Васіля Рудніка больш за месяц не бачылі на вуліцах сяла, хоць усе чулі, што ён вярнуўся. Чым ён жыў і як жыў — ніхто пра гэта нічога не мог сказаць. Але ўсе ведалі, якое ў Рудніка гора, і верылі, як яму цяжка. Многія хацелі б пагаварыць з Васілём, суцешыць яго. Ды Руднікава хата нікому ніколі не адчынялася. Адну старую Анэту, сваю цётку, якую ўсе тут звалі проста Тарасіхай, Васіль і пускаў у хату. Аднак Тарасіха была жанчына не гаманкая, на ўсе роспыты махала рукою і безнадзейна адказвала:
— Бяда-а-а... Ой, бяда-а-а...
Васіль Руднік быў чалавек яшчэ малады, год каля трыццаці.
Перад самай вайною ён ажаніўся. Узяў за сябе прыгожую дзяўчыну! Алену Падвысоцкую, даярку з Забароўя. Ён доўга ведаў і любіў сваю Алену. І яны былі б, можа, самыя між людзей шчаслівыя. Ды не паспеў Васіль і за рукі павадзіць маленькіх сваіх дзетак — дзяўчынку і хлопчыка,— як грымнула вайна. У першыя ж дні яго прызвалі. І ад таго часу да апошняга стрэлу па ворагу ён прабыў на фронце. Два разы Рудніка раніла, але, праўда, не цяжка, так што далей медсанбата яго не адпраўлялі. І так са сваёй часцю ён прайшоў ад Беларусі пад Маскву і ад Масквы да самага Берліна.
Сям'я Васілёва — жонка з дзецьмі і старая маці заставаліся пад фашысцкай акупацыяй. Пра іх Васіль нічога не ведаў аж да тых дзён, калі яго вёску вызвалілі. Тады ён атрымаў пісьмо ад свае цёткі. Тарасіха напісала, што маці яго памерла, а Алена з дзецьмі жыве не тут, а пайшла ў Забароўе да маці... А хата цэлая. І стаіць пустая, чакае гаспадароў...
Васілю адразу дужа падазроным здалося тое пісьмо. Чаго жонка кінула хату, што яе пагнала ў Забароўе? І чаму яна маўчыць, ён жа напісаў і туды? Сумна шчымела Васілёва сэрца. Хоць спачатку яшчэ і спадзяваўся: можа, палявая пошта па іншых дарогах носіць Аленіна пісьмо? А можа, варожаю бомбаю знішчыла дзе-небудзь дарагое жончына слова?
Фронт каціўся ўсё далей на захад, ужо баі ішлі на зямлі праклятых фашыстаў. Было відно, што вайна хутка скончыцца. А да Васіля Рудніка гэта як быццам і не даходзіла. Балючая трывога прыгнятала яго душу. Колькі ён ні пісаў пісем, усё не было яму ні вестачкі пра жонку і дзяцей. З адчаем пачаў ён думаць пра вялікае для сябе няшчасце. І нарэшце самае горкае стала вядома: яго Алены, яго дзетак няма і ў Забароўі. Пісала сама цешча.
*
Пасля пісьма ад цешчы Руднік спахмурнеў зусім. Што стала з яго сям’ёю? Што будзе з ім? Нявесела сустракаў ён Перамогу. Яго надоўга не затрымалі ў арміі. Ужо ў канцы векапомнага месяца мая адпусцілі дахаты. І тут, вярнуўшыся, ён ад Тарасіхі пачуў тое, чаго баяўся больш за ўсё: Алена і дзеці загінулі. Яны прапалі, калі пераязджалі Сож. Іх загубіў мясцовы паліцай Чапялюка. Ён доўга прыставаў да Алены. Таму яна рашыла перабрацца да маці. А паліцай падсцярог яе. І дагнаў на сярэдзіне Сажа. Хацеў завярнуць лодку назад. Алена адбівалася, і той бандыт перакуліў лодку. Гэта бачыў пастух з іхняе вёскі Ігнат Маркуська.
