Пасля цэлага месяца ліпеньскай спёкі сабралася над нашай вёскай навальніца. Грымела ўсю ноч, і спорны аж да раніцы дождж шчодра мачыў перасохлую зямлю. Раніцаю як быццам праяснілася: вырвалася з-за хмар пасвяжэлае сонца, усё наўкруга заіскрылася, заспявала, зазвінела. Але ненадоўга. Хутка зноў захмарыла, дождж разахвоціўся і дробна ды густа ліў да самага вечара і ўсю наступную ноч.
Распагодзілася толькі на трэція суткі. І адразу вёску абляцела навіна: у Курганні баравікоў хоць касой касі.
Курганне — гэта ў нас недалёка ад вёскі славутая мясціна над Сажом, дзе па шырокім полі калісьці шмат было насыпана курганоў. Незадоўга перад вайною на гэтым месцы пасеялі сасновы лес. Мусіць, таму пасеялі, што зямля тут надта неўрадлівая — пясок ды падзол. Я памятаю, і ў майго бацькі была тут палоска, і заўсёды яна ляжала нечапаная, укрытая парэпанымі, аброслымі як бы нейкай соллю, камякамі. Калі-нікалі бацька ўзорваў яе, раскідаючы плугам закрайкі старых курганоў. Але ніколі нішто тут не радзіла. І ў іншых было таксама. І мне гэтае поле запомнілася толькі тым, што мы любілі гуртам узбірацца на высокія курганы і перагуквацца, уяўляючы сябе палкаводцамі ці арламі...
Вось цяпер у лесе на Курганні, на маладых імшаніках, і з’явілася безліч баравікоў, якіх, як ішло па вёсцы,— «хоць касой касі». Я быў здзіўлены і злосны на самаго сябе. Гэта ж я такі грыбнік, такі аматар — як жа не мог падумаць пра малады лес? Трэба было чакаць, што тут з’явяцца баравікі, ды яшчэ пасля такога цёплага дажджу. Давядзецца цяпер ісці па чужых слядах, хоць і вельмі прыкра натыкацца толькі на абрэзаныя карані. Але што ж, нічога не зробіш. Заўтра, безумоўна, я ўжо не прасплю — устану раненька, калі яшчэ і грыба таго не відаць. А што рабіць сёння?
Усё-такі я не вытрываў, узяў лазовы кошык (у нас іх робяць вельмі прыгожа — белыя, з ружова-сінімі закрайкамі) і сцяжынкаю цераз грэчневае поле пашыбаваў да лесу.
Да Кургання ад вёскі недалёка — можа, вярста, не больш, аднак ішоў я туды даўгавата. Не ведаю нават, з чым параўнаць, як я люблю пах грэчкі, гэтага малочнага, са светла-ружовай пенай, далягляду. Столькі тут асалоды ды пекнаты, галава пачынае злёгку кружыцца; садзішся на камлюгу або на купіну і не можаш надыхацца такім салодкім зямным хараством. Я і сёння не абмінуў грэчкі, таму ў лес прыйшоў ужо крыху стомлены ад пахкага палявога настою. Але ўсё ж у лесе аджыў; вочы радасна забегалі па імшаніку паміж сосен, і хутка — ах! — толькі- толькі абветраны баравічок з рудаватай цёмнай галоўкай як бы схіліўся ў паклоне мне насустрач. Я не адразу да яго падышоў. Я ніколі не падымаю грыба адразу. Мне так прыемна палюбавацца на яго, агледзецца. Паставіў кошык і, азіраючы мясцінку навакол знойдзенага баравіка — а ці няма тут яго брацікаў? — палез у кішэню па ножык. Я дужа не люблю адрываць грыб з карэннем ад зямлі. Заўсёды падразаю баравік ножыкам на корані, і ён сам адвальваецца набок, пакідаючы ў зямлі сваю белую пупавіну, гэта значыць — новую завязь. Але сёння мне не пашанцавала. Я не знайшоў у кішэні ножыка. Мабыць, забыў дома. Гэтая непрыемнасць адразу сапсавала мне настрой. Я стаў шукаць хоць якой-небудзь трэскі, каб неяк падрэзаць корань грыба. Але і трэскі ў гэтым чысценькім лесе нідзе не было. І ўпершыню за сваё жыццё я рашыў падняць баравік не падразаючы, з коранем. Злёгку націснуў на корань — пясчаная, сыпкая зямля падалася паслухмяна. Баравічок павіс у руцэ з леташнім шыгаллем і пяском, і мне здалося, што нешта абарвалася ў тую хвіліну паміж мною і лесам.
