Расліне патрэбны: вільгаць,
паветра, святло,
харчаванне, цяпло...
(З батанікі)
Стары ляжаў на канапе ў адбітым посцілкаю кутку на кухні і слухаў радыё. Ён любіў, калі перадавалася музыка. Апошнім часам, аслабеўшы зусім, стары чамусьці вельмі прагнуў музыкі. Ён навучыўся распазнаваць шмат якія мелодыі, яны прыходзілі да яго як даўнія, добрыя сябры. Стары не разумеў — чаму, але сёння ў яго быў дужа мройны настрой. Імёны кампазітараў, якія раней ён хоць чуў неаднойчы, ды не запамінаў, сёння нешта паўставалі ў яго памяці. Стары па музыцы стараўся ўявіць сабе твар кампазітара, адгадаць, што ён тады думаў, калі складаў сваю музыку. Душа старога як бы адкрывала ў сабе новы талент.
Па радыё выконвалася п’еска Шумана. Мелодыя лілася светлая і лёгкая, і стары адразу намаляваў у думках твар кампазітара: малады і рухавы, з тонкімі рысамі, з яснымі летуценнымі вачыма. Кампазітар узіраўся некуды ўдалеч, і стары здагадаўся: гэта ён выглядае сваю каханую. Стары паддаўся настрою кампазітара,— праз музыку яму ажылі былыя пачуцці. Ён адчуваў сябе ў далёкай маладосці, бачыў сцяжыначку над Сажом і ўяўляў, як па той сцяжынцы ў лесе са смехам бяжыць бялявая дзяўчына. «Хто ты? Чыя ты?» — як бы пытала музыка. А дзяўчына бегла і не адказвала. І толькі спяваў вакол дзяўчыны замілаваную песню бор, і наўсцяж слалася вясёлае летняе рэха...
Стары расхваляваўся, шчокі яго трохі разгладзіліся і паружавелі. Але вось тая музыка скончылася, пачалі перадаваць нешта новае ў зусім іншым настроі. Стары пачуў, як дыктар сказаў: элегія Маснэ. Стары не ведаў, што такое элегія. Ён падумаў, што гэта імя кампазітара, і зараз жа па мелодыі ўбачыў яго твар. То быў твар мужны і разам з тым нейкі знепакоены, на ім было напісана штосьці надта балючае, ад чаго старому стала не па сабе. Шырокай хваляй, з магутным уздымам, элегія перакрыла пявучыя ўспаміны старога, і гэта яго нават трохі пакрыўдзіла. Аднак хутка стары зразумеў, што глыбокая, задуменная плынь, мажліва, нават яшчэ больш імпануе ягонаму настрою, і пранікліва ўслухаўся ў гукі. Цяпер ён адчуў сябе ўжо не юнаком, а сталым і дужым чалавекам. Ён па-гаспадарску ішоў па зямлі, абдымаў вачыма шырокія прасцягі, калі раптам пачуў, як нявестка голасна сказала ў суседнім пакоі:
— Вось, ляжыць на нашу галаву... І доўга ён будзе ляжаць!..
— Сціхні!.. Гэта мой бацька! — пачуўся прыглушаны голас сына.
Нявестка пра нешта злосна засыкала, сын падышоў да бакоўкі і сказаў:
— Бацька, устань, ідзі еш...
Стары прыўзняўся на локцях, ды зноў лёг. Апошнім часам яму ўсё цяжэй стала падымацца. Каб можна было, ён бы зусім не ўставаў. Яму хацелася крыкнуць гэтым людзям, якія былі яго дзецьмі: «Чаго вы хочаце ад мяне? Што я вам зрабіў, каб вы на мяне злавалі? Ці вы не ведаеце, як мне ўсё цяжка, нават слухаць вас, нават есці!..»
