па ўсіх тэатрах вайны.
На вялікай фабрычнай плошчы група спынілася. Пачаўся ўжо другі і яшчэ больш грунтоўны кантроль з боку канвойных. Бедны быў той, хто меў добрыя боты: хутка давялося зь імі разьвітацца. Сымон быў задаволены, што меў адно падношаныя чаравікі. Разутыя найчасьцей не атрымоўвалі нічога ўзамен. Французы, відаць, запасаліся абуткам, каб пры нагодзе было за што выпіць.
Воддаль ад новапрыбылых стаяў натоўп - сотні мо тры - раней ужо прыгнаных з трыццатай дывізіі. Сымон спасьцярог там Налепу й шмат іншых са свае роты. Афіцэры стаялі ў асобнай групе побач. Лейтанант Башмакоў ніяк не мог дапытацца, дзе згубіўся лейтанант Сьцервін. Камандзер роты Багданаў цьвердзіў, што пазаўчора каля гадзіны адзінаццатай Сьцервін сабраўся ў абход пазыцыяў і ад гэтага часу яго не бачыў. Думалі, што пазьней выясьніцца, што мо на гэты бок забадзяўся, ажно й тут няма. Чалавек як у ваду кануў. Ніхто зь іх так і не даведаўся, што сталася са Сьцервіным, а тыя, што ведалі, тым часам маўчалі.
Пасьля блізу гадзіннага чаканьня ўсіх палонных накіравалі ў горад пад канвоем мясцовае паліцыі. Прайшоўшы колькі вуліцаў, спынілі іх перад будынкам каманданта. Афіцэраў паклікалі на допыты. У гэтым часе францускія жаўнеры, што праходзілі й праязджалі, шнырылі ў людзей па кішэнях. Ужо зусім сьцямнелася, калі загналі палонных у падвал нейкага вялізнага будынку. Там прасядзелі мо пару гадзін, атрымаўшы першую страву па гэтым баку - па лыжцы нясмачнай поліўкі.
Заладаваўшы людзей на шматлікія транспартныя машыны, завезлі іх за паўдзесятка кілямэтраў у нейкае мястэчка, дзе разьмясьцілі на начлег (як Сымон назаўтра даведаўся, прыгледзеўшыся) у пустой жыдоўскай сінагозе. Пры ўваходзе ў яе яшчэ раз лазілі людзям па кішэнях, і ў шматлікіх беларусаў вытварылася ідэя, што французы - дасканалыя кішанёвыя майстры.
Сымон апынуўся наверсе, у вялікім бочным пакоі. Людзей напакавалі туды, як у бочку селядцоў. Праз вокны сьвістаў вецер. Было цёмна. Людзі клаліся адпачываць на сьцюдзёнай падлозе. Ногі й галовы так паблыталіся, што цяжка было-б і разгледзець, што да каго належыць.
У адным кутку чуваць было нямецкую мову.
- Ты куды нагу ўпёр мне ў плечы! - жаліўся адзін голас.
- Павярніся-ж ты хаця крышку, каб і я прылёг.
- Вось дык і жывём, - уздыхнуў трэці.
- Камэрад, камэрад! Дас іст фаў драй! - дражніў немцаў Рэшатаў.
Колькі чалавек гучна засьмяялася.
Раніцою Сымон разгледзеўся. Бажніца была паўнюсенька набіта народам. Балькон, ніжняя заля, бочныя каморкі - усё было перапоўнена.
- Слухай! - гукнуў Сымона Пісаронак. - Караткевіч тут ёсьць.
- Так? Дзе ён?
Знайшлі Віктара на бальконе. Сядзеў і, пазяхаючы, разглядаўся. Усміхнуліся, паздароўкаліся, моцна паціснулі рукі.
- А калі-ж ты трапіў? - пытаў Сымон.
- Учора апаўдні.
- Дык дзе-ж ты так доўга быў заваляўся?
- Братка, каб ты толькі ведаў, - пазяхаў ізноў той. - Хацеў я ўжо быў заставацца ў селяніна. Дамовіўся, усё абцяпаў, як належыцьца. Начаваў у яго цэлую ноч. Дзе-ж ты, братка, такое бачыў... Як пасядзеў адну пару ў тых вакопах - вады па калені... Не, думаю, не такі я дурань, каб калець на сьцюжы. Дык ведаеш, пайшоў да Рэшатава й прашу, каб даў мне боты. Ён кажа: дам табе боты, дык хутка ні цябе, ні ботаў не ўбачу. Зараз змыешся, кажа. Як узяла мяне, братка, злосьць. Не, думаю, скула-ж табе ў бок. Калі так, думаю, дык і фігу мяне больш убачыш. Забраўся я да мужыка ў пуню на сена й выспаўся як належыцьца. Спаў да васьмі. Раніцаю ўстаў, папіў культурна кавы, пасьнедаў у гаспадара дый толькі ўжо збіраўся ў цывільнае пераапранацца, як тутака табе й пачалося. Ад хаты да пуні не было як перабегчы: міны кругом клаліся, кулі навокал сьвісталі...
- А я-ткі думаў, чаго яны так моцна ў тым баку страляюць? - жартаваў Сымон, ведаючы, што сябра заўсёды дабаўляе й перахвальвае. - Ажно гэта яны цябе стараліся зь бясьпечнага сховішча вывудзіць. От яно як!
- Ты сьмейся ня сьмейся, - крыху зьбянтэжыўся Віктар, - а надта смачна й ня было. Гаспадар дамовіўся мне цывільную вопратку ў пуню прынесьці. Дык дзе там! Ня было як. Ці то ня мог прайсьці, ці то пабаяўся. Ягоная хата была якраз з таго боку вёскі, дзе найбольш абстрэльвалі. Што-ж тады мне заставалася рабіць? Залез я, ведаеш, у хлеў і схаваўся пад бычкоў за карыта...
- Куды? Куды?
- Схаваўся за карыта ў быкоў.
