Чэрвеньскім адвячоркам, калі шапатлівыя суцемкі пасунуліся ад хмызнякоў на пясчаныя плёсы, з цёмнай Грабскай пушчы ў малады лес над Сажом пераплылі лось і ласіха. На жаўтапёсе лазовага берага яны спыніліся, з асцярогай агледзеліся. Лось чуйна ўскінуў галаву і доўга да нечага прыслухоўваўся, засланяючы сабою ласіху з таго боку, адкуль яны прыплылі. Спакой над ракою быў, аднак, самы жывы, сапраўдны; ласі не адчулі навокал ніякай небяспекі. Лось, нібы адганяючы дакуку, матнуў галавою, лагодна дакрануўся кончыкам рога да вуха ласіхі. І, так пастаяўшы і быццам параіўшыся адно з адным, ласі рушылі паціху да пашарэлых альшанікаў Сямёнаўскага рова.
Усё гэта бачыў ляснік Грыша Завадка. Натрапіўшы на ласіную пераправу, ён, стаіўшы дыханне, стаяў пад ляшчынаю на строме і назіраў радасна, як у яго любімы лес перасяляецца гэтая прыгожая сям’я.
Грыша Завадка гэты лес, калі можна так сказаць, атрымаў у спадчыну ад свайго бацькі, які быў тут лесніком да вайны. Праўда, пасля бацькі леснікаваў яшчэ Лабоцька, але ён лічыў сябе толькі паслядоўнікам Антося Завадкі. Бо Грышаў бацька не толькі вартаваў стары бор, а засадзіў новы лес — на шырозных прасторах палыннага пяску, што цягнуліся ўздоўж Сажа на многія вёрсты. То было за сем вёснаў да вайны, калі Грышу ішоў толькі трэці гадок.
Старому бору ў вайну не пашанцавала. Тут, на беразе Сажа, немцы рабілі абарону і амаль увесь барок высеклі на зямлянкі і бліндажы. А малады лес, хоць і яго не абмінула кара вайны, усё ж астаўся і закрасаваў. Цяпер яму было за чвэрць веку, ён вырас гонкі і пявучы, у ім з’явіліся глухія, патаемныя куткі.
Праз дзесяць гадоў па вайне, перад сваёй смерцю, стары Лабоцька напісаў у лясніцтва пісьмо, у якім прасіў толькі аб адным: каб лесніком пасля яго назначылі Рыгора Завадку. Бо ўсе ведаюць, пісаў Лабоцька, што Грышаў бацька быў сапраўдны гаспадар, можна сказаць, абараняючы лес і загінуў. Дык каму ж, як не сыну, даглядаць тое, што пакінуў у спадчыну бацька?
Грышаў бацька, маці і дзве сястры загінулі ад рук нямецкіх карнікаў. Яны не проста загінулі, а іх спалілі жывымі ў роднай хаце.
Вёска іхняя, з прыгожаю назваю Мальва, мясцілася на шырокім схіле Сямёнаўскага рова — адным канцом выбягала да Сажа, а другім заглядала ў стары бор. З цёмнай Грабскай пушчы, дзе атабарыліся партызаны, сюды часта прыязджалі землякі па хлеб і адзежу, прыносячы з сабою ваяцкія весткі і смелыя парады. У Мальве ўсе лічылі сябе партызанскімі памочнікамі. Фашысты даўно пагражалі Мальве. Праўда, пагражаючы, яны доўга не асмельваліся тут з’явіцца. Аднак нарэшце яны ўсё ж прыйшлі. Грыша добра памятае тую жахлівую раніцу. Карнікі абкружылі вёску нечакана. Ніхто не паспеў уцячы. Людзей пазаганялі ў хаты, пазабівалі дзверы і вокны, абділі газай. I падпалілі... Ніхто не выратаваўся з таго крывавага агню. Бо калі хто і вырываўся якім чынам на вуліцу, дык яго тут жа кідалі ў вялізны вірлівы агонь... Грышава душа пастарэла ў тую раніцу на многа год. Ён адзін астаўся жывы. У тую раніцу Грыша з вудаю выправіўся да свайго шчаслівага плёсу — два дні ён прынаджваў там ляшчоў. Страляніна ў вёсцы дагнала Грышу яшчэ ў дарозе. Халадзеючы ад трывогі, ён пабег назад. Затаіўся ў дупле старога дуба на ўзваллі Сямёнаўскага рова — адтуль і бачыў усё, што сталася з яго вёскай. Як нежывы, праляжаў Грыша ў сваёй схове ўвесь дзень. Яго трымаў тут не страх, а зваліў страшэнна цяжкі, не па Грышавых гадах, смутак. У адну раніцу мінула яго маленства і юнацтва.