Чапялюка многа прынёс гора аднавяскоўцам. І таму хацеў уцячы з фашыстамі. Ды не ўдалося. Каля Быхава яго злавілі. І потым расстралялі...
Расказ Тарасіхі скрушыў Васілёву душу. Яму, які вызнаў столькі нягод дзеля адзінай радасці — сустрэць дзетак і жонку,— стала пуста ў гэтым свеце, не хацелася жыць. Ніякай цяпер мэты не было перад ім. І ён замкнуўся ад людзей. Кожны куточак у роднай хаце, кожная рэч, кожная дзіцячая драпінка на сцяне ці на лаве нагадвалі яму Алену і дзяцей — Паўліка і Маруську. Нічога цяпер у Васіля не было. А чалавек хіба можа так сабе жыць, калі знікла ўсё, што было яго першай апорай?
Сціснуўшы рукамі галаву, Васіль падоўгу сядзеў моўчкі перад цёткай. «Бяда-а-а...» — шапталі зморшчаныя, паблеклыя вусны Тарасіхі. Амаль не дакранаючыся да валасоў, Тарасіха гладзіла Васілёву галаву. Ён адчуваў гэту яе чалавечнасць і ніжэй апускаў і заплюшчваў вочы — каб не выдаць раптоўных мужчынскіх слёз. Тарасіха глядзела, як Васіль сцямнеў і асунуўся, і ўсё думала: чым бы яго ўскалыхнуць, як бы вывесці яго з хаты? «На волю трэба, да людзей трэба!» — падказвала ёй сэрца. І нарэшце яна прыдумала. Асцярожна настроіла Васіля на думку: а ці не пара яму пабываць там, дзе загінулі яго дзеці і жонка. Васіль прыслухаўся да цётчыных слоў. А пасля і запытаў, а як жа знайсці тое месца?..
Праз колькі хвілін Тарасіха за руку ўвяла ў хату крыху непаваротлівага Ігната Маркуську, таго самага, што ведаў, дзе ўтапілася Алена з дзецьмі. Мужчыны павіталіся без слоў, амаль не гледзячы адзін на аднаго. Нібыта даўно паміж імі ўсё было дамоўлена, і няёмка і сорамна ім вярэдзіць старое...
Маркуська прывёў Васіля з Тарасіхай на высокую белую гару за Пікаварняй. Унізе шырока і вірліва каціўся Сож. Адным крылом ён урэзаўся ў мелавыя кручы наструненага сасновага бору, а другім абмываў пясчаныя трыснікі заліўнога лугу. «Там...» — паказаў Маркуська ўніз, у серабрыстае шалясценне быстры, дзе завіхраліся два сустрэчныя струмені. Васіль добра ведаў гэтую мясціну. Гэта быў славуты Асінаўскі пераезд. Як калісьці, і сёння тут натоўпам стаялі прымкнутыя і непрымкнутыя лодкі. Бо з гэтага пераезда лягчэй за ўсё трапіць у бліжэйшыя засажоўскія вёскі. У адной з іх — у Забароўі — вырасла і яго Алена...
Васіль доўга стаяў нерухома пад сасною... Ён успамінаў сваё юнацтва. Вунь там віецца ў расцяробах дубенская дарога. Колькі разоў ён хадзіў па ёй з Аленай. А за пясчанымі гарбамі каля Дубні ёсць разгалістая вярба над крынічкай. Васіль уявіў сабе тую вярбу і тую крынічку, і яму пачулася з глыбіні гадоў, як ціха спявае Алена... І раптам яму так захацелася кінуцца да тых сцяжын, да тых гадоў і сустрэч, да таго спявання і таго шчасця!.. Адарваўшыся ад сасны, Васіль размашыста скочыў на мелавую сцежку, пабег уніз.
— Што з ім?!.— спалохана запытаў Маркуська, убачыўшы, як кінуўся Руднік да лодачнага прычала.
— Нічога... Хай... Хадзем дахаты... Усё будзе добра...— адказала Тарасіха. І кранула Маркуську, які збянтэжана пазіраў, як Руднік таропка адпіхвае ад берага човен.