Яму хацелася так крыкнуць, але не хапала сіл, каб так крыкнуць. І ён крычаў гэта толькі ў сваёй душы, і гэта таксама было яму цяжка, пот выступіў у яго на лобе і на маршчынах пад вачмі. Грузна падняўшыся, стары кволай рукою схапіўся за шурпатую спінку канапы і некалькі хвілін пастаяў. Ён хацеў набрацца сіл, каб не шоргаць нагамі па маснічынах. Ён ведаў, што калі ён шоргае, то нявестка злуецца. Але ён усё роўна шоргаў. Ён ужо не меў сіл хадзіць інакш. Стары давалокся да стала знясілены, усцягнуўся на край лавы і ўспёрся ўпалымі грудзямі на стол. Рукі калаціліся. І хаця яму даўно хацелася есці, але, як ён ні змагаўся, варыва не зачэрпвалася. А калі і заставалася нешта ў лыжцы, дык потым вылівалася на вышываны абрус. Стары адчуваў на сабе гняўлівыя позіркі нявесткі. І таму яшчэ больш губляўся. І так, амаль нічога не з’еўшы, ён барабаніў лыжкай па місе, пакуль не ўбачыў, што сын і нявестка ўстаюць з-за стала. Тады і ён палажыў лыжку. Дрыготкімі пальцамі падабраў блізкія хлебныя крошкі, укінуў у рот і, падняўшы сухія паблеклыя вочы, доўгім позіркам агледзеў адлегласць да дзвярэй, за якімі была яго канапа на кухні.
Нявестка стала прыбіраць са стала. Яна са злосцю шмарганула заліты бацвінннем абрус, вырвала яго з-пад локцяў старога. Ад нечаканасці стары таргануўся галавою і жаласна паглядзеў на сына. Яму так хацелася, каб сын сказаў хоць слова. Тады, магчыма, стары набраўся б смеласці і папрасіў бы правесці яго да кухні. Бо яму рабілася страшна пры думцы, што ён зноў будзе шоргаць нагамі. Але сын як знарок задумана глядзеў у акно. Стары адарваўся ад лавы і, выцягнуўшы рукі ўперад, пацёгся да свае кухні. На сярэдзіне пакоя ён моцна пахіснуўся і, мусіць, абавязкова забурыўся б, калі б не падскочыў сын. Стары пачуў у сынавай руцэ крутую моц жалеза — такая калісьці была і ў яго самога. «Малайчына Ціша... Будзе доўга жыць...» — забываючы згрызоты, падумаў стары. Ён радаваўся і, пакуль сын вёў яго да канапы, зноў адчуў сябе дужым і здаровым.
— Ляжы тут, тата, і не падымайся без мяне,— сказаў сын.
Стары нічога яму не адказаў. Але ўдзячна падумаў: «Усё ж малайчына Ціша...» Раптам у самую глыбіню яго душы зноў уварвалася музыка. Музыка была з глыбокім роздумам, крышачку нават з жальбою і сумам, і стары прыняў яе як песню аб даўно пражытых гадах. Ён лёг на канапу і адчуў, што яго вочы самі сабою плачуць. І ён ляжаў і думаў пра гэтыя слёзы і пра свой доўгі век. «Чаму,— разважаў стары,— жыве чалавек, чаму ён нараджаецца і расце?... Ён жыве не таму толькі, што есць, п’е і спіць. А таму ён расце і жыве, што адчувае ласку з першага свайго дня... Калі б чалавек не ведаў ласкі, ён бы не рос. Без ласкі чалавек каржанее, сохне, душа яго вяне, ёй нельга ўзняць сваіх крылляў...» Стары так думаў, а музыка вярэдзіла яго сэрца, глыбока чапала яго, і слёзы, дзіўныя, неадчувальныя слёзы цяклі самі сабою з сухіх выцвілых вачэй.
