Я пакахаў дзяўчыну і аднойчы няўмела прызнаўся ёй. Я гаварыў ёй пра свае пачуцці і раней, многа разоў, але гэта было не тое. Я гаварыў ёй пра гэта вершамі Пушкіна і Лермантава. Яна выслухоўвала іх з нейкай няпэўнай усмешкай, заўсёды зазначала адно і тое ж:
— Як усё прыгожа! Цудоўна!
Нарэшце я асмеліўся — прысвяціў ёй і ўласны верш, у якім, як горан у кузні (так і было сказана), палаў агонь майго кахання і гучаў енк не пакідаць мяне. Яна спытала:
— Гэта чыё?
— Гэта... я сам...— павольна, каб не разарвалася адразу маё сэрца, сказаў я і палахліва падняў вочы на сваю адзіную.
«Адзіная» пачырванела і цяжка дыхала. «Ну, вось, зараз яна мне адкажа. Які я буду шчаслівы!..» — усхвалявана чакаў я. І яна мне адказала...
— Ведаеце, вы... Ведаеце...— губы яе скрывіліся і голас перарываўся.— Я прашу вас больш да мяне не заходзіць... Займайцеся лепш сваім паляваннем!..— адрэзала яна і злосна адвярнулася ад мяне.
Я пасядзеў яшчэ некалькі хвілін — як тая «персона нон грата», якая, хоць ёй і загадалі пакінуць чужую дзяржаву, усё ж імкнецца да захавання ўласнай годнасці. А прасцей кажучы,— я надта разгубіўся. І мне было не проста выйсці з яе хаты...
Але нарэшце я падняўся. Ціхенька, як бы ў задуме, зачыніў дзверы, гэтак жа ціха перайшоў гразкую вясковую вуліцу. Хата, дзе кватараваў я сам, была амаль побач. Я не помню, як зайшоў і ўзяў сваю стрэльбу. Можа, хацеў пакончыць самагубствам? Не... Толькі я доўга блукаў па асенніх палях, каля ўскаламучаных дажджамі рачулак, па гаях, што пажаўцелі і ўжо асыпаліся, пакуль мае юхтовыя боты не зрабіліся рудымі і, як пудовыя гіры, цяжкімі, а галаве не стала лёгка і ясна...
«Нічога,— думаў я, заспакоены, ідучы дадому.— Што ж, мы рассталіся... Але не можа гэта быць надоўга... »
Для такіх думак я стараўся знайсці свае падставы. Мы з ёю толькі ўдваіх у вёсцы настаўнічалі, і як жа, здавалася мне, яна зможа доўга не бачыць маёй адданасці? А каханне маё разгаралася ўсё мацнейшым агнём. Праўда, я ўлічваў, што, магчыма, мы і не зусім з ёю пара. Яна, «мая», як я ў думках зваў Надзю, была такая шыкоўная, гарадская. Яна ўмела так хораша гаварыць і апранацца і любіла ўсё толькі прыгожае. А я быў няўклюдны вясковы хлопец, зусім просты, нават і пасля вучобы ў горадзе аніяк не мог наладзіць свой няхітры гардэроб. А яшчэ я любіў паляванне. А яна яго не любіла.
Бывала, яшчэ да нашага разладу, яна, хоць і захоўвала суседскую ветлівасць, заўсёды неадабральна ставілася да маіх паляўнічых паходаў. Асабліва мне пападала тады, калі ўдавалася што-небудзь падстрэліць.
— Як вам не сорамна! — крычала Надзя, тонкімі сваімі пальчыкамі закрываючы вочы, каб не глядзець на ўпаляванага мною цецерука.— Як вам не брыдка забіваць такую красу! Гэтая ліра яшчэ нядаўна ўпрыгожвала малінавыя зараснікі, пакуль вы не патапталі іх сваімі падкаванымі ботамі! Гэтыя прыгожыя птушыныя вочы так прагна глядзелі на свет! А вы, што вы зрабілі!..
Мне такія яе прамовы заўсёды здаваліся крыху мнагаслоўнымі і не зусім дакладнымі. Аднак перад сінім гневам яе вачэй я і на самай справе пачынаў адчуваць сябе вінаватым. Пакорліва, як чалавек, які зрабіў злачынства, стаяў, пакуль яна не казала свайго злоснага «бывайце». А тады панура плёўся дахаты, спатыкаючыся і грукаючы аб каменні сваімі і напраўду падкаванымі ботамі...
Так было раней. А цяпер, пасля нашага разладу, яна некаторы час наогул ігнаравала мяне. Толькі яе вусны іранічна крывіліся, калі я казаў «добры дзень, Надзя...».
Прайшла восень, і настала зіма. Не думалася мне, што так упарта будзе сердаваць на мяне «мая» Надзя. А яна ўсё маўчала і маўчала. І што мне было рабіць? Кожны дзень пасля заняткаў браў сваю стрэльбу ды ішоў на заснежаныя палі і балоты, да сваіх зайцоў. З імі, даўгавухімі шаракамі, было ў мяне самае сумленнае спаборніцтва. Удасца яму напятляць слядоў так, каб я пратаптаўся да вечара, нічога не разабраўшы, ці даць драпака з-пад самага носа,— ну што ж, жыві, касы, і няхай гудуць ад стомы мае ногі. А не ўдасца перахітрыць мяне — тады ідзі, дружа шэры, за мае плечы і целяпайся там сваімі доўгімі вушамі, пакуль іду да вёскі...
Прыемна, вядома, кожнаму паляўнічаму паказацца перад людзьмі са сваім трафеем. Асабліва калі трафеі здараюцца не часта. Я ж у апошні час быў пазбаўлены такой асалоды. Хацеў менш трапляцца на вочы Надзі — можа, хоць так, спадзяваўся, даб’юся з ёю прымірэння. Вось і стараўся, несучы касога, ісці загуменнямі, ды яшчэ і прыцемкам.
Але я, відавочна, не заўважаў, што ў Надзі маёй нешта змянілася. Неяк раз у школе звярнуўся да яе з дзелавым запытаннем, і яна — о дзіва маё дзіўнае! — яна не толькі адказала мне вельмі шчыра і прымірэнча, а нават назвала мяне па імені і па бацьку — упершыню пасля нашага разладу. Не скажу, што я аслупянеў, я не так здзівіўся, колькі разгубіўся. Рукі мае дрыжалі і пад нагамі вагалася падлога, калі, забыўшыся падзякаваць, адыходзіў ад Надзі, Надзі Пятроўны, надзеі маёй і смутку майго... Расхваляваны ішоў я на ўрок, і на ўроку ў тлумачэннях маіх не было ранейшага складу і ладу. Я так ліхаманкава думаў усё аб адным і тым жа, што потым з пакутай гэта ўспамінаў: баяўся — а ці не зразумелі майго стану вучні. А думаў я з дакорам і гневам пра сваю бяздушнасць, пра сваю, як дапякаў сябе, «мужыцкую» няўважлівасць, пра сваю нават грубасць. «Ёлупень ты няшчасны, нягоднік у падкаваных ботах! — лаяў я сябе ў думках.— Бяздушная ты істота! Бадзяга бяздомны! — знішчаў сябе, успамінаючы задумна-лірычныя Надзіны вочы.— Дзяўчына, можа, даўно ўжо чакае ад цябе чулага слова, твайго першага кроку да сябе, а ты ходзіш загуменнямі, гойсаеш па зайчыных сцежках і нічога не разумееш і не заўважаеш!..»
Магчыма, я знішчыў бы сябе назусім і надоўга, калі б не выратаваў мяне апошні ў гэты дзень школьны званок. Ён уварваўся ў мае думкі аглушальна і заклікальна, як быццам хацеў падвесці рысу пад усімі маімі трывогамі. Каб нічога сумнага пад гэтай рысай не засталося, а было б нешта новае, добрае, якое мне так хацелася ўбачыць...
Званок празвінеў, я сказаў вучням прывычнае «можаце ісці дадому». Вось ужо сціх грукат партаў, і дробны тупат ног пачаў аддаляцца ад класнага пакоя, а я ўсё стаяў каля акна, там, дзе засціг мяне званок...
Боязна мне было ісці ў нашу маленькую настаўніцкую, бо я зусім не ведаў, не адчуваў, як пасля такога хвалявання загавару з Надзяй...
Так я прастаяў, пакуль, як мне здалося, нікогачкі не засталося ў школе.
Усё было ціха і пуста.
У гэтай цішыні і запусценні мне лягчэй стала аднаму са сваімі пераблытанымі думкамі.
Я выйшаў з класа і ўжо не баючыся — грук-грук падкаванымі ботамі — скіраваўся да настаўніцкай, дзе заўсёды заставаўся на паўгадзінкі пасля ўрокаў, каб навесці такі-сякі парадак у школьных справах. І тут нечакана сустрэў Надзю... Дзверы настаўніцкай, калі толькі я да іх наблізіўся, гулка адчыніліся,— перада мной з’явілася Надзя. Неяк незнаёма глянуўшы на мяне, яна кінулася да выхаду. Вочы яе як быццам былі заплаканыя, і мне стала сорамна.
«Эх ты,—зноў упікнуў я сябе.— Эх, ты ж чалавек! Можа, з ёю што здарылася, а ты, а ты баязліва недзе стаяў, чакаў!..»