- У быкоў? Га-га-га! - рагатаў Сымон, а Пісаронак яму памагаў. - Але-ж зь цябе й ваяка. І даволі арыгінальнае сховішча. А даіць іх ня пробаваў? Га-га-Та, хэ-хэ...
Віктар зьбянтэжыўся.
- Ну, апавядай далей, - спанукаў сябра.
- Што-ж там многа апавядаць? Прыйшлі й выцягнулі.
- Хто прыйшоў і як выцягнулі?
- Гаспадар сказаў ім, мусіць, бо доўга чакаць - не чакаў. Прыйшло, брат, двое - чорны зь белым. Як хвацілі мяне за рукі й ногі ды як павалаклі з-за таго карыта, дык чаго ўсіх канцавінаў не павыкручвалі. Як убачылі, заразы, гадзіньнік, дык чаго з рукой не адарвалі. Забралі ўсё ўсенькае: і хлябак, і шапку, застаўся во як стаю.
- Эх, брат, ну й ваяка-ж зь цябе, - сьмяяўся Сымон. Рана пачалі ладаваць палонных на машыны. Між афіцэраў відаць было й маёра Мураўёва. Ён стараўся быць вясёлым, але гэта не надта ўдавалася. Вясёласьць была штучная. Тое-ж наглядалася й між іншых афіцэраў. Яны апранулі штучныя маскі бесклапотнасьці, з-пад якіх відаць было няпэўнасьць ці навет і некаторую трывогу. Магчыма, што ў галовах гнязьдзіліся ранейшыя, часта паўтараныя немцамі пагрозы, што ўсе палонныя будуць аддадзеныя ў рукі Сталіна.
Даўгі транспарт з палоннымі, што стаялі ў кузавах аўтамашынаў, ужо каля паўдня выехаў у кірунку Бэльфорта. Праяжджалі празь вёскі, густа ўпрыгожаныя францускімі сьцягамі, міма сьвяточна апранутых жыхароў і калёнаў францускага войска, што пасоўвалася на фронт. З боку як адных, так і другіх у адрас палонных чуліся дзікае выцьцё, пагрозы й насьмешкі. Той ці іншы з французаў падбягаў і стараўся плюнуць у палонных. Хто ведае, ці сустрэчныя адносіліся-б інакш, калі-б ведалі, што палонныя ня былі немцамі.
Транспарт праяжджаў празь вялікую вёску, дзе разбурэньні й розны хлам на вуліцы сьведчылі аб нядаўніх баёх. Усюды было поўна цывільных і вайсковых. На павароце аўтамашыны спыніліся. Сымон зь сябрамі стаяў у кузаве другой машыны. Колькі цывільных, у тым ліку адна жанчына, набраўшы поўныя прыгаршчы гразі, пачалі абкідваць ёю палонных. Яны дзіка смяяліся й крычалі, калі гразь пападала ў мэту. Канвойныя, што стаялі па чатыры ў кожным кузаве з бакоў, з уцехаю глядзелі на тыя зьдзекі, бесьперапынна жуючы амэрыканскую гуму.
Малы смаркаты падлетак, каб зблізку лучыць гразёй у каторага палоннага, спрабаваў узабрацца на прыступку кабіны. Гразь, няўмела кінутая малой рукой, адбілася аб борт кузава й часткова трапіла смаркачу за каўнер. Пачырванеўшы ад сораму й злосьці, ён схапіў з кучы хламу палку й зноў стараўся дастацца на прыступку, каб біць безабаронных людзей. У гэты час адзін старэйшы чарнавусы мужчына, прыдбаўшы добрую дубіну, пачаў абкладаць ударамі палонных на кузаве трэцяй машыны. Былі там пераважна немцы, й тым па краях добра папалася. У кузавах машынаў адбываўся ў часе гэтых пабояў рух: мацнейшыя выпіхалі слабейшых на краі, а самі ціснуліся, прысеўшы на кукарэчкі, у бяспечную сярэдзінку. Пабоі й дзікія крыкі натоўпу прадаўжаліся, аж пакуль транспарт ня рушыў зь месца.
На змярканьні транспарт прыехаў у малое мястэчка блізу Монтбэльярда. Вялізарная пустая хвабрычная заля памясьціла звыш тысячы чалавек. У ліку іх было каля чвэрці немцаў. Вечарам былі выдадзены першыя харчы: дванаццаць бісквітаў (сухароў) на кожнага, вялізная пушка - каля трох кілаграмаў - валовай кансэрвы на восем чалавек і па пушцы кансэрваванага супу на кожнага. Многія цьвердзілі, што паёк гэты быў лепшы, чымся ў арміі пры немцах. Мелі слушнасьць. Такі-ж самы паёк атрымалі й на наступны вечар, дык і на голад не давялося жаліцца. Адчувалася адно нястача вады, якой выдавалася абмежаваная колькасьць. Пасьля валовай кансэрвы нядрэнна п'ецца, й дзеля таго кожны хацеў прапаласкаць рот. На другі дзень немцаў пачалі накіроўваць у далейшы вабоз, а новыя транспарты цэлы час прывозілі палонных з фронту. Да Спарыша, Караткевіча й Пісаронка далучыліся тут Жылякоўскі, Дудкевіч, Сакоўскі, Лобік, Замочак і іншыя. Пасьля абмену весткамі выявілася, што на фронце зь ліку былых кадэтаў зь Менскай афіцэрскай школы загінула двое сяброў. Качаноўскі, празываны спартсмэнам, загінуў у лесе на правым крыле ад Асбаху. Лях, што паходзіў дзесьці з Наваградчыны ды разам з Дудкевічам трымаў пазыцыю пры кулямёце на поўдзень ад Альткірху, быў забіты незаўважаным навет сваймі сябрамі побач. Відаць, снайпер узяў яго на мушку. Як сядзеў пры кулямёце, якога не маніўся выкарыстоўваць, так і ўзьлёг на яго. Сябры думалі, што задрамаў. Пасьпелі яшчэ пахаваць. Ніхто ня мог з пэўнасьцю сказаць, ці хто з былых кадэтаў адступіў зь немцамі на ўсход.