*
Руднік вярнуўся дадому толькі назаўтра і пасля гэтага стаў як бы зусім іншым чалавекам. Ён не сядзеў цяпер у сваім закуцці. Праз некалькі дзён яго ўбачылі ля хаты, на вуліцы, ля калодзежа. Ён тупаў у садочку, папраўляў сенцы, страху, прасла. Прыходзілі да яго людзі, і ён нікога не цураўся. Тарасіха радавалася. Але нешта яе і непакоіла. Васіль ладзіў сваё гняздо, а між тым, заўважала Тарасіха, ён збіраўся яго пакінуць. Пачысціў свой шынель, склаў у чамадан няхітрыя салдацкія набыткі. Хадзіў задуманы, здаецца, да ўсяго прыглядваўся апошні раз...
Тарасіха глядзела-глядзела на маўклівага свайго пляменніка і не вытрымала.
— Васіль...— сказала яна, падышоўшы да стала, за якім сядзеў пляменнік.— Скажы ты мне, няўжо ты такі кволы, а? Няўжо вайна не навучыла, каб ты ўсё мог? Ты ж малады, ты ж дай шчасце людзям, яны яго шукаюць... А, Васіль?!.
Васіль Руднік збянтэжыўся, прыслухаўся, пра што гаворыць цётка. Ніколі б ён не падумаў, што яна будзе яго судзіць.
— Падумай сам, хіба ж ты вінаваты,— між тым гаварыла Тарасіха.— Хіба ты вінаваты, што яны прапалі?.. Нашто ж табе кідаць свой кут, а? Ты сірата. А колькі ёсць яшчэ сірот. Дай жа ты руку другой сіраце. І жывіце, лягчэй вам будзе... А, Васіль...
— Цётачка, любенькая,— сказаў ён, як калісь у маленстве. Ступіў да яе, узяў маленькую, лёгенькую, скаржэлую руку, пацалаваў.— Ты ж у мяне адна. Як маці мне. Дык павер... Не магу я тут заставацца. Не магу... Кіну хату на цябе... знойдзецца хто бяздомны — хай жыве...
— Бяда-а-а...— скрыпуча вымавіла Тарасіха сваё прывычнае слова. Падціснуўшы губы і ківаючы галавою, глядзела некуды міма Васіля, нешта, відаць, абдумвала. І нечакана кінула ў Рудніка балючымі словамі:
— Не любіў ты іх... Не любіў... А то не бег бы ад іхніх дарожак... Не!.. Не...
Усё так жа ківаючы галавою, Тарасіха пасунулася ў трысценак, забразгала посудам. Васіль стаяў ашаломлены. Гэта няпраўда, што ён іх не любіў!.. Ён не ўцякае ад дарагой зямлі, ад дарагіх дарог! Але што ж яму зрабіць? Як пазбавіцца ад пакутнай скрухі?..
— А вось каб ты любіў іх...— вярнуўшыся, далей гаварыла цётка.— Каб любіў... дык назваў бы сваю другую дачушку Аленай, а сына зноў Паўлікам...
— Цётка!..— крыкнуў Васіль. Тарасіха адчула, што сказала мо і лішняе, але не змоўкла, праказала нават чорства:
— Мала ў вёсцы людзей засталося, мала. Вунь на трактар шукаюць, а ты ж вучыўся. Падумай. Ад сябе не ўцячэш.
*
Канчаўся дзень, наставаў самы маркотны для Васіля час. Тарасіха пайшла. Васіль хадзіў па хаце, не ведаў, куды дзецца. Цётка сказала праўду. Гэта так — дзе, у якой старане ён схаваецца ад свайго гора, ад самога сябе? Усё роўна ён будзе бачыць гэту зямлю, чуць родныя галасы. І тым больш яму будзе балець, чым далей апынецца ад сваёй стараны...
Быў ужо зусім вечар, калі дзверы ў Васілёву хату з грукатам расчыніліся. Васіль Руднік не паспеў і здзівіцца, як перад ім вырасла мажная постаць маладога мужчыны.
