Калі і як гэта пачалося?
За прамяністымі маякамі маленства схаваўся ў сініх незабудках духмяны стромісты бераг; пераліваецца, вызвоньвае песню лета задумны Сож; і нешта такое роднае, такое бясконца дарагое раптам прынясе далёкі ўспамін, што сэрца ажно заные і балюча зашчыміць, нібыта забаіцца: а можа, тое ўсё лепшае ўжо даўно аджыло, даўно страчана...
Дзіўна... Далібог, дзіўна...
Хіба ж такое можа стацца, каб аджыло самае дарагое?..
Хіба ж сэрцу было б чым узнаўляць свае сілы, было дзеля чаго трывожыцца і радавацца, калі б самага дарагога ў яго не стала?.. Старонка родная, сіні бераг, цішыня плёсаў, плёскат хваль, тумановыя світанкі, сонца на ўсходзе, зялёныя зоры, водар лугоў... Усё, як адна несціханая, невыказная песня, звініць і нясе мілы напеў праз жыццё.
Калі ж гэта пачалося? З якой хвіліны вядзе сваю сцежку зачараванасць красою бацькоўскага краю, смутак па мясцінах непаўторных і незабыўных, дзе пляскотныя хвалі, бы казачныя самацветы, сыплюцца, наплываюць на пахкі аер, дзе серабрыстая плотка весела падміргвае вокам, быццам мае сказаць табе нешта дужа таемнае і святое?
З якой хвіліны прыйшла ў душу неўтаймаваная асцярога — каб ніколі не страціць гэтае шчодрасці зямлі, гэтага бясконцага хараства?
З якой хвіліны прыйшло ў душу адчуванне, што ты — жывая часцінка сваіх светлых рачных абшараў, сваіх сонечных і грымотных небасхілаў, сваіх патаемных сцяжыначак-пуцявінак да самага шчаслівага берага?
Гэтую кнігу я назваў рыбацкай паэмай, а паэму — светлым іменем «Вандроўнае шчасце». Бо ў ёй і папраўдзе — сказ пра сходжаныя і нясходжаныя рыбацкія дарогі, пра рыбацкія вандроўкі і рыбацкія прыгоды.
Пра пясчаныя віры, дзе гуляе між глыбінёю і травамі і ўсміхаецца мудрай усмешкаю нязлоўлены асілак-лешч. Пра шчаслівыя кручкі і блешні, якіх сабралася ў скрынках і на сыноў, і на ўнукаў, і на праўнукаў.
Пра зялёную гарошыну, пра душагубку-хістанку, пра хітрую маляўку, пра шчупака-насарога...
Але я ніколі не ўзяўся б за пяро, калі б маёй рукою не кіравала бязмежная любасць. Любасць да наскіх азёраў і рэк, да палёў і пушчаў, да сіняга і хмарнага неба над імі, да рос і дажджынак на іх, да гукаў і галасоў роднай зямлі, да бясконцай яе красы.
Калі гэта пачалося — тое, што людзі называюць «охота пуще неволи», а мы — рыбакі — сваім шчасцем?
Калі гэта пачалося — што не сядзіцца чалавеку дома, што гатовы ён кінуцца і ў буры, і ў завеі, абы толькі ўбачыць свае вабныя, любыя мясцінкі, паслухаць шэпат сітнягоў і посвіст ветру, падыхаць дымам рачнога цяпельца?
Калі гэта пачалося — што ўсю зямлю чалавек па сардэчнаму праву пачаў лічыць сваёй роднай матуляй?
*
Цяпер і ў вёсцы, і ў горадзе столькі рыбакоў, што падумаць часам боязна: дзе ім усім хопіць тае рыбы? Амаль у кожнай хаце — вудачкі, спінінгі, рагулькі, кружкі*, блешні, катушкі, лескі, грузілы, паплаўкі, бляшанкі, вядзерцы, рукзакі, багорчыкі, пешні, ледарэзы і яшчэ гэтулькі іншага ўсялякага начыння — і назваў усіх не згадаеш.
Калі ў лагодную зімовую нядзелю выйдзеш на лёд Мінскага мора — аж цёмна робіцца ўваччу, столькі там бывае розных людзей! І пажылыя, і зусім яшчэ юныя, і дзядулі з бародамі, і жанчыны, і нават сарамлівыя маладажоны. І ўсе дзяўбуць лёд, і ўсе ловяць, і ловяць, і ловяць.
Ловяць...
Сядзяць над пелькамі цалюткі дзень — што праўда, дык праўда.
А з чым дамоў вяртаюцца?
З чым... Як гэта хто разумее — з чым.
Вяртаюцца з пахам снежнага сіверу і марозу, з новай казкай пра самую запаветную пельку, якое сёння не знайшоў (замяло завеяй!), але якую абавязкова знойдзе наступным разам і ўжо тады «дакажа» ўсім рыбакам. Вяртаюцца з надзеямі (вось толькі зраблю новую блешню!), з вобразамі для новых сноў, з наіўнымі, амаль дзіцячымі лятункамі...
Вяртаюцца расчырванелыя, стомленыя, часта сумныя, разгубленыя, амаль панурыя, часцей за ўсё з пустымі вядзерцамі і рукзакамі... І ўсё ж — шчаслівыя.
Кпяць з іх, а яны шчаслівыя.
Крычаць на многіх дома жонкі і дзеці («і не абрыдла табе па снягах цягацца!..», «пашанаваўся б хоць трохі са здароўем, сам жа ведаеш, які ты...»), а яны — шчаслівыя!..
Вось для гэтых няўрымслівых шукальнікаў непрызнанага рыбацкага шчасця, якое ведае і шануе толькі той, хто адчуў яго ў сваёй душы, для непаседлівых вандроўнікаў, улюбёных у кожную травінку над бруістым рачным струменем, у кожны жывы подых роднага наваколля,— мне і захацелася напісаць сваю кнігу.