Ноччу Грыша выйшаў са свае сховы абыякавы да ўсяго на свеце. Яму было ўсё роўна — заб’юць яго фашысты ці не. Ледзь пазнаў ён тое месца, дзе была іхняя хата. Папялішча яшчэ дымілася. Час ад часу на папялішчы чуўся лёгкі трэск, і з-пад попелу вырываліся дробныя іскры. Грыша знясілена прыхінуўся да абгарэлага клёна, глытаючы рыданне, асунуўся на знявечаны падворак.
На гэтым крывавым папялішчы Грышу знайшлі мальвінскія мсціўцы. Ноччу яны прыйшлі сюды з надзеяй хоць каго-небудзь застаць, уратаваць. Але перад імі курылася глухая магіла. Нікога жывога не знайшлі партызаны. Аднаго Грышу...
Да канца вайны Грыша жыў з землякамі на партызанскай базе. Тут яго і ўсынавіў дзядзька Лабоцька, бацькаў прыяцель з суседняй вёскі Паронькі.
Ляснік Лабоцька быў зачараваны прыродай чалавек. Ён усё любіў — усё, што хоць як-небудзь упрыгожвае спакутаваную зямлю. Пасля вайны ён узяў пад сваю ахову і малады лес, пасаджаны Грышавым бацькам. Грыша ніколі не бачыў, каб хто-небудзь так любіў лес — ну, хаця б тую зялёную стрэлку, што за адну вясну выганяе ўдалую сасонку над яе сёстрамі. Ад Лабоцькі Грыша ўзяў навуку глядзець на лес як на самае чыстае месца на зямлі. Лес павінен быць такі, каб усё благое ў ім забывалася, каб любой жывой істоце было лёгка і светла... З такім запаветам Грыша і стаў лесніком...
Месца, дзе стаяла вёска Мальва, пасля страшнага пажару запусцела, зарасло сасоннікам і дубняком. Ніхто не пасяліўся там. Па рашэнню сельсавета ў дзень Перамогі на мальвінскім папялішчы паставілі помнік. На самым высокім грывішчы Сямёнаўскага рова каля магутнага каменя-валуна ўкапалі дубовы абеліск з чырвонаю зоркаю. І на камені высеклі словы трагічнага лёсу вёскі... Звычайна адсюль Грыша пачынаў абход сваіх зялёных уладанняў. Адсюль чэрвеньскім адвячоркам і ўбачыў ён, як пераплылі ў яго лес лось і ласіха...
Са свае высокай стромы Грыша доўга сачыў за ласямі. Па Сямёнаўскім рове яны дайшлі да так званай Гліняцкай канавы і нырнулі ў яе зацененае крынічча. Там, далей, куды падаваліся ласі, было Навіньскае балота. У апошнія гады яно амаль высахла. Але між купкамі хмызнякоў яшчэ шмат асталося глыбокіх вокнаў-балачын, якія блішчалі чорнай вадою пад зелянінай мячэўніку і кугі. Па краях балота пульсавалі крынічкі. Як жылкі зямлі, яны выбіваліся то тут, то там з-пад карэнняў якога- небудзь дрэва. І нідзе болей не было такіх бязладна-нагушчаных зараснікаў асінніку і альшэўніку, часам пераплеценага ўчэпістымі ажынамі і маліннікам. Паміж парэпанымі балонкамі зелянелі палянкі свежай асакі, а дзе-нідзе нават і мурагамі магло пачаставаць Навіньскае балота. «Ідзіце туды, ласі! — думаў Грыша.— Ідзіце смела, вы ўсё знойдзеце сабе ў маім маладым лесе!»