У настаўніцкую, такім чынам, я зайшоў ужо зусім разгублены. А тут яшчэ засталіся яе водар, яе дыханне, якія я пазнаў бы, здаецца, у цэлым свеце. Гэта быў пах яе духоў, пах вясновых палісаднікаў, пах бэзу, змешаны з нечым такім асаблівым, непаўторным, што было толькі з ёй адной і вакол яе аднае. Можа быць, то было дыханне яе маладосці, яе пекнаты... Усё гэта разам з маёй разгубленасцю абдало мяне, як хваляй, з ног да галавы. Цяжка, стомлена апусціўся я на табурэтку перад сталом і абхапіў рукамі галаву.
Што мне рабіць? Як вызначыць правільны шлях сваіх паводзін, каб не страціць свайго шчасця? Вядома, ні да чаго я не дадумаўся.
«Пайду дамоў,— рашыў я.— Вазьму стрэльбу. І на поле. А там, дзе марозны вецер і хруст ільдзінак, там мне не раз так добра думалася...» Я ўзняўся, каб апрануцца, і раптам заўважыў на другім рагу стала груба разарваны канверт і побач — скамечаны ліст. Даўно гэта было, сябры, але не магу не прызнацца ў сваёй слабасці. Я здагадаўся, каму гэта было пісьмо. Нас толькі двое бывала ў настаўніцкай. Калі пісьмо не мне, значыць — ёй. А калі яна плакала — значыць, пісьмо благое. У тую хвіліну я і не падумаў звязаць гэтае пісьмо са зменай Надзіных адносін да мяне. Я толькі адчуў, што менавіта гэтае пісьмо прынесла ёй слёзы. І мне так хацелася даведацца, што ў ім. Я, безумоўна, разумеў, што гэта брыдка і непрыгожа. Але тут жа я разважаў: чаму пісьмо засталося на стале? Магчыма, яна, пачуўшы мае крокі, хацела хутчэй выйсці з настаўніцкай і забылася пра пісьмо. Тады я не павінен да яго дакранацца. А можа, у гэтым пісьме вестка пра нейкае няшчасце з роднымі, і яна, такая гордая, такая ўпартая, не захацела сказаць мне і знарок пакінула пісьмо, каб я сам даведаўся?..
Словам, я абышоў стол і прачытаў адрас на канверце. Так, гэта было пісьмо ёй. Зваротнага адраса не стаяла. Тады я разгарнуў скамечаную паперу. У самым версе буйнымі літарамі былі адзначаны дзень, месяц і год напісання пісьма. А далей ішло: «Прывітанне, Надзя! Не сярдуй і мяне не дакарай... Патрохі я ўпэўніўся, што мы розныя з табой людзі, і гэта цяпер канчаткова... Раней я яшчэ вагаўся, але ты ведаеш з маіх пісьмаў...» Далей я не мог чытаць, бо і ад прачытанага на душы стала вельмі прыкра. Я паклаў пісьмо на старое месца, замкнуў настаўніцкую і, аддаючы ключ вартаўніку, папрасіў, каб сягоння ў настаўніцкай уборкі не рабілі... Не хацелася, каб яшчэ хто-небудзь даведаўся пра таямніцу Надзі...
Не трэба даказваць, колькі слоў абурэння выклікала ў мяне пакінутае ў настаўніцкай пісьмо. Я не помніў пра сябе. А помніў толькі, што Надзі, маёй Надзі, зроблена крыўда. І жадаў самай лютай кары аўтару гэтага пісьма, чалавеку, які пасмеў растаптаць узаемнасць і павагу такой цудоўнай, такой адной на свеце дзяўчыны...
Назаўтра я надумаўся прыйсці ў школу пазней звычайнага: няхай, рашыў я, Надзя першая зойдзе ў настаўніцкую і забярэ пісьмо. І таму пераступіў парог нашага пакоя за якіх паўдзесятка хвілін да пачатку ўрокаў. Надзя, вядома, была ўжо тут. Я пастараўся прывітацца, як рабіў гэта і заўсёды,— ветліва і спакойна, хоць схаваць свае пачуцці мне было не так лёгка. Надзя не адказала мне ніводным словам. Яна толькі ўскінула на мяне свае сінія вочы і падала маленькую, але дужую, учэпістую руку.
Цяпер я ўпэўнены, што Надзя тады, мусіць, усё ж распазнала мой настрой. І, відаць, у тыя хвіліны стаяла на зямлі мацней за мяне. Прынамсі, у яе позірку я не ўбачыў таго смутку, які чакаў убачыць. Гэта крыху мяне здзівіла. Хоць, праўда, позірк гэты быў амаль мімалётны, бо я адразу, баючыся выдаць сябе, павярнуўся да сваёй вешалкі. Затое ўжо зусім я быў здзіўлены, калі ўбачыў, што ўчарашняе пісьмо Надзяй не прыбрана, нават не скранута са свайго месца!
Я кахаў Надзю, Надзю Пятроўну, а гэта вельмі многа значыць! Гэта значыць, што мне ў кожным яе ўчынку бачылася толькі разумнае і светлае, толькі пяшчотнае, сардэчнае. І я ў думках зноў вылаяў таго чалавека, які прыслаў Надзі пісьмо. Падумаў: калі Надзя не змагла нават сёння справіцца з гэтым пісьмом, значыць, ён прынёс ёй многа болю, значыць, аўтар пісьма не варты Надзіных хваляванняў. І, значыць, я, як мужчына, павінен прыйсці Надзі на дапамогу. Я адчыніў дзверы і паклікаў вартаўніка.
— Андрэй Антонавіч,— сказаў яму як мага больш спакойна.— У вас якраз гарыць печка, а ў нашым пакоі валяюцца розныя паперы... Зрабіце, каб тут было чыста...
Андрэй Антонавіч чамусьці паглядзеў спачатку на мяне, потым на Надзю, але нічога не сказаў. Парэпанай далонню згроб ён са стала дзве паперчыны — пісьмо і канверт, падняў яшчэ нейкую непатрэбшчыну каля шафы і ўсё панёс да печкі. Я чакаў, што Надзя ў апошні міг можа спыніць яго, але яна маўчала. Андрэй Антонавіч кінуў паперы ў агонь, яны зараз жа ўспыхнулі яркім полымем. І мне здалося, што я ўбачыў, як на попеле курчацца з крывавым водбліскам, з немым крыкам дзень, месяц і год напісання слоў аб расстанні двух сэрцаў...
Я паглядзеў на гадзіннік і павярнуўся да Андрэя Антонавіча. Той дастаў з кішэні свой, як ён казаў, балабон. Адчыняючы дзверы, падняў яго над галавой, і па калідоры паплыў прастуджаны медны звон. Я ўзяў класны журнал і прапусціў перад сабой Надзю. Яна выйшла на калідор. Але нечакана павярнулася. Не гледзячы, знайшла маю руку і моцна паціснула...
Так я стаў шчаслівым. Што мне была за справа да Надзінага мінулага? Я ж кахаў яе заўсёды — з таго часу, як яна прыехала ў школу. А калі той чалавек, да якога імкнулася яе сэрца, здрадзіў ёй — дык для яго ж і горш. Так я сказаў сабе раз і назаўсёды, а таму для мяне насталі радасныя, светлыя дні. Надзя ўсё больш гарнулася да мяне. Нават мой выгляд, мая бобрыкавая паляўнічая куртка і мае боты выклікалі ў яе лагодны настрой. Яны нагадвалі ёй, як яна казала, хараство заснежаных пералескаў, задумную гамонку соснаў і мілы птушыны шчэбет. Яна толькі прасіла:
— Вася! Ты сабе хадзі на паляванне, але шкадуй усё прыгожае! Хай яно жыве, бо гэта ж для сэрца!..
Так змянілася мая Надзя, але змяніўся і я. Ні на што на свеце не памяняў бы я раней свае моцныя юхтовыя боты, без якіх, як без лепшага сябра, не ўяўляў свайго існавання. А зараз купіў сабе ў нашым сельмагу модныя замежныя камашы з вострымі доўгімі насамі. І на кожную ноч клаў пад сяннік, як гэта рабіў у студэнтах, свае новыя шарсцяныя штаны, каб яны адпрасаваліся. Словам, рабіў усё, што магло б дагадзіць Надзінаму гарадскому, не, не гарадскому,— меркаваў я цяпер,— а тонкаму дзявочаму густу.
Ды і на паляванне стаў я хадзіць радзей. А калі выходзіў у поле ці ў лес, ад чаго не мог адвыкнуць, дык стараўся страляць так, каб не нарабіць шкоды, каб усё прыгожае, што так любіла Надзя, заставалася цэлым.
А што ёсць у прыродзе непрыгожага? Нічога непрыгожага ў прыродзе няма. Нават і без той чубатай сойкі, што гойсае па лесе з прарэзлівым непрыемным крыкам,— і без яе стаў бы лес не такім цікавым і прываблівым. А што ўжо казаць пра белага, як першы чысты снег, ляснога зайца ці пра даверлівую да чалавечага жылля — вынослівую шуструю курапатку? Або пра ціхую цяцерку з яе непераможным інстынктам маці? Ці хаця б пра таго нязграбнага барсука, які можа перавярнуць гару зямлі, робячы для дзяцей цёплае, утульнае сховішча?..
Нічога няма непрыгожага ў прыродзе. Нічога такога, што не было б для нашых сэрцаў. І цяпер я, заядлы паляўнічы, усяму гэтаму дараваў жыццё. Дараваў дзеля сваёй Надзі.