Стары чуў, як сын запрагаў на двары каня. Потым сын і нявестка паехалі. Стары ведаў, што яму нельга пакідаць хату. Але музыка не давала яму сёння спакою. Яму так захацелася хоць трошкі пагрэцца на сонцы. Музыка клікала яго на паветра, на волю. Стары доўга баяўся, але ўсё ж не вытрымаў, намацаў пад канапай свой кій. Сеў, аддыхаўся, адпачыў. Падняўся. Пераносячы ногі ўслед за кіем, даклыпаў да парога.
Гарачае зыркае сонца ўдарыла па вачах, закружыла галаву. Стары па прывычцы ступіў два крокі ўлева, дзе — ён добра памятаў — стаяла даўно-даўно ўкапаная ім лавачка. Ён і раней, не гледзячы, апускаўся на яе і заўсёды сустракаў цвёрдую знаёмую апору, як падарожнік, вярнуўшыся ў родны край. Але сёння спінка лавачкі не падтрымала старога. Ён грымнуўся вобзем, слаба разумеючы, што такое з ім стала. Гарачая зямля і спякотнае сонца трохі сагрэлі старога. Як малы, ён хутка забыўся пра свой боль. А ўсё ж, дзе яго лавачка? Ён прыўзняўся на локцях, не падымаючыся зусім. Яго цягнула яшчэ хвілінку паваляцца на цёплым. Ага, гэта ж ён не ведаў, што сын памяняў падмурак у хаце. Падмурак новы, цагляны. Вось таму і прыбрана старая лавачка. Усё ж такі Ціша малайчына. Глядзіць за хатай. Што яму сам пра падмурак не сказаў, ну, што ж, гэта ўсё, мусіць, праз нявестку. Чаго яна такая? Хіба ён яе пакрыўдзіў? Ён жа так быў рады, калі сын ажаніўся.
Сонца сваёй пяшчотай як бы ажывіла, падбадзёрыла старога. Ён знайшоў сілы, каб дацягнуцца рукой да акна. Напружыўся, схапіўся за раму, падабраўся і падняўся на ногі. Трэба было вярнуцца ў хату. Але ўхапіўшыся за акно, стары расчыніў яго, і з хаты пачулася чароўна-летуценная музыка. Ах, што гэта была за музыка! Малады і ўрачысты, як світальны маладзічок, ішоў у свет кампазітар і клікаў усіх за сабою ў шчаслівыя далі. «Ну, чаго ты стаіш? Чаго стаіш? Можа, ты не верыш у тыя шчаслівыя далягляды?.. Яны ёсць! Я іх табе пакажу. Хадзем за мною! Ну, чаго ж ты стаіш?.. Чаго стаіш?..» Старому так гулка чуліся гэтыя словы складальніка музыкі, што аж сэрца заходзілася ў яго ўпалых грудзях.
— Я не магу пайсці! Мне нельга! — намагаўся крыкнуць стары ў адказ. Але музыка не давала яму так крыкнуць. Яна ўсё вышэй уздымала яго душу, і ён, не помнячы сябе, пусціў кій уперад і адарваўся ад сцяны хаты.
Ружова-зыркія смолкі загайдаліся насустрач старому. Пахкае жыта кінула пад ногі ацяжэлыя хвалі. І ўся зямля здавалася старому, як вялікі карабель, які хістаецца на высокіх сонечных валах, збівае з ног, не дае ісці. Але стары ўсё ж неяк трымаўся на гэтым караблі. Крок за крокам пасоўваўся наперад. Можа, то была сіла такая ў закліку музыкі? А можа, гэта шчасце, аб якім гукаў кампазітар, так уладарна клікала да сябе?