З імі, шчаслівымі ўдачнікамі і няўдачнікамі, хочацца пагаварыць пра нашы мілыя рыбацкія клопаты, пра свае рачныя паходы.
І для пачатку спяшаюся заспакоіць тых, хто турбуецца, ці не занадта многа ў нас цяпер распладзілася аматараў-рыбакоў:
— Не бойцеся! Гэтыя людзі не зробяць шкоды роднаму краю. І вудачкі іхнія, і спінінгі, і рагулькі, і іншыя няхітрыя снасці — гэта толькі іх спадарожнікі ў шчасці пабыць, пабачыцца, пагутарыць і параіцца з дарагою прыродай.
*
Было гэта пагодлівым чэрвеньскім днём. Крадучыся, каб не бачыла маці, збегаў я рана-раненька ў так званы Лог — роў за нашымі агародамі. У самай упадзіне рова, у зялёнай бязладнай гушчэчы вырастае гонкі ляшчыннік — ствол ля ствала, з гнуткімі і тугімі парасткамі-хлудамі. Там я выбраў і выразаў сабе першае сваё вудзільна. Ачысціў ад кары, прынёс паціхеньку дахаты, схаваў пад страхою павеці. Паплавень з леташняй сітніны ўжо ляжаў у мяне ў кішэні. Меў я і кручок — яго даў мне анучнік за старое рыззё. Не было толькі лескі. Але я бачыў, як сукаюць леску з конскіх валасоў. Белы наш конь якраз стаяў ля павеці. Даўно ўжо ў думках рыхтаваўся я да адказнай аперацыі — здабыць з конскага хваста пучок так патрэбнага мне валосся. Ды ўсё не асмельваўся. Але ў тую раніцу, напэўна, я даспеў-такі для важнага подзвігу. Падсунуўся да каня, збоку ўзяўся за хвост. Конь даверліва пераступіў з нагі на нагу. Я выбраў з сярэдзіны хваста самы доўгі пучок валасоў, наматаў на руку і тузануў з усіх сіл. Каня быццам падмянілі — як ад раптоўнага стрэлу, узвіўся задам аж пад самую страху. І з гарачым полымем у вачах я пакаціўся на свежае пілаванне за варотамі. Колькі там ляжаў — не ведаю. Калі ж ачнуўся, то не думаў, дзе і што ў мяне баліць, бо з радасцю ўбачыў: пучок конскага валосся ў руцэ!
Пад вечар я ўжо быў на Сажы. Ці злавіў я тады якой-небудзь рыбы? Не памятаю. Але што назаўсёды ўрэзалася ў душу, дык яно — як жывое: высокае ўзвалле над Сажом, пясчаная сцяжыначка ўніз, вялікая, імклівая плынь, чыстая, пасечаная іскрамі бруя* на вострым праменні, водарныя лугі за Сажом і рэха... Рэха з таго дня застаецца самым мілым маім успамінам... За Сажом шаргаталі косы, перагукваліся мянташкі, чуліся вясёлыя галасы і смех, часам аж да самага неба ўставала над паплавамі задуменная дзявочая песня. Усё гэта злівалася ў адно шырокае водгулле, адбівалася ад сцяны цёмнага лесу за лугамі і вярталася да ракі звонкім і гулкім шматгалосым рэхам. Я таксама не маўчаў: там, за Сажом, недзе сушылі сена і мае бацька з маці, і мне дужа хацелася, каб яны пачулі, які я шчаслівы.
— Я тут! Я тут! Э-гэ-эй!.. Гэй! — крычаў я, і рэха прыносіла хуткі і вясёлы адказ. І мне здавалася, што і паласатыя акуні, і лянівыя падкаменшчыкі слухаюць музыку наваколля і радуюцца разам са мною...
Вось так гэта і пачалося.
Вось тады я і захварэў гэтай чароўнай адвечнай хваробаю — рачною тугою — на ўсё жыццё.
З таго дня і лічу сябе членам шматмільённай сям'і аматараў-рыбакоў, неўтаймоўных вандроўнікаў.
*
Рыбаком завуць кожнага, хто калі-небудзь узяў у рукі вуду. І тыя, хто мала што пра рыбакоў ведае, звычайна лічаць, што самае галоўнае для іх — паболей налавіць рыбы.
А ці ж гэта так?
Тыя звычайныя рыбакі, да якіх належу і я, рэдка калі мелі падставу асабліва хваліцца сваёй здабычаю. Бо мы не выбіралі спецыяльных мясцін для свайго рыбацкага палявання, для нас не гадуюцца ў агароджаных азярынах тлустыя карпы, нам не выпадала бываць на зарыбленых азёрах запаведнікаў... Ды нам гэта і не трэба... Сапраўднаму рыбаку не трэба тое, што даецца ў рукі само. Сапраўднага рыбака цікавяць нечаканасць, прыгода, адкрыццё, спадзяванне, знаёмства з новымі краявідамі, выяўленне сваёй знаходлівасці і цярплівасці, здабытая ў пошуках уцеха... Бо калі ў люты сівер або пад шумлівым ліўнем рыбак шыбуе з вудамі на раку, ці спадзяецца ён хоць трохі на нейкую ўдачу? Не. І ўсё ж ён кіруецца да запаветнага вірка, затокі або старыцы, цярпліва чакае і чакае, аж да самага цёмнага не пакідае думаць пра цудоўную хвіліну, калі паплавень раптоўна нырне пад цёмную хвалю, а сэрца рыбацкае зойдзецца ў салодкай трывозе... І што ж, калі сёння ён гэтага не дачакаўся... Затое ў яго засталася мара, надзея, засталося ў вачах дрыготкае трымценне зялёнай чараціны, за якой (далібог, не прымроілася! ) прасунуўся, узняўшыся з глыбіні, каля самага ягонага паплаўня вялізны прыгажун галавень. І не раз яшчэ пакліча рыбака тая зялёная чараціна, і не раз яго сэрца заб’ецца радасцю чароўнага чакання...
