У санаторый я прыехаў пасля хваробы. Я цвёрда запомніў і прывёз сюды з сабою наказы дактароў: жыць спакойна і ціха, ні на што не траціць лішняй увагі, адпачываць, набірацца сіл. Ды і што наказы дактароў. Я і без іх разумеў, што мне трэба правіцца. Я быў пасля хваробы як бы сам не свой. Стамляўся нават гаворачы з кім-небудзь, нават гледзячы чалавеку ў твар. Таму я стараўся як толькі можна адасобіцца ад людзей. Калі сястра-гаспадыня прывяла мяне ў сталовую паказаць маё месца за сталом, я не стаў разглядаць сваіх суседзяў. Я прывітаў іх дзяжурным «добры дзень» і адразу ўтаропіўся ў меню. Выбраў сабе абед, заказаў яго. А далей ад няма чаго рабіць стаў прыпамінаць сваю апошнюю рыбалку. Бо так вучылі мяне ў бальніцах: не думаць ні аб чым сур’ёзным, а прыгадваць што-небудзь лёгкае, прыемнае.
Я ўспомніў вясёлае надрэчча ў зялёнай засені кучаравых вязаў і бяроз, пах і шэлест аеру ля Акунёвага віру, звонкі лясны касцёр і ўсхваляваныя рыбацкія прамовы пры ім. Словам, перада мною ў сваёй прывабнасці толькі пачалі ажываць дарагія малюнкі, ажно я забыўся, дзе я і што я, як раптам правым бокам адчуў, што на мяне пільна нехта глядзіць. Плынь маіх успамінаў прыпынілася. Я нездаволена павярнуўся, каб збавіцца ад пранізлівага позірку. Але гэта мне не ўдалося: праз хвіліну ад таго позірку пахаладзела мая спіна. Нарэшце я рашыў даведацца, хто мяне так вывучае. Я скасіў вока і побач з сабою ўбачыў жанчыну. Ёй стала, мусіць, няёмка. Яна апусціла вочы і нізка схілілася над сталом.
Я не ведаў гэтай жанчыны. Я разумеў, што бянтэжу яе, ды, забыўшы пра ўсё, цяпер ужо сам не мог стрымлівацца, не мог на яе не глядзець. Мяне дужа ўразіў яе твар. Гэта быў твар знясіленага чалавека; пабітыя маршчынамі шчокі так і казалі аб пакутах і нялёгкіх перажываннях, а пышныя косы жанчыны былі амаль сівыя.
З самага таго часу, як я ўгледзеўся ў яе, жанчына не падымала вачэй. Таму я не мог пазнаць, колькі ёй год. Але вось нам паставілі на стол нашы дыетычныя супы, жанчына пацягнулася рукой па хлеб, я паспяшаўся падаць ёй хлебніцу, і тады яна ўзняла на мяне вочы. Я не скажу, што гэтыя вочы раптоўна ўзрушылі мяне. Я, мусіць, на выдатна засвоіў павучанні дактароў — усё прымаць звычна. Але ж гэтыя вочы не пакінулі мяне спакойным. Я ніколі не бачыў такіх вялікіх шэрых вачэй. Яны свяціліся, як два начныя небы. Яны былі хоць і стомленыя, але маладыя, і цяпер я мог з упэўненасцю сказаць, што гэтай жанчыне не больш як трыццаць пяць гадоў.
Пасля абеду, калі ўсе іншыя падняліся, і я і жанчына асталіся за сталом. Жанчына загаварыла першая:
— Вы прабачце, што я на вас так глядзела.
Я пайшоў ёй насустрач, спытаў:
— А чаму вы так на мяне глядзелі?
— Вы...— яна прымоўкла, як бы набіраючыся сіл,— вы... дужа схожыя на аднаго чалавека... Вы — проста — ну, як бы ён...
— Ён быў вам дарагі?
— Але...
— Дзе ж ён цяпер?
— Забіты... У сорак чацвёртым... У Прусіі...
Мне трэба было памаўчаць, але я сам калісьці апёкся ў попеле вайны, штурмуючы тую праклятую фашысцкую Прусію, і мне стала шкада самога сябе, і я забыў пра боль жанчыны. І я сказаў ёй, мабыць, вялікае глупства.
— А вы не верыце,— сказаў я,— што за столькі год чалавек мог уваскрэснуць?.. А можа, я — гэта і ёсць той самы забіты...
Жанчына паглядзела на мяне спалохана і ўстала. Вочы яе, мне здалося, на момант як бы ўспыхнулі суровым бляскам, ды адразу ж яшчэ больш пацямнелі.
— Даруйце,— прамовіў я, а яна кіўнула галавой і, прыкметна накульгваючы, хуценька выйшла са сталовай...