Потым я вельмі хутка знайшоў яшчэ два баравікі, і абодва маладзенькія, крамяныя. Я ўжо радаваўся: мусіць, натрапіў на некранутую мясціну. Аднак на гэтым мае знаходкі і спыніліся. Пасля трох баравікоў, колькі ні хадзіў па лесе, натыкаўся толькі на свежае карэнне, і гэткае грыбаванне хутка мяне зусім стаміла. «Усё роўна няма ножыка, чаго хадзіць»,— падумаў я і рашыў адпачыць. Я ў гэту хвіліну быў якраз каля высокага кургана, на вяршыні якога стаіць каржакаватая з вузлаватымі ніжнімі галінамі сасна. Мне помняцца з маленства і гэты курган і гэтая сасна. Калісьці курган быў каля самай дарогі; потым, як сеялі лес, дарогу зааралі, а ў маленстве мы любілі ўзлазіць на курган і куляцца ўніз на дарогу. Узлазілі мы і на каржакаватую сасну. Таму ў яе і галіны вузлаватыя, што неаднойчы сукі былі абдзёртыя і паламаныя.
Вясной на гэтым і суседніх курганах пышна расцвітала кветка сон, і з часу маленства ў мяне асталося сваё тлумачэнне, чаму кветка так завецца. Гэта яна таму так завецца — разважаў я тады і думаю так і дагэтуль,— што расцвітае на магілах, дзе і напраўду спяць людзі, і кветка сон устае як іхні вартаўнік, як помнік ім; а вясною, яшчэ з-пад снегу, яна расцвітае таму, што вельмі многа збіраецца за зіму ў магілах смутку. І кветка расцвітае сінім колерам смутку, і ніхто не можа прайсці міма Кургання, не падумаўшы тут з журбою аб лёсе людзей і часін...
А тым болей наша Курганне — яно палілося крывёю і зусім нядаўна. Калі лютавалі на нашай зямлі фашысты, то недзе ля гэтых курганоў па-зверску забілі чатырох вясковых камуністаў. Пятаму, якога кінулі ў агульную яму і завалілі ламаччам яшчэ жывога, удалося ўратавацца. Ноччу, акрываўлены, ён неяк вылез з-пад таго ламачча. Гэта быў наш каваль Андрэй Якушок, чалавек жылісты, моцны, рэдка вырастаюць такія асілкі. Праўда, потым Якушок загінуў у партызанскім наступленні. Але яго страшны расказ — як забівалі камуністаў — памятаюць і сёння людзі ўсёй акругі.
Камуністаў прывялі сюды звязаных. Канваіравалі іх гестапаўцы і вясковы здраднік, фашыстоўскі паслугач — люты і бязлітасны кат. Гестапаўцы прыдумвалі розныя катаванні, а ён са скуры вылузваўся, каб ім дагадзіць.
— Я слышаль, чшто большэвік не любійт умірайт звязаны,— з усмешкай сказаў гестапаўскі обер-лейтэнант і паглядзеў на здрадніка.
— Так, так, пане обер-лейтэнант, не любіць, не любіць... а-хм...— выгнуўшыся, адказаў той.