І калі-небудзь, прагаласаваўшы на глухім лясным скрыжаванні, ён сядзе ў аўтобус з сапраўднай рыбацкай удачаю. Ці заўважаць людзі яго настрой? Не, мусіць, не заўважаць. «Во і музы*ка з’явіўся»,— скажа, як было ў мінулую нядзелю, які-небудзь малады піжоністы рагатун, паказаўшы на зялёную рыбакову скрыню. Рыбак не пакрыўдзіцца, не абразіцца. Музыка дык музыка — няхай сабе і так. Ён шчыра ўсміхнецца ў адказ і радасна ўспомніць сваё сённяшняе ўдачлівае рачное вандраванне. І на самай справе му*зыкаю адгукнецца на яго думкі ўласнае гулкае сэрца.
*
А ўсё ж — чую — нехта з маіх субяседнікаў нецярпліва просіць слова. А ўсё ж, кажа ён, не лішне было б павесці размову і аб самім нашым інтэрасе: аб рэках і рыбах, аб вудах і прынадах, аб рыбаках і рыбацкіх здарэннях — хіба ж гэта не цікава?
Ну што ж. Мне і самому карціць пра ўсё пагаварыць. І яшчэ парадавацца тым-сім і зноўку паслухаць тое-сёе. І нешта ўзнавіць у памяці для дружбакоў і самога сябе.
Першая рака ў кожнага рыбака, самая лепшая і самая непаўторная,— тая, ля якой ён нарадзіўся.
Там неаднойчы яму неяк па-асабліваму ўзыходзіла сонца, зусім не так, як дзе-небудзь потым,— узыходзіла на духмяныя росы, у самыя вочы, у самае сэрца, і, безумоўна ж, толькі з усходу. Там і хвалі шапяталі пра нешта самае запаветнае, чаго яшчэ нідзе і ні ў кога не было. Там і сцежкі пад вадою вадзілі ў самае цудоўнае захапленне ў свеце.
Для мяне такою ракою быў і застаецца мой летуценны і казачны, мой ціхі і велічны, мой добры і ласкавы Сож... Успамінамі пра гэтую цудоўную беларускую раку я і пачну сваю размову.
— Цяпер не тое... Што гэта за рака, што за рыба... Вось раней было! Во якая рыба лавілася! А якая зрывалася!.. — Чалавек шырока разводзіць рукамі.— От гэта была рыба!..
Такое слова часта можна пачуць ад старэйшых людзей.
Ну, якая рыба лавілася — вядома: гэтую бачылі.
А якая зрывалася?
О-о-о!.. Зрывалася, безумоўна,— во-о-ось такая!.. Зрываецца заўсёды самая вялікая.
Гэтак ва ўсіх рыбакоў.
Але, уявіце, быў у мяне адзін знаёмы рыбалоў, які заўсёды дакладна ведаў, якая рыба ў яго сарвалася. Без ноткі гумару, зусім сур’ёзна, нават злуючы, калі хто-небудзь паціскаў плячамі, ён гаварыў:
— От бяда! От бяда! Не давёў да берага двух шчупакоў. Адзін быў тры кілаграмы пяцьсот сорак сем грамаў, а другі — чатыры дзвесце.
А што ж. Калі баіць, дык баіць...
Але пры чым тут Сож?
Можа, і ні пры чым...
Але Сож і на самай справе цяпер не той, што быў калісьці. І прыгожы, і па-ранейшаму вясёлы, і рыбы ўсялякае хапае. І ўсё ж рака зараз, безумоўна, «не тая». Як паўнаводна каціўся ён, мой мілы Сож, пад кручамі мелавых берагоў, шырока разліваючы рукавы пад сінія лясы за лугамі! Якія бяздонныя вотматы, глыбокія віры, шырачэзныя плёсы раскідваліся перад вачамі!
Я памятаю, дзе былі абрэзы яго вады,— цяпер там засталіся вышчарбленыя плынямі мелавыя прыступкі, над якімі згорбіліся каржакаватыя вязы: ім цяжка ў засушанай зямлі. А калісьці ж іх раскідзістае голле мылася ў празрыстай Сажовай вадзе.
Два разы — у сорак першым і ў сорак трэцім гадах нашага стагоддзя — прайшла па Сажы бязлітасная бура — вайна. Перавярнулі бомбы і снарады яго берагі, перарэзалі акопы і капаніры яго дзярністыя ўзваллі. А колькі вынішчылі чужынцы лясоў паабапал Сажа! Партызан баяліся фашысты — дык бамбілі, выразалі, высякалі бары і дубровы. Закопваліся ў зямлю перад наступам савецкіх войск — то таксама нішчылі лясы, псавалі берагі, лугі, яры, крыніцы.
Доўга будзе памятаць наша зямля варожую ліхую навалу!
Сож стаў намнога вузейшы, памялеў; дзе падзеліся яго бяздонныя глыбіні, яго бурныя, пеністыя віры, па якіх калісьці нават вопытныя плытагоны баяліся ганяць плыты.
Пра які ж Сож гаварыць — пра той, што быў, ці пра той, што ёсць?
Мусіць, лепей не загадваць — бо ці абыдзешся без таго, каб не сказаць пра мінулае? А ўжо ж пра тое, што ёсць,— безумоўна, само сабою.
Мой Сож, у той мясціне, дзе я нарадзіўся, каля вёскі Гайшын непадалёк ад Слаўгарада,— рака незвычайнага хараства і рыбнага багацця. Правы бераг — высокі і стромы, часам — у зарасніках арэшніку і дубняку, а часцей — заценены засенню маладых бароў. Левы — ніжэйшы, але сухі і водарны; тут шырока рассцілаюцца заліўныя лугі — са шматлікімі азярынамі, старыцамі, расцяробамі, пясчанымі грывамі і грудкамі, за якімі стаяць, нібы стаміўшыся, задумныя векавыя дубровы.
