Гэта песня не дасць мне спакою.
Гэта песня не дасць мне спачыну.
Гэту песню не спець не магу я.
Гэтай песняй прашу сабе слова.
*
Малады чытач
Пабача назву — «Іспанка» —
І здзівіцца:
А чаму — «Іспанка»?
Хіба няма іншых тэм
для беларуса,
Хіба няма імён іншых
для песні?
Ёсць у беларусаў гісторыя
і ёсць слава.
Ёсць пявучыя імёны
ў беларусаў.
Ёсць у беларусаў палі
і ёсць рэкі.
Ёсць неба сваё
і свае шляхі.
Дык чаму ж ты, паэт,
пяеш пра іспанку
Чаму цябе хвалююць чужыя пачуцці?
Чаму не свая,
а чужая мара
Не дае табе спакою,
забірае душу?
*
Чужая мара...
І свая мара...
Як паэту адказаць —
дзе яго мара?
Як паэту адказаць —
дзе мара чужая?
Паэт марыць аб сонцы,
Цёплым, як шчасце.
І людзі мараць аб шчасці,
Цёплым, як сонца.
Паэт марыць аб песні,
Што нясе радасць.
І людзі мараць аб радасці,
Што дае песню.
Паэт марыць аб мудрым,
Светлым каханні.
І людзі мараць аб сэрцах,
Мудрых і светлых.
І пра цёплы дымок
над хатай
Марыць паэт.
Але пра гэта марыць
І ўвесь свет.
Дык дзе ж у паэта
Свая мара?
І дзе ў паэта
Мара чужая?
Дзе смутак у паэта?
І дзе ў яго шчасце?
Дзе паэтаў прытулак любы?
І дзе трывожная даль?
*
Магілёўская ціхая вёска.
Курная хата.
Як далёка яны ад Мадрыда,
Ад спякотнай Іспаніі мужнай!
Так далёка,
Што нават ніколі
І не чулі,
Што ёсць такія...
І не чулі,
Што ёсць такія,
А чаму ж, чаму мая маці —
Добра помню —
нядзельным ранкам
Загаласіла
над смуглявай дзяўчынкай
— А мая ж ты крывінка,
А мая ж ты Мадрыда,
А што ж яны зрабілі з табой,
а божа,
А нашто ж пакінулі цябе
сірацінкай?!.
Магілёўская вёска.
Курная хата.
А з Мадрыда
прыйшла сюды Марселіна
І стала маёй адзінай сястрою.
Ці ты помніш, сястра Марселіна,
сцяжынку ў жыце,
Па якой мы хадзілі
па шчаўе ў лесе?
Ці ты помніш, сястра Марселіна,
звонкія вёсны,
Калі я рабіў табе
з вярбы свісцёлкі?
Ці ты помніш, сястра Марселіна,
як нашай маме
Ты сказала ўпершыню па-беларуску:
— Матуля...
І былі ў нас зімы, і была школа,
І былі ў нас песні, і былі шэпты,
А пасля ты вырасла —
з чорнай касою
Мая сястрыца любая, мая іспанка,
І стала першай маёй тугою,
А пасля...
я надзеў шынель і ўзяў стрэльбу,
А пасля...
плакаў у Бранскім лесе,
Пакінуўшы апошні след на Беларусі,
А пасля... А пасля...
Не было, сястрыца,
Ні маці, ні хаты, ні любага слова...
А пасля...
А пасля я знайшоў магілы
Там, на зямлі,
што й цябе расціла...
А пасля...
Я шукаў цябе...
Што стала з табою?..
Што стала з табою,
сястра-іспанка?
*
У юнацтве я быў дужы.
У юнацтве я сніў мора.
Як мне хацелася
на яго хвалях
Паказаць,
што на ўсё я, на ўсё здатны!
Белапеннае мора.
Лятунак юнацтва.
Ты прыйшло да мяне
Трохі позна, мора.
Ты крычыш, мора,
а я
Не магу паспрачацца з табою,
Ты завеш, мора,
а я
Тваіх даляглядаў баюся,
Ты пяеш, мора,
а я —
А я пра сумнае думаю...
Як дзіўна, мора,
Як крыўдна, мора,
Што ўсё,
аб чым мараць гады маладосці,
Усё гэта маем
Парою так позна...