— Нада развязайт большэвік…
— Так, так, пане обер. Я ўмею, гм, я ўмею, пане обер...— угодліва адказаў здраднік і кінуўся да камуністаў. У яго руках бліснуў сякач, якім ссякаюць качаны капусты. З размаху біў ён секачом па руках сваіх ахвяр да таго часу, пакуль тоўстая пяньковая вяроўка не разляталася. Рукі ахвяр былі скалечаны страшна. У некаторых нават адсечаны пальцы. Калі здраднік скончыў сваю работу, то і сам ён быў з галавы да ног запырсканы крывёю. Нават обер-лейтэнант, убачыўшы яго такога, гідліва плюнуў.
Фашысты, мусіць, чакалі, што хто-небудзь з камуністаў не вытрымае, папросіць літасці. Але здарылася наадварот. Пяць знясіленых катаваннямі чалавек рынуліся на здрадніка. Можа, яму тут і былі б канцы, каб не аўтаматчыкі з аўчаркамі. Што там было! Кроў, стрэлы, шалёны енк сабак... Камуністаў, ледзьве жывых, збілі ў цесны гурт — адзін да аднаго — і, як сноп вязьмом, звязалі адной вяроўкай. І пачалі біць арэхавымі кіямі. Білі доўга і па чым папала. А калі ўбачылі, што і гэта не зламіла іх мужнасці, то сталі расстрэльваць. Стралялі з аўтаматаў проста ў гэты сноп, і сябры па барацьбе так і ўпалі разам, як разам прымалі мукі за родную зямлю...
Бываючы на Курганні, я заўсёды ўспамінаю Якушкоў расказ. І не магу пазбавіцца ад сумнага настрою. Хоць і ведаю, што такія жахі ў дні варожай навалы былі не толькі тут. Але я думаю: а што ж, калі не толькі тут? Хіба ад гэтага можа быць лягчэй?
Сёння я адразу пазнаў свой знаёмы курган, хоць ён многа змяніўся. Ён не блішчаў голымі пясчанымі бакамі, як калісьці, а ўвесь наўкруга аброс, як барадою, гусцецькім дубняком, а на вяршыні, вакол старой сасны, чамусьці выпырхнуў маладзенькі бярэзнічак. Гэты бярэзінак нагадваў нечым вясковых худзенькіх дзяўчатак: такі ён быў зыркі і сарамлівы, і нейкі пейкі,} я сказаў бы, цікаўны — маленькія востранькія лісточкі пад лёгкім подыхам ветру ўсё нібыта імкнуліся зазірнуць уніз, на мяне, а вецер адхіляў іх назад.
Мне так захацелася пабываць на вяршыні кургана, як у маленстве: гоп-гоп! — некалькі падскокаў, і ты ўжо дзярэшся пад самую сасну. Ну ж, пабачым, які яшчэ астаўся спрыт у былога аматара ваяўнічых прыгод? Праўда, цяпер нешта тая лёгкасць не ўдалася; пакуль пралез праз дубняковую бараду, дык ледзь стрымліваў дыханне. Але затое з якой асалодай апусціўся я на зялёны мох кургана, перасыпаны светла-чырвонымі пасмамі ўжо амаль што даспелых брусніц! Набраў жменю сакаўных ягадзін і ўкінуў у рот — дзівосна! — іх лясная, нейкая трохі сцюдзёная кіслінка злёгку затуманіла зрок, што аж галавой закруціў. Аднак хацелася пакаштаваць іх яшчэ і яшчэ. Я прыхінуў кошык да цупкіх бярэзінак, сам абапёрся спінаю аб сасну і стаў выдзіраць з моху буйнейшыя і чырванейшыя брусніцы. Не памятаю, як доўга я частаваўся курганнымі ягадамі. Усё разам: і стома, і сонца, і водар сасновага церпкага настою зрабілі мяне нейкім лёгкім-лёгкім, і, як тая пярынка, я апусціўся на мох...