Добра тут рыбаку сустракаць летнія адвячоркі. Сонца ўжо схаваецца за гарою, павее свежасцю з крынічлівых яроў, а па лузе ўсё яшчэ гуляюць цёплыя прамяністыя ўсмешкі. Духмяная цішыня густа наплывае з-за вербалозаў на раку — нават у глеістых пячурках пад берагам сціхла, не запляскоча бруістая вада. Змоўклі дзянныя птахі; папялова-шэры падворлік, што ўвесь дзень млява кружыўся над сітнягамі, выглядаючы здабычу і адцягваючы ўвагу рыбака, і той са свістам крыл нырнуў у заценены бор. Над ракою, як бы ўзіраючыся ў наваколле, ступае ціхая, светлая задума. У такія хвіліны рыбак, знаёмы з Сажом, добра памятае: трэба стаіць дыханне! У такія хвіліны пакідае глыбіні і пачынае перадсуцемкавы ход за спажываю самая магутная прыдонная рыба. Зачараваная цішынёю, яна амаль без асцярогі падыходзіць блізенька пад берагавыя травы і разбуялыя над вадою вербалозы. Паволі пасоўваецца супраць цячэння, падбіраючы прыбіты да адхоністых рачных абрэзаў усялякі корм. Вось у такія адвячоркі часцей за ўсё і выпадае рыбаку перажыць тое шчаслівае хваляванне, якое не дасць яму потым ні на хвіліначку заснуць каля ціхага, прыжмуранага цяпельца...
Але, бадай, калі б і ўдалося рыбаку трохі прыкархнуць, прымасціўшы галаву на сухі дзёран, то ўсё роўна яго хутка пабудзяць сцішана-ўладарныя шолахі і галасы світанку. Яшчэ дзе-нідзе падае голас нястомны начны валацуга — дзяркач, але ўжо яго перабівае там і сям то залівістая песня жаваранка, то ўрачысты трубны кліч журавоў, то кароткае «кэ-кэ» глухаркі, што выводзіць сваіх дзяцей насустрач промням сонца на пясок высокай грывы... З боку пасівелых за ноч расцяробаў наплывае на бераг ракі парны празрысты туманок — ён так хутка асядае, што рыбак не паспее яшчэ і ачомацца, як увесь бераг пачынае граць гарэзлівымі водбліскамі пагодлівага летняга золаку. Рыбак спяшае хутчэй закінуць свае вуды. Ён ведае: скора з-за сіняга лесу, адразу і раптоўна, як на арэлях, гайданецца над азярышчамі і серабрыстымі плёсамі сонца; і трэба не ўпусціць некалькіх дарагіх хвілін перад гэтым чаканым момантам. Паплавень, спачатку добра бачны ў дробных ад ранішняга ветрыку хвалях, нечакана пачынае ісці насустрач плыні, потым тарганецца разок-другі, як быццам задумаецца, і раптам глыбока знікне пад цёмнай вадою. Рыбак усхвалявана бярэ вуду ў рукі. Зараз пачуецца рэзкі і настойлівы націск мірона — волата прыдонных рачных шляхоў. Вудзільна сагнецца ў дугу, а леска зазвініць, як тонкая струна. І хто ведае — можа, толькі дзынкне абарваны яе канец, і рыбак, які так любіць вясёлае сонца, зашэпча: пачакай, сонейка, не ўзыходзь, а можа, удача яшчэ і паўторыцца...
Хоць Сож і страціў многа сваёй паўнаводнай красы, усё ж і сёння ён — адна з найлепшых рэк у маім краі. Скажу без хвальбы, што нідзе, ні ў адной рацэ Беларусі, не спатыкаў я такой смачнай рыбы, як наша, Сажовая. Пясчанае, нібы залатое, дно, чыстая, амаль крынічная вада, а жвіровыя перакаты, а высечаныя струменямі пячуркі ў мелавых адхонах, а лазовыя засені над маўклівай глыбінёю! — ёсць тут дзе разгуляцца і пажыраваць любой рыбе. І нездарма ўсе старыя рыбакі ў адзін голас абвяшчаюць, што, дзе б ні давялося ім сказаць, што яны ад Сажа, усюды ў нашай акрузе прасілі і просяць іх прывезці пакаштаваць цудоўнай Сажовай рыбы.
*
«Сынок, прыязджай! Пайшоў язь». Такую кароткую тэлеграму прысылала мне маці кожнай вясною пасля таго, як я асталяваўся на жыхарства ў сталіцы. Гэта была яе маленькая хітрасць: часцей бачыць мяне каля сябе ў роднай хаце. Бо яна добра ведала: што-што, а гэтае паведамленне адразу падыме мяне у дарогу.
Хоць маці мая і была заўсёды праціўніцай розных негаспадарскіх заняткаў, але рыбацкае маё захапленне ўсё ж шанавала. Калі пасля яе тэлеграмы я прыязджаў у свой Гайшын, яна падрабязна пераказвала мне вясковыя рыбацкія навіны, перадавала ўсё, што чула ад суседзяў-рыбакоў і нерыбакоў. І вось я хапаў з-пад страхі арэхавую сваю вуду і кідаўся на Сож, туды, дзе — ведаў і па сваіх успамінах, і па расказах маці — чакае мяне вясновы ўладар перакатаў — язь.
Язь на Сажы — рыба, пра якую ходзяць сапраўдныя легенды. І які ён бывае асілак — самыя моцныя рве лескі; і які мудры ды хітры — здалёк чуе рыбака небяспечнага і рыбака-недарэку; і які ён жартаўнік — цэлы дзень можа з прынадаю цвяліцца, а ўзяць не возьме.