Колькі патрэбна было ператрэсці
Скал, і муроў,
І акопаў, і дотаў;
Колькі патрэбна было перамераць
Даляў, і гоняў,
І мук, і пакуты,
Колькі патрэбна было перадумаць
Думак і дум —
І пякельных і горкіх,—
Каб дачакацца
Вось гэтага берага,
Гэтага дзюннага
Сыпкага золата,
Гэтай сінечы,
І хвалі няўрымслівай,
І каля хвалі
Вось гэтага дзіва —
Ціхай дзяўчынкі...
Смуглявай зарнічкаю,
Дрогкім праменьчыкам
Бліскае,
Бліскае,
Не патухае
над стомленым берагам —
Кожнае сэрца
праз штормы і ростані
Можа спакойна
ісці да яе...
— Слухай, дзяўчынка,—
Хачу ёй сказаць я.—
Слухай,
Зрабі ты мне з ветразем човен,
Дыхам дыхні на яго,
каб ажыў ён,
Хай панясе мяне
Зноў у маленства,
У залатыя гады...—
Так хачу я
Мілай дзяўчынцы сказаць...
Ды дзяўчынка,
Быццам даўно гэта ўсё зразумела,
Раптам —
стаіць прада мною сама.
— Дядя,—
Кажа дзяўчынка,—
Дядя,
Я тебе нарисую уточку и лошадку,
Ун патіто і ун кабальіто.
Біено?
Хорошо?..
Дзяўчынка!
Што ты зрабіла са мною,
дзяўчынка!
«Сястра Марселіна!
Сястра Марселіна!» —
Напэўна, крычаў я.
Бо людзі спыняліся.
А дзяўчынка гукала:
— Мама! Мама!
І з хваляў русалкаю
Бегла жанчына.
Магілёўская вёска.
Курная хата.
Год трыццаць шосты.
Бамбёжкі Мадрыда.
Дзеці Іспаніі.
І Марселіна.
Вёсны, калі я рабіў ёй жалейкі.
І незабыўныя, мусіць, да смерці
З вуснаў сястрыцы
Іспанскія словы.
Потым каханне...
Потым расстанне...
Колькі ўсяго
прагучала ў хвіліну,
Колькі за міг
занялося ў душы!..
*
Цяпер жыць лёгка.
Лёгка лічыць сябе храбрым.
Лёгка насіць вусікі супермена
І шаркаць ножкамі
па паркетах.
І зусім лёгка,
Ну лягчэй, чым плюнуць на магілу,
Лёгка
Лічыць нікчэмнасцямі і дзівакамі
Тых,
Што з галадухі пухлі гадамі,
Тых,
Што спалі на будаўнічых пляцоўках,
Тых,
Што не думалі пра стылі і моды,
Тых,
Што рукамі парэпанымі і крывымі
Здабылі,
Збераглі
Усё, што сёння маем...
Так, цяпер лёгка...
Лёгка ўсмешлівымі
Блукаць па мінулым.
Лёгка чысценькімі
Гаварыць прамовы.
Лёгка ветленькімі
Падысці да нашчадкаў.
А былі ж рэкі —
перасоленыя крывёю,
А былі ж нівы,
касцямі засеяныя.
Былі слёзы,
Былі пакуты,
І было гора...
І вось з таго часу
І жыве ў душы маёй
смутак,
З таго часу
І ідзе са мною імя
іспанкі.
І песня гэта
Грукае з сэрца,
Напэўна,
З таго часу.
Малады чытач,
ты не чуў пра слёзы Мадрыда
Малады чытач,
ты не бачыў ран Беларусі,
Фашысцкай навалы
і фабрык смерці
Ты, малады чытач,
не ведаеш,
І не трэба, каб іх ты ведаў.
Але ты зразумець павінен
Мой смутак,
Маю радасць,
абпаленую пажарамі,
Ты зразумець павінен
І шанаваць
Ты павінен іх.
Пасля бур і блуканняў
быў светлы бераг.
Было сонца. І было мора.
Дзяўчынка гукала: «Мама, мама!»
І жанчына, кульгаючы,
бегла з вады.