Цяпер, выходзячы за вёску, я быў больш следапытам, чым паляўнічым. Я адводзіў душу тым, што падоўгу распутваў складаныя заечыя сляды, зайчыныя хітрасці. І заўсёды выходзіла так, што заяц яшчэ здалёк мяне заўважаў і, усклаўшы на плечы доўгія, як ножны, вушы, шыбаваў у зацішны куток.
Праўда, часам здаралася так, што мой паляўнічы запал усё ж перамагаў. Тады я, неўпрыкмет для самога сябе, хутка і ўпэўнена перасякаў хітрыя спляценні заечых слядоў і выходзіў проста на лёжку шарака. Раней такому бедаку ўжо не было б выратавання. А цяпер... Я і цяпер ускідваў стрэльбу, і рэха гулкага стрэлу кацілася паміж пералескамі. Не стрэліць не мог — гэта было звыш маіх сіл. Але шрот ад майго зарада толькі баранаваў заснежанае поле ці ссякаў сучкі на бярэзінках... Той, хто хоць адзін раз адчуў магутную трапную сілу свайго стрэлу, хто хоць адзін раз трымаў у руках здабыты паляўнічы трафей,— той зразумее, чым я — усёй душой паляўнічы — ахвяраваў. Але я тады не лічыў гэта ахвярай. Проста хацеў стаць вартым сваёй Надзі, быць роўным ёй,— такім жа чыстым, улюбёным у свет, як і яна. Бо я яе вельмі кахаў...
Не ведаю, ці здагадвалася Надзя пра тое, што са мной адбываецца. Я не імкнуўся што-небудзь перад ёй падкрэсліць. Гэта было пераўтварэнне маёй душы перад маім каханнем, і я радаваўся, што яна робіцца мацнейшай і больш шчодрай.
З Надзяй мы сустракаліся і гаварылі ўсё часцей і часцей. Яе пяшчотныя адносіны да ўсяго жывога мяне проста акрылялі. І, нашто таіцца, мае думкі пачалі настойліва перасяляцца ў маю будучыню, якую сабе за гэты час намаляваў. Я ўяўляў сабе нашу новую з Надзяй хату на высокім беразе Сажа — з чатырма вокнамі: два — на палявы і лясны прастор, а два — на вёску. Каб усё радаснае, чым жывуць зямля і людзі, было відаць сэрцу маёй Надзі і каб яна заўсёды магла даць гэтаму радаснаму свой адказ. Кожнай раніцы ў гэтай хаце я вітаў Надзю з новым днём, а ў яе сініх вачах бачыў той непагасны прамень, што навекі злучыў нашы сэрцы... Словам, як відаць з маёй мары, я быў напярэдадні самага адказнага ў жыцці прызнання. Хоць і баяўся яшчэ падумаць, як гэта станецца, але з кожным днём усё мацней адчуваў, што без гэтага пражыць не здолею. Мне хацелася бясконца чуць Надзін голас, яе цёплае, такое веснавое дыханне, бачыць задуму яе добрых вачэй, трымаць яе рукі — мне хацелася бясконца быць з ёй! І як жа я быў удзячны ёй, калі яна, зайшоўшы ў настаўніцкую, яшчэ з сіверам на шчоках і інеем на кудзерках валос, замест звычайнага прывітаня ішла да мяне і падавала свае сцюдзёныя рукі:
— Пагрэй, Васіль...
У такія хвіліны я жадаў для сябе нечага самага небяспечнага, дзе я змог бы аддаць усё, нават сваё жыццё, за Надзю.
Але нічога небяспечнага ў нас не здаралася, усё ў нас было добра, і ў школе і па-за школай. Нейкае як бы сонцастаянне спакою і радасці панавала над намі. Праўда, быў адзін прыкры выпадак з Надзяй у класе. Але што ён мог значыць перад нашай узаемнасцю! Надзя пра гэта хутка забылася, а я не хацеў і памятаць.
Было вось як. Аднойчы, амаль у самым пачатку ўрока, да мяне нехта нервова пастукаў. Прыадчыніў дзверы ў калідор, — а там стаяла Надзя. Я ажно спалохаўся: такой ніколі яе не бачыў. Вочы яе гарэлі шалёнай сухой злосцю, твар быў пунсовы, прычоска збілася. Губы дрыжалі. Надзя не магла вымавіць ні слова.
— Адну хвіліначку,— як мага цішэй сказаў я, вярнуўся ў пакой, наспех даў вучням самастойнае заданне і выйшаў да Надзі. Яна за гэтыя хвіліны трохі авалодала сабой, але нервовая слабасць яшчэ засталася. Надзя неяк асунулася да непазнавальнасці. Мне было так яе шкада, я ўзяў сваю дарагую сяброўку пад руку. І, каб далей з чыіх-небудзь вачэй, хуценька накіраваўся з ёю ў настаўніцкую.
— Надзя, што здарылася? — трывожна запытаў, падаючы Надзі стул.— Хто-небудзь з вучняў?..
— Ідзі ў трэці... Сам даведайся... Конанаў...— толькі і змагла вымавіць яна, на вочы яе набеглі слёзы.
— Ну, нічога, ты тут пастарайся супакоіцца, а я зараз... — Усёй душой шкадуючы Надзю, я падбадзёрыў яе і накіраваўся ў трэці.
Школа наша была двухкамплектнай, кожны з нас, я і Надзя, вялі па два класы. У Надзі былі першы і трэці. Можна сабе ўявіць, які я чакаў сустрэць там цяпер гармідар. Але, падыходзячы да класнага пакоя першага і трэцяга, спыніўся, здзіўлены выключным спакоем, які пануе ў школе. Гэту акалічнасць я заўважыў толькі зараз, бо тады, калі праводзіў Надзю, устрывожаны за яе, неяк не звярнуў на гэта ўвагі.
У незразумелым для сябе роздуме зайшоў я да Надзіных вучняў. Усе былі на сваіх месцах, усе ўсталі. Я прывітаўся, выслухаў шумны дружны адказ і, пасадзіўшы вучняў, паволі падышоў да стала. Я не спяшаўся, бо абдумваў, як ліквідаваць прыкрае непаразуменне. Каб і вучняў не пакрыўдзіць і не пашкодзіць Надзінаму аўтарытэту. А што адбылося непаразуменне — у гэтым я адразу ўпэўніўся, толькі глянуў на вучняў. Яны былі невінаватымі, гэта было напісана на іх тварах. І гэта прачытаў бы кожны, хто хоць трохі калі-небудзь займаўся са школьнікамі. Яны ўсе глядзелі на мяне адкрыта і шчыра, і ў іх вачах было чаканне маёй справядлівасці. Толькі Конанаў, прыгожы бялявы хлопчык, сядзеў, апусціўшы галаву на парту. Ён плакаў. Становішча маё было з няпростых. Аднак я зайшоў сюды не для таго, каб толькі пастаяць перад вучнямі.
— Дзеці,— сказаў я цвёрда, але спакойна.— Вы пакрыўдзілі сваю настаўніцу Надзю Пятроўну. Гэта першы выпадак у нашай школе, і мне непрыемна за вас. Конанаў, раскажы, што ты тут нарабіў?..
Конанаў нічога не адказаў, нават не ўстаў, ён толькі яшчэ мацней усхліпнуў. А затое ўзняўся яго сусед, сын нашага калгаснага брыгадзіра Ваня Капуста. Ён, неяк збоку пазіраючы на мяне, сказаў:
— Васіль Іванавіч, паглядзіце на яго галаву...
І сеў. А ўвесь клас адразу падняўся і загаманіў.
— Яна яго крэйдай па галаве ўдарыла... У яго кроў... Яна яго цягнула разам з партай...
Яна... яна... Не Надзя Пятроўна, а яна...
Пачуццё настаўніцкага вопыту ўмомант падказала мне, што я не здолею быць справядлівым, калі хачу хоць трохі выратаваць Надзін аўтарытэт. І я рашыўся на несправядлівасць. Разумеў, што падысці мне да Конанава і пачаць разглядаць яго галаву — значыць, вынесці прысуд Надзі. А не падысці — сабе. І я не падышоў. Тым больш што чырвоная пляма на бялявых валасах хлопчыка была мне відаць і адгэтуль. Я пастаяў, пакуль вучні сціхлі.
— Усе накрычаліся?.. Цяпер няхай хто-небудзь коратка раскажа мне пра ўчынак Конанава...
І тут я адчуў, што прысуд нада мною пачаў дзейнічаць. Яшчэ некалькі хвілін таму назад душы вучняў былі для мяне адкрыты насцеж, а зараз яны ціха, але моцна зачыніліся. Чакаць добраахвотніка было толькі горш для справы, і я падняў Ваню Капусту.
— Ваня Капуста, раскажы ты...
Ваня ўстаў неахвотна.
— Конанаў ураніў сцірку і пачаў яе шукаць пад партай... А яна не разабралася...
— Не яна, а Надзя Пятроўна...
Капуста падняў на мяне вочы. Апусціў іх.
— А яна... Надзя Пятроўна... не разабралася, загадала яму выйсці з класа... Конанаў стаў ёй казаць... А яна...— Ваня зноў падняў на мяне вочы,— Надзя Пятроўна... Яна падскочыла і ўдарыла яго крэйдай па галаве... А потым стала цягнуць яго разам з партай... А Конанаў спалохаўся і трымаўся за парту...
