Ты скажы мне, зямля мая,
Колькі слаўных і мужных сыноў
Да цябе не вярнулася
З грозных ваенных шляхоў?
За аршанскімі брамамі
На руінах палеглі адны.
А другіх аж ля Волгі
Пахавалі ў пясках валуны.
Але ўсюды, дзе б ростані
Ні прымусілі іх паміраць,
Пра адно яны думалі:
Толькі б гора тваё зваяваць.
Толькі б выручыць,
вызваліць
Ад навалы твой шлях і твой дзень,
Тваю мару вячыстую —
Ахаваць на вякі
для людзей.
На руках паміраючы,
Аддавалі нам зброю сваю.
І прасілі, каб ворагаў
І за іх мы знішчалі ў баю.
Помняць далі смаленскія,
Як ішлі мы да бацькаўскіх хат.
Там ляжыць пад калінаю
Бараўнічы, харобры салдат.
Над ракою Угрой
Накапалі магілку салдату,
А жалобу з сабой
Паняслі да ягонае хаты.
Колькі боек прайшлі,
Колькі жыццяў згарэла, як знічак?..
Дзе ён, груд той зямлі,
Што навекі абраў Бараўнічы?
Многа пройдзена вёрст,
А здаецца байцам днём і ўночы,
Ці зашэпча авёс,
Ці абпалены лес зашапоча,—
Ім здаецца штораз,
Быццам сябра гукае іх звонка:
Пакуль гнеў не пагас,
Ідзіце, чакае старонка!..
Далёка той бераг...
А хлопец нібы паміж намі,—
Салдацкаю верай,
Салдацкімі думамі, снамі...
І вось ажыло паданне...
Па цёмных лясах,
Па мройных палях,
Дзе кожная траўка крывёю паліта,
І позняй парой і ранняй,
Ці ранак
Асыпле пялёсткі на шлях,
Ці ноч
Рассцілае туманы над жытам,
Праходзіць яно па шляхах крыжавых,
На варце стаіць, у паходы гукае,
І шчыра і проста даходзіць да ўсіх
Аповесць такая.
Быццам бачылі самі
Тры хлопцы-салдаты,
Як з магілкі ўставаў Бараўнічы.
Быццам чулі начамі
Тры хлопцы-салдаты,
Як гучаў яго кліч ваяўнічы.
Прасіў ён сваю
Ненаглядную маці
Па ім не рыдаці
Маліў Беларусь,
Колькі сіл яго стала,
Каб сум разагнала,
Свабоды чакала!
А яшчэ кажа так паданне:
Ледзь вячэрнія ветры павеюць з дуброў,
Бараўнічы блукае адзін па курганні
І шукае, гукае сяброў.
Па-над ім расцвітаюць высокія зоры,
Пад расою ўздыхаюць, свяжэюць лугі,
І так хочацца сэрцу свабоды, прасторы,
Што, глядзі, разарвецца з тугі.
Хлопец спыніцца, сціхне,
Што там чуецца ў далях?
То ж, здаецца, гарматы
Зару прывіталі.
Хлопец слухае.
Што там за песня такая?
То ж, здаецца,
сябры яго ў бітву гукаюць.
І магілу сваю хоча кінуць салдат
І спяшацца
ляцець да бацькоўскіх прысад.
Там яго на руках
Колісь маці насіла.
Там усё з даўніх дзён
Гэтак люба і міла.
І сцежкі, і краскі,
І песні, і казкі,
І лес, і дубровы,
І захад барвовы.
Ды не гэткая выпала воіну доля,
Не пакінуць яму здратаванага поля.
Ледзьве ступіць ён крок
На заход ад магілы —
Падымаюцца здані
Ля вербаў пахілых.
Ледзьве ступіць другі —
Перад ім, нібы хмара,
Тыя здані ўстаюць,—
Непазнаныя твары.
— Гэй! — крычыць Бараўнічы.—
—Скажыце мне, хто вы?
Аж магутнае рэха
Ідзе за дубровы.
— Як свае вы, дык рукі
На дружбу падайце.
А як ворагі вы —
Дык галовы трымайце!
Сціхла ўсё. Нават вербы
Маўчаць, бы жывыя.
— Хто вы? — зноў ён пытае
І чуе:
— Мы тыя,
Што ішлі за табою
І ўранні і ўвечар,
Каб скарыць тваё сэрца,
Сагнуць твае плечы.
Сотні год мы нянавісць
Сваю гартавалі,
Каб пры нас груганы
Твае вочы дзяўбалі.
Мы тэўтонаў нашчадкі
І табе не даруем ніколі,
Што паўстаў супроць нас,
Пакасіў нас у полі.
Твае косці славянскія
Па полі раскінем.
А магіла твая
Будзе багнаю сіняй.
Чуеш? Стань перад намі
Хутчэй на калені...
Бараўнічы ўсміхнуўся,
Нібы ў задуменні.
Што ён думаў? Пра тое
Не гаворыць паданне.
Толькі кліч яго грозны
Пачула курганне:
— Гэй жа, злыдні, былі вы
Да славы ахвочы.
Я свінцом напаіў
Вашы прагныя вочы.
Мала вам — болей дам!
Будзе бой, будзе люты.
Зноў прыпомню я вам
Майго краю пакуты!
Ні гранат у героя, братцы,
Ні вінтоўкі.
Калі хавалі,
Мы змаглі з ім як след развітацца,
Толькі зброі ў зямлю не паклалі.
Як бы сціснуў ён зараз
Сваю стрэльбу — рука адпачнула!
Як бы ўспомніў, таварыш,
Ён тваю таварыскую чуласць.
Над касцямі тэўтонцаў
Пакланіўся б табе, як сонцу:
— Дзякуй, дзякуй, мой браце,
Салдаце.