Мы ўбачыліся з ёю толькі заўтра на снеданні. Жанчына была ўжо ў сталовай, калі я туды зайшоў. Яна снедала, але не спяшалася есці. Я пастараўся павітацца з ёю сардэчна і проста. Яна адказала мне сваімі глыбокімі вялікімі вачамі, і я адчуў, што паміж намі лягла і нейкая няпэўнасць і нейкая прыхільнасць. Спяшаючыся, я з’еў сваё рыбнае філе. Некалькі разоў за гэты час я лавіў на сабе позірк жанчыны і зразумеў, што яна хоча яшчэ нешта сказаць. Усе канчалі дапіваць чай, а жанчына ўсё корпалася над талеркай з амлетам. Яна адломвала маленькія кавалачкі хлеба і, тоненька намазаўшы іх маслам, адкусвала па крупінцы.
— Лена! Ле-на... Вы ж такая кволая, Ле-на. Вам трэба многа есці,— сказаў жанчыне наш сусед, адстаўны генерал.— А вы... Хіба ж гэта яда?
А яго таварыш дадаў:
— Ешце! Бо інакш мы прыдумаем вам нейкую цяжкую кару!..
Жанчына стомлена ўсміхнулася, заружавелася, адказала:
— Не магу. Нешта не есца.— Ды нечакана ажывілася: — Ведаеце, я столькі перахварэла... столькі перахварэла... што прывыкла мала есці... Але нічога! Я цягавітая!
— Але вы ўсё-такі мусіце есці,— сказаў генерал.— Вам трэба, Ле-на...— Генерал з ноткай глыбокага бацькоўскага замілавання зноў вымавіў яе імя, чым трохі здзівіў мяне.— Вы ж яшчэ маладая, а выглядаеце...— Ён сумеўся.— А выглядаеце не зусім добра... Хадзем! — прапанаваў ён суседу, і яны ўсталі.
Мы з жанчынай зноў асталіся ў сталовай адны. Трохі маўчалі. Я дагэтуль не ведаў яшчэ — хто яна, адкуль прыехала. Праўда, па яе гаворцы я з самага пачатку быў перакананы, што яна беларуска. Жанчына, як і ўсе мы тут, гаварыла па-руску, але яе вымаўленне да глыбіні душы было мне роднае, з добра адчувальным навагрудскім акцэнтам. І я не памыліўся.
— Вы з Мінска? — спытала яна шчыра і з ноткай надзеі, па якой я зразумеў, што для яе гэта мае вялікае значэнне.
— З Мінска,— адказаў я і ў сваю чаргу пацікавіўся: — А чаму вы падумалі, што я з Мінска?
— Я нічога не падумала,— паволі адказала жанчына, пераходзячы з рускай на беларускую мову са сваім дзівосным напеўным вымаўленнем.— А я тут ад некага пачула пра вас. Скажыце,— загаварыла яна больш энергічна, — а вы не ведаеце ў Мінску Генадзя Цітовіча?..
— Генадзя Цітовіча? Хто ж яго не ведае! Я крыху ведаю яго нават асабіста. А ён вам знаёмы?
— Ён некалі раіў мне пайсці ў хор Шырмы. Вы не падумайце,— занепакоілася яна,— не падумайце... ён раіў не таму, што не хацеў узяць да сябе. Я і не прасілася ў Цітовічаў хор. Ён проста пачуў, як я спяваю, і параіў пайсці да Шырмы. Я добра тады спявала... Я спявала...— хацела нешта яшчэ сказаць жанчына, але як бы засаромелася. Праз момант зноў ажывілася, быццам нічога і не было... — Я калісьці і на баяне грала...
— А што ж вы не паслухаліся парады такога чалавека? Чаму ж не пайшлі да Шырмы?
Яна ўся наструнілася, здаецца, сабралася ў камячок, а счакаўшы сказала, нібы зусім пра чужое, раўнадушна:
— Я выйшла замуж...
— Ну, але хіба...
— Выйшла я замуж,— перапыняючы мяне, загаварыла жанчына, як бы жадала хутчэй збавіцца ад нейкай думкі,— за вайсковага. Ён служыў непадалёку. Я тады спявала ў самадзейнасці. Выйшла замуж... а яго адразу ж перавялі ў Арол. А потым...— голас яе пацішэў і паглушэў, — ён мне здрадзіў...
Далей жанчына доўга маўчала. Я не ведаў, як мне быць. Але адчуваў, што не вольны цяпер яе трывожыць. Памаўчаўшы і нібы ачнуўшыся, жанчына сказала:
— Я не ведаю, хто вы, але нешта не дае мне супакоіцца... Вы дужа схожыя на аднаго чалавека. Я ўжо сказала. А вам, можа, гэта нядобра слухаць...
— Не думайце так! — запярэчыў я.— Вы ж ведаеце, што так казаць не трэба! І прашу вас: не спыняйцеся! Калі я нагадаў вам дарагога чалавека, дык ведайце: я не засмучу вас!