Наставала ноч. Пара было дамоў. Але Грыша яшчэ доўга стаяў на сваёй строме. Толькі калі зусім счарнела, ён нехаця пасунуўся на ціхія Паронькі..
Як і спадзяваўся Грыша, ласі не пайшлі нікуды далей з яго лесу. Назаўтра Грыша знайшоў іх у самым глухім закутку Навіньскага балота, дзе гушчэча самасеенага асінніку зліваецца з балотным бярэзнікам. Лось, як і ўчора на пераправе, стаяў, стройны і насцярожаны. А што з ласіхай? Яна ляжала ў такой паставе, быццам апусцілася ў цяжкой знямозе. Час ад часу як бы парывалася ўзняцца на пярэднія ногі і не магла. «Што з ёю?» — падумаў Грыша. Можа, ласі таму і перабраліся з нелюдзімай Грабшчыны, што ласіха занядужала? Як памагчы ім?
Ступаючы так асцярожна, як умее гэта рабіць толькі ляснік у сваім лесе, Грыша наблізіўся да ласёў. І хутка ён убачыў тое, што адразу зрабіла яго самым шчаслівым на свеце. Ласіха ляжала на зямлі не адна. Да яе хінулася маленькае ласянятка! Дык вось чаму ласі перабраліся ў малады Грышаў лес! Ласіха тут радзіла. Значыць, яны выбралі яго лес як самы спакойны і самы бяспечны! Бо іначай яны пайшлі б далей. Грыша заходзіўся ад шчасця. Ён зняў з пляча стрэльбу і з ласкай на яе паглядзеў. Цяпер ён ведаў, навошта ў яго стрэльба. Гэтая стрэльба павінна ахоўваць тых, што выбралі яго лес.
Нечаканы клопат соладка ўстрывожыў Грышаву душу. Не толькі днямі, але часам і кароткай летняй ноччу Грыша знаходзіў сабе які-небудзь занятак у лесе — абы не пакідаць ласёў без нагляду. Грыша, ідучы сюды праверыць ласёў, ужо загадзя ведаў, што ён убачыць: лось высіцца ў зялёнай засені, чуйна ўскінуўшы гордую галаву; ласіха заклапочана тупае між асінак, як бы ўспомніла, што нечага недарабіла; і ласянятка, чуючы матуліну ласку, ляжыць у траве, палажыўшы пысачку на доўгія ножкі, і ўзіраецца ў сонечны свет... Гэты малюнак ляснога жыцця так уразіў Грышу, што іначай ён ужо і не ўяўляў сабе свайго лесу.
Але на сёмым ці на восьмым ранку Грыша не ўбачыў ласёў на старым прыпынку. Пэўна, штось напалохала ласіную сям'ю: самахоць наўрад ці пайшлі б яны адсюль... Грыша крадком абышоў пакінутую стаянку і, дзе-нідзе разбіраючы сляды, падаўся за ласямі ўслед. Сляды вялі па краі Навіньскага балота, то прасякаючы гушчыню ўзбуялай зеляніны, то вырываючыся на шыгалле светлых лясных радоў. Па ўсім было відаць, што ласі ўцякалі.
Але ад каго, ад чаго?..