Усё было ясна. Надзя дапусціла памылку — толькі так, а не горш, расцаніў я тады яе ўчынак. І, зразумейце, інакш расцаніць тады я не мог. Бо я ж кахаў Надзю. Пакуль Капуста апавядаў мне пра гэта непрыгожае здарэнне, у мяне змагаліся два пачуцці: адно — педагагічнага асуджэння Надзі, а другое — чалавечага шкадавання яе. І перамагло апошняе. Уявіў сабе, як зараз пакутуе Надзіна сэрца, і мне самому стала вельмі балюча. І мая несправядлівасць да вучняў пайшла далей. З чыста прафесійнай педагагічнай бясстраснасцю я ўхапіўся за адзін фармальны выкрутас і кінуў яго на маўклівых дзяцей.
— Конанаў вінаваты перад Надзяй Пятроўнай. Згубіўшы сцірку, ён павінен быў папрасіць у настаўніцы дазволу знайсці яе... А калі Надзя Пятроўна загадала Конанаву выйсці, ён павінен быў выканаць загад настаўніцы...— Я маўчаў... Вучні сядзелі панурыя... Мне не заставалася нічога іншага, як працягваць сваю тыраду.— Трэба разумець, што вас многа, а настаўніца адна... Яна хоча, каб вы былі добрымі, выдатна вучыліся, і для гэтага аддае ўсе сілы і здольнасці... Таму прапаную, каб Конанаў папрасіў у Надзі Пятроўны прабачэння... І ўсе запомніце: такім выпадкам не месца ў нашай школе... Ваня Капуста, схадзі ў настаўніцкую, пакліч Надзю Пятроўну...
Калі Надзя ўвайшла ў клас, я зноў не пазнаў яе. Ад яе слабасці не засталося і следу. Зноў яна дыхала такім спакоем, вочы ззялі такой усёдаравальнай светласцю, што я, хоць і непрыемна ўсхваляваны, мімаволі ёю залюбаваўся. «Так, яна вельмі добрая, я дзейнічаў правільна»,— сказаў сабе. Калі ж яна, не чакаючы прабачэння Конанава, хуценька падышла да яго, пагладзіла хлопчыка па галоўцы, ледзь не абняла яго,— я і зусім расчуліўся.
Конанаў, шчырая дзіцячая душа, прыўзняў галаву і, як мне здалося, прыхіліўся да Надзінай рукі. Праворныя Надзіны пальчыкі выхапілі са спаднічнай кішэнькі флакончык з духамі, і па пакоі разліўся знаёмы і дарагі мне бэзавы пах. Потым у паветры мільганула Надзіна з карункамі насавая хустачка. Надзя акуратненька змыла чырвоную пляму на галаве Конанава, прыгаварваючы: «Вось так... Вось так... Нічога, Конанаў, ты такі чароўны хлопчык... Ты крыху памыліўся... Але ўсё будзе добра, усё добра, мы яшчэ падружымся...» Конанаў, здалося мне, павесялеў, і ўсе вучні нібы нанова акрыялі... Я пажадаў дзецям добрых поспехаў і выйшаў задаволены, што справа хоць так скончылася...
Пасля ўрока не хацелася нічога казаць Надзі. Яна падышла да мяне сама.
— Вася,— пакорліва загаварыла Надзя.— Ты забудзь сённяшняе, добра? Я разумею — як педагог, я паступіла кепска. Якім чынам усё атрымалася — бог ведае... Сэрца разрываецца... Дараваць сабе не магу...
І мне зноў стала яе шкада! А за тое, што яна сама сябе дакарае, нават адчувалася да Надзі цёплая ўдзячнасць...
Вось такое было адзінае непрыемнае здарэнне ў нашым жыцці. Я пра яго не хацеў памятаць, а Надзя і зусім забылася. І ўсё ў нас было проста і светла, як бывае ў пагожы вясновы дзень, калі далёка і бясконца адкрываюцца сонечныя далягляды...
Як я сказаў раней, я ўжо марыў бачыць Надзю сваёй жонкай, толькі яшчэ не прыдумаў слоў і не набраўся смеласці для адказнай сваёй размовы. Але хутка я ўпэўніўся, што нездарма так кахаў Надзю. Хутка яшчэ раз даведаўся, якое чулае і спагадлівае ў яе сэрца. Надзя, мусіць, адчула маю трывогу, бо неяк, калі мы прыйшлі на заняткі, засаромеўшыся, сказала:
— А ведаеш, Вася, пра нас у вёсцы пачынаюць гаварыць... Пра нашу дружбу... Табе прыемна?..
Прызнацца, я трохі сумеўся. Аб такім чамусьці ніколі і не падумаў. Аднак тут жа разважыў, што нічога дзіўнага ці асаблівага ў гэтым няма. Бо мы ж не на пустынным востраве жывём з Надзяй. Можа, і добра, што ўсе заўважылі. Значыць, наша каханне (так, у той момант я сказаў сабе наша каханне) стала вялікай сапраўднасцю, калі яго заўважылі. І як толькі я так падумаў, маё сэрца перапоўнілася пачуццём бясконцай шчырасці да Надзі. Шчасце само ішло да мяне.
— Надзя! — сказаў я. Голас мой ад хвалявання гучаў глуха.— Надзя... Я даўно хацеў сказаць... прасіць цябе... быць разам... навечна...— З цяжкасцю так сказаў і, як тапелец за саломінку, хапіўся за Надзіну руку. Надзя зараз жа забрала руку. Гэта балюча мяне кальнула. Але я такі яшчэ не зусім ведаў сваю Надзю. Яна забрала руку, але тут жа паклала яе на маю ўскудлачаную гарачую галаву. І ў наплыўшым на мяне тумане я ўбачыў перад сабою, як дзве зоркі, яе пасвятлелыя вочы.
— Вася!..— шаптала Надзя.— Няўжо ты не верыў, што я цябе кахаю... Мы будзем разам... я згодна... Настане лета... канікулы... і справім сваё вясёлае вяселле...
Не памятаю, мне здаецца, Надзя пацалавала мяне. Аслеплены і аглушаны ад шчасця, я не помніў нават, як у той дзень праводзіў урокі... Словы «згодна... лета... вяселле... » гучалі ў вушах і стаялі ў вачах, яны засланілі ўсё іншае на свеце, такое мізэрнае ў параўнанні з маім шчасцем...
А пакуль настала лета — прыйшла вясна. Вясна ў тым годзе выдалася дужа ранняя. У сярэдзіне сакавіка неспадзявана з’явіліся цёплыя сонечныя дні з тымі вострымі паўднёвымі вятрамі, якія завуць смерцю зімы. Вясна была такая імклівая, што нават не паспеў пачарнець снег — яшчэ чысты пасля нядаўняй завірухі, ён ператварыўся ў шумную імклівую ваду і каламутнымі патокамі збягаў на ўзбугрэлую кажушыну Сажа.
І вось аднойчы многія жыхары вёскі былі ўзбуджаны як бы далёкай кананадай. Насельнікі вялікіх рэк ведаюць, што гэта такое. Яны чуюць гэта кожнай вясной, калі бурныя вясновыя воды ўзломваюць моцныя ледзяныя закрайкі на берагах і бягуць пад лёдам і ў так перапоўненае рэчышча. Тоўсты зляжалы лёд не вытрымлівае націску нястрымнай маладой сілы, пачынае ўздувацца і трэскацца. І тады далёка ў наваколлі чуваць яго стогн, падобны на гарматны гул. Я заўсёды любіў і люблю час крыгалому. І ў той раз ноччу я доўга не спаў, слухаючы, як гудзе зямля, скідаючы знелюбелыя зімовыя путы.
Раніцай, перш чым зайсці ў школу, я доўга стаяў над Сажом. Ён ужо выходзіў з берагоў. Крыгі трушчыліся і насядалі адна на адну, дыбіліся і кідаліся на кручы, а моцная вада гнала іх далей і далей. Сапраўднай паводкі яшчэ не пачалося, але адчувалася, што не пройдзе і дня — і ўвесь пасінелы луг на пяць-шэсць вёрст перад вачыма схаваецца пад ачышчальнай плынню вясновага мора. А потым... Я зноў падумаў пра сваю бліжэйшую будучыню. Потым памалу сыдзе вялікая вада, зацвіце лотаць, праб’ецца першая, да болю ў вачах зялёная, трава. А потым — луг на ўсю бязмеж убярэцца ў кветкі, травы стануць рослымі, настане лета. І мы з Надзяй пачнём будаваць свой новы дом. Ну, хаця б вось на гэтым месцы, дзе я зараз стаю.
Я агледзеўся — сапраўды, добра! — І ў радасным настроі пашыбаваў да школы.
На парозе настаўніцкай — такая ж сонечна-прыўзнятая — сустрэла мяне Надзя.
— Вясна, Вася! — урачыста прамовіла яна. Моцна паціснула абедзве мае рукі і заглянула ў вочы.
— Так, Надзя! Вясна! А хутка — і лета! — гэтаксама на высокім дыханні адказаў я. І ўсё нам было зразумела, і мы абодва вясёлыя пайшлі на ўрокі.