— Праўда, ведаю...— Голас жанчыны стаў сухі. Яна глядзела кудысь далёка, як бы ў летуценні.— Ну, дык што ж... Кінуў ён мяне не адну. На трэцім месяцы хадзіла... Ды яшчэ і грошы сабе забраў. Што мне было рабіць? Прадала я сукенкі, якія былі, і паехала ў свае Баранавічы. А ў Баранавічах у мяне жыла адна старэнькая маці. Спецыяльнасць была ў мяне нішто сабе — я да замужжа вышывала ў мастацкай арцелі. Але, ведаеце, сорамна мне было туды паказвацца. І я пайшла прыбіральшчыцай на хлебазавод...
Я слухаў яе як бы ў нейкім сне. Мне хацелася крыкнуць ёй: колькі яна нарабіла памылак! Што чаму яна не пайшла да Шырмы, што як яна пабаялася вярнуцца да сяброў... Але я між тым падумаў, што — ох-ох — як жа гэта лёгка папікаць чалавека. Папікаць за тое, што ён гэтакі, а не такі! Жанчына быццам прачытала мае думкі, бо сказала:
— Можа, я зрабіла і не так. Ды цяпер не вернеш. Нейкая я вот такая... Ну, працавала я на хлебазаводзе. А пакоі там вялікія. Пакуль памыеш тыя падлогі. Ну, тады і нарадзіла я свайго Барыску... Нарадзіўся ў мяне сынок...— Жанчына пасвятлела, горда ўскінула галаву.— Тут і весялей мне стала і цяжэй. У вас жа, мабыць, ёсць свае дзеці, ведаеце, як іх гадаваць. Стала ўжо нас трое. А працую я адна. Маці старая, куды яе пашлеш. Добра, што хоць дзіця было дагледжана. Ну, узяла я сабе яшчэ адзін пакой прыбіраць. Каб больш зарабіць.
Я не мог стрымлівацца, перапыніў жанчыну:
— Ну, а, даруйце, а ці сказалі вы таму чалавеку, што ў яго ёсць сын?.. Няўжо ён кінуў вас без помачы?.. Гэта ж сын! Сын!..
— Сказала. Хоць не. Я, можа, не стала б гаварыць... Маці напісала...
— І ён нават не прыехаў?
— Не, ён прыехаў. Аднойчы прыехаў. Ды толькі не на радасць мне. Прабыў у нас два дні. І цішком знік. Як злодзей. Нават не сказаў, што едзе. Пайшоў папярос купіць. І не вярнуўся. Вось ужо хутка дзевяць год пройдзе. Барыску майму цяпер адзінаццаты. У чацвёрты клас перайшоў...
— Але што ж гэта за чалавек такі? Як жа вы выйшлі за такога?
— Хто ж яго ведаў...
— Ну, а вы, калі выходзілі замуж, ці кахалі хоць трохі яго?..
— Кахала? — Жанчына задумалася.— Можа, і кахала... Раптам яна скаланулася.— Ведаеце,— хутка загаварыла яна,— я, мусіць, кахала яго за таго, другога. Што загінуў. Я, мусіць, тады шмат чаго не разумела. Я думала, ён такі, як той. Абое ж былі пад адной бурай. У адным агні...
Падышла афіцыянтка прыбіраць са стала. Мы выйшлі ў вестыбюль. Селі за маленькі столік.
— За такім столікам,— сказала жанчына,— я цяпер вышываю.
— Вышываеце? Дык, значыць, вы вярнуліся ў арцель? — узрадаваўся я.
— Вярнулася. Але, ведаеце, да гэтага шмат чаго было. Я толькі з год як вярнулася...
— Чакайце: дык гэта ж, як вы сказалі, прайшло аж дзевяць год? Што ж з вамі было? Няўжо за такія гады вы не маглі ўладкаваць свой лёс? Вы ж, і сёння гэта відаць, былі прыгожая жанчына! Няўжо вам ніхто больш не сустрэўся, каб вы маглі пакахаць!
Жанчына паглядзела на мяне, мне здалося, як на хлапчука. Прынамсі, у вялікіх яе вачах засвяцілася нешта накшталт мацярынскай спагады. Яна не адказала мне адразу. Яна, меркаваў я, шукала слоў — як сказаць, каб я лепш зразумеў. Нарэшце яна загаварыла:
— От вы сказалі — уладкаваць свой лёс. А ці ведае хто-небудзь... ці ведаеце вы, які лёс спасціг... дзяўчат...
— Азаронак! Ле-на!..— грымотна прагучала на гэты момант у дрымотна-сцішаным калідоры.
— Гэта мяне! Даруйце...— Жанчына паспешна ўзнялася.