Я нічога не дадам да гэтых легендаў, а скажу толькі, што ў маім рыбацкім шчасці язю належыць найпершае месца. Неяк так здарылася, што першай вялікай рыбаю, якую мне ўдалося злавіць на сваю няхітрую дзіцячую вуду, быў язь. То адбылося ў час касьбы. Стаяў ясны, асмужлівы поўдзень. Мы раскідалі з бацькам копы — перасушыць пасля дажджу. «Перадых, сынок!» — сказаў, калі ўсё было зроблена, бацька і ўзяўся за капшук. Я подбегам скіраваўся да Сажа — там, на беразе, у канцы нашай палоскі, ляжала ў траве прыхаваная мною вуда. За якую хвіліну налавіў цэлую жменю конікаў. Кручок быў велікаваты — ну што ж, конікаў хапала, я насадзіў іх на кручок, можа, не менш чым паўдзесятка, і, прымасціўшыся за кустом, кінуў у самую быстру. Не паспеў апамятацца, як у тым месцы, куды ўпалі конікі, паверхня вады ўзбурлілася шырокім пляскотным кругам. І ў той жа момант леска наструнілася і зазвінела. Перапалохаўшыся, я стаў цягнуць вуду на сябе і тут зразумеў, што на кручку сядзіць нешта дужа вялізнае.
Потым, калі чалавек становіцца вопытным рыбаком, ён усё разглядае аналітычна: як рыба брала, як ён падсякаў, як цягнуў і, нарэшце (так часцей за ўсё бывае),— чаму не выцягнуў. А ў навічка ўсё адбываецца па-божаму наіўна. Я не ведаю, як выводзіў таго першага свайго язя, але памятаю, што ўвесь быў перапэцканы рачным ілам і сурам, калі ў руках маіх апынулася хвацкая серабрыстая рыбіна.
Самі разумееце, што са мной рабілася: забыўшыся пра ўсё на свеце, я з той рыбінаю кінуўся да бацькі. І, мусіць, нешта крычаў, бо ён, устрывожаны, ужо бег мне насустрач.
«А братачка ты мой... Язь! — сказаў бацька.— Няўжо сам? От рыбалоў! От рыбалоў!»
Пасля гэтага выпадку і бацька, які сам не любіў займацца рыбалкай, але дужа любіў пабываць на прыродзе, часта хадзіў са мной на Сож. Ён садзіўся на які-небудзь пенчучок ці зялёны грудочак пад вязам, улюбёна ўзіраўся ў «лазурыну нябесную», як называў воды Сажа з адбіткамі берагавой зеляніны і неба, і, пакуль я, закасаўшы штаны, вандраваў пры беразе, сумна выводзіў песні пра казакоў, што ішлі на вайну. І выразаў мне і маім малодшым брацікам драўляныя цацкі.
*
Самая цудоўная часіна на Сажы — канец мая і пачатак чэрвеня, калі язь, адціраваўшы, пачынае нагульваць сваю сілу. Як хораша ў гэты час выглядае прырода! Колькі эмоцый можа выклікаць любое падарожжа на раку!
Абавязкова трэба быць на беразе з самага ранняга світання. Сож паважна і плаўна коціць поўныя вясновыя воды. Цішыня. Яшчэ павявае ад сырога лугу пранізлівым халадком. Рака здаецца зусім апусцелай. Толькі дзе-нідзе пырсне рачная драбяза — празрыстымі іскрамі пад лёгкім сінім туманочкам.
Але вось з-за лугавых расцяробаў, з-за вежаў сасновага бору, прабіўся і выскачыў на прастор залаты агеньчык-прамень. Сонца яшчэ не відно, яно вынырне з-за далягляду толькі праз нейкі момант, а на рацэ і на лузе, як па камандзе, ужо ўсё загаварыла, заспявала, ажыло. Рассеялася тумановая смуга, і вось — глядзіце, глядзіце,— як змянілася водная паверхня! Што гэта за істота паказала з вады чорны хіб, бульканула, аж зазвінеў хвалісты круг, і знікла? А там разануў плынь шырокі хвост, а вунь лабатая галава высунулася, павярнулася — чмок, чмок! — тоўстыя губы хапаюць мятліцу.
Гэта пачаў гуляць язь.
Пасля ціру, які на Сажы бывае звычайна ў сярэдзіне мая, згаладнелы язь выходзіць з глыбінь, дзе ён адпачываў, на паўнаводныя, імклівыя перакаты. Тут найбольш знаходзіць ён ежы, каб вярнуць сабе сілы, страчаныя пры ціраванні. Усё ідзе ў яго рацыён — і лічынкі, і мятліца, і ўсялякія зярняты, якія трапляюць у раку з палёў разам з дажджавой вадою.
У гэты час язь бывае не толькі непераборлівы ў ежы, але і занадта смелы, нават неасцярожны. Мусіць, яго вельмі даймае голад, бо — як я ўпэўніўся — часта ён амаль зусім не звяртае ўвагі на рыбака, кідаючыся на любую прынаду.
Асабліва любіць язь хрушча, бярэ яго заўсёды безадмоўна. Хоць многія і рыбакі, і аўтары рыбацкіх легенд сцвярджаюць, што на хрушчоў больш і часцей за ўсё палюе галавень, я ніяк з гэтым не магу пагадзіцца. Бо толькі язь — і які язь! — трапляўся мне на вядомага ўсім хрушча. А можа, так бывае толькі на Сажы? Ці, можа, і праўда, што галавень не любіць жыць там, дзе збіраецца многа язёў?
У тую пару, калі на маладзенькай лістоце бярозак і дубкоў з’яўляецца мноства хрушчоў, язь выходзіць на паляванне з самага сіняга золаку. Асабліва ён любіць раніцы, якія пачынаюцца з ціхіх і парных світанкаў. Невыказную асалоду можна атрымаць у такія вясновыя дні.