— Друг! — радасна загаварыў ён да Васіля.— А, братачка, колькі гадоў! Дай руку, Васіль!.. Пазнаў?.. Пазнаў, пазнаў!
Пецька Грамец, Руднікаў прыяцель даваенных год, добры хлопец, трактарыст і вясёлы запявала, ціснуў Васілю руку і, не даючы яму нічога адказаць, важка кідаў гулкія ў руднікаўскай сіроцкай хаце словы:
— Ведаю, ведаю!.. Толькі, братачка, вярнуўся і ўсё ведаю. Гэткае ў цябе гора. Ды што зробіш? Нельга так марнець, пара жыць. Пара, пара, браце Васіль!..
Васіль Руднік, ашаломлены шумным націскам сябра, не заўважыў, як выйшаў з ім на вуліцу, не разумеў, куды з ім ідзе. Ён і не спрабаваў нічога зразумець, ён быў нават рады, што ўсё так адбылося.
— У мяне, братачка, таксама гора...— гаварыў Пецька, моцна трымаючы Васіля пад руку.— Ты не чуў? У мяне ж бацьку немцы забілі. І Міша наш на вайне прапаў. Адно, братачка, шчасце — маці засталася. Будзем жыць! Як-небудзь жа трэба жыць, Вася!
Так яны пасоўваліся наперад — адзін, можа, нават занадта ўпэўнены і шумна-гаваркі, а другі — як быццам выпадкова трапіўшы на гэту цёмную вуліцу. І раптам апынуліся перад чатырма цьмяна-асветленымі вокнамі. Ляпнулі дзверы, пачулася, як рыпнуў гармонік. Васіль пазнаў гэтыя чатыры акны: то быў калгасны клуб, у якім прайшло столькі яго вечароў да вайны. Грамец мацней сціснуў Васілёву руку, лёгка падштурхнуў уперад. Руднік не стаў супраціўляцца. Што ж, нарэшце патрэбна ўзбівацца на нейкую дарогу, ён жа не чужы людзям, ён заслужыў, каб яго падтрымалі.
Пецька Грамец ірвануў дзверы клуба і, прапускаючы Васіля, весела крыкнуў:
— Надымілі, як чэрці ў пекле! Ану, не курыць! Падпальшчыкі!
У клубе дружна засмяяліся. Было відно, што весялун-Грамец ужо быў тут сёння, і ўсе радаваліся, што ён вярнуўся. Сціх рыпаць гармонік, Грамца і Рудніка абкружылі, паціскалі рукі, некалькі дзяўчат-падлеткаў паднялося, каб даць ім месца. Грамец павярнуў туды Васіля, і Руднік, адчуваючы на сабе дзесяткі цікаўных позіркаў, цяжка апусціўся на шурпатую лаўку.
*
Як і ўсе людзі, якія па нейкай прычыне страчваюць сувязь са сваім асяроддзем, Васіль Руднік адчуў сябе зусім адзінокім у гэтым людскім акружэнні. Яму хацелася схавацца за Пецькаву спіну або рашуча падняцца і рушыць адгэтуль. Але ў той жа час яго цягнула скончыць са сваёй адзінотай, нешта падбівала яго пайсці насустрач цікаўным позіркам, аддацца ва ўладу калектыву. Бо іначай ён не ўяўляў, што і як з ім будзе рабіцца далей. І, слухаючы нейкія далёкія-далёкія, як бы з другога канца вёскі, словы Грамца і слабы голас гармоніка, які падбіраў бязладна-вясёлае папуры, Васіль усёй душою рабіў намаганні, каб вярнуцца ў свет, назусім пакінуць глухі і беспрасветны закутак у самім сабе. Ён падняў вочы, абвёў позіркам залу. Кіўнуў аднымі вейкамі гарманісту, аднаногаму Івану Якуціку, які стаў калекам яшчэ да вайны. Іван у адказ шырока разгарнуў мяхі гармоні, зайграў песню аб дарогах, якія прайшоў салдат, каб вярнуцца дамоў. Васіль Руднік убачыў, што многія са сваіх лавак радасна ківаюць яму галовамі. І адчуў, як яго душа мякчэе, наліваецца цеплынёй, раскрываецца насустрач жыццю. Як родныя, азіраў ён твары аднавяскоўцаў. Людзі сядзелі на лаўках усцяж чатырох клубных сцен. Большасць тут было дзяўчат і маладзіц і зусім мала хлопцаў. Дзяўчаты былі ўсе маладыя, многіх Васіль пазнаваў, ведаў па імёнах, а багата пра якіх толькі здагадваўся — яны нагадвалі знаёмых яму сваіх бацькоў. Гэтыя дзяўчаты падарослелі за вайну. Руднік, як брат, глядзеў на іх такія чыстыя, мілыя, слаўныя твары. Калі раней яму ні на міг не давала спакою думка аб сваёй самоце, то зараз, як пасля цяжкога бою, ён пачынаў як быццам сцішвацца, адпачываць збалелым сэрцам.