Па-мойму, я не спаў, я мог бы прысягнуць, што тады не спаў, калі раптам нехта шумна наступіў мне на нагу. І прытым наступіў так цяжка, што я нават прыўскочыў, гатовы вылаяцца на поўны зарад. Але як толькі павярнуўся ў той бок, адкуль пачуўся шум,— аслупянеў. Перада мною стаяў чалавек, страшны сваёй запушчанасцю, нейкай дзікай першабытнай жахлівасцю. З галавы да ног ён аброс нечым накшталт моху ці ляснога лішайніку; з вушэй тырчалі доўгія і, відаць, шорсткія, як дрот, валасы. Калматыя, пераблытаныя, злямчаныя бровы навісалі над вачамі, у якіх нічога не было відно, як у цёмных ямінах, але зрэдку адтуль бліскалі іскрынкі чорнай пагрозы. Апрануты быў чалавек у страшэннае рыззё, што між тым нагадвала ўсё ж нейкую вайсковую форму.
Чалавек паківаў валасатай галавою і разявіў рот — і калі ён рабіў гэта, то пачуўся скрыгат, як быццам разыходзіліся паржавелыя бэлькі, звязаныя такім жа паржавелым дротам. Прызнаюся, ад гэтага скрыгату ў мяне пахаладзела на душы. А чалавек ужо гаварыў, калі можна было так назваць хрыплы і глухі, як падземнае рэха, голас, у якім усё ж чулася, я б сказаў, нейкая падкрэсленая тэатральнасць.
— Ты, значыцца, сюды з’явіўся. А-хм. Гм. Мала таго, што калісьці блазнюком не даваў мне спакою... хм... дык і сёння прыйшоў... а-гм...— Чалавек памаўчаў, пасоп, пажаваў брудныя вусы і раптам, як бы для вялікага мноства людзей, крыкнуў: — Ніхто не павінен нікому перашкаджаць! А-хм. Ты хіба не бачыш гэтых метак на моху? Гм... Гэта я тут сяджу, а тут стаяць мае ногі, калі я адпачываю. Ты чаго сюды ўспёрся? Табе другога месца няма? Зямля табе малая? А-хм... Гм...
Я глядзеў на страшнага чалавека не толькі з жахам, але і з нечаканай цікавасцю. Бо нешта ў яго манеры гаварыць мне пачулася знаёмае. Да таго ж гэтыя словы: «Ніхто не павінен нікому перашкаджаць...» Чаму яны так круцяцца ў памяці? Я пакуль што не мог вымавіць ні слова. Толькі думаў, што, як нідзе, трэба тут быць вельмі асцярожным. Пакуль не ведаю, з кім маю справу. І калі чалавек змоўк, то маўчаў і я. Праўда, я пакасіў вокам туды, куды паказваў гэты дзівак, і напраўду, побач з месцам, дзе я толькі што ляжаў, убачыў выціснутую ад сядзення ямку на купіне, а спераду купіны — выбіты нагамі мох. І ўсё ж я не мог ніяк спыніцца на думцы: што са мною робіцца? Можа, на мяне найшоў нейкі псіхоз? А можа, сплю і сню недарэчны сон?.. Але ж усё навокал было як і раней: свяціла сонца, глыбока дыхаў лес, абдаючы парнай стомай перагрэтых соснаў, і вунь мой кошык каля бярэзінак, і вось мох, дзе я быў прылёг...
Нечакана я адчуў, што ў маёй душы пачынаецца змена настрою. Пачала прыходзіць тая бязмежная злосць, якой, часамі бывае, і сам не разумееш. Відаць, зараз яна была вынікам нежаданай сустрэчы. Мяне пачыналі злаваць словы гэтага бруднага страшыдлы, ды і наогул яго з’яўленне перада мною я пачынаў лічыць вялікай і грубай непрыстойнасцю. Адкуль ён узяўся? Што яму трэба. Хіба я яго клікаў?.. Але між іншым — усё ж цікава: хто ён, гэты чалавек? Ён мяне ведае? Значыцца, і мне ён знаёмы? Але хто ён? Каго нагадваюць мне гэтыя задзірлівыя ноткі ў голасе?
