У час, калі стала: на стрэльбу зарад
І паўшых налічвалі
больш, чым жывых, —
З суровай тугой
Партызанскі атрад
Рашыў адступаць.
Ля зямлянак сваіх
Расклалі змаганцы паболей кастроў,
Каб праз завіруху сцвярджалі яны,
Што лагер жыве...
Пахавалі сяброў.
І рушылі ў цёмны бяздонак лясны.
Ішлі, каб адвесці ад лютай бяды,
Уратаваць хоць дзяцей і старых.
І начыста іх замятала сляды
Пурга,—
ад чужынцаў ахоўвала іх.
А тут, дзе нядаўна плач чуўся парой
Дзіцячы
і стогн прадсмяротны байца,—
Двое тут засталіся.
Сабой
Сяброў адыход прыкрываць да канца.
Двое байцоў — бацька з сынам сваім.
Адно пачуццё іх на подзвіг вяло.
Аж сто патронаў
пакінулі ім.
І дзве гранаты —
колькі было.
*
І вось, ледзь пачаў толькі золак шарэць,—
Гушчар застагнаў пад разрывамі мін.
І ў той калатні, ў той навале —
пра смерць
Як быццам забыліся бацька і сын.
Яны толькі помнілі: трэба ім жыць
І трапна цаляць — такі сэрца загад! —
Столькі часу,
каб мог адступіць
За далеч надзейную іхні атрад.
Так помнілі
Пад неадступнай пальбой,
Так помнілі,
Калі, падняўшыся ў рост,
Агнём праразаючы шлях прад сабой,
Пайшлі на іх фрыцы —
шалёна, наўпрост;
Так помнілі,
калі ўжо блізка зусім
Да іх кулямёта паўзлі, што краты,
Фашысты...
А ім, знявечаным ім,
Ужо непатрэбнымі сталі бінты...
— Сыночак... ідзі... я сам тут... адзін...
Ратуйся!..— казаў, заціскаючы скронь,
Цішэючым голасам бацька...
А сын,
Як быццам да ўдзячнага сэрца,
далонь
Да раны прыклаў і крануцца не мог,—
Так біла гарачым струменем адтуль...
І так, перайшоўшы адвагі парог,
Яны скарысталі ўсе сто свае куль;
І дзве іх гранаты,
бы звестку ў жыццё,
Паслалі між сосен
палаючы звон...
Пакуль абдымаючае забыццё
На бацьку і сына
не склала свой сон...
*
Жыццё, для якога ў трывогах раслі,
Жыццё, аб якім столькі мараў сплялі,
Якое хацелі сабе зберагчы,
Па самых суровых шляхах ідучы,
Жыццё дарагое,
Ці знойдзеш ты сіл,
Каб не жахнуліся бацька і сын,
Каб не змарнелі,
Не ўпалі душой
Перад пякельнаю
Доляй сваёй,
Доляй, якая, правёўшы праз смерць,
Кінула жорстка ў палон іх цяпер?..
Іх ажывілі, счарнелых ад ран,
І іх прывялі, гэтых двух партызан,
На допыт...
— Скажыце! — і будзеце мець
Усё, што вы ўздумаеце захацець...
Скажыце! —
хто вы, кім вы былі?..
Скажыце! —
чый здзяйснялі намер?..
Дзе партызаны?.. Калі адышлі?..
І дзе партызанскі лагер цяпер?..
«Дык вось чаго хоча фашыст-жывадзёр!
Дык, значыць, схаваў
тайну ночы
наш бор!
Шляхоў партызан
не адкрыла зіма!
Дык, значыць, на смерць мы пайшлі
не дарма!»
Праз млосць і праз боль
запраменіўся сын,
І бацька ўлавіў думак сынавых плынь,
І сыну кіўнуў галавой...
І яны,
Колькі пасля ні памучалі іх,
Як ні згіналі ў скляпеннях глухіх,—
Былі і цвярдзей і глушэй за сцяны,
Ні слова не выбілі ворагі з іх,
Непераможных, магутна-жывых...
*
Тады, адабраўшы ў паўгорада дзень,
Сагналі фашысты
на плошчу людзей.
— Гэй, слухайце ўсе! —
закрычаў камендант.—
Мы ў лесе злавілі двух партызан,
Хто знае імёны іх, дзе іх радня —
Хай выйдзе і скажа!..—
І ўраз цішыня
Апала па плошчу, праз ветру выццё,
Здаецца, пачулася сэрцаў біццё;
Хоць бацьку і сына тут зналі даўно,
Не раз паціскалі пры стрэчы руку,—
Маўчала шырокая плошча...
І зноў,
Хапаючыся за кабуру пры баку,
Крычаў камендант,
абяцаў серабро,—
Ніхто не прадаў землякоў і сяброў!
І раптам
з апошняй трыбуны сваёй,
Трыбуны з пятлёю над галавой,
Крыкнуў бацька,
бы ўдарыў у звон:
— Што ж вы не скажаце нашых
імён,
Людзі, вы ж знаеце, я — камуніст,
Я — камуніст, і мой сын — камуніст,
Сэрцам прад вамі і думкамі чыст!..
— Камуніст!
— Камуніст!
— Камуніст!
— Камуніст!
— Камуніст! — нібы клятва,
пайшло між людзей.
— Камуніст! — паўтараў і малы і стары.
І ўсе верылі: сцяг па-над плошчай
зардзеў,
І яго калыхалі свабоды вятры...
І хаця —
мо праз некалькі сумных хвілін —
Гайдануліся ў петлях бацька і сын,—
А імя — Камуніст,
што вяло іх на бой,
Для якога
Ахвяравалі сабой,
Што пакінулі спадчынаю на зямлі,—
Іх сябры, землякі —
падхапілі, ўзнялі!..—
І пілкаю лютасцю вораг не мог
Спыніць гэта імя на раздоллі дарог.
1962