На самым краі аднаго з балотных зараснікаў, у глыбіні сасновай дзялянкі, Грыша спыніўся як укапаны. Якраз на лініі яго дарогі нешта цёмнае мільганула між дрэў. Ляснік па старой звычцы прынік да ствала хваіны, паціху зняў з пляча стрэльбу. У першы момант Грышу здалося, што ўперадзе бяжыць звер,— так хутка і бясшумна перамяшчалася нізкая істота, як бы слалася па зямлі, мабыць, прынюхвалася да слядоў. Але праз нейкі міг тое цёмнае вырвалася з засені на кароткі лясны прамень, і Грыша ўбачыў, што гэта — чалавек. Адкуль ён і як тут з’явіўся? Што чалавек ідзе па ласіных слядах — гэта было Грышу ясней яснага. Але адкуль ён узяўся ў маладым лесе, як высачыў ласёў? Грыша адарваўся ад свайго дрэва і кінуўся наперарэз таму чалавеку. Навіньскае балота скончылася. Густым рабінавым крылом урэзалася ў яго старое курганне. І тут незнаёмы як пад зямлю прапаў з Грышавых вачэй. Ляснік спыніўся, замёр, услухаўся. Ні шолаху, ні гуку. Або чалавек заўважыў пагоню і затаіўся, цікуе за Грышам, або здолеў ад яго адарвацца... Раптам у насцярожанай цішыні лесу ляснік пачуў, як шчоўкнуў узведзены курок паляўнічай стрэльбы. І зусім блізка! Грыша, нібы лясная кошка, скочыў на гук. Паміж двух курганоў у засені разгалістага дубка стаяў, згарбаціўшыся, каржакаваты чалавек і цэліўся... Цэліўся ў ласёў!..
— Што ты робіш! — гнеўна і спалохана крыкнуў ляснік, і разам з яго крыкам грымнулі дуплетам два аглушальныя стрэлы. Там, дзе стаялі ласі, пачуўся цяжкі трэск ламачча і бязладны тупат ног.
— Што ты робіш, бандзюка! — яшчэ раз на бягу закрычаў ляснік.
— Не падыходзь! Га!..— пачуў Грыша халоднаскрыпучую пагрозу сабе ў адказ. Браканьер спяшаўся разламаць стрэльбу, каб перазарадзіць яе. Стрэльба чамусьці не слухалася. Тады чалавек кінуў стрэльбу ўбок і выхапіў з-за пояса паляўнічы нож-фінку.
— Не падыходзь!..— Пагрозна наставіўшы фінку, ён ступіў насустрач лесніку.
Але гэта толькі паскорыла развязку. Моцны Грышаў удар кінуў чалавека на пясок. Фінка яго адляцела далёка ў траву. Грузным мяшком бандыт з’ехаў пад абгарэлы пянёк, адну руку падкурчыўшы пад сябе, а другой хапаючыся за прыламаныя галінкі.
Грыша ўбачыў распластанага перад сабой недарэку, і яго злосць гэтак жа хутка сціхла, як і прыйшла. Ужо зусім спакойна ён агледзеў свой правы бок, куды ўсё-такі дамахнуўся браканьер. Сарочка, як брытвай, была распората амаль да нізу. Яго самога, можна лічыць, не кранула — толькі, як вішнёвыя вочкі, выступілі на скуры дзве зыркія крывінкі. Грыша прыгладзіў сарочку: «Нічога, не так страшна!» — і падабраў браканьераву стрэльбу і нож. Стрэльбу ён павесіў сабе за плячо і падышоў да аглушанага прышэльца. Твар гэтага чалавека быў Грышу незнаёмы. Значыць, браканьер дапяў сюды здалёку. Як жа ён ведаў пра ласёў у Грышавым лесе? Грыша стаяў, думаў. Раптам ён усё зразумеў. Гэты чалавек — адтуль, з-за Сажа. Ён не даваў жыць ласям у Грабскай пушчы! І, безумоўна, ён прыйшоў сюды за імі па іх слядах. Значыць, гэты чалавек шкодны і небяспечны. Трэба назаўсёды адвадзіць яго ад чорнай справы.
Скрыпучы стогн спыніў Грышава задуменне.
— Уставай! — загадаў ляснік браканьеру, як толькі той расплюшчыў вочы.
Браканьер утуліў галаву ў плечы і, падхапіўшыся на калені, аберуч учапіўся за пянёк.
— Чаго ты сукаешся, га?! — залямантаваў ён прарэзліва.— Табе мала лесу, га?..
— Падымайся! Ідзі! — спакойна, але з пагрозай паўтарыў ляснік.
— Нікуды я не пайду! Нікуды не пайду!..
Грыша перасіліў сваю агіду, адарваў пачвару ад пня і, прыўзнімаючы за каўнер, лёгка павёў. Ляснік кіраваўся туды, дзе стаялі ласі, калі ўдарылі злачынныя стрэлы. Яму не цярпелася даведацца, што стала з ласямі.