Чалавек жаваў губамі вусы, як быццам усё смакуючы сваё глухое і скрыпучае «а-хм, гм...», а я думаў... І нарэшце ўспомніў, каго ён мне нагадвае. У ім праглядвала многа падобнага на аднаго былога жыхара нашае вёскі — Івана Дульку. Ён быў у нашай вёсцы самы славуты жыхар. Я помніў яго яшчэ з тых дзён, калі пайшоў у школу. Не ведаю, дзе ён што рабіў. Магчыма, ён ніколі нідзе не працаваў. Але ў любой справе, пры любой падзеі Іван Дулька з’яўляўся як нейкая затычка. Усе дзівіліся: адкуль Дулька ўхітраецца ўсё ведаць і да ўсяго прычапіцца? Не паспее, напрыклад, нехта з некім перакінуцца словам, а Іван Дулька ўжо там, як дурань на памінках. Ужо нешта крычыць, махае рукамі, за нешта ваюе. Дзе людзі маглі б мірна разысціся, дык Іван Дулька падліваў масла ў агонь. Заўсёды ён спрачаўся і нешта даводзіў. І выходзіла неяк так, што вёска была вінаватая, а адзін Іван Дулька справядлівы. Асабліва любіў Іван Дулька змагацца за розныя правы. Нечага ўсё для сябе дабіваўся. Для сябе! — я хачу падкрэсліць, бо ў тым якраз і была яго барацьба: ніколі не здаралася, каб ён крычаў за каго-небудзь. З якога выпадку ні біў сябе ў грудзі — усё пераводзіў на тое, што вось які ён пакрыўджаны. Ён часта сам сябе называў змагаром, і казалі, што і мянушку «змагар» ён выдумаў сабе сам. Было відаць, што ў яго ўсё прадумана. Пачала нават выпрацоўвацца свая поза і голас — самаздаволены, з прыпынкамі «а-хм... гм...».
Ці ведаў Іван Дулька калі-небудзь пэўна, чаго хоча,— сказаць было цяжка. Але скаргаў і патрабаванняў у Дулькі было хоць гаць гаці: то яму не так нешта сказалі, то не так нешта зрабілі. То ён крычаў, што сельсавет не паважае яго як грамадзяніна. То абвінавачваў праўленне — нібыта яму не захацелі прырэзаць да сядзібы кавалка зямлі, помсцячы за Дулькаву крытыку. Вось так, змагаючыся за свае незвычайныя правы, Іван Дулька да таго распусціўся, што ўсім рабілася гідка. У яго з’явілася новая прыхамаць: ніхто не павінен яму перашкаджаць, што б ён ні рабіў. Бо гэта будзе парушэннем яго свабоды.
Іван Дулька ў нашай вёсцы быў, аднак, не якім-небудзь прыблудам з іншай планеты. У яго тут была сям я: жонка і двое дзяцей — Лідачка, хваравітая дзяўчынка, і Раманька, добры, ціхі хлопчык. Лідачка і Раманька памагалі маці ўсё рабіць па гаспадарцы. Таму трохі і жылі, бо каб паспадзяваліся на бацьку, то, напэўна, хадзілі б па хатах, збіралі кавалкі. Вяскоўцы ведалі, як цяжка жонцы Івана Дулькі, і выручалі яе ахвотна; яна была добрая, сціплая жанчына, то суседзі стараліся нават не гаварыць з ёй пра яе няўдалага гаспадара. Але затое самога Дульку калі не лічылі апошнім ёлупнем і прайдзісветам, дык усе звалі дзіваком без клёпкі ў галаве. І, вядома, усе з яго пацяшаліся. Праз гэтага Івана Дульку слова «змагар» стала ў нас амаль кплівым. Я потым, стаўшы дарослым, доўга не мог прывыкнуць да сапраўднага, высокага сэнсу гэтага слова.