Раптам адна маладая дзяўчына, можна сказаць, зусім яшчэ дзяўчынка, якая сядзела побач з гарманістам, паднялася і спытала ў Васіля:
— Дзядзечка, а можа, вы тут хочаце сесці?
Нічога незвычайнага не было ў гэтым пытанні, але Рудніку зноў стала скрушна і цяжка. Страшна балюча Руднік усвядоміў, які ён ужо стары. Ён успомніў словы Тарасіхі: «А ты ж ствары тут новае жыццё...» А як стварыць? Вось тут сядзяць дзяўчаты... добрыя, шчырыя... Яны шмат пабачылі гора. Ведаюць, як баліць душа. Але ж яны ўсе такія маладыя... Ці зразумелі б яны яго скруху, яго ўспаміны аб днях і пачуццях, якія не могуць паўтарыцца, але не могуць і забыцца?..
Гармонік парыпваў адзін за адным то павольныя, то ўзлётныя танцы. Але ніхто з маладых не ўставаў, не выходзіў на круг. Васіль азірнуўся на Грамца: чаму ж моладзь не танцуе?..
Пецька, які, мабыць, даўно чакаў такога пытання, падхапіўся ўзрадаваны:
— Эх, братачка, братачка, яны ж ведаюць, усё ведаюць… Як жа яны пойдуць перад табою?.. Ідзі сам, пакажы ім!.. Ідзі! Друг...
Васіля скаланула ад Пецькавых слоў. Яму танцаваць! Як гэта можна? Лепей ён пойдзе адсюль, не будзе ім замінаць. Але ён не падымаўся, яму страшна было ўстаць і выйсці з клуба і тым парваць ценькую нітачку, што звязала яго сёння з людзьмі. Нечакана яго позірк спыніўся на светлай задуманай маладзіцы, твар якой быў яму незнаёмы. Яна сядзела ў гурце маладых дзяўчат, такая ж, як яны, маладая, але з нейкай такой журботнасцю ў абліччы, якая гаварыла, што гэта ўжо не дзяўчына. Васіль яе не ведаў. Значыць, яна ці прыйшла сюды з другой вёскі ў госці, ці з'явілася тут за вайну. Нешта вельмі роднае кінулася ў ёй Васілю. Што гэта такое, што роднае? І раптам Рудніку зноў краянуў сэрца яскравы ўспамін. У яе, здалося яму, было ўсё, як у яго Алены! У яе былі такія ж летуценныя, крыху стомленыя, вочы, у якіх затаілася вялікая рупнасць за жыццё; і губы, трошкі падпухлыя, сціснуліся ў куточак, са складачкай смутку, якраз як у Алены, калі яна праводзіла яго на фронт: і рукі, спрацаваныя, шырокія, як мужчынскія, рукі, ляжалі на каленях, нібы два натруджаныя крылы ў птушкі...