Дзьве пары прабылі палонныя ў пустой хвабрыцы й на трэці дзень пехатой былі накіраваны ў Монтбэльярд, дзе затрымаліся на вялікім школьным панадворку. Тут-жа былі ўжо ўсе палонныя афіцэры. Адлучыўшы немцаў у асобную групу, француз у цывільным адзеньні загадаў сваім людзям пры дапамозе палонных афіцэраў перапісаць асобна палякаў, а асобна расейцаў. Беларусаў і ўкраінцаў як быццам і ня было. Выглядала, што французы мелі наўвеце дзяржаўную прыналежнасьць, а не нацыянальнасьць. Гэткі загад паставіў у тупік шматлікіх гарачых патрыётаў беларусаў і ўкраінцаў, для якіх адмова ад собскае нацыянальнасьці азначала шмат больш, чымся двукосьсе на ўрадавай паперы. Дарэмным было-б старацца даводзіць некаму з французаў, што акрамя палякаў і расейцаў ёсьць народы, якія страцілі незалежнасьць, але ніколі ня выракліся сваёй гістарычнай спадчыны й змагаюцца за аднаўленьне дзяржаўнасьці. Па-першае, палоннага ніхто ня слухаў, і той, хто наважыўся-б выясьніць справу нацыянальнасьці, сьцягнуў-бы, пэўна, на сваю галаву больш клопату, чым дабіўся-б карысьці, па-другое, хто-ж мог бы спадзявацца, каб нейкі францускі вайсковы ці цывільны чыноўнік мог разьбірацца ў такіх справах ды шчэ ў такіх умовах, дзе ён быў поўным гаспадаром жыцьця й сьмерці гэтых палонных...
Разумеючы ўсё гэта, навет самыя гарачыя беларускія патрыёты пакінулі думкі аб тым, каб пісацца беларусамі. Ведалі, што гэта магло-б раўняцца самагубству. Маглі-б іх палічыць за расейцаў. Пасьля-ж, хто ведае, маглі-б выслаць да Сталіна. Усё-ж такі цяжка чалавеку рабіць гвалт над собскім сумленьнем, тым больш калі яно да гэтага часу было чыстым перад сабою, Богам і Бацькаўшчынай. Адно ратаваньне жыцьця змусіла шмат каго на такі крок.
Пасьля даўгаватага працэсу перапіскі выявілася, што група расейцаў была вельмі скупая - усяго пару дзесяткаў чалавек. У іх ліку апынулася трое кадэтаў зь Менску, што да вайны гадаваліся пад маскоўскай акупацыяй. Польшча-ж значна пабагацела на новых «палякаў», на перапіску якіх пайшло шмат аркушаў паперы. «Палякамі» сталіся Сымон Спарыш, Віктар Караткевіч і іншыя іх сябры з былое Школы Камандзераў БКА.
Калі жарты й кпіны ў амаль бязвыхадным становішчы сапраўды вызначаюць жыцьцяздольнасьць і трываласьць некаторых людзей, дык можна сказаць, што якраз да такіх належала бальшыня былых менскіх кадэтаў.
- Відаць, братцы, выгадней будзе ад цяперашняга часу апрануць чужую скуру, - камэнтаваў адзін перапіс і шлях у «палякі».
- Як то чужую? А што-ж ты мо не паляк? Ці-ж ня сам гэта меў гонар радзіцца ў вялікай і моцарствовай? - падпусьціў другі зь няскрыванай іроніяй.
- Ці-і-і-і-і-ха вы! - перапалохаўся трэці. - Не забывайцеся, што могуць непакліканыя вушы гэту гутарку пачуць. Вам тады не на жартачкі выйдзе.
- Дык, мусіць, братцы, калі мы - «палякі», варта й на польскую гутарку памаленьку пераключацца.
- Пся крэў! - пераключыўся ўжо адзін.
- Перастанеце вы нарэшце ці не? Пара ўжо вырасьці й быць больш асьцярожнымі. А то быццам дзеці малыя, сьмешачкі ўсё...
Ноч пераначавалі ў школьным падвале на голай падлозе. Назаўтра раніцою, заладаваўшы палонных на аўтамашыны, транспарт накіраваўся ў Бэзансон. Ехалі той самай дарогай побач ракі Дуб, якой калісьці адступалі з Францыі. Пазнавалі вёскі й мястэчкі. Кадэты БКА пазналі навет тое месца, дзе бальшыня іхных сяброў перайшла да макісаў. Шмат мясьцінаў было цалкам разбурана й спалена. Макісы, як відаць, дрэнна стараліся ўсьцерагчы маёмасьць свае краіны перад знішчальнымі адзьдзеламі немцаў.
У Бэзансоне аўтамашыны накіраваліся на ўсход ад гораду дарогай, што вяла на высокую гару, на версе якой палонныя пабачылі высокія муры старой цвярдыні - Форт Брэвіль. Вужакай узабраўшыся наверх, дарога перарэзала першую старасьвецкую каменную сьцяну. Зараз за гэтай першай, даволі высокай сьцяной паабапал дарогі налева й направа відаць былі руіны. Другая сьцяна была яшчэ вышэйшая й мацнейшая. За ёй цягнулася глыбокая шыракаватая канава, абодва бакі якой спалучаў трывалы каменны мост. Аўтамашыны спыніліся перад галоўнай брамай цьвярдыні, ля якой стаяў вартавы. Гэта ўжо трэці з чаргі мур вышыні мо на мэтраў пятнаццаць быў асноўным і найлепш утрыманым. Скрыпнулі дзьве вялікія палавіны старое брамы, і машыны зь людзьмі пакаціліся адна за другой на шырокі двор.
Амаль у цэнтры яго, на невялікім бугры, стаяў немалы каменны двухпавярховы будынак прастакутнае формы. Крыху воддаль за ім ззаду стаяла малая капліца. Паміж двума будынкамі, як давялося пасьля заўважыць прыезджым, знаходзілася брацкая магіла закатаваных немцамі францускіх патрыётаў. На магіле стаяла вялікая пліта з крыжам ды дзесяткамі імёнаў і прозвішчаў. Можна было меркаваць, што Бэзансонская цьвярдыня - Форт Брэвіль была ператворана немцамі ў катоўню. Муры ейныя былі апырсканы кроўю францускіх патрыётаў.