Асабліва не любілі Івана Дульку мы, дзеці і падлеткі. Можа, за Лідачку і Раманьку, якія былі нашымі сябрамі і якіх Дулька часта біў і ганяў. Ад Івана Дулькі заўсёды нечым вельмі смярдзела. Напэўна, таму, што ён ніколі не хадзіў у лазню. Дык да мянушкі «змагар» яму прычапілі яшчэ і «ўдод», бо вядома, якая смярдзючая гэтая птушка. Бывала, Дулька бяжыць куды-небудзь, каб зноў за нешта «пазмагацца», а мы схаваемся за праслам і крычым:
— Удод! Змагар! Удод!
Іван Дулька спыніцца, павернецца туды-сюды, пашнырыць вачамі, потым пагрозіць кулаком.
— Ну, дачакаецеся! — крыкне і зноў пабяжыць.
Людзі нашай вёскі, ды і не толькі нашай, такі дачакаліся: Іван Дулька паказаў нарэшце чаго ён хацеў. Калі наляцела вайна, я ўжо служыў у арміі і не быў сведкам таго, як Дулька ажыццявіў мары аб поўнай для сябе свабодзе. Але ўся акруга ведала і з жахам гаварыла пра яго злачынствы. Гэта Іван Дулька быў тады памагатым у гестапаўцаў, калі расстрэльвалі вясковых камуністаў. Стальным секачом крывяніў рукі і спіны сваім ахвярам. Я скалануўся, успомніўшы расказ каваля Андрэя Якушка, і ў гэту хвіліну яшчэ больш выразліва ўявіў сабе малюнак катавання герояў недзе вось тут, на Курганні...
Пакуль я думаў, чалавек, мабыць, пільна за мною сачыў. Бо сказаў:
— Што крывіш лоб, шчанюк? Не можаш успомніць? А-хм. Ды я ж Іван Дулька, хіба забыў Івана Дульку?! Івана Дульку ведалі ўсе! А-хм... гм... Хоць Іван Дулька не хадзіў у начальніках, а Івана Дульку ведалі ўсе. А-хм. Усе! Ну, успомніў? Га-а... А-хм. Гм...— пачварна ўсміхнуўся чалавек зарослым тварам, бо, мусіць, заўважыў, як мяне ўдарылі дрыжыкі.
Дык я такі не памыліўся, гэта быў ён! Гэта быў Іван Дулька! Здраднік, што выдаў фашыстам усіх камуністаў і іх сем'і. Расправіўся з кожным, хто, на яго думку, не прызнаваў яго асаблівых правоў. Ад каго вымушаны былі хавацца нават жонка і дзеці... Але адкуль ён узяўся? Ён жа знік, як у ваду прапаў яшчэ ў дні вайны. Знік, калі пранюхаў, што партызаны прысудзілі яго да расстрэлу. І ніхто з таго часу нічога пра яго не чуў.
Як ён мог зноў тут з’явіцца?
Я адчуў, як у кожнай маёй жылцы падымаецца нястрымны гнеў. Тым болей што цяпер ад Івана Дулькі смярдзела яшчэ страшней. Я з нянавісцю глядзеў на яго тоўстыя рукі. Здалося, што з іх і цяпер яшчэ сцякае кроў бязвінных ахвяр. А магчыма, і сёння з ім той страшны сякач... «Як жа мне быць з гэтым Дулькам? — думаў я.— Як зрабіць, каб ён н паганіў болей зямлю? Вось жа бадзяўся , валацуга, уцёк ад смерці...» Каб выйграць час (можа, што-небудзь прыдумаю), я загаварыў:
— Ты Іван Дулька, праўда, я цябе пазнаў. Хто ж цябе не пазнае. Але скажы мне, Іван Дулька, дзе ты столькі валачыўся? Па-мойму, цябе даўно не было дома. І хіба ты забыў, колькі людзей ад цябе плакалі, а можа, і яшчэ плачуць? Хіба забыў, колькіх ты пазбавіў жыцця і шчасця?