Травяністая сцежка паўз жыта, пераваліўшы цераз сіўцовы ўзгорачак, заходзіла ў сасновы бор. Стары даўно сніў і мроіў яшчэ хоць разочак пабываць у гэтым бары. І ён адчуў тое самае, напэўна, шчасце, аб якім спявала музыка, калі над яго галавою зазвінела настоеная жывіцаю песня бору. Стары ўбачыў шырокую лысіну яшчэ свежага пня і далей ужо не мог ісці. Ледзь не аддаўшы лесу зямнога паклону, ён неяк патрапіў сесці на пень. Цяпер можна было адпачываць і думаць. З гэтым лесам у старога столькі было звязана ўспамінаў. Вунь там, над Сажом, калі перайсці заглушанае зелянінаю курганне, уецца ціхая дарожка. Там юнаком ён сустрэўся з бялявай дзяўчынай. Божа мой! Як гэта ўсё далёка, а як і сягоння шчыміць сэрца ад любага ўспаміну. Хто ты, чыя ты? — пачулася яму пытанне музыкі. І зноў дзяўчына нічога не адказала, а толькі цяпер яна і не смяялася. Сумна паглядзела ў твар старому, і яму, здалося, пачуліся дакорлівыя словы: «Эх, Аўдзей, Аўдзей! Хіба не пражылі мы з табою сорак гадоў... Хіба не вырасцілі шасцёра дзетак!..»
— Анютка! Анютка!..— спалохана зашаптаў стары.— Даруй мне... я вінаваты. Анютка!..
Можа, ён і на самай справе вінаваты. Забілі Анютку фашысты. Забілі з двума меншымі сынамі і дачушкай. Каля самай хаты забілі... Застаўся Аўдзей з сярэднім сынам Цішам, а два старэйшыя ляглі на вайне... Эх, Анютка, Анютка, не думай, што Аўдзею так было лёгка перажыць страты… Багата ён аддаў бы, каб клыпала ты цяпер побач з ім, а ўсе дзеці стаялі б ля яго, як дубы і дубочкі...
Недзе далей, за курганам, там, дзе Сож прымае ў сябе глыбокія рукавы непрыступнага ляснога возера, засталіся патаемныя сцяжыны да партызанскай базы. Адтуль ён са сваім Цішам не раз ішоў у разведку... Ціша... Адзін, што застаўся яму на апору. Адзін. Эх Аўдзей, Аўдзей. Можа, ты і вінаваты перад Анютай, што не забраў яе ў лясныя зямлянкі. Ведаў жа, што могуць наляцець карнікі... Але хто чакаў, што яны будуць такія лютыя. Што закатуюць нават дзяцей з маці...
Стары расхваляваўся, успамінаючы, і хваляванне зусім расслабіла яго. Успёршыся на кій, ён сядзеў, цяжка звесіўшы галаву. Раптам з бору, аднекуль зусім зблізку, мабыць, з-пад кургання, дайшлі да слыху старога мілагучныя дзіўныя гукі.
«Зум-зум... Зум-зум... Зум-зум... Зум-зум...» — з кароткімі перапынкамі гулка і настойліва плыло ў зацішаным пад спёкаю лесе. «Што гэта магло б быць? — дзівіўся стары.— Можа, зноў музыка?! І праз колькі хвілін старому загучала песня, якая падняла яго, паставіла на ногі. Ён чуў усё тую ж ранішнюю музыку Шумана. І зноў бялявая дзяўчына бегла па лесе і настойліва заклікала яго сваёй прываблівай прыгажосцю. Гукі лесу, музыка ўспамінаў як бы ўскалыхнулі старога. Не гледзячы пад ногі, ён намацаў кіем дарогу і ўсё далей паглыбляўся ў засень бору, кіруючыся на незнаёмыя гукі. Нечакана перад ім адкрылася вясёлая лясная палянка. Стары пазнаў яе. Перайсці палянку, а затым яшчэ кавалачак бору, і пачнецца курганне, за якім ціха ўецца тая юнацкая дарожка. Ах, калі б яму ўдалося туды дацягнуцца!.. Стары расхінуў тонкія сасоначкі паляннага