Прамінула яшчэ некалькі дзён. Мы адпусцілі дзяцей на вясновыя канікулы. Цяпер у нас было багата вольнага часу, і мы дамовіліся з Надзяй часцей бываць разам. У прыродзе за гэтыя дні адбыліся бурныя змены. Снегу не стала нідзе, ні ў полі, ні ў лесе. Толькі ў глыбокіх зацененых равах ды на прамёрзлых балацяных нізінах ляжалі яшчэ зледзянелыя зярністыя касякі. А якім стаў Сож! Ад самай нашай вёскі і да няблізкага сіняга лесу на другім беразе ён раскінуў магутную шырыню вады. Паводка ўвайшла ў поўную сілу, падступіла пад сцены вёсак, шумела не сціхаючы, хоць стаялі ціхія дні. І чаго толькі не было ў яе шуме. Ён нёс у сабе і нядаўні шоргат ільдзін, і стук тапароў з суседняга пасёлка, дзіцячы плач і песні дзяўчат, звон кавальскіх малатоў і спеў жаваранкаў. Як збіраліся ўсе такія розныя гукі на імклівую гладзь вады — невядома, але яны не толькі не змаўкалі, а шырыліся, запаўнялі ўсё наўкруг. Мне было вялікай асалодай разам з Надзяй слухаць гэтую сімфонію вясны. Душа рвалася ў палёт, хацелася, расклаўшы крыллі, кружыцца над неагляднай ажыўшай даллю зямлі і вітаць людзей з хараством жыцця. Надзя, відаць, перажывала тое ж самае.
— Божа мой! — шапталі яе губы.— Няма нічога на свеце лепей прыгажосці!
Вось у адну з такіх хвілін у нас нарадзілася думка, хоць не на крыллях, дык на звычайнай лодцы пагойдацца на плынях паводкі. Пераплыць разліў, пабываць у тым лесе, што цёмна сінеў на даляглядзе. Я быў чалавекам энергічным і адразу ж узяўся за справу. Схадзіў да знаёмага бакеншчыка, папрасіў лодкі. І вечарам паведаміў Надзі, што заўтра раніцай можам здзейсніць нашу задуму, за што атрымаў мілую ўсмешку яе вачэй і поціск рукі.
Новага дня цяжка было дачакацца, і ледзь толькі ўстала сонца, я быў на нагах. Сабіраўся нядоўга. Хуценька тым-сім паснедаў, узяў стрэльбу і падсумак з некалькімі патронамі і неўзабаве стаяў пад вокнамі Надзі.
Стрэльбу я ўзяў проста так, па закаранелай паляўнічай звычцы,— як гэта накіроўвацца ў лес і не ўзяць стрэльбы? Мала што бывае. Хоць паляваць я амаль адвык, ды і сезон палявання скончыўся. А да таго ж я выпраўляўся ў шлях не адзін, а з Надзяй. Баяўся, што яна наогул забароніць мне браць стрэльбу.
І не памыліўся. Надзя, як толькі выйшла, адразу кінула позірк на маю гармату.
— Стрэльба, Вася? Нашто ты яе ўзяў?
— Проста так, Надзя. Зразумей, Надзя...— бараніўся я скорагаворкай.— Зразумей, гэта прывычка. А страляць я не буду. Толькі, можа, па ваўку. Ведаеш, воўк такі драпежнік...
Надзя рассмяялася.
— Ну, добра, бяры сабе... Але, Вася, запомні — страляць толькі па драпежніку!..
На беразе з трох лодак бакеншчыка я выбраў самую лепшую. Гэта была новая пласкадонка на пяць ці шэсць чалавек, не такая цяжкая і не хісткая, а да таго ж вельмі гонкая. Такія лодкі, як мне здаецца, умеюць рабіць толькі на Сажы. Бо потым, дзе ні бываў, я не сустракаў ім падобных.
— Слухаць каманду капітана! Карабель, поўны наперад! — з вясёлым смехам скамандавала Надзя, і я ўзмахнуў вёсламі. Надзя рулявала ўпершыню, і лодка, вядома, больш слухалася маіх двух вёслаў, чым яе аднаго.
Я ўзяў такі напрамак, каб менш змагацца з імклівай плынню паводкі, і наш карабель стаў хутка аддаляцца ад берага. Вяслуючы, я глядзеў на Надзю,— як яна сябе адчувае, бо на такой вялікай небяспечнай вадзе яна знаходзілася першы раз. Надзя была спакойная, як быццам аб нечым вельмі марыла. Вочы яе блукалі ўдалечыні, а губы ціха ўсміхаліся. «Мілая...» — прашаптаў я сабе, паддаючыся і сам радаснаму роздуму. Я падумаў аб чароўнай сіле кахання. Вось увайшла ў маё сэрца дабрата Надзі, і якім іншым стаў я ў гэтым чароўным свеце. Плыве над паводкаю цёплае веснавое неба, трубяць у блакіце жураўлі, са свістам крыл кружацца качкі... Усё гэта было і раней, ды толькі было яно неяк само па сабе, ніколі так, як зараз, не адчуваў я бясконцай роднасці з вакольным жыццём...
— Надзя,— усхвалявана сказаў я.— Надзя... Мне здаецца, я чую, як б’ецца тваё сэрца...
Надзя кінула сваё месца, апынулася побач са мной. Лодка разгайдалася, але гэта Надзю не спалохала, яна парывіста абняла мяне. І мы ўпершыню моцна пацалаваліся — пад позіркам сонца, сярод пляскотных лагодных хваляў, што неслі нашу лодку наперад і наперад.
Хутка наша вёска стала ледзь бачнай, мы наблізіліся да свайго запаветнага лесу. Лодка прыстала крыху ніжэй, чым я меркаваў, але і тут мясціна была выдатная — на сыпкім пясчаным беразе пачыналася сухая звонкая дуброва. На нас дыхнула па-вясноваму густым лясным водарам. Вясёлыя малінаўкі і зяблікі адразу нам кінулі столькі спеваў і клічаў, і такое рэха ішло ад іхняга перагуквання, што Надзя запляскала ў далоні.
— Птуша-а-чкі, лю-быя-я-а!.. Дзя-я-куй ва-а-ам! — крыкнула Надзя і пабегла ў лес. Я ўсцягнуў лодку на бераг і скіраваўся за ёй. Надзя стаяла ў гушчары каля гонкай сасны і, убачыўшы мяне, зрабіла знак, каб ішоў цішэй.
— Глядзі...— шапнула яна і паказала на вяршыню дрэва.— Гняздо... Птушка гняздо будуе...
Уверсе завіхалася сарока... Я чамусьці вельмі не люблю гэтых лясных крыкух, можа, за тое, што яны скрытныя, лютыя драпежнікі. Мне брыдка на іх глядзець. Але я зразумеў Надзін настрой. Захаплялася яна не самой птушкай, а тым, што перад намі будуецца новае гняздо. Для нас, безумоўна, гэта быў не звычайны сімвал. І я, хоць нічога не адказаў Надзі, стаў побач з ёю — плячо ў плячо — і таксама глядзеў на старанні нялюбай мне птушкі. Раптам сарока прыпыніла свой занятак. Паківала галавою, як бы аб нечым шкадуючы, на нашых вачах дзюбай і кіпцюрамі напалову разбурыла сваё збудаванне і пераляцела на другое дрэва непадалёк. Я паглядзеў туды і здзівіўся, убачыўшы, што сарока пераляцела не проста так: яна пачала там новае будаўніцтва.
— Надзя,— папрасіў я.— Давай даглядзім, што будзе далей!
На самай вяршаліне сасны было, мусіць, дагэтуль заціснута паміж сукамі некалькі дзябёлых сухіх галін. Сарока аднекуль прынесла сюды галінак драбнейшых. І, хутка працуючы дзюбай, расклала іх роўным паўкругам на ранейшыя. І яшчэ прынесла, і зноў уладкавала. Так яна лётала некалькі разоў, і вось яе ўжо не стала відаць за краем наношанага ламачча.
— Мусіць, нас заўважыла, схавалася,— выказала меркаванне Надзя.
Не, яна не заўважыла нас. Але, напэўна, ёй зноў надакучыла яе праца. Бо, вылезшы з-пад толькі што наношанага ёю будаўнічага матэрыялу, сарока пасядзела, агледзелася і, капырснуўшы нагой так, што частка ламачча зашумела ўніз, некуды сама знікла.
— Дзівачка нейкая...— перадыхнуўшы, сказала Надзя. Я з ёю згадзіўся, і мы пакрочылі па схілу ляснога узгорка, збіраючы свежыя пралескі. Іх выбілася тут вельмі шмат, хутка ў Надзі быў вялікі букет. Яна сказала, што засушыць і захавае іх, як памяць аб нашым першым сумесным падарожжы. І я стараўся назбіраць гэтых сініх кветак вясны як мага больш. Падносіў іх да Надзі і параўноўваў з яе вачамі. Не, хіба можна было параўнаць гэтыя халодныя кветкі з жывымі, цёплымі, такімі глыбокімі і яснымі вачамі Надзі!
Надзя смяялася, ёй было прыемна, а гэта надавала мне сіл — я не стамляючыся гойсаў па лесе, выбіраў ёй прыгажэйшыя і буйнейшыя кветкі, рознай формы і велічыні шышкі для калекцыі, паказваў, куды вядуць шматлікія лясныя сцежкі. Так мы прабылі ў лесе досыць доўга і напэўна блукалі б і яшчэ, калі раптам я заўважыў, як трывожна закалыхаліся і загулі вяршаліны магутных соснаў.
— Трэба ехаць, Надзя, пачынаецца моцны вецер...