Мае катэгарычныя словы ўздзейнічалі на Дульку зусім не так, як я чакаў. Я спадзяваўся, што час усё ж зрабіў сваё і Дулька як-небудзь перахварэў сваю віну. Але дзе там. Гэты чалавек не толькі не разгубіўся, але тут жа перайшоў у наступленне, амаль кінуўся на мяне.
— Жыцця? Шчасця? А-хм... Шчасце! — закалаціўся ён.— А хто табе сказаў, шчанюк, што бывае шчасце для ўсіх? Калі ты верабей, то якое табе шчасце быць арлом? А-гм? Ты хіба не ведаў, што ў нашай вёсцы я быў самы разумны? Га-а-а! — яшчэ мацней закіпеў Дулька.— Я ведаю, што ты думаеш!.. Вы ўсе мяне лічылі без цара ў галаве… А-хм... Гм... А вы не бачылі — што я на галаву за ўсіх вышэй?.. Я павінен быў жыць лепш за ўсіх... гэта маё права! А-хм... А што было? Хто мяне паслухаў? Хто са мной палічыўся? А-хм... Гм... Хто паважаў маё права?.. Ніхто не павінен нікому перашкаджаць! — раўнуў Дулька, аж слінаю запырскаў у бакі.— Прыдумалі мяне зацугліваць?.. Закон?.. Правіла?.. Пляваў я на тваё правіла? А-хм... Гм... Га-га-га-а-хм... га...
Ён закалаціўся ў дзікім д’ябальскім рогаце, калі можна было так назваць скрыпучае калыханне гэтай смярдзючай багны. Нахабнасць ягоная была варта ягоных спраў. Я з агідаю глядзеў на дзікае Дулькава калыханне і ўвесь час прыкідваў, што б такое зрабіць, каб ён болей не здолеў схавацца ад суда. Але раптам Дулька спыніўся і без усякага роздыху закрычаў:
— Вось ты зараз думаеш, каб мяне схапіць, судзіць, расстраляць!.. А-хм. Гм... А хто мае права мяне судзіць?.. Я пляваў на твой суд! А-хм... Так я табе і папаўся!.. Ты спачатку паспрабуй вазьмі мяне. А-хм. Шчанюк. Я мог бы цябе задушыць... Гм... Але ты шчанюк... шчанюк… Жыві... калі хочаш, а-гм... Хм... Шчанюк, а-хм...
Нягледзячы на маю злосць, я ніяк не мог скрануцца з месца. Хаця прыпыніць шаленства гэтага чалавека трэба было абавязкова. Я ўспомніў яго жонку і хваравітую дачку Лідачку. Раманька загінуў недзе пад Берлінам. Папрасіўся ваяваць дабравольцам, калі нашы войскі вызвалілі вёску. Хацеў, казалі, хоць трохі змыць пляму ганьбы, якую паклаў на іхняе прозвішча звяруга-бацька. А Лідачка вырасла ў добрую дзяўчыну, хоць хваравітай і асталася. Цяпер, праўда, яны з маці жылі спакойна, даўно забыўшы пра свайго бацьку-злачынцу. І нашто з’явіўся сюды гэты кат? Каб зноў напаскудзіць у чыстыя душы? Бо і ўспомніць аб ім, а не тое што ўбачыць, нават дачцэ ягонай будзе балюча. Не, гэтага ката нельга дапускаць да людзей! Я ліхаманкава над гэтым думаў, але зрабіў выгляд, што супакоіўся, і нібы памяркоўна сказаў:
— Ну, добра, кінем усё. Але скажы мне, чаго ты тут з’явіўся, а, Іван Дулька? Навошта сюды прыйшоў? — Мне было гідка глядзець, як ён зноў закалыхаўся, нібы рагочучы, і я адвярнуўся.— Гавары!! — прамовіў я строга.— Бо не пара з табой жартаваць!..