Вялікі двор, у цэнтры якога былі прыгаданыя намі кагадзе аб'екты, быў абкружаны двух- і трохпавярховымі будынкамі з тоўстымі каменнымі сьценамі, у прызначэньні якіх цяжкавата было разабрацца. Сярод палонных было шмат немцаў, адасобленых ад усіх іншых. Па схудзелых і змучаных тварах можна было здагадацца, што кармілі іх дрэнна ды што знаходзяцца яны тут ад даўжэйшага часу, збіраныя з усіх адрэзкаў фронту.
Новую групу зноў падзялілі паводле нацыянальнасьцяў. Групай «палякаў» заапекаваўся сярэдняга росту й веку, шыракатвары, добра адпасены мужчына, апрануты напалову па-цывільнаму, напалову па-вайсковаму. Меў цёмна-зялёны мундзір, шэрую вайсковую фуражэрку з жаўтаватым арлом наперадзе й чорныя цывільныя штаны.
- Uwaga! Bacznosc! - вырвалася з ягонае хрыплаватае глоткі. - Ustawic sie w trojszeregu!*
* Увага! Зважай! У тры рады шыхтуй! (польск.)
«Палякі» схамянуліся, пачуўшы новую для іх ці ўжо надта-ж даўно забытую мову й каманду, ды памалу, як авечкі, топчучыся, і не бязь лішніх таўхалёў, пачалі станавіцца ў калёну па трое.
- Naprawo r-o-o-wnaj! - ня сунімаўся новы камандзер. Беларускія афіцэры на правым крыле, а за імі цэлая вялізарная калёна так-сяк выраўнялася. Камандзер з двума французамі пералічыў усіх, пачынаючы з правага крыла, выдзеліў у асобную групу афіцэраў, параўнаў колькасьць усіх з колькасьцю прозьвішчаў на перапісаных лістах і, адлічаючы зноў па колькі дзесяткаў, накіроўваў кожную групу ў адны ці ў другія дзьверы падвалу каменнага будынку.
Зьмяркалася. Падвал, у які трапілі Віктар і Сымон зь сябрамі, быў зусім цёмны. Палонныя вобмацкам шукалі, дзе прытуліцца нанач. Новапрыбылыя хутка выявілі, што падвал ня быў пусты: колькі папярэджаньняў і лаянак у польскай мове сьведчылі, што тут ужо прысутнічала пэўная група «родакаў». Пасьля колькіх пытаньняў новапрыбылыя даведаліся, што тыя таксама служылі пры нямецкім войску, хоць і былі палякамі, як яны тлумачылі, сілаю забранымі з «кангрэсоўкі» або зь Сілезіі. Беларусы ўгадвалі, што быў гэта ня хто іншы, як польскія «фольксдойчы», якія цяпер пры зьмене палітычнага ветру зьмянялі й нацыянальны колер.
Людзей налезла, як селядцоў. Паветра было цяжкое, пахла цьвільлю. Сымон і Віктар вобмацкам знайшлі пустое месца на вялікім круглым камяні. Угадвалі, што быў гэта млыновы камень. Тут-жа побач яго намацалі вялікае драўлянае кола. Усё гэта сьведчыла, што падвал некалі служыў млыном.
- Вот, братка, будзе табе сяньня пасьцеля, - гаварыў упоцемку сярод ціхага агульнага гоману Віктар.
- Адно, што на галаву капаць ня будзе. Што й гаварыць - высьпімся па-людзку.
- Яшчэ-б! Бяда вось адно, што нічога пасёрбаць не далі. Кішкі марш граюць.
- Весялей, брат, будзе спаць.
- І што, ты думаеш, з намі будзе?
- Вось дзівак, яшчэ пытаецца. Усё добра будзе. Ты сягоньня памножыў шэрагі палякаў, дык яны цяпер аб табе й клапаціцца будуць.
Удзень яшчэ, адразу пасьля прыезду ў Форт Брэвіль, «палякі» даведаліся, што ў хуткім часе маюць быць добраахвотна высланыя ў польскую армію ў Італію.
- Так, гэта я ведаю. Мяне цікавіць толькі, як яно там тое польскае войска выглядае, - мяркаваў Віктар.
- Нейкі-ж там цяпер у іх маршалак ці «вудз начэльны» ёсьць. І, пэўна-ж, такімі, як мы, «патрыётамі» заапякуецца.
- Чорт пабяры, але-ж, брат, і цьвёрда. Ніколі-ж не даводзілася яшчэ на камені спаць, - жаліўся Віктар, паспрабаваўшы прылегчы і не зьвярнуўшы ўвагі на саркастычную нотку ў Сымонавым адказе.
- Але ты ведаеш, - цягнуў сваё Спарыш, - нашы дарогі, мая з тваёй, значыцца, мусіць, ніколі не разлучацца. Гэта-ж я думаў, як нас там пад Альткірхам разлучылі ды паслалі ў іншыя вакопы, што мо прыйдзе якая завіруха й згубімся. Ажно не. Мусіць, ужо нам лёс вызначыў быць усюды разам.
- Або як мы некалі ўмовіліся ўцякаць у горы, - прыпамінаў Віктар, - і ты пайшоў, а я не. То ты пасядзеў на гары й вярнуўся. Ізноў дарогі чуць не разлучыліся.
- Даволі дзіўна злажылася. Відаць, што й будучыня ў нас супольная. Давай, брат, ужо трымацца разам, што-б ні было.
- Трымаліся ад пятае клясы, дык чаму-б цяпер ня трымацца. Але-ж, брат, і муліць гэты камень, чорт-бы яго пабраў!
- Гэй, сусед! Сусед! - клікнуў Сымон у курінку агню папяроскі, што мігаў упоцемку. - Хто гэта? Ты, Дудкевіч? Дай і мне пару разоў смактануць, хоць вусны папячы.