— Так рана? Вася! Калі мы яшчэ сюды прыедзем — невядома. А тут зараз так добра!.. Пабудзем крышачку, Вася! — не згаджалася Надзя.
Але я лепш яе ведаў, што такое дабрацца нам да свае вёскі ў моцны вецер. І ўстрывожыўся не на жарт, чуючы, як увесь лес пачынае шумець глуха і пагрозна. Я схапіў Надзю за руку, і хутка мы былі каля свае лодкі. Тут я ўбачыў, што непакоіўся недарэмна. Вялікая веснавая вада была далёка не лагоднай. Яна ўзнялася белымі грабянямі, кідала пену на бераг, біла ў нашу лодку. Дзьмуў паўднёва-заходні вецер, а я ведаў па вопыту, што ў гэтай мясцовасці ён заціхае не скора. Таму, не доўга думаючы, спіхнуў наш карабель, стараючыся, каб не зачарпнуць вады. Надзя зноў села на карму, а я з усіх сіл налёг на вёслы.
Аднак пасоўваліся мы досыць марудна. Вецер узмацнеў, хвалі пачалі пералівацца цераз борт лодкі. І я, хоць знешне і заставаўся вясёлы, па-сапраўднаму засумаваў.
Мы ад'ехалі ад лесу не больш двух кіламетраў, заставалася яшчэ ўсіх тры ці чатыры, калі я ўпэўніўся, што справа наша кепская. Хвалі цяпер сталі вышэй нашай лодкі, мне з вялікімі намаганнямі ўдавалася трымаць лодку супраць іх, бо калі б яна павярнулася бортам к ветру, яе ў той жа момант заліло б вадой. Развярнуць лодку назад, да лесу, нечага было і думаць — хвалі білі б нам якраз у борт. Кіравацца далей таксама не стала ніякай магчымасці. Карацей кажучы, мы апынуліся ў поўнай уладзе стыхіі. Надзя, відаць, яшчэ не поўнасцю гэта ўсвядоміла, — яна толькі крычала мне праз шум паводкі і ветру, каб я менш ліў вады ў лодку вёсламі, бо вада падступае ёй пад ногі.
У небяспечныя хвіліны для жыцця з думкай чалавека адбываецца што-небудзь адно: яна або замірае — гэта тады, калі чалавек паддаецца свайму лёсу, або развінаецца, як спружына, знаходзячы выйсце з цяжкага становішча. Паддацца сумнаму лёсу, што навіс над намі, мне было б вельмі недарэчна. Бо я ж быў на парозе свайго шчасця. Мне трэба было абавязкова выратаваць сваю Надзю і сябе. Як толькі мог, я шукаў у думках гэтага выратавання.
І я прыдумаў. За кіламетр ад таго месца, дзе зараз знаходзілася наша лодка, ёсць на лузе невялікая выспа Кавыча, якую ніколі вясной не залівае. Вецер дзьмуў, праўда, не прама ў бок тае выспы. Але я прыкінуў, што калі трымаць лодку наўскасяк па хвалях, дык, магчыма, і ўдасца да яе дабрацца. Самае галоўнае было цяпер выбраць момант і развярнуць лодку. Калі адна бурная хваля разбілася аб кіль пласкадонкі і вада наўкруг закіпела, як у гаршку, я, маланкава працуючы адным вяслом, а другім накіроўваючы, павярнуў лодку ў патрэбным напрамку. Хоць у лодку і ўлілося трохі вады, аднак цяпер яна пайшла шпарчэй, бо мне памагаў вецер. Надзя нічога не разумела, яна чула, што хвалі б’юць зараз у карму, дзе яна сядзела, і, мусіць, дужа напалохалася.
— Куды мы едзем, Васіль! Што ты робіш! Ты мяне ўтопіш! — чуўся яе рэзкі голас. Але я нічога не адказваў, а веславаў і веславаў, бо не было часу ні адказваць, ні разбірацца ў адценнях нашых настрояў.
Выплылі мы на выспу толькі нейкім цудам. Нас проста выкінула на бераг Кавычы: амаль залітую вадой пасудзіну і двух напаўзледзянелых людзей. Напэўна, у нашым выратаванні немалая заслуга і лодкі, вельмі пад’ёмістай і ўстойлівай на вадзе. Таму я і лічу, што нідзе няма лепшых лодак, чым на Сажы...
Змагаючыся з бурай, я дастаткова напрацаваўся. Да таго ж усё цела было ў нервовым напружанні,— таму, ступіўшы на зямлю, адчуў вялікую стомленасць. Ногі былі мокрыя вышэй каленяў, і я з жалем успомніў пра свае юхтовыя боты, сумна глянуўшы на камашы з вострымі насамі. І як гэта я не надзеў боты! Добра, што яшчэ не расстаўся з бобрыкавай курткай. Аднак пра сябе я адразу ж перастаў думаць, глянуўшы на спахмурнелую Надзю. Ёй у яе туфельках-вылівайках, безумоўна, было яшчэ горш, чым мне ў маіх модных камашах. І наогул — трэба было падбадзёрыць яе. Я звярнуўся да Надзі як мага весялей:
— Вось і рабінзонамі пабудзем, Надзя! А ведаеш, што нам пагражала...
— Ведаю...— неахвотна адказала Надзя.— Бачыла. А толькі я лічыла, што ты лепшы марак...
— Што ты, Надзя! Зразумей, якая бура... Добра, што мы апынуліся хоць тут...
— Не вялікая радасць. Глядзець тут адзін на аднаго... — «Што ж, падумаў я, яна ж таксама стамілася...» Ну, а чым жа мы зоймемся, рабінзон? — раптам яна змяніла тон, усміхнулася.— Ты даруй, Вася, у мяне, мусіць, нервы...
— Ну, вядома, нервы... Не хвалюйся, Надзя. Зараз распалім цяпло, потым сціхне бура, і мы дабяромся дадому. Вось, пагрэйся...
Я зняў сваю бобрыкавую куртку, ускінуў Надзі на плечы, а сам падаўся ў дубняк, які рос побач. Набліжаўся вечар, трэба сабраць дроў пабольш. Бо мне было ясна, што да наступнай раніцы нам выбрацца адсюль не давядзецца...
Хутка на беразе ляжала гара сухога хворасту і карчоў. Я выбраў найбольш зацішную мясціну і расклаў цяпло. Агонь разгарэўся, Надзя павесялела, павесялеў, убачыўшы гэта, і я. Прынёс яшчэ столькі ж дроў, а потым пайшоў шукаць чаго-небудзь сушэйшага, чым можна было б услаць сырую зямлю каля кастра. Мне пашанцавала: паміж зараснікамі дубняку наткнуўся на старое астожышча, дзе засталося нямала сена. Зімой, мусіць, яно ўмерзла і яго не забралі. Я перанёс знойдзенае багацце да кастра, з адной часткі сена зрабіў добры ложак на зямлі. Затым нассякаў нажом дзябёлых дубовых парасткаў і з боку ветру загарадзіў імі нашу стаянку, пакрыўшы другой часткай сена. Рабіць усё гэта мне было вельмі прыемна, бо я заўважыў, што з кожнай хвіляй да Надзі вяртаецца яе мілы настрой.
— Ну, як, Надзя, добры з мяне будаўнік? — з усмешкай спытаў я, закончыўшы працу і радуючыся, што цяпер нам не страшны самы моцны вецер.
— Добры, Вася... Ведаеш, Вася, я толькі цяпер адчула, як мне было страшна там, на паводцы...— Яна скаланулася. — Ты малайчына ў мяне, Вася...
Лепшай узнагароды, вядома, ніхто на маім месцы не стаў бы і жадаць. А калі яшчэ дадаць, што Надзя пасля гэтых слоў прыхінулася да маёй шчакі сваёй агністай шчакою, дык вы зразумееце, на якім я апынуўся небе.
Касцёр наш гарэў весела: пакуль сцямнела, мы добра абагрэліся і абсушыліся. Я падбіў сушэйшага сена для Надзі, накрыў яе сваёй курткай, і яна, падкурчыўшыся, хутка заснула. «Ну, вось і добра. Няхай адпачывае, заўтра ўстане бадзёрай і вясёлай». Я паклаў на агонь кавалак вялікага дубовага пня і пайшоў паглядзець лодку.
Бура за гэты час не толькі не пацішэла, а яшчэ больш расхадзілася. На выспу ляцелі грозныя высокія валы, паводка нібы злосна гневалася, што застаўся незатоплены ёю кавалак зямлі. Лодку нашу заліло вадой амаль да краёў, можна было не баяцца, што яе знясе. Аднак я ўсё ж убіў у зямлю адно з нашых моцных вёсел і некалькі разоў абкруціў вакол яго жалезны ланцуг, прыкаваны да лодкі.
Усю ноч змагаўся я з дрымотай, седзячы ля кастра, пазіраючы, каб ён не звёўся. Па-першае, шкадаваў Надзю — мне хацелася, каб у яе не засталося дрэнных успамінаў аб гэтым начлезе. А па-другое, мне самому было дужа холадна. Курткай маёй накрылася Надзя, на мне, праўда, быў яшчэ лыжны шарсцяны світэр, без яго я цяпер наогул выглядаў бы бедаком. Але ўсё роўна даймаў холад. Таму я ўсю ноч шураваў агонь, не шкадуючы дроў. Мяне заспакойвала тое, што Надзя адчувае сябе добра, ды яшчэ надзея, што раніцай усе рабінзонаўскія пакуты скончацца. Не павінен жа вецер лютаваць так доўга. На світанні неба закрылася хмарамі, пасыпаліся дробныя ледзяныя крупкі, якія адразу ж раставалі. І я лічыў, што гэта добрая прыкмета — на змену ў надвор’і.