— Га-а!..— выгукнуў Іван Дулька.— Вось што цябе турбуе. А-хм. Дык што ж... А-хм... Я з’явіўся, а-гм... жоначку сваю пабачыць… гадзюку... Ніхто не навінец нікому перашкаджаць! Гэта маё права! А-хм... Гм... А-а!.. А дзеці тых людзей, што былі маімі ворагамі? Хіба яны не падраслі? А-хм. Пара з імі пагаварыць... Так, так. Я ўмею, я ўмею, так, так... Пара... Пара… А-хм. Пара... Я ўмею, я ўмею пагаварыць. Разумееш, га? Пара… Гм... А-хм...
Мне пачулася, што голас Дулькі раптам змяніўся. Са скрыпуча-пагрознага пад канец стаў шапялява-сцішаным, прымірэнчым. Я ўзняў вочы і пахаладзеў ад новага жаху. Перада мною стаяў не страшна запушчаны Іван Дулька, а зусім мала на яго падобны чысценькі, прылізаны, як бы памазаны алеем, прыгладжаны тыпчык. У яго былі маленькія, як у кнура, вочкі, ліслівая ўсмешачка блукала па твары, і ўвесь ён быў такі ўгодлівы, пачцівы, ліпкі.
Дык вось як павярнулася дзея. Як ніколі да гэтай хвіліны, я адчуў, што такога крывасмока, ваўкалаку, нельга выпусціць з рук. Я ўбачыў побач з маім кошыкам дубовы кій. Гэтым кіем трэба аглушыць Івана Дульку, а тады накінуцца і звязаць. Ваяваць да апошняга, загінуць, калі трэба, але не пусціць яго далей. Я пацягнуўся рукою па кій. І ў той жа момант пачуў моцны шолах. Падскочыў, але Дулькі на месцы не было. Толькі чутно было, як пад нечымі нагамі трашчыць галлё. Я схапіў кошык і кінуўся з кургана. Прадраўся праз дубняк. І зляцеў амаль пад самыя ногі пажылой жанчыны, якая з поўным кошыкам баравікоў ішла паміж сосен. Напэўна, выгляд у мяне быў незвычайны, бо жанчына спынілася як укапаная і пранікліва на мяне паглядзела.
— Даруйце,— сказаў я жанчыне.— Даруйце, вы не бачылі тут якога-небудзь мужчыны?
— Якога-небудзь мужчыны? — Яна зноў паглядзела на мяне з трывогай.— Чаму ж не бачыла? Ці мала іх сёння ходзіць?.. Баравікі ў лесе...
— Ды не, цяпер, толькі што, не бачылі?
— Цяпер? Толькі што? — Жанчына паставіла кошык і паглядзела кругом.— Не, нікога не бачыла...
— Даруйце,— сказаў я і пайшоў ад жанчыны. Узбіўся на сцяжынку, пакрочыў з лесу. Як жа цяпер быць? — думалася мне. — Як знайсці Івана Дульку? У якім абліччы ён зараз бадзяецца па нашай зямлі? Што яму трэба ад дзяцей маіх аднагодкаў? І хто яго сябры?
Павольна і стомлена ішоў я з тужлівымі і нявырашанымі пытаннямі, а ў кошыку гулка барабанілі мае тры баравікі з Кургання. Сонца млява гайдалася над самай галавою. Звонкай трывогаю трымцела сэрца. І на босыя ногі час ад часу журботна сыпаўся цёплы курганны пясок...
1966