— Да ўрача, Леначка! — ужо ціха і ласкава даляцела адтуль, і, пакуль не заціхлі крокі маёй знаёмай, я таксама падняўся — мне хацелася пабачыць, каму належаў гэты рашучы і такі інтымна-лагодны голас. Але я ўбачыў толькі белы халат ды па-анёльску завязаную хусцінку медыцынскай сястры. Жанчына, накульгваючы, крочыла побач з ёю, але раптам, нібы нешта пачуўшы, павярнулася і па-сяброўску памахала мне рукой...
Думаючы аб тым, што хацела сказаць і не дагаварыла жанчына, я выйшаў на галоўную алею парку, які абкружаў санаторый. Я здагадаўся, пра што яна хацела сказаць. Бо я ж перажыў гэту вайну. Яна хацела сказаць не толькі пра свой лёс, а пра лёс многіх і многіх... Чыіх хлопцаў пабрала ліхалецце вайны... Чыя прыгажосць завяла, не дачакаўшыся юнацкага ўслаўлення... Чыё каханне не знайшло сабе жаданага адказу... А я, дзівак, яшчэ пытаў, чаму яна не ўладкавала свайго лёсу... Як добра, што яна не паспела мне растлумачыць!.. Я ішоў усхваляваны, і мне якраз было слухаць затоены гоман стогадовых дрэў над галавою, добра жмурыцца ад бліскотнага летняга сонца, добра проста глядзець на алею, зацярушаную сухімі пялёсткамі касачоў... Ды раптам як бы вогненным тугім крылом маю памяць разануў нейкі ўспамін. Нечакана ўдарыла па сэрцы прозвішча гэтай жанчыны. «Азаронак... Азаронак... Азаронак!..— білася ў галаве.— Дзе я чуў гэтае прозвішча — Азаронак?..»
Я не заўважыў, як завярнуў з галоўнай у бакавую алею. Мая трывога, мусіць, бясконца ўзяла мяне ў палон, бо я машынальна сеў на лаўку, нават не ўбачыўшы, што тут ужо сядзіць другі чалавек.
— Ну, як справы, сусед, прывыкаеце патроху?..— вярнуў мяне да рэчаіснасці знаёмы голас, і я ўбачыў перад сабою сур’ёзна-ўсмешлівы твар генерала.
— Даруйце, таварыш генерал! Я, мусіць, крыху лішне задумаўся...
— Нічога! — адказаў генерал.— Што за важнасці! Ці толькі з вамі так здараецца. У мяне, брат, у самога бывае — нешта пачне мроіцца... Ці мала чаго перажылі...
У генерала тоненька забілася сіняя жылка на самай скроні ля правага вока, і ён, нібы незнарок, прыціснуў яе двума тонкімі пальцамі.
— А скажыце,— загаварыў ён потым.— Вы даўно знаёмыя з Ленай?..
— З Ленай?.. На жаль, я спаткаў яе ўпершыню...
— Дык вы толькі тут з ёю пазнаёміліся? Дзіўна. А ўражанне было такое, што вы даўно знаёмыя.— Генерал адняў руку ад заспакоенай жылкі. Раздумна сказаў: — Гэтая жанчына... жанчына!.. яна ж тады была амаль дзяўчынка!.. Дык вось... гэтая жанчына... была калісьці славутай партызанскай разведчыцай...
— Пад Слонімам! — ажно падскочыў я перад генералам.— Гэта было пад Слонімам!..— Цяпер я ўспомніў, дзе чуў прозвішча Азаронак!.. Гэта было пад Слонімам, у пасечаных снарадамі лясах.— Там быў цяжкі бой, і там партызаны вельмі памаглі нашай арміі. Там я і чуў пра Азаронак!..
Генерал глядзеў на мяне з хваляваннем. Яго пальцы зноў леглі на няўрымслівую жылку ля вока.
— Вы былі ў тых мясцінах? Вы і родам адтуль? Дык, значыць, мы з вамі як родныя. Я, праўда, сібірак сам. Але я ваяваў там, у вас, у партызанах. Пад Слонімам і ваяваў! І гэта ж мы і памаглі вам тады! — Генерал перадыхнуў.— Даруйце, я заўсёды хвалююся, калі ўспамінаю. Вашы беларусы — не простыя людзі! Я думаю... кожны беларус быў воінам. А Лена... Лена наогул вялікі чалавек! Вы ведаеце, чаму Азаронак сівая? Яна ж трапіла аднойчы ў гестапа! Як яна адтуль вырвалася — легенда. Павялі яе расстрэльваць. Два фрыцы. Дык яна не толькі вырвалася, а і прывяла аднаго фашыста ў лес. Як ёй гэта ўдалося? Яна і сама не памятае. Напэўна, паспадзяваліся фашысты — дзяўчо, змучанае, ледзь жывое дзяўчо, што яна здолее... А яна здолела!..