- Нічога, браток, ужо не пацягнеш. Дастаў во сам на ногаць даўжыні тут ад аднаго збоку, - тлумачыў Дудаевічаў голас, - адно слінькі засталіся.
Дзесьці з кутка, спачатку ціха, а пасьля галасьней, дрыгаючы, заікаючыся й захлынаючыся ў агульным бубненьні людзкіх галасоў, прыбегла да вушэй якаясьці песьня аб Касі й Ясю.
- Вось табе й весялей цяпер будзе, - таўхануў Спарыш Віктара. - Мо калісь і сам сьпяваў ды забыўся, дык прыпомні.
- Глядзі во, некаму-ж і весела тут. Маўчалі-б ужо лепш. Гул у падвале паволі сьціхаў. Нядоўга трывала й выцьцё сьпевакоў. «Няма лепшага лякарства на забыцьцё нядолі, чымся сон», - думаў Сымон, стараючыся заснуць. Адылі сон нялёгка прыходзіў. Акрамя мулкага млыновага каменя пад бакамі й галавой, сама галава была перапоўнена роем думак.
Поўная зьмена абставін, а самае галоўнае - тое, што воляй-няволяй давялося трапіць у «палякі», вярэдзілі пачуцьці й сумленьне беларускага патрыёты. Ясна, што ня было іншага выйсьця, што чалавек бачыў сябе, як нейкую дробненькую бездапаможную пылінку на хвалях бурлівага ваеннага мора. Але пачуцьцё не заўсёды накіруеш сьцюдзёнага й прадуманага выснаву, асабліва калі ім кіруе гарачая й бязьмежная любоў да паняволенай Бацькаўшчыны.
Разбудзілі рана. Пры дзьвярах падвалу, зь якіх паволі вылазілі на двор палонныя, стаялі па тры перапішчыкі. Сымон зь Віктарам і іхныя сябры заўважылі пры сваіх дзьвярах Кнора - камандзера іхняга зьвяза ў Менскай Школе БКА. Зь ім быў іншы афіцэр з батальёну Мураўёва й трэці, якіх хлопцы ня ведалі па прозвішчах.
- Як прозьвішча? - спытаў Кнор па-польску Сымона.
- Сымон Спарыш.
- Пан зьяўляецца палякам, пане Спарыш?
Пры гэтым Кнор зусім выразна, але незаўважна для двух іншых афіцэраў маргнуў Сымону правым вокам.
- Так, я ёсьць паляк.
Пры гэткім пытаньні й адказе карціла юнаку зарагатаць перад Кнорам на ўвесь голас, але асьцярожнасьць падказала іншае. Кнор адзначыў знаёмага ўжо яму амаль шэсьць месяцаў «паляка» па сьпіску й апытваў далейшых. На шырокім двары электрычны рухавік пампаваў ваду. Адна помпа забясьпечвала нейкія тры тысячы палонных у мурах Форт Брэвіль. Як давялося даведацца нашым гэроям, бальшыня тутэйшых сталых палонных былі немцамі. Атрымоўвалі яны на дзень па 250 грамаў чорнага хлеба й па макулінцы маргарыну. Два разы на дзень атрымоўвалі ваду, за якой ужо цяпер станавіліся групамі ў чаргу каля помпы.
З аднаго будынку двое палонных вынесьлі на насілках цень чалавека й заладавалі на аўтамашыну, што накіравалася вонкі цераз галоўную браму. Яшчэ адна ахвяра вайны й няволі...
Атрымаўшы сьціплую порцыю чорнага хлеба й маргарыны, палонныя рушылі каля паўдня на Бэзансонскую станцыю. Сымон дачуўся ўжо пазьней, што маёр Мураўёў з Рэшатавым і шматлікімі іншымі былымі савецкімі афіцэрамі, а таксама й група радавых, трапілі з Бэзансонскай цьвярдыні за калючы дрот вабозу, адкуль стараліся іх выслаць да «бацькі» Сталіна. Хадзілі чуткі, што некаторым зь іх удалося дастацца ў францускі чужаземны легіён, а некаторых везлі ў савецкую Расею, ды што не адзін зь іх кінуўся з борта мараплаву ў Міжземнае мора. Усё гэта былі толькі чуткі, якія немагчыма было вайной праверыць.
Эшалён з палоннымі быў пад наглядам былых афіцэраў. Канвойных ня было, акрамя колькіх чалавек польскае ваеннае місіі. Фактычна людзі ўжо ня былі палоннымі й вальней уздыхнулі. Сымона здзівіла тое, што бальшыня людзей ўжо пераключылася на польскую мову. Калечылі яны яе, зьдзекаваліся над ёй на розныя лады - аж слухаць было брыдка. Усё-ж Сымонавы й Віктаравы сябры, былыя кадэты зь Менску, гутарылі па-беларуску й ні перад кім ня крыліся.
Цягнік з таварнымі вагонамі, перапоўненымі «палякамі», пакінуўшы Бэзансон, накіраваўся праз Доль, Дыжон і Валенцыю ў Авіньён, што ляжыць у дэльце Роны, блізка на поўнач ад Марсэлю. Іншым разам чалавек мог бы захапляцца хараством вінаградных палёў ронскай даліны, жахнуцца, убачыўшы зьнішчэньні Дыжона й іншых спадарожных гарадоў. Цяпер усё было ахутана пакрывалам абыякавасьці. Голад, нядоля й няволя прытупілі рэакцыю на ўсё чутае й бачанае. Апатыя да жыцьця зьяўляецца адзінай меркай перыяду існаваньня, калі нармальна ня жывецца й не адчуваецца.