*
У адзін міг убачыўшы ўсё гэта, Васіль адвёў вочы ўбок, стараўся не глядзець туды, не рабіць сабе лішняга болю. Але ён ужо не мог не думаць пра яе. Ён адчуваў, што з першай хвіліны, калі ён на яе паглядзеў, між ім і той незнаёмай жанчынай паўстала нябачная душэўная сувязь. Безумоўна, ён не ведаў, што яна таксама думала аб ім. Ды калі ён нічога не ведаў ні пра яе, ні пра тое, што яна думае аб ім, дык яна ведала пра яго ўсё. І таму, што яна так добра ўсё пра яго ведала,— ёй балела яшчэ больш, чым яму.
Адчуўшы пільны яго позірк, яна думала пра пякельны свой лёс — пра тое, як люта абышлася з ёй маладосць. Прыйшоў ліхі чалавек, зусім дзяўчынкай узяў яе ў жонкі, а потым зрабіў яе жыццё горай, чым у горкай няволі… А потым падвёў пад расстрэл яе бацьку і маці — за тое, што заступіліся за яе... А пасля... Колькі нарабіў няшчасця, колькі крыўды пакінуў... І вось яна глядзіць на чалавека, якога бачыць упершыню, і думае, што зараз ён выкажа сваю нянавісць... А за што?... Хіба не прыняла яна здзекаў на сто год уперад?.. Хіба не заслужыла яна спагады?.. Толькі хто ёй дасць тую спагаду... Ад каго ёй чакаць спачування і жалю?!.
*
От жа бачыш, як бывае...— хваляваўся між тым Васіль. — Чаму яго цягне да гэтай жанчыны? Ён жа нават не ведае, хто яна такая... Вунь сядзяць побач з ёй дзяўчаты... можа, і прыгажэйшыя... можа, нават надта прыгожыя... А ён усё ж, калі б пайшоў зараз танцаваць, дык толькі з гэтай...
Васіль сядзеў і мучыўся пакутным сумам. Яму раптам захацелася стаць блізка ля гэтай жанчыны. Хай бы яе шырокія рукі закінулі яго неслухмяныя валасы за скроні. Хай бы яна і не дакранулася да яго. А ён бы стаяў і нічога не помніў, адпачываў ад вайны, ад гора, ад самога сябе...
Можа, таму, што ўсё ў ёй нагадвала яго Алену, Васіль адразу вельмі паверыў у гэту жанчыну. Ён верыў, што яна зразумела б яго мінулае і яго будучае, якога ён не ўяўляў сабе яшчэ і сам. І ён падумаў: а што, калі і праўда — устаць яму зараз, ды падысці да гэтай жанчыны, ды ўзяць яе за руку і павесці ў круг?.. Калі-небудзь ён жа зробіць такі крок... Васіль павярнуўся да Пецькі Грамца.
— Што ж, Пецька...— сказаў яму аднымі губамі, слухаючы, як тахкае ўзрушана сэрца.
— Вальс! — усё зразумеўшы, гучна і ўладна выгукнуў Пецька Грамец, і гарманіст Іван Якуцік шырока разгарнуў мяхі.
*
Усе вочы ўставіліся на Васіля Рудніка, і цяпер ён ужо не мог не ўстаць першы. Ён правёў рукою па колкай барадзе, як бы просячы ў людзей выбачэння, і паволі падняўся. Усе замёрлі. Каго выбера сабе гэты бядак, мужны франтавік і адзін з лепшых у вёсцы мужчын? Васіль разумеў, што сваім выбарам ён, магчыма, вынесе зараз сабе прысуд. Але ўсё ж ён зрабіў ужо гэты выбар. Цвёрдым крокам ён перайшоў залу і спыніўся каля сваёй незнаёмай. Яна спачатку збянтэжана адхіснулася ад яго, закрыла вочы рукою, потым хуценька паднялася. Твар яе гарэў.
Васіль, разгубіўшыся, раптам адступіў назад, але авалодаў сабою. Узяў жанчыну за локці, даў зразумець, што іх чакаюць, што трэба ісці на круг. Крыху прыцягнуў да сябе, адчуў яе дзявочую лёгкасць і рашуча павёў пад задумлівае гранне гармоніка.
І ў гэты момант на ўсю моц пачуўся прарэзлівы спалоханы голас нейкага падлетка:
— Гэта ж Чапялюкава жонка!..