Генерал дастаў хусцінку, выцер пот. Хваляванне яго вельмі стаміла. Але маўчаў ён нядоўга, відаць, чалавек ён быў просты і адкрыты, а такія не могуць спыніцца, не дагаварыўшы ўсяго да канца.
— Між іншым...— сказаў ён ужо спакайней.— Вы не заўважылі тут адной сястры, з Ленай бывае часта? Марусяй завуць. Лена яе выратавала калісьці. Вярталася з разведкі (а яна заўсёды адна хадзіла, у яе свая сістэма была) і бачыць: каля аднае вёскі на ўзлеску два паліцаі распінаюць дзяўчыну на крыжы. Вы можаце паглядзець — у Марусі на руках і цяпер знакі ад цвікоў ёсць... Дык вось... Лена і стукнула тых паліцаяў. Праўда, ёй потым наківалі за гэта. Бо яна вельмі важныя звесткі несла і магла не данесці, загінуць... Але, браце, наківаць наківалі, а паважаць сталі яшчэ больш. Бо хто ж на яе месцы прайшоў бы міма? Марусю ў партызанах вылечылі. Яна і ваявала потым... І вось бачыце, як бывае! — Генерал усміхнуўся.— Каб мне сказалі, не паверыў бы, што мы трое ўбачымся раптам! Маруся з Ленай спісаліся, а я са свайго Омска выпадкова трапіў. Хаця, чаму ж выпадкова? Захацелася пабываць бліжэй да тых мясцін, дзе прайшлі вогненныя гады. Як кажуць, дыхнуць паветрам маладосці. І гляджу — божухна мой! — як у казцы, стаяць дзве мае сястры названыя. Лену, праўда, я не адразу пазнаў. Што зрабіла з гэтай жанчынай жыццё!..— Генерал зноў заціснуў сваю сінюю жылку.— Хаця не, пры чым тут жыццё? Вы ведаеце, як з ёю адзін паганец абышоўся?
— Ведаю, таварыш генерал. Крыху ведаю,— сумна адказаў я.
— Тады я не буду пра гэта. Але не, вы, мусіць, не ведаеце, што ён зрабіў з Ленай, калі прыехаў на два дні?..
Я са спалохам глянуў на генерала. Што ж той чалавек мог зрабіць яшчэ? Хіба мала і так ён зрабіў ёй няшчасця?..
— Прабачце,— як вінаваты, праказаў генерал.— Лена пра гэта не сказала б. Гэта мне Маруся адкрыла. Ён жа за тыя два дні зноў пакінуў яе цяжарнай. Гвалтам і хлуснёю, можна сказаць. І ўцёк... Колькі подласці ў адным чалавеку! Я б расстрэльваў такіх паганцаў! Але скажыце мне,— загрымеў ён грозна,— скажыце, адкуль узяліся такія бяздушныя піжончыкі ў нашым пакаленні?.. Адкуль яны ўзяліся, дайце мне адказ! Істоты, якіх нават смерць не навучыла любіць чалавека!..
— Смерць? Любіць чалавека?
— Можа, я не так сказаў.— Генерал аддыхаўся.— Смерць тут проста сімвал барацьбы за жыццё. Разумееце, мне сорамна: мы ж заўсёды нясём адказнасць за сваё пакаленне! Хіба не так? Нам усім павінна быць сорамна, што такія былі сярод нас і мы іх не раскусілі. І вось вынік... Калі б я не ведаў Лены, магчыма, я так не перажываў бы гэтага злачынства... Але ж я ведаў Лену! Адно яе імя падымала людзей у атаку! І вось вы бачыце, якая яна сёння? Вы бачылі яе рукі?.. Ведаеце, колькі яна год лячылася ад раматусу? Колькі па бальніцах паляжала? Я калі гляджу на яе, то думаю: на яе ж маліцца трэба!.. Вы заўважылі — яна накульгвае?.. Дык гэта ж яна, працуючы ў аптэцы, грузчыка ўратавала. Прыладзіўся той несці скрынку з медыкаментамі, а другая — з машыны яму на галаву. Дык гэтая Лена кінулася і засланіла грузчыка сабой. Як на фронце — помніце? — закрывалі сваім целам таварыша... Вось ёй і разбіла каленную чашачку...— Генерал павярнуўся да мяне, узяў за плячо.— Вы маладзейшы за мяне... Але мы прайшлі адно выпрабаванне... І, я думаю, вы адчуваеце тое ж, што і я... І што, па-мойму, асаблівае ў гэтай гісторыі, дык гэта тое, што Лена Азаронак асталася Ленай Азаронак! Ані кропелькі мужнасці не страціла яна ў жыццёвай нягодзе. Пенсію ёй далі — адмовілася ад пенсіі, перамагла свае немачы, зноў пайшла на працу! І сына выгадавала! Вы ведаеце, што ў яе ёсць сын?..