Аднак ні світанне, ні сама раніца нічога новага для нас не прынеслі. Бура грукатала па-ранейшаму, сонца не паказвалася. Стала яшчэ халадней і самотней. Надзя, прачнуўшыся, спачатку была развесялілася, назвала мяне сваім добрым анёлам, пакуль не ўсвядоміла, што ехаць дадому мы яшчэ не маем магчымасці. Пасля таго яна сядзела панурая, чужая, зусім далёкая ад мяне. Як быццам яе падмянілі.
Мяне, прызнацца, пачынала трохі здзіўляць гэта Надзіна няўважлівасць. Яна не пацікавілася, як я правёў ноч, не спытала, ці не холадна мне, кутаючыся сама ў маю бобрыкавую куртку.
Але, дарагі чытач, улічы, што гэтыя словы пішуцца зараз, а тады я самааддана тварыў свой маленькі подзвіг, робячы ўсё, каб было лепш Надзі. Дрэнны настрой Надзі я тлумачыў сабе часткова тым, што яна, такая інтэлігентная, кволая, шмат перажыла за апошнія суткі. А часткова і больш празаічнай акалічнасцю. Трэба ўлічыць, што мы выбраліся з вёскі ўчора раніцай і з таго часу нічога не елі. Я гатоў быў забіць сябе за тое, што не здагадаўся ўзяць з сабою хаця б акрайчык хлеба. Але ж як я мог разлічваць на такое здарэнне? А цяпер, карай сябе ці не карай, а прапанаваць Надзі чым-небудзь падсілкавацца я не мог. Мяне хоць выратоўвала мая махорка, добра, што ў кішэні быў цэлы пачак. Для агульнага ж спажывання я меў толькі некаторы запас духоўнага рацыёна: вершы любімых паэтаў. І, не выбіраючы, стаў чытаць адзін з іх, нечакана здзівіўшыся, як здорава падыходзіць ён па свайму зместу да нашага становішча:
И ветер, и дождик, и мгла
Над холодной пустыней воды.
Здесь жизнь до весны умерла...
Надзя рэзка скінула з сябе маю куртку.
— Кінь, калі ласка, сваё глупства! Зноў, відаць, пра каханне, і зноў сваё! Лепш падумаў бы, як выбрацца адсюль!
Але яна, мусіць, зараз жа апамяталася і захацела паправіцца:
— Васіль... Зразумей, трэба знайсці нейкі выхад. Нельга быць такім эгаістам... Ты зусім не думаеш, што будзе са мной...
Эгаістам?.. Гэта было больш чым недарэчна. Што эгаістычнага вынікала з маіх паводзін?..
— Надзя...— спакойна загаварыў я, хоць у душы збіралася ўжо нешта трывожнае.— Ты бачыш, я звычайны чалавек, я не магу спыніць буру. Падумай сама, ці варта нам злавацца за тое, у чым ніхто не вінаваты? Лепш давай заспяваем песню! І, ведаеш, Надзя, калі-небудзь мы з прыемнасцю ўспомнім, як перажылі непагоду...
— Ты сабе спявай і перажывай. А я не маю намеру далей тут заставацца. Хадзем да лодкі! — Надзя стала зусім грубай і злоснай.
Я і зараз прабачыў ёй жорсткасць, улічыўшы цяжкасць яе становішча, і моўчкі пайшоў услед.
— Што будзем рабіць?
— Ехаць!
Да лодкі цяжка было падступіцца, так бушавалі хвалі. Гэта была проста нямыслімая задума — спрабаваць пры такім шалёным ветры не тое што ехаць, але нават спусціць лодку на ваду. Аднак, паколькі Надзя гэтага не разумела, я пайшоў на ўсё. Не спыніўся перад непрыемнасцю лезці ў ледзяную ваду. Скрануць з месца залітую лодку я не здолеў, таму зняў свой картуз і стаў выліваць ім ваду. Праца гэта была надзіва бязглуздай, бо колькі я выліваў вады — амаль столькі ж адразу яе набіралася. Аднак на мяне напаў настрой поўнай абыякавасці; я не спыняў працы, здзіўляючыся толькі, як Надзі не надакучыць стаяць і назіраць за мной. «Што ж, усё роўна няма чаго рабіць, хай лепш так, чым лаяцца».
Нарэшце вады ў лодцы ўсё ж паменела. Цяпер я трохі падцягнуў лодку вышэй на бераг, прылаўчыўшыся, з цяжкасцю перавярнуў яе і выліў амаль усю ваду.
Надзя сказала рашуча:
— Сядай. І мы зараз жа едзем...
Я не стаў пярэчыць. Кожная дзея павінна мець свой натуральны фінал. Што лодку не ўдасца спусціць на ваду, у гэтым я быў упэўнены. А таму не пайшоў нават па стрэльбу, якая засталася пад сенам ля кастра. Няхай хоць яна пабудзе сухою.
Аднаму сцягнуць з берага набраклую пласкадонку не лёгка нават у ціхую пагоду. А тут мне перашкаджалі вецер і хвалі. Доўга я змагаўся, пакуль лодка апынулася на вадзе. Гэта была сумная работа. Але самае сумнае адбылося потым: лодку адразу ж заліло гарой вады. І не толькі заліло — яе кінула мне пад ногі і перакуліла амаль на мяне.
І тут я пачуў: Надзя звонка-звонка рагоча. Я таксама шчыра рассмяяўся ўслед за ёй. Хоць быць аблітым сцюдзёнай вадою не так і смешна, ды зараз Надзін смех мне здаваўся канцом яе раздражнення. «Што ж, — падумаў я,— пасмяёмся і мірна пойдзем да кастра».
Між тым усё атрымалася наадварот. Надзя прыжмурыла вочы, якія цяпер былі не сінімі, а злосна-зялёнымі, і гучна прашаптала...
— І ты таксама смяешся?.. Я думала, ты толькі няўмека, а ты яшчэ і дурань...
Гэтага вытрымаць я ўжо не мог. Цярпенне маё скончылася. Я дагнаў Надзю, калі яна павярнулася ісці да кастра, і моцна схапіў за плячо.
— Што ты сказала? — крыкнуў сумна і разгневана.— Ты падумала, што ты робіш? Ты падумала, што не я эгаіст, а ты эгаістка! Ты...— Я задыхаўся... Я не здолеў вымавіць слова, якое было на языку — што яна дрэнь...
Надзю ці перапалохаў мой выгляд, ці яна раскаялася. Ці прыкінулася вінаватай і пакорлівай:
— Вася... Ты дарэмна думаеш, што я дрэнная, злосная... Мне цяжка... Хіба не бачыш?..
Я хацеў крыкнуць, што мне таксама не лягчэй. Але — дзіўная рэч! — змоўк, як было шмат разоў: мне стала шкада Надзі. Я ж малады хлопец, мужчына, намнога мацнейшы, сорамна раўняць сябе з дзяўчынаю! І зноў узяў сваю куртку, накінуў Надзі на плечы, правёў да кастра. Агонь амаль звёўся за гэты час, дровы скончыліся. Я крыху падбадзёрыў касцёр недагарэлымі галавешкамі і пайшоў па дубняк. А калі вярнуўся, Надзя плакала, апусціўшы галаву. Плакала яна не саромячыся, як бы напаказ. Сэрца маё трывожна сціснулася, але я палічыў, што лепей зараз Надзю не чапаць... Сеў і доўга глядзеў на касцёр, думаючы. На мяне напала, напэўна, нейкая філасофская плынь... Сам таго не заўважыўшы, я пачаў разважаць услых. Гаварыў аб тым, што самым прыгожым у чалавеку ёсць яго мужнасць, здольнасць і ў малой і ў вялікай нягодзе захаваць свае светлыя пачуцці... Што найвышэйшым выяўленнем гэтых светлых пачуццяў чалавека з’яўляецца яго каханне, якое трэба берагчы ад наносаў дробнага самалюбства... Што ўсё няпэўнае змятаецца жыццём, а моцнаму нічога не страшна...
Ачнуўся я ад гнеўных слоў Надзі...
— Ты не ўмееш цаніць прыгажосці!.. Ты!.. Каб ты ўмеў цаніць прыгажосць, я не пакутавала б на гэтай тваёй выспе!..
Эх, каб яна зараз сказала, як гаварыла яшчэ зусім нядаўна, заходзячы з марозу ў настаўніцкую: «Пагрэй рукі, Вася!..»
Але яна ўсё больш разгаралася злосцю. І скончыла заявай, што не хоча сядзець разам са мной ля цяпла...
Надзя падхапілася з месца. Падымаючыся, яна неспадзявана зачапіла нагой стрэльбу. Спынілася.
— Твая стрэльба?..— Надзя як быццам нешта ўспомніла.— Аднак ты забыўся, што я галодная... Ты не падумаў, што са мной стане. Вось тваё каханне!..
— Надзя! — сказаў я летуценна. Мне хацелася вярнуць ёй супакоенасць душэўнага хараства.— Успомні, любая. А ці не ты вучыла мяне шанаваць усё жывое, усё чароўнае? Прыгажосць. Ах, прыгажосць! Ці не маё каханне да цябе, Надзя, прынесла мне столькі радасці, калі я бываў на прыродзе!