І раптам
магутная сумная сіла
Кінула мяне да жанчыны насустрач,
І я ўстаў перад ёю,
І яна закрыла рукамі вочы,
А потым —
я цалаваў яе мокрыя локці.
Дзяўчына гукала:
— Мама, не трэба!..
А жанчына шаптала:
— Брат... Брат...
*
— Марылька, Марыйка,
Марычка, Марытэ...
— Дядя,
а ты пришел оттуда, из-за морей?
— Марселіна, сястра Марселіна,
Там, дзе ляжыць наша мама,
я пасадзіў вішні,
Ты любіш вішні,
Я помню, ты любіла вішні...
— Брат... Я ўсё помню,
ўсё помню...
— Мама, а что это — помню?
Это когда компрендес? Да?
— Марселіна, ты ўсё помніш,
Раскажы, Марселіна,
Прашу цябе, любая,
ўсё раскажы!..
— Брат... Я ўсё помню...
Усё помню...
*
Так, гэта было страшна.
Я ведаю, Марселіна,
гэта было страшна...
— Калі мама згарэла ў хаце
І навокал не стала нікога, нікога,
Толькі фашысты,
толькі каты,
Тады я пабегла...
пабегла, пабегла...
— Так, я ведаю, Марселіна,
Гэта было страшна...
Страшна... Страшна...
Гэта страшна —
не мець нікога,
Нікога, нікога на белым свеце...
Я сам быў адзін —
як лісток скамечаны,
Я сам гарэў
і разрываўся на часткі,
Я попел насіў на сабе,
і ў свеце
Ніхто не вярнуў мне
спагады матчынай...
— Тады я пабегла, пабегла, пабегла...
А куды я бегла —
не ведаю...
І на ўсход было зарыва,
І на захад — зарыва.
І мама наша
згарэла ў хаце.
А наўкол былі каты,
лютыя каты.
І тады я пабегла...
Пабегла — ў Іспанію!..
*
Іспанію?..
Марылька, Марыйка,
Марычка, Марытэ,
Сонцам улагоджаная,
Морам загушканая,
Спала на руках у Марселіны
Марылька, Марытэ.
І раптам
адкрыла вішаньку-вочка.
Іспанія?
І ўсміхнулася ціха
Марылька, Марытэ
І вішаньку-вочка
зажмурыла зноў...
*
— Тады я пабегла, пабегла, пабегла,
Брат, я пабегла ў сваю Іспанію,
Ты ведаеш сам, што такое радзіма,
А мама наша згарэла ў хаце,
Згарэла ў хаце,
і не стала нікога,
Адны толькі каты, лютыя каты...
— Але ж ты, Марселіна,
Па сініх лясах бегла,
Па сцяжынках глухіх
прабівалася, любая,
Піла ваду з крыніц чыстых,
з азёр гулкіх,
Засынала ў папараці,
на лагах росных,
Мы ж раслі тут, сястрыца,
На гэтых ростанях,
Няўжо ты не бачыла,
Няўжо забылася,
Няўжо ты не чула
іх паху і голасу,
Няўжо не любіла,
Няўжо радзімаю
Ты не лічыла
Зямлю ласка**вую?
Над пенным Сажом
дубы векавечныя
Няўжо не казалі табе
пра вернасць?
На дымных дарогах
Вятры польныя
Няўжо не крычалі табе пра брата?
Пра брата,
што ў бурах шаптаў два словы:
«Сястра Марселіна, сястра Марселіна»,—
Што кроў па расінцы
гатоў быў рассеяць
На тыя груды, дзе шляхі дадому,
Каб толькі ты верыла,
сэрцам пачула,
Што ты не адна, не адна на свеце?..
— Не ведаю, брат...
*
— Брат,
Я нічога, нічога не ведаю...
Толькі Іспанія,
Толькі Іспанія
Клікала сэрца,
Бо ўсё было ў зарыве,
І на ўсход — вогнішча,
І на захад — вогнішча,
І вакол каты,
лютыя каты,
А маці наша згарэла ў хаце.
І вочы нават мае не плакалі,
Толькі гайдалася ў іх маленства,—
Хатка белая каля Мадрыда,
Пашчапаная кулямі,
Пахаваная бомбамі,
Раптам яна ажыла прад мной...