Для таго, каб дарэмна не траціць часу на пошукі стаянак язёў, я прыдумаў (безумоўна, з дапамогай рыбацкай інтуіцыі) адзін зусім просты спосаб. Набраўшы хрушчоў у жменю, стараўся закінуць іх як мага далей ад берага. Траплялі на ваду не ўсе — частка паспявала расправіць крыльцы і паляцець. Імклівая быстра падхоплівала хрушчоў, што пападалі на ваду, гнала ўніз. І вось яны плывуць далей і далей, а ты ідзеш па беразе і пільна глядзіш на раку — дзе ж ён абвесіцца, той язь? Усё ціха, спакойна, Сож як быццам анямеў. І раптам — вось яно! Глядзі, глядзі, што там робіцца! Вось адна цёмная спіна, вось другая, булькнулі і зніклі. А вунь галава торкаецца з вады, зявае — раз і два, хутчэй схапіць хрушча, хутчэй! Які-небудзь момант — і вада затаўклася і закіпела, язі, як ачмурэлыя, кідаюцца на хрушчоў. Цяпер спяшайся — рыхтуй сваю вуду. Насаджвай хрушча на кручок так, каб джала выходзіла на паверхню. І закідвай. Не паспееш міргнуць вокам, як твой хрушч знікае пад вадою. Чакай, не гарачыся, не цягні, леска яшчэ правісае. Але вось пачынае наструньвацца, ідзе ў глыбіню. Цяпер сячы!
*
Падсечаны язь, які б ён ні быў вялікі, паводзіць сябе, як кажуць іхтыёлагі-аматары, не дужа спартыўна. Ён не кідаецца ўбок так імкліва і ўпарта, як беласпёр, не цісне леску рашуча і настойліва да самага дна, як мірон, не шалее і не выяўляе такой самаахвярнай адвагі, як галавень... Але ён валодае немалой сілаю і не дапускае ніякіх з сабою жартаў. Паспрабуй толькі цягнуць яго да сябе груба і «без понятия», і леска твая адразу ж дзынкне коратка і жаласліва, як бы спяваючы «бывай». У самым пачатку свайго рыбацкага захаплення, калі на хрушча браліся экземпляры па два і тры кілаграмы, я неаднойчы стаяў над вадою разгублены, слухаючы такі спеў лескі... Але бывалі, праўда, і хвіліны захаплення — у тых выпадках, калі ўдавалася стрымаць сваю нецярплівасць. Не паспяшаешся, дасі язю прытаміцца, пакідацца, павалтузіцца ў глыбіні, і ён сам выходзіць на паверхню і паслухмяна — губы над вадою,— сунецца да берага. Вось ён буйной галавою, як стомлены віцязь, прылёг на пясок. І шкада трохі чарнаспіннага прыгажуна, і недарэчна дзіка робіцца ад думкі, што ачомаецца ён хутчэй, чым ты паспееш падбегчы і аберуч схапіць за гэтую прыгожую галаву...
*
Як я ўжо сказаў раней, першага свайго язя я злавіў на конікаў. І таму потым, бывала, амаль заўсёды выкарыстоўваў гэтую прынаду. Ужо зусім нядаўна я ўбачыў, як прыманьваюць, і сам навучыўся прыманьваць язя на параны гарох. На гарох язь бярэ на працягу амаль усяго сезона — з тае пары, калі рака, увайшоўшы ў берагі, ачысціцца ад муту, і аж да першых добрых замаразкаў. Удалыя рыбалкі на гарох бываюць на Бярозе, ёсць магчымасць дабіцца поспеху на Нёмане і Дняпры.
І ўсё ж самыя лепшыя мае ўспаміны належаць тым вёснам, калі на Сажы лавіў язя на хрушчоў.
Наогул, Сож назаўсёды застанецца ў маёй памяці як самая шчодрая рака майго маленства і маладосці.
Тут я ўпершыню пачуў песні пра гаротную няпоўную рэчаньку, пра вярбу ў полі і крынічку пад ёю, пра казака, што не вярнуўся да маці з паходу... Разліваліся вясною паводкі — і які ён багаты быў тады, Сож, на прыгоды, на песні, на хвалюючае адкрыццё новых з’яў прыроды. Яшчэ і сёння, калі пройдзеш па яго берагах, пачуеш галасы піянерскіх і камсамольскіх злётаў, салдацкіх паходаў, у якіх удзельнічаў і сам.
З вясны да самай позняй восені захоўваюць надсажоўскія лугі, лясы і разлогі палёў такое прыволле і красу, якімі не можаш ні надыхацца, ні налюбавацца.
Вунь, як лернік здарожаны, згорбіўся над узваллем, апусціў сівую галаву, задумаўся старэзны дуб. Аб чым ён думае? Можа, аб тым часе, калі быў малады? Успомніў, як кідаліся да яго пад ногі бялявыя плыні бяздоннай глыбіні і сом часам вухаў хвастом па тых плынях, нібы хацеў падужацца і з маладым дубам, і з бязвусым рыбаком, што часта любіў сядзець з вудаю каля гэтага дуба. І сёння яшчэ вірыцца тут глыбокая цёмная вада. І, можа, бачыць у ёй дуб адбітак гадоў ваеннай віхуры, калі секлі тут і гэты бераг, і яго, дубава, сэрца грымотныя жалезныя маланкі.
А вунь маладзенькі хмызнячок выскачыў на жоўты пясчаны плёс. Адна смелая бухматая сасонка выбралася ажно да самай бруістай вады. І не баіцца, што дзень і ноч плюскоча каля яе нястомны струмень, выбівае з-пад ног жоўты пясок і вымывае яе белыя карэньчыкі...