На яго радасць, на месцы тым нічога не было відаць. Асталося толькі як бы цёплае яшчэ ласінае дыханне.
А магчыма, ласі паранены? Ну, што ж, Грыша потым вернецца сюды і ўсё па слядах пабачыць. А зараз яму трэба нешта зрабіць з бандытам. Што з ім рабіць? Ці ёсць у ім яшчэ хоць трохі чалавечай душы? Да браканьера як быццам дайшлі лесніковы думкі, ён перастаў лаяцца і па-дзелавому спытаў:
— Стой, га?.. Сам пайду, га?.. Пусці...
Ляснік адпусціў яго. Прыблуда паправіў на сабе адзежу.
— Куды ісці, га?..
— Сюды!..
Нечакана для сябе Грыша прыняў важнае рашэнне, што і як зрабіць з гэтым чалавекам. Вёў яго да Сямёнаўскага рова, туды, дзе пад зялёнай аховай ляжала магіла дарагіх яму людзей. Браканьер ішоў не азіраючыся і не спрабуючы ўцякаць — відаць, разумеў, што ад такога асілка не ўцячэш. Ён толькі адзін раз спыніўся і, гледзячы ў зямлю, млява спытаў:
— А можа, адпусціш, га? Я табе заплачу, га?..— Але не пачуў адказу і зноў пайшоў, і больш не спыняўся.
Ляснік вывеў браканьера да чырвонага абеліска на грабяні Сямёнаўскага рова, паставіў да каменя-валуна.
— Чытай!..— сказаў ён яму, паказваючы рулямі стрэльбы на выбітыя на камені словы.
— Што чытаць?.. Га?..
— Што напісана, чытай!..
Браканьер палахліва замармытаў жахлівыя словы, быццам прадчуваў, што, яны нясуць яму нейкі страшны прысуд.
— Як ты чытаеш!.. Чытай, каб і я чуў!.. Чытай, я табе кажу!..
Запінаючыся траха не на кожным слове, але на высокай ноце, прышэлец пачаў чытаць з самага пачатку.
— Тут... дзе цяпер ляжаць папялішчы... была вёска Мальва... Летам 1943 года нямецкія бандыты-карнікі... абкружылі вёску Мальву... спалілі яе нашчэнт... а жыхароў 143 чалавекі... пазабівалі і спалілі... жывымі ў хатах... Толькі сем чалавек... шэсць партызан... і адзін хлопчык... выратаваліся ад смерці... Вечная памяць і слава... пакутнікам і змагарам роднай нашай зямлі...
Браканьер скончыў чытаць і стаяў, унурыўшы галаву.
Хвіліну між людзьмі панавала цішыня. Раптам над вухам браканьера загучаў суровы голас Грышы Завадкі.
— А ты ведаеш, хто я такі? — загаварыў ляснік.— Ведаеш — хто? Я той хлопчык!.. Адзін з тых сямі... што асталіся ад гэтай вёскі!.. А што я бачыў сваімі вачамі — ведаеш?! Я бачыў, як фашысты стралялі ў матак! Забівалі на вачах у дзяцей... А дзетак — забівалі на руках у матуль. Спакойна цэліліся і забівалі... каты... як ты цэліўся і, можа, забіў ласянятка...
— Я не забіў! Я добра бачыў, што не забіў! — замалаціў сабе ў грудзі браканьер.— Далібог, не забіў!.. Га... Ты закрычаў, і я не забіў! Адпусці, га?!.
Але Грыша не слухаў яго, а спакойна загадаў:
— Кланяйся, цалуй зямлю!
— Ты звар’яцеў, га? Што ты хочаш, га?! Я не буду цалаваць зямлю! — Чалавек, быццам збіраючыся біцца, павярнуўся да лесніка, выстаўляючы рукі. І тут ён убачыў вочы лесніка. І нешта ён угледзеў у іх такое, што зараз жа кінула яго на зямлю. Ён упаў грудзьмі на адпачыўшы пасля ўсіх ліхалеццяў дол і, рассоўваючы губамі вогненныя смолкі, таропка, нібы ўгрызнуў, пацалаваў яго.