«Бяжы! Бяжы!
Туды! Туды!» —
Крычала сэрца, і я ўсё бегла,
Бегла ад жахаў,
Дзе мама згарэла,
Дзе прысак лёг на душу,—
Не магла я,
Брат, не магла я тады без Іспаніі!..
*
Ля ног мора
Дыхае, як асілкава дзіцянё,
І ўсмешкі свае,
І капрызы свае,
І свае пяшчоты
Коціць і коціць
да зямлі-маці.
Спіць Марытэ,
Туліцца да цёплых грудзей.
Ун патіто і ун кабальіто
Палачкай крэсліць у сне.
— Іспанія...—
Шэпчуць Марыльчыны вусны...
Ах, божа мой,
Як гэта ўсё зразумець,
Як паэту зразумець,
дзе яго мара,
Як паэту адказаць,
дзе мара чужая,
Дзе любоў і дзе зямля адзіная,
Дзе песні яго і яго шляхі?!
Як мне твой боль адгадаць,
Марселіна любая,
Чаго ты бегла ў Іспанію,
Чаго ты чакала ў Іспаніі,
Там, дзе бомбы скрамсалі
маленства тваё,
Там,
Дзе яма адна замест белае хаткі,
Там,
Дзе нават і родных магіл
не знайшла б,
Каб слёзна падумаць,
Каб з жалем спыніцца?..
Сястра Марселіна,
Любая мая Марселіна,
Чаго ты бегла ў Іспанію,
Чаго ты чакала ў Іспаніі,
Як мне, скажы, зразумець
Пацямнелых вачэй тваіх дым,
Дум тваіх неба
І зоры ў ім —
Праз хмары
Усмешкі,
Ярчэйшыя, чымся ўспаміны ў сне?..
*
І раптам здалося мне,
Не, не,
Мне не здалося,
Яны прасвечвалі мяне наскрозь,
Мудра і пільна
Прабівалі мяне
праз самае сэрца
Вочы таго,
Хто любіў
і швейцарскага неба пявучасць
І пагоркі Пароніна з кім
размаўлялі на мове вятроў,
Хто з пяшчотай глядзеў
на задумную тлумасць Манмартра
І каму, як найлепшаму другу,
крычаў неўгамонны Ла-Манш.
Вочы таго,
Хто любіў
Віхравую іспанскую мову,
Ды без рускае мовы
Не мог пражыць ані дня,
Хто ў Лазане і Лондане
ведаў прызнанне, як свой,
А не мог сябе і ўявіць
без Сімбірска і без Масквы.
Непаўторны і блізкі
і любы для свету ўсяго,
Сынам адной быў Расіі,
толькі Расіі,
Толькі Расіі быў сынам, і толькі
з Расіяй
Бачыў, як з маці,
бясконцае шчасце сваё!
Маленькія,
Зусім пясчынкі,
Мы таксама не можам жыць
без зямлі, што пас падняла,
Без зямлі, што дала нам сонца
і з сонцам вясновы агонь,
Без зямлі, дзе ўзышло навекі
матчына слова адзінае.
Хай бы сардэчныя ласкі
ўсіх мацярок зямлі
Песцілі мяне і лашчылі —
я б не забыў сваю маці;
Хай бы мне свет аддавалі,
багацейшы за родны край,—
Я б не ўзяў гэты свет
без маёй Беларусі.
Праз пекла, праз люты боль
Я б поўз, раздзіраючы рукі ў кроў.
Праз смерць я б ішоў
да сваёй зямлі,
Да зямлі, дзе гучыць беларускае слова,
Дзе песня,
што над калыскай спявалі мне,
Рэхам коціцца на сцежках сонечных;
Беларусь мая любая,
Матчына мова мая,
Хай мяне секлі б на часткі,
Хай мяне кідалі б каты ў касцёр,—
Я толькі да вас бы ішоў,
толькі б да вас я ляцеў,
толькі б з вамі астаўся!..
...Чаго ж я пытаю, сястра, ў цябе,
Нашто ты бегла ў Іспанію,
Чаму ж не цалую ног тваіх чыстых,
Што зямліцу шукалі родную,
Чаму не панёс цябе на руках,
Як сонца, як песню, як веру мужную?..
*
— Братка...