Польскі транзітны вабоз у Авіньёне меў адно заданьне: працай вайсковае місіі, што трымала кантакты з камандамі хаўрусьніцкіх сілаў у паўдзённай палавіне Францыі, зьбіраць усіх грамадзян былой Рэчы Паспалітай, так ці йнакш трапіўшых пад нямецкія вайсковыя штандары, і накіроўваць іх у Італію ў Другі корпус, што ўваходзіў у Восьмую брытанскую армію. Акрамя людзей з нямецкіх фармацыяў, вайсковая місія старалася вербаваць і іншых палякаў на тэрыторыі Францыі. Вабоз быў адно зборным і перасыльным пунктам. Ня было тут ані дакладнага медыцынскага агляду, ані выдаваньня вайсковай вопраткі, ані вайсковых заняткаў. Людзей зьбіралі, кармілі, у выпадку патрэбы давалі медыцынскую дапамогу і адсылалі мараплавамі з Марсэлю ў Нэапаль.
У абозе былі выгодныя баракі, кухні, лазьні, прасторны пляц, што пад восеньскімі дажджамі замяніўся ў жыдзенькую жаўтаватую калатушку, ды - ці не самае найважнейшае - вялікія канцылярыі, што гулі сотнямі галасоў, вечна пульсавалі жыцьцём бесканечнае ракі народу. Харчы былі добрыя. Праежджыя адпачывалі тут, нічога не рабілі, адно памалу загойвалі фізычныя раны.
Якіх там толькі людзей і тыпаў не давялося бачыць! Перадусім - вопратка. Шмат было апранутых па-цывільнаму. Іншыя дзесьці й аднекуль, мо яшчэ зь перад вайны, захавалі ведамыя чатырохрожныя шапкі, званыя рагатоўкамі. Надта сьмешнымі выглядалі яны для непрывычных вачэй. Вялізная колькасьць, мо больш паловы, насіла нямецкую вайсковую вопратку. Былі некаторыя ў амэрыканскіх і брытанскіх «батледрэсах». Акрамя польскае мовы, чуваць было найбольш беларускай і ўкраінскай. Не ўсе хаваліся са сваёй мовай і нацыянальнасьцю. Хіба-ж і вайсковая місія й каманда Другога корпусу ў Італіі ня ведалі, што амаль палова насельніцтва перадваеннай Польшчы была беларусамі і ўкраінцамі? Дык і цяпер мусілі талерантна адносіцца да моваў і нацыянальнасьцяў.
У Авіньёне нашы гэроі прабылі цэлы тыдзень. За гэты час адпачылі й фізычна пахарашэлі. Чысьцілі, мылі, латалі, вылежваліся ў сухіх і цёплых чыстых пасьцелях або хадзілі па абозе й зьбіралі навіны.
На трэці дзень пасьля прыезду сустрэлі пры санітарным пункце Віктара Сянькевіча й Касіновіча - двух сяброў з групы Грамыкі. Узрадаваліся ім, як братам, тым больш яшчэ, што ад іх здабылі весткі аб частцы колішняй афіцэрскай школы, што перайшла да макісаў. Была надзея, што зноў усе зьбяруцца ў кучу, хоць ужо на італьянскім беразе.
Пасьля шасьцідзённага адпачынку ў Авіньёне група ў ліку 418 чалавек накіравалася ў Марсэль, дзе затрымалася ў транспартным абозе блізка порту Пару дзён пазьней прыехала з Авіньёна яшчэ 200 чалавек. Выходзіць у горад было забаронена. Забівалі час гульнёю ў карты. На зьведаньне гораду мала было ахвотнікаў. Ня ведалі мовы, ня мелі грошай. Ніхто не жадаў валачыцца бяз мэты. Чакалі на выезд.
Вялікія прасторы пустога адкрытага мора заўсёды натхняюча ўзьдзейнічаюць на чалавека. Які прастор! Якая вольнасьць! Якая магутнасьць! Зрок ваш блудзіць па шэра-блакітных ці зеленкаватых бурлівых хвалях і, не знаходзячы пункту апоры, мімаволі паведамляе розуму пра веліч і бязьмежнасьць бачанага. Мо першы раз у жыцьці вы бачыце мора ці акіян і ня можаце наглядзецца. Яно вас паглынае, усочвае ў сябе. Яно - вольнасьць, яно - уздым, яно - магутнасьць! Вы адрываецеся ад рэчаіснасьці, забываецеся, што, будучы на борце мараплава, усё яшчэ зьяўляецеся часткаю людзкога й цывілізаванага. Блудзіце зрокам туды, дзе амаль незаўважна край мора зьліваецца з прасторам неба. Захапляецеся стыхіяй бязьмежнае, здаецца, вады й паветра і ўяўляеце, што вы таксама частка яе. Калі вы здольныя глыбока думаць і марыць, то забудзецеся аб фізычным існаваньні й станеце часткаю неабсяжнага мора, часткаю вольнае, магутнае прыроды.
Ня дзівіцеся, калі паэт, сутыкнуўшыся зь вялікім прасторам мора, гойдаючыся дзесь на мараплаве, адкоціць такі ёмкі верш ці паэму, што вы ніколі й не падазравалі-б яго ў такіх здольнасьцях. Мора - яго натхненьне. Ён-жа абавязкова пад тым вершам ці паэмай і зазначыць, што напісана на Атлянтычным ці іншым акіяне, дый не забудзецца аб даце, каб ведалі, маўляў, што ён быў там і што магутныя воды маюць і на яго такі самы творчы ўплыў, як на сотні й тысячы іншых слаўных папярэднікаў - тварцоў мастацкага слова.
Ня дзівіцеся, калі пачуеце, што мора мае й гаючыя ўласьцівасьці. Ці адзін духова змучаны й скалечаны чалавек знойдзе ў мерных і шумных марскіх пералівах бальзам, што гоіць духовыя раны, дапамогу ў турботным жыцьці, раўнавагу духовае трываласьці, знойдзе надзею й пабачыць зарысы лепшае будучыні.
Але мора - гэта перадусім стыхія, сіла. Неабмежаваная, нявычарпальная. Яно ад бяспамятных часоў нішчыла, крышыла й тапіла на сваім шляху ўсё слабое, бездапаможнае. Нязьлічоныя разы было загубай для чалавека. Тапіла ягоныя заакіянскія экспэдыцыі, руйнавала ўзьбярэжную маёмасьць і здабытак. Чалавек нарэшце знайшоў сродкі бясьпечнага падарожнічаньня па моры, але ніколі не пакарыў яго неабмежаванай сілы.