— Але, таварыш генерал! — Я ўзрадаваўся, што магу выказаць свой непакой гэтаму сталаму, мудраму чалавеку. Бо якраз пра лёс хлопчыка я і думаў увесь гэты час.— Адно мяне хвалюе, таварыш генерал: як бы подласць так званага бацькі не надламіла дзіцячай душы...
— Не хвалюйцеся! Вось я гэта якраз і хацеў сказаць. Лена Азаронак асталася Ленай Азаронак! Нішто не ўнізіла яе! І сына сабе выгадуе,— будзьце ўпэўнены, гэта будзе сапраўдны чалавек! Помніце, як у адной паэтэсы: «Жизнь горит во мне, неугасима. У меня две вечности — два сына». Я ганаруся, што ведаю Лену!.. Падружыцеся з ёю! Не пашкадуеце!..— сказаў ён мне на развітанне.
Узрушаны ўсім, што пачуў і ўбачыў за гэтыя дні, я, не разбіраючы куды, крочыў па ціхай дарожцы. Бясконца суровы лёс цудоўнай жанчыны Лены Азаронак глыбока ўскалыхнуў маю душу. У вушах гучалі словы генерала аб адказнасці кожнага за сваё пакаленне. І я думаў: ні адзін з нас не мае права паступіцца хоць кропелькай вялікага гераічнага сумлення. Ні адзін з нас, чаго б тое ні каштавала, не мае права аддаць на здзек мужнасць свайго вогненнага веку! Так я дайшоў па алеі да самага берага сцішанага ляснога возера і, магчыма, тут і спыніўся б — прыладзіўся б дзе-небудзь, глядзеў на ваду, думаў, успамінаў. Ды нечакана зусім недалёка пачуўся ціхі мілагучны спеў. Я прыслухаўся: ломкі, але прыемны голас спяваў беларускую песню. «Не плач, міла, не плач, люба, не плач, не журыся... » — хутчэй угадаў, чым пачуў, я знаёмыя з маленства словы. «Значыць, тут ёсць яшчэ нехта з Беларусі!» — узрадаваўся я, хутчэй кіруючыся на голас. Я абышоў падстрыжаную алейку шыпшыны і на лавачцы ўбачыў Лену Азаронак. Яна сядзела да мяне плячамі, абапёршыся на лавачку рукой, і выспеўвала і свой і бясконцы чалавечы смутак. Я агледзеўся: якраз на самай сцяжынцы — так, што даводзіцца яго пераступаць,— ляжаў выслізганы шэры камень — і сеў на гэты камень. Жанчына мяне не заўважала.
...Не плач, міла, не плач, люба.
Не плач, не журысё.
Дам табе такоё зеллё,
Вазьмі і напісё.
Тоё зеллё, тоё зелле
Вышай пералазу.
Як напарыш, як нап’ессё
Забудзеш адразу...—
спявала жанчына, па колькі разоў паўтараючы асобныя словы, і я раптам убачыў яе партызанскай разведчыцай, якая вырвалася з пасткі гестапа, каб прынесці мне нейкае важнае паведамленне. «Што гэта за паведамленне? Што гэта за паведамленне? — трывожыла думка.—Куды мне ісці? Чаго асцерагацца? Што я павінен рабіць? Што я абавязкова павінен рабіць?..»
...Буду піці, буду есці,
Капелькі не ўпушчу.
Хіба цябе пазабуду,
Як вочанькі сплюшчу.
Павей, павей, ціхі ветрык,
З высокага гаю.
Павярнісё, мой міленькі,
Ой, з чужога краю!
Ага, дык якое ж тое важнае паведамленне? Можа, мне трэба нешта выкінуць з душы і трэба нешта ўзяць у сваю душу? Што ж мне выкінуць з душы? І што мне ўзяць у сваю душу? Ага... Можа, мне трэба выкінуць з душы нейкага і свайго піжончыка? І можа, мне трэба ўзяць у сваю душу з нечым болем і нечую надзею?..
Колькі я так думаў — не ведаю, ачнуўся ж я ад стрункай летняй цішыні. Ценькала ў лісцёвай гушчэчы пеначка, церліся аб чараты лагодныя хвалькі, буркавалі галубы на даху санаторыя, недзе недалёка чулася: жах-жах! — падразала траву звонкая каса. Я ўспомніў, чаго тут прыпыніўся. А дзе ж песня? Я ўзняў галаву — і позірк у позірк сустрэўся з вялікімі, заклапочанымі вачамі Лены.
— А я ўжо доўга тут стаю,— сказала яна збянтэжана. — Вы пра нешта думалі. Дык я чакала.