— Сястрычка...
*
Бы вярнуўшыся з далёкіх дарог
пад страху дзён мілых,
Мы сядзім пад аховай дзюн —
як сцішаныя вандроўнікі.
Спіць Марылька.
І Марселіна нібыта спіць.
Ты сказала ўсё, Марселіна?
Ты цяпер далёка ад сваіх пакут?
На светлы твар твой
не набяжыць хмара цёмная?
Успаміны твае
не разане крык жудасці?
Не краяне сэрца
боль
часу даўняга?
Не.
Спакойна ляжыць Марселіны рука.
Ціхая дума
блукае
па твары сястры.
Мора, жартуючы,
пырскамі кіне са смехам
і скочыць назад...
І раптам...
— Што гэта?!
Нашто яны гэта пяюць?!
Нашто, брат?!
Нашто?!.
«Колокольный звон...
Колокольный звон...
Это раздается в Бухенвальде
Колокольный звон...»
— Брат! Я не магу,
Хіба можна пра гэта пець?
Пра душагубкі,
пра шалёных сабак,
Пра калючы дрот,
пра слюду вачэй,
Пра попел з сэрцаў людскіх,
пра слёзы крывавыя
Хіба можна пець?
Хіба ім не баліць
ад маіх ран чорных,
Ад маіх рук з нумарам,
што кат выпаліў,
Ад маіх воч выплаканых,
ад маіх касцей выбітых.
Хіба ім не баліць,
Хіба можна пра гэта пець,
Нашто яны пяюць?!
— Што з табой?..
Марселіна, любая сястрыца мая,
Што з табою, скажы!..
Людзі ж пра ўсё пяюць.
Людзі пяюць, калі баліць,
і, каб не балела, людзі пяюць.
Ах, колькі гора
з рыданнямі просіцца ў песню,
Колькі надзей няспраўджаных
шукае прытулку спагаднага,
Нашто ж ты пакутуеш?
Хай пяюць...
*
Брат, любы мой брат,
Я гукала цябе, гукала.
А мама наша згарэла ў хаце.
І толькі каты, лютыя каты
Былі навокал.
І я пабегла...
Пабегла ў Іспанію.
А мяне схапілі.
Схапілі каты,
скавалі рукі
І ў дымных печах
мне вочы выкурвалі,
На плітах вогненных
мае жылы выцягвалі,
Білі і мучылі, каб я забылася
Пра любы наш край і сваю Іспанію...
Ах, як я гукала цябе, гукала!
І сёння, я ведаю, ходзіць мой крык
На пустках Асвенціма,
над Бухенвальдам,
Ходзіць па змрочных скляпеннях,
над кратамі,
І кожны валун,
і магіла кожная,
І кожная помніць пясчынка абпаленая,
Як я цябе гукала...
*
Маўчу.
Я сказаць магу: «Я чуў твой крык».
Я сказаць магу: «Я ішоў, ішоў».
«Марселіна любая,—
я магу сказаць,—
Ты ж усё ведаеш,
Ты ж усё сама ведаеш...»
Але хіба вернеш словамі
юнацкую кроў?
Разбітыя мары
словамі хіба вернеш хоць трошкі
Спачуванні,
Яны нічога не ўскрошвалі,
Яны не прыносілі радасці
нават з блізкіх дарог...
Маўчу.
А тады бяру руку...
Любая...
Відаць, як білася збянтэжана кроў,
Заліць хацела, сцерці,
зраўняць, зраўняць
Лічбы —
ліхую памятку лютай няволі!..
Ды селі цвёрда
глыбокія знакі таўра...
Любая...
— Любая!..— ці крычу, ці толькі шапчу.—
Марселіна, сястра мая,—
даўно, цяпер і навек,
Не трэба, не трэба пра гэта,
Зрабі мне радасць,
Марселіна, сястрычка мая.
Успомні лепей хату
між белых бяроз,
І вяз над комінам,
І мальвы ў садзіку,
Успомні вёсны, звонкія вёсны,
Калі я рабіў табе
з вярбы свісцёлкі,
Успомні Сож і сцяжынку ў жыце,
Па якой мы хадзілі
па шчаўе ў лесе,
Успомні дзень, калі нашай маме
Ты сказала ўпершыню па-беларуску:
— Матуля...