Сымон, едучы з Марсэлю ў Нэапаль мараплавам разам са сваймі сябрамі, першы раз быў на моры. Перад вачыма задумлівага юнака разьлёгся новы, вялікі й бязьмежны сьвет. Ціхае зеленкаватае Міжземнае мора дыхала магутнасьцю, вольнасьцю. Лёгкі паўдзённа-заходні вецер часаў грывы хваляў, асеньнім халадком перакачваўся й разгульваў па шурпатай гладзі. Чарада чаек шнурам цягнулася ў хвасьце за мараплавам, манатонным і сумным крыкам наганяючы нейкую тугу й журботу.
Пасажыры павольна хадзілі па палубе, заглядалі ва ўсе закануркі старога мараплава, сачылі за рутыннай працай матросаў, прыглядаліся хвалям і птушкам, гаманілі аб тысячы й адной розных дробных справаў;
Задуманы Сымон стаяў, абапёршыся на агароджу борту, і дзесьці блудзіў зрокам удалечы. Лёгка-шумнае мора, журботны крык чаек і раўнамерны рух мараплаву нараджалі ў юнацкай галаве ці мала думак. Жыцьцё, як яго бачыў хлапец, было няцікавае й невясёлае. Даўно абыякавасьцю апрануліся ягоныя пачуцьці. Як мараплаў цяпер плыў у нейкі чужы Нэапаль, у новую прыстань, так, выдавалася яму, плыла й вялікая, страшная хваля жыцьця. Хтосьці аднекуль кіраваў гэтай хваляй, вызначаў ейны бурлівы ход да нейкай мэты. Ён, Сымон, быў несены ёю міма сваёй волі, кіданы з аднаго канца Эўропы ў другі. Вось хваля тая хутка выкіне яго на незнаёмы бераг, там падхопіць іншая ды з новай сілаю панясе далей у няведамасьць, і так, здавалася, будзе без канца. Ня быў гаспадаром самога сябе, не загадваў курсам жыцьця й лёсу, а даўно ўжо стаў часткаю нейкай вялікай, бяздушнай, жахлівай пражорлівай машыны. Яна дыхала агнём і жалезам, харчавалася смерцю й калецтвам, нішчыла слабое й бездапаможнае, крышыла-папяліла ўсё па дарозе.
Дык і што з таго было Сымону, што сяньня пакінуў ззаду Марсэль, а заўтра пабачыць Нэапаль? Ці-ж італьянская зямля магла быць для яго больш гасьціннай, чымся француская? Або што яму з таго, што цяпер задарма падарожнічае па Міжземным моры? І ці-ж дарма? Ці-ж ня прыйдзе дзень, калі крывёй давядзецца заплаціць за такое падарожжа? Дзе-ж была тая крыніца надзеі й веры ў нешта вялікае, лепшае, да чаго чалавек імкнецца й што трымае яго пры жыцьці? Да чаго цяпер мог імкнуцца Сымон, ня будучы гаспадаром самога сябе й трапіўшы ў шэрагі людзей, якіх даўно навучыўся ненавідзець за іхныя зьдзекі над беларускім народам? Ці льга было адгадаць, што нясе будучыня?
Даўно ўжо мінула пяць гадоў ад часу, як Сымон, тады яшчэ чатырнаццацігадовы школьны хлапчук, жыў пад польскай акупацыяй. З успамінаў, што захаваліся ў галаве адносна акупанта, стараўся цяпер угадаць, як выглядае польская ўлада, войска й паны на чужыне. А ўспамінаў гэтых было - хоць адбаўляй. Надзвычайна добра прыгадваў усё з раньняга дзяцінства, лепш мо навет, чымся тое зь недалёкай мінуласьці.
Вось, прыкладам, першы дзень у школе.
Даўно карціла Сымону ў школу. Будынак быў па суседзтву, і хлапец вечна то тырчаў на школьным панадворку, то падслухоўваў пад кляснымі дзьвярыма. Сачыў і слухаў, што робяць дзеткі. Зайздросьціў ім і шкадаваў, што так паволі расьце ды яшчэ яму не пара з большымі ў школу. Кожны дзень выпытваў матку, калі-ж яна нарэшце пашле яго на навуку. Ажно прыйшоў доўгачаканы дзень.
Матка, трымаючы босага Сымона за руку, прывяла яго ў клясу. Настаўніца ўталопілася ў дзіця, зірнула на босыя бруднаватыя ногі, зрэбныя сінія порткі з працёртымі ўжо каленямі, саматканую кужэльную сінюю й даволі зашмальцаваную кашулю й спыніла свае вострыя, быццам цьвікі, рудыя вочы на пакрытым рабаціньнем твары. Правай рукою пагладзіла вялікую на Сымонаў век галаву й спытала:
- Поведз, як се называш?
Сымон зьбянтэжана й нічога не разумеючы пазіраў то на чужую, злосную, здавалася, жанчыну, то на матку.
- Як се называш? - паўтарыла настаўніца й сагнулася так, што рудыя вочы апынуліся на ўзроўні хлапчуковага носа.
- Якса называш... - паўтарыў зьбянтэжаны малы.
- Вучыцелька пытаецца цябе, як завешся, - тлумачыла сыну матка.
- Ну, скажы.
- Сымон, - асьмеліўся малы.
- Шымон? - перапытала настаўніца. Хлапец нічога не адказаў. - То ідзь, Шымон, і сядай тутай, - загадала настаўніца, узяўшы малога за руку й садзячы на самай першай лаўцы, насупраць свайго стала. Сымон сеў і баяўся паварушыцца на месцы, сочачы за незнаёмай жанчынай і не разумеючы амаль нічога зь ейнай гутаркі. Толькі тады крышку пасьмялеў, калі прынесла кавалак паперы й кавалак алавіка ды загадала маляваць сабачую будку. Па некаторым часе асьмеліўся навет зірнуць направа й налева і, праверыўшы, што небясьпека зьнікуль не пагражае, узяўся за маляваньне. Гэтак пачалася Сымонава навука ў польскай школе.