— Я думаў пра вас. Я чуў вашу песню. Я хваляваўся.— Яна ласкава абдала мяне задумнасцю сваіх вачэй.— І наогул, я багата цяпер ведаю... пра вас, Лена... Лена Азаронак.
Жанчына нічога мне не адказала. Толькі яе вочы прасвечвалі мяне наскрозь. Магчыма, яна хацела ўпэўніцца, праўду я сказаў ці не... Потым яна пайшла.
Крок яе быў такі павольны, што я не мог ніяк падладзіцца пад яго з маім цяжкім салдацкім крокам.
— Праўда, я цяпер зноў спяваць пачала... Цяпер ужо мне нічога... Голас у мяне не змяніўся, толькі, праўда, дыхання трохі не хапае. Ну, ды нічога. Гэта, кажуць, пройдзе. І Барыска мой удаўся ў мяне. Слых у яго добры, мелодыі так і запамінае!.. Я, як пачала зноў спяваць, дык узяла адзін раз яго на спеўку. От зайграла я на баяне. А Барыска пачуў песню і просіць: «Дай, мамачка, зайграць...» І што ж вы думаеце?.. Падабраў адразу мелодыю. Просіць ён мяне пасля таго часта: «Вазьмі з сабой, буду, кажа, граць!» А дзе ты яго будзеш браць? Думаю вось, як збяруся, баян яму купіць... Хай падвучыцца... А потым аддам яго ў музычную школу!.. З мяне нічога не выйшла, дык хоць з яго, можа, будзе...
Я горача запратэставаў:
— Што вы кажаце! Як гэта з вас нічога не выйшла! Вы такая жанчына! Вам трэба быць настаўніцай у школе жыцця! Той чалавек, што вас так подла пакрыўдзіў, ніколі не будзе мець шчасця!
Жанчына прыўзняла плечукі, сціснула кулачкі ў кішэньках кофтачкі.
— Дзякуй вам,— сказала яна такім шчырым шэптам, што гэты шэпт, мабыць, чуўся далёка.— Дзякуй вам за добрыя словы. Можа, я іх і не заслужыла. А пра шчасце... Не ведаю, ці мае той чалавек шчасце. А ведаю толькі, што ён як вораг. Цяпер, калі падрос мой Барыска, мне гэта стала яшчэ ясней.
— Дык няўжо ж той чалавек не пашкадаваў і сына? Ці ведае Борка што-небудзь пра свайго бацьку?
Відаць, жанчыне не хацелася пра нешта гаварыць, бо яна доўга не адказвала.
— Хоць і шмат гора прынёс мне той чалавек, а ўсё ж я не заніжала яго перад Барыскам... Не заніжала дзеля тых, хто ў агонь вайны хадзіў... Барыска, пакуль падрастаў, нават ганарыўся ім... А цяпер, бачу, сорамна яму, калі хто скажа пра бацьку... А здарылася гэта нядаўна. Як стала я Барыску вучыць на баяне, ён і напісаў таму чалавеку пісьмо. Я і не ведала. Барыска мне потым прызнаўся. Як адказ атрымаў. Адрас ён у бабулі дапытаўся. Напісаў, што вучыцца граць на баяне... Дык што ж вы думаеце?.. Адпісаў сваёй рукой, што ніякіх Бораў не ведае. Падумаць толькі! Да чаго дайшоў чалавек!.. Вось тады Барыска мой і засумаваў. Малы, а і ён зразумеў... Ну, ды што ж, іначай і не магло быць. Бог з ім.
Незаўважна мы падышлі да галоўных варот санаторыя. Тут Лену чакалі. З зацененай лавачкі насустрач ёй паднялася высокая поўная жанчына, трохі маладзейшая за Лену. Тоўстая русая каса, як у дзяўчынкі, была перакінута ў яе ззаду на самыя грудзі. Адной рукой яна падтрымлівала гэту касу, а другой цягнула за сабой мажнога ўсмешлівага мужчыну.
Лена заспяшалася развітацца:
— Гэта мае сябры. Як нядобра. Мусіць, я іх затрымала. Гэта ж яны скончылі змену. І захацелі паказаць мне гарадскі музей...
Мы сустрэліся з Ленай толькі за вячэрай. Яна была сумная, задуменная. Дапіўшы чай, адразу ўстала і выйшла. Аднак на выхадзе са сталовай яна мяне чакала.
— Ведаеце...— стомлена прамовіла яна.— Вы мне даруйце, што я вам усё расказала. У вас і сваіх клопатаў хапае. Я ж бачу, вам нядобра. Даруйце...
— Хадзем! — Я ўзяў жанчыну пад руку.— Аб чым вы кажаце! За ўсё, што вы мне расказалі, што пачуў пра вас, я вам так дзякую! Каб вы ведалі, як я вам дзякую! Не здзіўляйцеся. Я вам дзякую за тое, што вы добра пра мяне падумалі, адкрылі мне сваю душу. І я спадзяюся, што мы надоўга сталі з вамі сябрамі!..