падлеску, каб выйсці на сонечны прастор. І тут проста перад сабою ўбачыў каня, запрэжанага ў крывалы. Конь стаяў прывязаны лейцамі да маладой рабінкі. А крыху воддаль, ля адзінокай на паляне сасны, завіхаліся мужчына з жанчынай. Сасна была высокая і магутная, сапраўдная прыгажуня лесу. Што яны там робяць? — занепакоіўся стары. Раптам — «зум-зум, зум-зум» — паплыло ад сасны, і старога ўсяго скаланула. Сасну пілавалі. Стары ведаў гэту сасну. Сюды прыходзіла Анюта з дзецьмі ў дні вайны, калі ён з Цішам быў у партызанах,— ці каб пабачыцца, ці каб пакінуць перадачу. «Каму забалела спілаваць гэту сасну?.. Эх, людзі, людзі… » — пакрыўджана шаптаў стары. Сэрца яго зайшлося ад жалю, і ён абмяк, сілы сталі пакідаць яго. Але неспадзявана стары пазнаў людзей, што пілавалі сасну. «Божа мой! Божа мой! Ціша!!!» — захліпнуўся жалем стары і аднекуль знайшоў у сабе адчаю кінуцца ўперад. «Зум-зум... Зум-зум...» — звінела сталь пілы. Гэты дужы звон грымнуў у сэрцы старога неспадзявана балючай трывогай. То была трывога за дзяцей. Яму пачулася вакол іх якоесь няшчасце. Ах, божа мой... Ці ж бывае шчасце там, дзе забываюць маленства... А нявестка ж цяжарная… Летась у яе памёр сынок... Трэба, каб усё было добра... Каб род не звёўся. Ах, Ціша, Ціша... Нашто ты забыў маленства!
Старому заставалася прайсці зусім нямнога, калі зумканне пілы сціхла. Сын паклаў пілу, узяўся за сякеру. Нявестка адышлася да кусціка ядлоўцу. Дастала біклагу, стала піць. Сын размахнуўся, каб ударыць па сасне — падсячы яе з таго боку, куды ёй падаць. І раптам старому здалося, што дрэва непрыкметна для Цішы ўжо нахілілася і падае. «Яно падае, падае! — здавалася старому.— І падае туды, дзе стаіць нявестка!»
— Вера-а-а-а!...— з усіх сіл, якія ў яго яшчэ былі, крыкнуў стары і аберуч схапіўся за белую галаву.
— А-а-а-а! — пакацілася па лесе рэха, а ў вачах старога заскакалі і замітусіліся чырвоныя кругі. Затым стары пачуў страшэнны трэск і ўдар, ад якога закалацілася зямля, і ўпаў разам з навакольным гулам. У галаве яго, як полымя, закалыхаўся гэты гул, не даючы зразумець, дзе ён і што з ім. Стары здзівіўся. Потым ён пачуў над сабою знаёмыя галасы.
— Тата... Татачка! Нашто ты не паслухаўся мяне! Нашто кінуў хату!
Старому стала як бы і добра, нават радасна. Малайчына Ціша. «Татачка...» Значыць, не забыў Ціша маленства. Не забыў, як гадавалі яго на гэтых сцежках...
— Тата-а. Трэба яго дахаты, Ціша... Ціша-а...— разгублена гучаў голас нявесткі, і стары супакоена падумаў: а яна ўсё-такі добрая. Малайчына Ціша.
Старога ўзялі на рукі, і ён чуў, як цяжка дыхае нявестка і як глытае слёзы сын, чуў, але нічога не бачыў і не мог нічога сказаць. А як яму хацелася цяпер загаварыць! Як хацелася сказаць ім, сваім дзецям, што яны добрыя, што ён благаслаўляе іх на вялікае жыццё, што ён шчаслівы сёння, як не быў ужо даўно. І раптам старому загучала мелодыя элегіі, і ён зноў адчуў сябе гаспадаром жыцця. Пад вокліч сына «тата, скажы хоць слова, тата!» стары напружыўся і зрабіў бадзёры і ўпэўнены крок у нейкі зіхоткі свет...
1966