— Яшчэ цалуй... Тры разы цалуй! — сказаў яму Грыша, а сам шырока ступіў да валуна і разбіў аб яго браканьераву стрэльбу.
— Што ты робіш!.. Ты вар’ят, га?! —ускочыў з крыкам чалавек.— Нашто ты паламаў стрэльбу, га?!. Ты не маеш права!..
— Права, ты кажаш?! — Ляснік павярнуўся да бандыта. — А хто табе даў права, скажы?!. Хто даў права катаваць зямлю... што паліта крывёю маіх бацькоў?!. А?!. Хто даў права?!. Няма ў цябе такога права, кат!..— Ляснік падышоў да браканьера, і той адразу панік, паніжэў.— Ідзі адсюль і ніколі са зброяй не пападайся мне на вочы!.. Не пападайся, бо заб’ю цябе, як шалёнага сабаку!.. — Грыша Завадка яшчэ раз ударыў стваламі былой стрэльбы аб камень і далёка кінуў іх у Сямёнаўскі роў.
Злачынец з усяе сілы кінуўся наўцёкі, скаціўся па ўзваллі ўніз і, пасылаючы праклёны, знік у прыбярэжным хмызняку.
Грыша Завадка не чуў, што там крычаў той чалавек. Як у забыцці, ён стаяў заклапочаны перад каменем-валуном і сумна ўзіраўся ў выбітыя на ім словы, нібы чытаў іх упершыню ці як бы сіліўся нешта важнае ўспомніць. Раптам ён крута павярнуўся і рынуўся пад Навіньскае балота. Хутка ён быў ля кургання, там, дзе стаялі ласі, калі ў іх стрэліў бандыт. Асцярожна, шукаючы рэдкія злакі слядоў, ляснік рушыў адсюль па знаёмых яму лясных мясцінах, шукаючы ласіную сям’ю.
Сляды ласёў, пужлівыя і трывожныя, скіравалі Грышу да Сажа. Вось і апошні астравок залацістага сасонніку перад затоенай гушчэчай дубнякоў і арэшніку, за якімі хаваецца паласа пясчанага абрывістага берага. Няўжо ласі пераплылі назад, пакінулі малады лес? Ціха рассоўваючы галінкі, Грыша выйшаў да той самай ляшчыны на строме, адкуль зусім яшчэ нядаўна наглядаў за шчаслівай пераправай ласёў. І тут зусім недалёка ад сябе Грыша ўбачыў лася і ласіху. Яны стаялі над самым абрывам, каля пясчанага спуску да вады, глядзелі за Сож, на сіняе крыло Грабскай пушчы, і, здавалася, пра нешта цяжка думалі.
Грышава сэрца замерла ад вялікай трывогі. Без яго віны лес ягоны зараз можа асірацець, а значыць, яшчэ адзін раз жалобна асірацее і яго сэрца. Каб ласі маглі зразумець! Ён бы не стрымаўся, ён бы крыкнуў ім: «Вярніцеся! Ніхто вас тут болей не кране. Вярніцеся! Вазьміце сабе навек сцежкі майго лесу!..»
Так прайшло некалькі бясконца доўгіх хвілін. Ласі, як прыкаваныя, стаялі, а Грыша, хвалюючыся, не спускаў з іх вачэй.
Нарэшце ласіха, лізнуўшы ласянятка, падняла галаву і ціхенька капатнула задуманага свайго дружбака.
Лось нічым ёй не адказаў.
Тады ласіха, як бы сярдуючы, часта затупала каля ласяняці, але зноў пацалавала яго і зноў, больш настойліва, і раз і два зачапіла лася. Што яна яму сказала? Пра што напомніла?.. Аднак лось, быццам павесялеўшы, у адказ прыхінуўся да ласіхі і, яшчэ раз глянуўшы на Грабскую пушчу, рашуча павярнуўся і пакрочыў назад да Навіньскага балота. Ласіха падштурхнула за ім ласянятка і, ківаючы галавою над хвосцікам дзіцяці, лёгка і радасна патупала ўслед...
1965