Гарманіст рэзка спыніў гранне. Клуб замоўк. Цяжкая цішыня ўсталявалася над усім. Чапялюкава жонка! Дык вось каго выбраў Васіль Руднік для першага вальса! Адны са здзіўленнем і спалохам, другія з трывогай і жалем глядзелі на Васіля. А яму гэты крык падлетка пасек сэрца на балючыя кавалкі. Чапялюкава жонка! Таго, хто загубіў Алену і яго дзяцей... Божа мой!.. Як жа гэта так адбылося!.. Што ж яму рабіць з гэтай жанчынай... Гарачая і дрыготкая, як зусім непрытомная, яна стаяла, прыхінуўшыся да яго грудзей. І ён падумаў: а можа, ён, адштурхнуўшы яе, і сам зараз заб’е чалавека?.. Можа, яна пабачыла гора не меней, чым ён... Але што ж яму рабіць... Трэба, каб маладыя танцавалі... А яму льга пасядзець... Не абяртаючыся, ён махнуў свайму рашучаму другу, Пецьку Грамцу, і той зразумеў яго.
— Вальс!!! — з шырокім дыхам выгукнуў Пецька, і яшчэ нешта скамандаваў, і, нібы прапячатаў, прытупнуў нагою. І ўслед за ім Іван Якуцік грымнуў старадаўнюю прыгожую «Бярозку», заглушаючы людскія трывогі і сум, суцяшаючы збалелыя сэрцы пяшчотным граннем. Васіль Руднік адхінуў ад сябе Чапялюкаву жонку, за руку падвёў да лаўкі, сеў сам побач з ёю. Яна схіліла нізка галаву, горка заплакала. Васіль закалаціўся, нібы ў ліхаманцы. Нешта казала яму, што нядобра сядзець з гэтай жанчынай. А нешта другое пытала ў душы: а за што? За што ён павінен пакрыўдзіць жанчыну, якой зусім не ведае, да якой так пацягнула яго нейкая сіла?.. Раптам ён убачыў, як часта і цяжка дыхаюць жылы на яе шырокай спрацаванай руцэ, і нечакана для самога сябе спытаў:
— А ў цябе... у цябе ёсць... хто-небудзь?..
Жанчына рогам хусцінкі прыкрыла вочы, спыніла дыханне. Глыбока хліпнуўшы, адмоўна паківала галавою. Васілю стала сорамна. Які ж ён слабы чалавек. З усіх сірот перад ім была самая, можа, пакутная ў свеце! Як жа ён мог падумаць, што яму з ёю зрабіць? Яму захацелася сказаць ёй нешта вельмі цёплае. Але ён не знаходзіў у сабе такіх вартых слоў, і яму зноў кінуліся ў вочы яе добрыя рукі. Як бы зусім недарэчы, ён спытаў:
— А табе... табе гладзіў руку... хто-небудзь?..
— Н-не...— тужлівым шэптам, аднымі слязамі, адказала жанчына.
Васіль Руднік пракаўтнуў у горле нейкі свербны ком. Рыпаў гармонік, скована і стомлена круціліся пары, і несусветная самота варушылася ў самім Васілю і плакала побач з ім... І Васіль раптам сваёй агрубелай рукою мінамётчыка рашуча пагладзіў руку жанчыны. Жанчына скаланулася, Канчына скяланулася,} усхапілася пайсці. Але адразу села, здранцвелая. І Васілю зноў захацелася зрабіць ёй хоць нейкую ласку. І ён прыкрыў мокрую ад слёз усю паверхню яе рукі сваёй памякчэлай рукою і адчуў сэрцам, што як бы там ні было, а ён ніколі не дасць у крыўду гэтую жанчыну.
Вакол іх сядзелі, кружыліся, любілі, марылі аб нечым дзесяткі і сотні сірот. І Васіль Руднік, як вернуты да жыцця скарб, трымаў у сваёй руцэ гарачую жаночую руку, якую ніколі дагэтуль не гладзілі мужчынскія рукі...
1966