Не адзін раз я спыняўся з вудаю каля гэтай сасонкі, прыхінаўся спіною да яе камля, закідваў за пясчаны карніз кручок з чарвяком. Як правіла, заўсёды з глыбіні, падмануты цішынёю, выходзіў да майго кручка сівалобы вандроўнік-лешч. От ужо калі салодка замірала сэрца! Здаецца, прыліпнуў бы зусім да сасонкі, не зважаючы на яе калючыя іголкі, так хацелася, каб лешч, нічога небяспечнага для сябе не заўважыўшы, падняў нарэшце майго чарвяка. Нават і сасонка пачынала хвалявацца, шамацела, як кальчугай, зялёнымі стрэлкамі.
Але толькі аднойчы дачакаўся я ад таго мудрага ляшча жаданае ўвагі.
Прыйшоў я тады да сасонкі перад навальніцай — на небе за ракою клубіліся густыя папяловыя хмары. Калі я сцішыўся, закінуўшы вуду, за Сажом, над мелавой гарою, ужо грымнулі перуны. Праз хвіліну густой сцяною там ударыў лівень. Сюды, цераз Сож, даляталі пакуль што толькі асобныя буйныя кроплі. І, хоць вада пад хмарамі многа пацямнела, я адразу ж убачыў на пясчаным дне знаёмага свайго ляшча. Нетаропка, але смела і ўпэўнена ён скіраваўся да кручка, стаў тырчма — губамі ўніз, падняў з дна, пажаваў, як бы смакуючы, чарвяка, падумаў трохі, падумаў — і вось — нарэшце! — рашуча пайшоў, заглытваючы чарвяка, у глыбіню. Вось зараз, зараз буду падсякаць! Але ў той жа момант я ўбачыў на беразе дзікую козачку. Яна апынулася тут побач з маёй сасонкай. Патанцавала на пяску тонкімі ножкамі і падыбала ў ваду. Але далёка не зайшла, спынілася. Там, на другім баку ракі, дзе паласавалі лес чырвона-жоўтыя маланкі, раптам узняўся страшэнны гул, падобны на гул вадаспада. Мусіць, гэта і спыніла козачку. Перасмыкаючы вушкамі, яна ўстрывожана ўслухоўвалася ў той гул, узіралася туды, куды, мусіць, хацелася ёй хутчэй пераплысці. Што там? Я нарэшце зразумеў, што там за гул. Гэта збягала ўніз з белай гары суцэльная лавіна навальнічнай каламуці. Козачка спалохана трымцела блізка ля мяне ў вадзе, а ў гэты час на лесцы адчуўся настойлівы і нецярплівы націск ляшча. Што было рабіць? Ваяваць з рыбаю і спудзіць казулю? Не, казулю скрыўдзіць я не мог. Грымелі перуны, козачка з надзеяй глядзела за Сож, а лешч усё ніжэй прыгінаў да вады маё вудзільна. І раптам — дрынк! — леска з адным паплаўнём выскачыла з вады. Затое козачка нарэшце асвойталася з незнаёмым гулам, пасмялела, пакруціла галоўкай, нібы адкідваючы апошні страх, пайшла ўглыб, углыб і паплыла. Праз некалькі хвілін яна выйшла з вады на другім беразе і хутка знікла ў арэшнікавым гушчары.
*
Кожны, хто пабываў на берагах Сажа, згодзіцца са мною, што гэтая зямля — не перабольшваючы — незвычайная. Як бы ні бралася рыба, усё роўна не стрывае рыбак, пакіне вуду, узыдзе на гару, сядзе на чабаровы грудок між арэшнікамі і соснамі і аддасца ва ўладу малюнкаў, фарбаў і гукаў цудоўнай надсажоўскай зямлі. Цягне мядовым настоем з пакошаных у расцяробах лугавін, над грывамі вучацца лятаць маладзенькія падворлікі, Сож уздыхае на поўныя грудзі пад шчодрым сонцам, а недзе збоку ацяжэлая сцяна жыта пахне маладым, найсмачнейшым у свеце свежым хлебам... Аднекуль, нечакана і зіхотна, з’явіцца перад вачамі рыбака чароўная постаць — казачная каралева летуцення, празрыстая, як Сажова вада, і бязгучная, як размова прамянёў... І вось ужо крочыць рыбак па ўладарным узмаху яе рукі — «пастой, пастой, красуня, пойдзем разам, усю зямлю возьмем у сэрца, як адвечны пасаг: і званкі, і смолкі, што вызвоньваюць, здаецца, песню кахання і незабыўных сустрэч, і бяссмертнікавы пах церпкі, і крыніцы ў ярах, і гоман лесу — там збудуем сабе хатку, лясны будан, і ніхто не будзе за нас шчаслівейшы...». Як зачараваны, ідзе рыбак па беразе, так лёгка яму дыхаецца, так горнецца душа да кожнай травінкі і лісточка, да кожнага гуку над люстранай вадою! Ідзі, ідзі, рыбак, убірай у сэрца чарадзейную сілу надсажоўскіх краявідаў. Толькі цішэй ступай над кручаю паміж двух дубоў — там, абсыпаная кветкамі лета, высіцца зялёная брацкая магіла. Перад сваімі ўцёкамі прыгналі сюды фашысты сорак палонных чырвонаармейцаў і закатавалі на гэтай вышыні. Мусіць, каб бачылі страшную іх лютасць нашы байцы, што рыхтаваліся наступаць цераз Сож, і спалохаліся. Але памыліліся фашысты! Не спалохаліся байцы, а з яшчэ большай нянавісцю ўдарылі па лютым ворагу. І кінуліся фашысты наўцёкі, пакінуўшы на вышыні акрываўленыя ахвяры свайго шалёнага зверства.