Я не думаў, што гэта размова будзе апошняя.
Назаўтра раніцай жанчына вінавата сказала пасля снедання:
— Паеду я. У адзінаццаць гадзін.
— Але чаму так хутка?!
— Вы толькі прыехалі, а я ўжо тут даўно. Ёсць у мяне яшчэ некалькі дзён. Ды я іх недабыла. Не магу. Так і стаіць у вачах Барыска. У школу пара збіраць. У чацвёрты клас! — сказала яна горда, шчасліва.— Вось...— Яна хуценька адкрыла сумачку і падала мне акуратна складзены лісток са школьнага сшытка.— Учора прыйшло...
«Дарагая, любая мамачка,— пісала яшчэ няцвёрдая, але старанная дзіцячая рука.— Мы з бабуляй вельмі, вельмі цябе чакаем. Але ты не хвалюйся, мамачка, не думай пра хату, у нас усё добра, мы з бабуляй усё робім, каб табе спадабалася. Папраўляйся, любая мамачка, і прыязджай хутчэй да нас...»
Пакуль я чытаў пісьмо, жанчына з высока паднятай галавою стаяла і прамяніста ўсміхалася ўсяму свету, абдаючы мяне гарачай ласкаю сваіх вачэй. Я адчуваў гэты ўсёабдымны радасны позірк, і яе шчасце перапоўніла і маё сэрца. Я моцна-моцна паціснуў яе руку... Праз паўгадзіны цэлай капэлаю — і я, і генерал, і Маруся з мужам, і яшчэ многія Леніны прыяцелі — праводзілі яе да аўтобуса. Я быў побач з Ленай, мы ішлі моўчкі, думаючы кожны аб сваім. Але, магчыма, гэта было не сваё, а наша,— я адчуваў, што нам цяжка развітацца, як тым аднапалчанам, што прайшлі разам праз цяжкое выпрабаванне.
На развітанне я папрасіў:
— Зрабіце ласку, дайце адрас вашага Боркі. Можа, я напішу яму.
Лена згадзілася з маёй просьбай. Яна паехала, а я пайшоў у свой пакой і, як любяць казаць пісьменнікі, сеў працаваць,— сеў пісаць, не, не пісаць, а запісваць у блакнот расказ яе жыцця. Маім гераізмам было тут толькі тое, што я адкінуў усе парады і наказы дактароў. Я закінуў у чамадан прывезены градуснік. Потым пайшоў у магазін і купіў пачак папярос. Падумалася: няўжо я дзеля таго толькі павінен жыць, каб не курыць і не хвалявацца, каб вымяраць тэмпературу цела і збіраць нейкія недатыкальныя сілы? Дзеля чаго не курыць і не хвалявацца? І дзеля чаго збіраць сілы, калі не хвалявацца? Дзеля чаго жыць, калі не хвалявацца?..
Вярнуўшыся ў Мінск, я зайшоў да рэдактара.
— Вось, брат,— сказаў я яму.— Я прывёз з санаторыя апавяданне. Мне абавязкова, што б ні стала, трэба яго надрукаваць. Пачытай...
Рэдактар прачытаў апавяданне. Я бачыў — ён, чытаючы, не астаўся абыякавы. Прачытаўшы, доўга думаў, праціраў хусцінкай акуляры. Потым, давяраючыся, сказаў:
— Ну, добра. Добра. Я з табой згодзен, такія гісторыі ў жыцці бываюць. Магла быць такая гісторыя. Але ў чым тут твая ідэя? Што я скажу крытыкам?
— Мне трэба купіць баян,— адказаў я.— Мне трэба купіць баян Борку, а грошай у мяне цяпер няма...
— А што ж, гэта ідэя. Добрая ідэя!.. Хай будзе так!
І ён загадаў аддаць апавяданне ў друк.
І вось хутка міне месяц, і я атрымаю ганарар. І тады мы з маімі сынамі пойдзем у магазін і выберам прыгожы пявучы баян.
І потым па пошце пашлём яго Борку.
Мы ведаем, што наш баян будзе ў надзейных руках. Бо ёсць у Боркі слаўная маці, якая абавязкова навучыць яго іграць. Яна ведае, чаму яго вучыць, за жыццё шмат усякіх мелодый сабралася ў яе глыбокай душы. А Борка — няхай ён думае, што гэты баян прыслаў яму бацька. Няхай забудзе сваю крыўду. Няхай верыць, што людзі на свеце ўсе добрыя, такія добрыя і шчырыя, як яго маці.
І мы верым, што праз нейкі час прыедзе ў Мінск самадзейны калектыў з Баранавіч і сярод выканаўцаў будзе і Борка з нашым баянам. І мы будзем сядзець у зале і апладзіраваць яму.
1965