Былі горкія мукі.
Быў пякельны і грозны пажар.
Было страшнае гора.
Не адно засталося таўро.
Але глянь, Марселіна,
нашы рукі спаткаліся зноў.
Гэта ж праўда,
што больш я ніколі не страчу цябе?
Гэта ж праўда,
скажы, Марселіна,—
не разнімуцца нашыя рукі?
*
Ціха-ціха,
Як белыя хмаркі ў засмучаны дзень,
Ходзяць думкі
Па твары жанчыны каханай.
Марселіна...
Што яна бача перад сабой?
Магілёўскую вёску
ці родны Мадрыд?
Вяз над комінам
ці паміж скал белую хатку?
Ходзяць ціхія думкі
па твары сястрыцы маёй,
А рука яе горача цісне маю.
І я зноў адчуваю сябе юнаком.
Дужым.
Я ўсё магу.
Нават вярнуць былое.
Быццам час не мінуў,
не было вайны,
Не стагнала зямля,
не ўзрываліся сэрцы,
Мы сядзім з Марселінай
у нашай хаце,
І матуля нам кажа:
— Расціце, дзеткі...
Шчасце...
Ах, добрае шчасце,
Ты ўсё-такі ёсць...
Толькі памяць —
памяць!..—
нібы тысячы гулкіх і чуйных званоў:
заціхае адзін,
дык забухаюць іншыя дзесяць.—
Раптам грымнула памяць:
Бранскі лес,
Над Дзясной масток,
І вогненны гул,
І салдацкай слязы пякучая соль;
І, здаецца,—
наноў я з матуляй маёй
Задыхаюся ў полымі,
гіну, гару
І са страхам гляджу,
як праз буру вайны
Марселіна бяжыць у Мадрыд,
а над ёй
Свае трубы заносіць Асвенцім,
і кат
Для яе душагубку распальвае...
Шчасце...
Ах, божа мой,
як гэта усе зразумець,
Столькі ў свеце разлук,
Столькі слёз і крыві,
Столькі гора
і столькі смяротнае роспачы...
Не, не!
Гэткага шчасця
нашчадку
не перадам.
Я не хачу,
Я не магу яму сёння хлусіць,
Шчасце!..
Шчасце...
Толькі тады яно будзе на свеце,
калі
Назаўсёды
іспанка здабудзе радзіму Іспанію,
І ніхто, і ніхто —
і ні здраднік, ні кат —
У іспанкі не зможа забраць
ні ўспамінаў, ні сноў,
Ні гісторыі мужных вякоў,
ні бацькоўскае славы,
Ні расінкі,
ні песні
на любай з маленства зямлі,
Ні лятункаў,
ні радасці бачыць іспанскае неба...
Толькі тады
Будзе шчасце сапраўдным на свеце,
калі
Над Меконгам, у джунглях,
в’етнамскі мой брат
Сам для сябе
будзе ў ціхай хаціне паліць камінок,
І ніхто, і ніхто
не павісне знянацку
са смерцю над ім;
Толькі тады,
Толькі тады
шчасце няскрыўджаным будзе,
калі
Кожны,
хто прыйдзе к табе на парог,
Шчыра паклоніцца
песні тваёй і калысцы...
*
Толькі тады...
Тады... А цяпер?
А сягоння? У гэту хвіліну і міг?
Як разняць нашы рукі —
рукі з таўром і рубцамі вайны?
Марселіна, сястра Марселіна,
Там, дзе ляжыць наша мама,
я пасадзіў вішні,
Я ведаю — ты любіш вішні,
Няхай яны будуць тваімі, Марселіна, навек,
Заўжды,
Пакуль будзем ісці мы,
як дзеці трывог,
Да самага добрага шчасця —
да матчынага слова адзінага
Да любай зямлі,
да тваёй Іспаніі.
— Іспаніі?..
Марытэ ўзняла павекі
і трывожна на мяне глядзіць.
А тады пазнае,
і весела круціць галоўкай,
і гаворыць, светлае дзіцянё:
— Дядя!
Я тебе нарисую уточку и лошадку,
Ун патіто і ун кабальіто.
Біено?
Хорошо?
Компрендес?
1966