Надзя ці прыгадвала тое, што яна раней гаварыла, ці шукала мне адказ. Глядзела то на стрэльбу, то на мяне. Раптам, ужо зусім лагодна, сказала:
— Вася!.. Праўда... я казала... Толькі ёсць розніца... Там, дзе я хачу і дзе я не хачу, там, дзе ёсць у мяне патрэба... Ты чуеш, Вася?.. Я так хачу...
Мяне кінула ў дрыжыкі ад яе слоў. Перада мною раптоўна паўсталі усе этапы, усе драбніцы нашага знаёмства з Надзяй. Я ўспомніў і яе колішнюю пагарду да мяне, і тое пісьмо, кінутае ў печ, і чырвоную пляму на галаве Конанава. І ўсе нечаканыя змены ў яе паводзінах. Усё гэта паўстала ў зусім іншым святле. Нешта з цяжкім звонам абарвалася ў маім сэрцы. Прыгажосць... У адзін час яе можна пашкадаваць, а ў другі — можна задушыць... Гледзячы па тым — ці ёй трэба, ці не трэба. Вось была яе філасофія... Я глядзеў на Надзю з непрыхільнасцю.
— Я не магу страляць...
— Чаму? Ну, скажы, чаму?!.— Яна, відавочна, вельмі сябе любіла, бо зусім не падазравала, што зрабіла сваім апошнім прызнаннем.
— Замоклі патроны...
Я сказаў няпраўду, бо надта баяўся гібелі сваіх светлых мар. У сэрца, мабыць, не было яшчэ слоў, якія выказалі б стан маіх новых пачуццяў. Ці, магчыма, не так проста перакрэсліць створанае самім уяўленне аб чалавеку.
Надзя не заўважала маіх перажыванняў. І цяпер гэта мяне не так ужо здзіўляла. Што ёй да маіх пачуццяў? Яна думае пра іншае. Зараз ёй трэба, каб я зрабіў прыкрую для сябе справу. Згодна з яе філасофіяй, ёй трэба ўгаварыць мяне. І яна ўніжалася:
— Ты падсушы патроны, Вася... Вася... Не зважай на мае ранейшыя глупствы...— учапілася ў руку.— Давай Вася... Любы... а?.. Добра?..
Калі б гэтыя словы я пачуў раней, да таго, што тут адбылося, — якой песняй гучалі б яны для майго сэрца! А зараз яны мяне абуралі. Каб як-небудзь адбіцца, я сказаў:
— Так, добра... Але гэта будзе не хутка...
Патроны былі сухія — мой скураны патранташ быў накрыты сухой карой пад сенам. Але я паклаў два патроны на дубовую трэску і доўга трымаў іх высока над кастром. Дзень між тым канчаўся. Цёмныя хмары паскорылі змярканне. І калі пачулася пытанне, ці хутка я спраўлюся, то сказаў:
— Ужо сцямнела. Зараз усё роўна нічога не падстрэліш...
Тады яна ўсхапілася і стала проста непазнавальнай.
— Ты слімак і раб! — крычала Надзя.— Ты мне заўсёды быў агідны, а зараз... я не магу на цябе глядзець!
І, так шалеючы, яна ўпала на сваё сена... Сціхла... Каб яна хоць заплакала... Я зноў дараваў бы ёй... Ноч прайшла для мяне ў невясёлых думах... Як зусім чужыя, праваляліся мы ля кастра... Яна не спала, бо яе душыла злосць. А я не спаў, бо ніколі не быў у такой бясконцай адзіноце...
Раніца пакуль што нічога не змяніла ў надвор’і. Пачыналіся трэція суткі, як мы выехалі з дому. Я паглядзеў на чалавека, што ляжаў перада мной ля кастра, мне стала страшна, як яна апусцілася. І пашкадаваў яе. Гэта было не тое шкадаванне, якое з каханнем — родныя браты, і якое давала мне столькі шчасця раней. Гэта было іншае шкадаванне — у якім няма ні павагі, ні крыўды... Я ўзяў стрэльбу і, папярэдзіўшы, што «трэба панаглядаць за агнём, бо іду страляць», пасунуўся да берага.
Над выспай часта праляталі дзікія качкі. Свіст іх крыл часам быў чуцен і праз шум хваль, і тады можна было ўбачыць іх вясновыя пары і чародкі. Я стаў у лазовым зарасніку ля самай вады і закрычаў, падрабляючы голас пад голас качкі, бо добра ўмею гэта рабіць. Хоць і сумняваўся, што заклік мой будзе пачуты, але крычаў па ўсіх правілах гэтага мастацтва. Мне не хацелася забіваць матку, я наважыўся падвабіць качара.
І нарэшце адзін з быстракрылых летуноў з’явіўся над хвалямі. Як забойца, я ўскінуў стрэльбу. І калі прагучаў стрэл, птушка, склаўшы крыллі, падганяемая ветрам, чмякнулася на бераг каля самых маіх ног. Гэта быў качар. Ніколі ён не бывае такім прыгожым, як вясной. Як маладая радуга, усімі, што ёсць на свеце, фарбамі ззяла яго вясновае ўбранне. Адно вока птушкі было выбіта шротам, а другое пільна глядзела на мяне і нібы ўсміхалася. Ён ляжаў каля маіх ног, паміраючы, і, здавалася, гаварыў, што гэта не будзе мне даравана. Я з сумам успомніў, што паляўнічыя такі стрэл, калі птушка падае да ног, завуць каралеўскім стрэлам... Што ж, хоць сам не кароль, дык ёсць тут каралева...
А яна між тым была ўжо каля мяне. Адной рукой схапіла яшчэ трапечучага качара, а другой, не паспеў я адхіснуцца, бурна мяне абняла.
— Дзякуй, Вася... Мілы!.. Ты малайчына, Вася!.. Так... Цяпер мы з табой паснедаем!..
Божа мой! Што яна са мной зрабіла! Усё, што падспудна накаплялася ў маёй душы за гэтыя дні і хвіліны,— усё ў адзін міг ператварылася ў бясконцую і зацятую нянавісць да гэтай нікчэмнай жанчыны! Яна душыла мяне і прыніжала, яна, гэтая нянавісць, усё ва мне разрывала і кідала ў прадонне...
А «каралева» ўжо завіхалася каля агню. Калі я падышоў туды, вясёлка пераставала існаваць. Спрытныя пальчыкі шумна рвалі вясёлае ўбранне, зялёныя і сінія, ружовыя і светлыя, жоўтыя і рудаватыя пярынкі разляталіся па баках, вецер падымаў іх і каціў па выспе... Я пачуў запытанне, ці ёсць у мяне нож. Паклаў ёй нож, а сам пакрочыў ад кастра. Падышоў да берага, дастаў з падсумка астатнія патроны. І, шырока размахнуўшыся, кінуў іх на бушаваўшую ваду... Потым доўга блукаў па выспе. Я не мог знаходзіцца там, ля кастра, побач з ёй...
У другой палове дня вецер прыкметна сціх. Неба разгладзілася, пачалі разыходзіцца хмары. Хутка з’явілася сонца. Водная стыхія патроху супакойвалася. Я стаў рыхтаваць сваю лодку да адплыцця. Калі валы ўлягліся настолькі, што можна было ехаць, не рызыкуючы, запрасіў Надзю... Надзю Пятроўну... былую маю мару... сядаць у лодку.
Я рашыў пераехаць спачатку на бліжэйшы бераг, туды, дзе стаяў «наш» лес. Ніжэй гэтага лесу прытулілася на міжгор’і вёска. Пакуль што, на ўсякі выпадак, падумаў дабірацца туды, гэта было значна лягчэй. Хвалі хоць ішлі яшчэ высока, ды не было ўжо ў іх шалёнай сілы і злосці — то былі хвалі замірання... У вёсцы мы зайшлі да знаёмага мне калгасніка. Гаспадыня дастала з печы гарачую капусту, наліла ў шклянкі малака. Нічога смачнейшага ў жыцці ні да таго, ні пасля я ніколі не еў...
Незадоўга да захаду сонца паводка, нарэшце, зусім супакоілася. Я падзякаваў гаспадару і гаспадыні, і хутка наша лодка, гайдаючыся па лагоднай стомленай вадзе, узяла кірунак да роднай вёскі. Яшчэ не зусім і змерклася, калі яна прыстала да берага.
На гэтым можна было б і скончыць сваю быль. Але, мне здаецца, чытачу цікава будзе даведацца, што, выйшаўшы з лодкі, Надзя падышла да мяне. І, як быццам нічога паміж намі не адбылося, весела прашчабятала:
— Вася!.. Мы абавязкова павінны яшчэ раз з’ездзіць на тую выспу... Толькі калі будзе ціха... Ведаеш... Там, мусіць, такая бывае прыгожая цішыня!.. Праўда, Вася?..
Я ўзяў вёслы і моўчкі пайшоў на гару. Ад хаты бакеншчыка далёка ўсё было відаць навокал. Вунь той «наш» лес, вунь выспа Кавыча... А каля іх, і за імі, тут і ўсюды, хоць і сціх вецер, шумна кацілася паводка. Яна шумела не так сабе; яна змывала з лугоў і далін увесь леташні бруд, каб на іх, чыстых і пасвяжэлых, зацвіла лотаць, прабілася новая, да болю ў вачах зялёная трава...
1966