Але, мусіць,— героі дужыя
Нават тым, што жывым не ў знак,—
Нават шэптам балотнай ружы,
Нават жвірам рачнога дна.
Нават вецер-вяшчун крылаты,
Нават кветка, лісток дубка —
Ўвесь свой гнеў аддаюць салдату,
Каб мацнела яго рука.
І ўсю ноч над Угрой
Не сціхае гарачы бой.
Не! Не ўдасца ліхому зброду
Стаць сцяной між зямлёй і небам.
Бараўнічы ўмеў заўсёды
Пастаяць за сябе як трэба.
Гэта цаля зямлі шырокай,
Што сягоння завуць магілай,
Ад бацькоўскіх палёў далёка
Стала сэрцу такою мілай.
Тут усё з ім, у цалі гэтай,
Што пражыта і што, як мару,
З цяжкім ранцам пранёс ён светам
Скрозь нядолю і скрозь пажары.
І хоць лепш адпачыць пад сонцам,
Але гэткі ўжо лёс героя,—
І ў бяссмерці не ведаць спакою,
Быць зямлі абаронцам.
І ўсю ноч над Угрой
Не сціхае гарачы бой.
Б’юць наўкола трывогу
Жывыя крыніцы.
Само ліха ідзе на падмогу
Ліхім чужаніцам.
Пот і кроў на слядах...
Але ёсць яшчэ ў хлопца сіла!
Бо з маленства бяда
Быць упартым яго вучыла.
Бараўнічы —
сам сокал —
Груганоў ненавісных знішчае.
Ля каліны высокай
Па-над ім яго шчасце лунае.
Тое шчасце, якое
З хаты маці панёс ён з сабою.
Тое шчасце, якое
Яму мужнасць давала ў час бою.
Вось яно разгарнула
Над ракой свае крыллі тугія,
На ўсе грудзі ўздыхнула —
І пабеглі пачвары ліхія.
Хто ў дрыгву, хто ў шыпшынне,
Аж па ўсёй па даліне.
Куды вочы вядуць,
Куды ногі нясуць.
І к магілцы ў той міг
Падплывае блакітная хваля —
Змыць з героя гарачы пот.
Бераг зноўку заціх,
І сядзіць Бараўнічы і ў марах
На радзіму трымае палёт.
Бача ён за балотам
Скрыжаванне дарог.
Ад ліпнёвай спякоты
Ціхі лог занямог.
Толькі дзесь на руінах
Плач пачуўся. Чаму
Голас родным і мілым
Раптам здаўся яму?
Над калыскаю, можа,
Голас той па начах
Пеў хлапцу аб прыгожых
Аб купальскіх агнях?
Ці ў маленстве, мой родны,
Без маркотных думоў
На той голас лагодны
Ты спяшаўся дамоў?
Дамоў...
Як з касою прайшоўся б ён пожняй!..
Дамоў...
Нават вымавіць слова
не можна...
Хіба могуць смяяцца вочы,
Калі
Слёзы іх у тузе сірочай
Жылі?
І прад тым,
як ізноў
Сном прывеціць зару,
Просіць маці салдат:
— Даруй...
Не выходзь ты на шлях,
Не чакай ты мяне,
Сціхла сэрца ў грудзях
На дваццатай вясне.
Сілы досыць таіў,
Змалку страху не меў.
Пастрачала ў баі
Злая куля мяне...
Ён на захад глядзіць з маркотай,
Чуе там крумкачовы грай.
— Маці, маці,
мне б сёння з ротай
Прабівацца
ў бацькоўскі край.
Ды ці здужаць нагам паходы?
А ці выстаяць хоць да зары?
Беларусі нясуць свабоду
Баявыя мае сябры.
Ты насустрач ім выйдзі ў поле,
У зялёны наш сад праводзь.
Можа, ўспомняць мяне
на волі
Ды пажурацца трошкі хоць.
Пачастуй іх кляновым сокам,
Што вясной нацадзіла мне.
Хай увойдзе ў іх сэрцы глыбока
Боль па роднай маёй старане.
Каб жыла з імі
помсты прага.
А, згадаўшы цябе ў баю,—
Каб праносілі побач са сцягам,
Нібы зброю,
і скруху тваю...
Шчыры заклік сыноўніх слоў
Колькі будзе блукаць па сцежках?
Цераз фронт праз гушчар лясоў
Да Прапойска яму ці дабегчы?
Ці дабегчы да тых дарог,
Для якіх у хвіліну гэту
Бараўнічы, каб толькі мог,
Дык аддаў бы
палову свету...
Так ён кліча — усе хай пачуюць!
І штодзень і штоночы
Па краіне сумуюць
Бараўнічага сэрца і вочы.
І тады толькі хлопец
спакойна засне,
Калі край, дзе матуля яго калыхала,
Назаўсёды забудзе бяду і павалу,
Поле роднае
зернямі шчасця засее
І багатую ніву сажне...
Аб тым кажа нам паданне...
Па цёмных лясах, па чыстых палях,
Дзе кожная траўка
крывёй паліта,
І позняй парой і ранняй
Ці ранак асыпле пялёсткі на шлях,
Ці ноч рассцілае туманы над жытам,—
Праходзіць яно,
як калісьці ў баі,
На подзвігі новыя кліча,
Каб гэтак любілі радзіму ўсе мы,
Як шчыры салдат Бараўнічы,—
І сцежкі і краскі,
І песні і казкі,
І тое, што помнікам стала ў агні,
І тое, што выспее ў новыя дні.
А ўспомнім герояў,
што палі за край,
Над Волгаю ці ля Бярозы,—
І слёзы папросяцца з воч,—
што ж, няхай.
Хай плыняць —
То добрыя слёзы!..
1943-1944