Ня мог прыпомніць, колькі было яму гадоў, калі ў вёсцы польскія ўланы праводзілі манэўры. Не разумеў тады, што такое гэнае «манэўры», але так усе старэйшыя называлі той вялікі рух людзей у зялёным, што адбываўся навокал. Было тое, мабыць, пад восень, бо добра ўцямілася хлапцу, як уланы абтрэслі й да апошняга яблычка падабралі ўвесь іхні й суседнія сады, патапталі агароды, панішчылі дабро на палях. Даводзілася бачыць, як цягалі снапы аўса з поля на корм для коней, чуць, як бацька злосна праклінаў панаяжджаўшых, апранутых у зялёнае людзей, як сварыўся зь імі і як гэта нічога не памагала. Усе тыя людзі гаварылі таксама незразумелай для Сымона мовай. Ужо тады малы адчуваў, што нейкія чужыя крыўдзяць ягонага бацьку і ўсіх у вёсцы. Ужо тады і ён пачаў іх за гэта ня любіць.
Хлапец заўсёды быў першым вучнем у сваёй клясе. Меў неабмежаваную прагавітасьць да навукі. Скончыўшы чатырохгодку, прасіў бацьку, каб паслаў яго ў пятую клясу ў бліжэйшае мястэчка. Настаўніца таксама радзіла Сымону прадаўжаць навуку. Пятую й шостую клясы скончыў самым першым вучнем з узнагародамі. Адзін раз атрымаў блвакнот, іншы - пяро-самапіску. Вельмі-ж тым ганарыўся. Але дзьверы да далейшае навукі й дарога ў сьвет былі зачыненыя.
У мястэчку вучылася ў старэйшых клясах сямігодкі шмат палякаў. Былі гэта дзеці вакольных панкоў, асаднікаў, чыгуначнікаў і ўраднікаў. Усе яны, амаль бяз выключэньня, не важна як вучыліся, пасьля сканчэньня шостае клясы йшлі ў гімназію. Навука ў сярэдняй школе каштавала шмат грошай, якіх Сымонаў бацька ніколі ня мог-бы здабыць. Ясным было для хлапца, што ягоныя й самыя лепшыя ацэнкі ня былі тут дапамогай. Вучыўся той, хто меў грошы, а яны ўсе чамусьці былі ў палякаў. Тут-жа, на перашкодзе, стаяла й веравызнаньне й нацыянальнасьць.
Вучыць праваслаўнай рэлігіі ў вясковую школу кожны панядзелак прыяжджаў з адлеглае на шэсьць кілямэтраў царквы аднавокі дзяк. Быў гэта чалавек гадоў звыш сарака, адзін з тых беларусаў, што разам з царкоўшчынай пашыралі сярод народа й расейшчыну, уважаючы, мусіць, што й Бог хутчэй паслухае, калі зьвяртацца да яго ў чужой мове. Прыяжджаў у школу на самакаце.
Хаця дзяк, акрамя царкоўнай славяншчыны, стараўся гаварыць і вучыць па-расейску, усе дзеці гаварылі на лекцыі й адказвалі па-беларуску, так, як умелі з дому. Ужо пазней, два ці тры гады перад вайною, польскае міністэрства асьветы загадала, каб і на лекцыях праваслаўнае рэлігіі ўжывалася адно польская мова.
Гутарачы па-беларуску, дзеткі чуліся неяк сьмялей, быццам дома, хоць і ня ведалі, што прычынаю ўсяму была родная мова. Дзяк-жа й сам добра ня ведаў расейскае мовы ды быў дзіўны й меў свае капрызы.
У малодшай клясе адбывалася лекцыя, тэмай якой было тварэньне сьвету. Аднавокі дзяк апытваў вучняў, як паўстаў сьвет.
- Ну, вот ты там, - тыцнуў пальцам у самага рослага ў клясе Хведзьку, сына Сьцяпана, што меў собскую малатарню ды абмалочваў усе навакольныя вёскі, - скажы, как Бог сатварыл сьвет.
Хведзька быў найтупейшым вучнем у клясе. Шмат хуліганіў, рэдка слухаў, што гаварылі настаўнікі, і мала калі што ўмеў. Так і цяпер ён не заўважыў-бы даўгога, ськіраванага ў яго дзяковага пальца, калі-б сусед не штурхануў у бок. Прыпадняўся паволі і ўталопіўся ў дзяка.
- Ну, гавары! - налягаў аднавокі.
- Што гаварыць?
- О так, значыць, ты і не слыхал! Чэм-жа занімаешся? Хто паўторыць, што я пытаўся? - Дзякава вока хутка павандравала па тварах усяго кляса. Паднялося некалькі рук.
- Вот ты скажы, - тыцнуў дзяк пальцам у хлапчука з трэцяй лаўкі.
- Ты пытаўся, як Бог рабіў сьвет, - адказаў той.
- Як то ты на мяне кажаш «ты»? - пачырванеў дзяк. - Як трэба абрашчацца да старшых?
- Вы...
- Ну садзісь.
Дзякава адно вока зноў уталопілася ў Хведзьку.
- Чаго-ж стаіш? Атвічай, как Бог сатварыл сьвет!
Хведзька пераступіў з нагі на нагу, упіўся зрокам у павыразаныя ножыкам наверсе лаўкі розныя выкрунтасы, быццам там стараючыся знайсьці адказ, кінуў левым вокам на суседа й нясмела пачаў:
- Спачатку была ноч і цьма й нічога...
- Как, как? - спыніў яго дзяк, бусьлінымі крокамі мераючы ўшыр і ўдоўжкі клясу.
- Спачатку была ноч...
- Как ты гаворыш? Какое «спачатку»? Как нужна сказаць?
Малацьбітоў сын зьбянтэжыўся. Дарма моршчыў лоб. Ня ведаў, як сказаць «спачатку» ня толькі, мусіць, ён, але й бальшыня ўсіх вучняў, бо ўсе прыціхлі, быццам тыя мышы ў нары перад набліжэньнем ката. Сачылі, што будзе