Байцы ў той жа дзень пахавалі братоў-чырвонаармейцаў, насыпалі паміж двума цяністымі дубамі высокую магілу. Нярэдка гучыць тут задумная песня пра казака, над якім, калі хавалі, пасадзілі баявыя таварышы «чырвоную каліну». «Эй, расці, расці — расці, расці, чырвоная каліна»,— з водгаласам плыве над Сажом урачысты наказ сяброўскай памяці. І зямля абсыпае брацкую магілу вясною і летам медуніцамі і рамонкамі, дзікай вікаю і бяссмертнікам, белай бярозкаю і малачаем.
Вясною цалюткімі днямі над гэтай магілаю, прыладзіўшыся ў зялёных вершалінах высокіх дубоў, зязюлі прарочаць стагоддзі вясновай радасці для нашай роднай зямлі, а вечарамі заліваюцца ў суседніх вербалозах салаўі. І соладка замірае сэрца рыбака, калі ідзе ён за сваёй каралевай летуцення і ўсхвалявана спыняецца каля водарнага кургана між дубоў, не падазраючы нават, што гэта магіла...
Калісьці і я, зачараваны пяшчотным голасам зямлі, пакінуў сваю вуду на беразе і пайшоў на заклік таямніцы, што загучала ў сэрцы. Пахлі даспелыя суніцы на ўзваллі, перазвоньваліся ў арэшніку вёрткія берасцянкі, душным настоем лесу веяла ад палянак, усюды навокал перашэптвалася, спявала, у нешта ўслухоўвалася, да нечага спяшалася, пра нешта напамінала неўтаймоўная радасць ляснога жыцця... У той дзень мая каралева летуцення ператварылася ў рэальную каралеву бясконцага смутку. Як біблейская Ева, светлая і зіхотная, але ўся такая сапраўдная, жывая, яна сядзела на карме чоўна і выкручвала ад вады цяжкую бялявую касу. Сонца не паспела яшчэ высушыць бліскотныя кроплі на яе дрыготкіх плячах і грудзях. Кожная жылка, здавалася, свяцілася блакітам неба і вады, і такой пяшчотай і ласкай павеяла ад яе красы, што я не стрымаўся і сам сабе вымавіў дарагое дзявочае імя.
Я ўпэўнены — яна не магла пачуць майго шэпту. Але, мусіць, да яе дайшла яго тужлівая гарачыня. Рукі спыніліся, каса залатой хваляю сыпанулася на плячо, дзяўчына ўстрывожана ўзняла галаву... Засаромлены, я падаўся ў зялёную гушчэчу дубнякоў. Колькі разоў пасля таго прыходзіў я на гэты бераг? Хай даруюць мне леснікі, калі на многіх кражыстых соснах убачаць выразанае сцізорыкам адно і тое ж дзявочае імя... Праўда, дзяўчына мая так ніколі і не даведалася, як сумаваў я калісьці па яе бялявых косах, па яе зіхотнай красе. Можа, гэта і добра. Але хай яна ведае: я навек удзячны ёй за летуценныя вандроўныя дні, за казачны бераг, за пачуццё трывожнай недаступнасці шчасця, якое бывае ў жыцці кожнага чалавека, напэўна, адзін толькі раз...
*
Але, але...— чую нецярплівы голас майго субяседніка — але ж ты ўзяўся гаварыць пра рыбацкае шчасце. Дык жа гавары, не адхіляйся...
Рыбацкае шчасце...
Якое ж яшчэ лепшае можа быць рыбацкае шчасце...
Ах, ну вядома ж, трэба і пра рыб... Праўда, праўда, трэба і пра рыб...
Акрамя язя вадзілася і яшчэ водзіцца ў Сажы многа іншых рыб. Галавень, плотка, шчупак, лешч, акунь, мірон, падуста, беласпёр, чырванапёрка, піськіж, мень, лінь, уклейка, ёрш, падкаменшчык...
Калісьці, як быў студэнтам, прыехаўшы на канікулы, я любіў узяць у рукі кошык, вуду — і гайда пехатою ўзабрадкі за Сож! Адзежу ў кошык, кошык — над галавою ў адной руцэ, вуда — у другой — і вось ужо мацаеш пад нагамі дно на так званых Вузенькіх на знаёмым перакаце. Вада пад самую бараду, плынь амаль валіць з ног, але трымаешся, ідзеш, ідзеш далей, і, хоць зрэдку, бывалі выпадкі, аступішся, трапіўшы ў яму, нырнеш з галавою, але, выскачыўшы, думаеш толькі пра адно: хоць бы не выпусціць з рук кошыка і вуды...
За Сажом, трохі ніжэй гэтага перакату, за нашым Вусцем (тут зліваецца з Сажом глыбокая старыца), ёсць даўжэзнае возера Усохі.
У гэтым возеры колькі водзіцца чырванапёрак! Вясёлыя, зіркастыя, гарэзлівыя, прамяністыя, яны адзін час так мяне прываражылі, што толькі імі і займаўся. Возьмеш авадня або коніка, закінеш кручок за сітнягі, чырканеш ім па вадзе — і вось яно, як у казцы: аднекуль з-за стройных чарацін вымільгне чырвона-залацістая маланка, паплавень затрымціць, заскача і павольна-павольна, па самым версе, паплыве ўздоўж насцярожанага сітнягу. Роўненькая рысачка праменіцца на вадзе. Ці ты ўзялася, чырванапёрая, ці толькі цвялішся? Хутка скончыцца запас лескі, што загадаеш рабіць рыбаку? Стоп! — як быццам пачула залацістая жартаўніца — паплавень спыняецца, робіць невялікі круг і, танцуючы, гэтак жа спаважненька ідзе назад. Ну, ідзі, ідзі, паглядзім, што яшчэ яна прыдумае, мая зіхатлівая хітруха. Гуляй, чырванапёрая, я люблю твае вясёлыя жарты, але не забывай — можа не стрываць рыбацкая рука, свісне арэхавае вудзільна, і вострая тонкая сталь балюча секане па ўсмешлівых тваіх губах!
Хоць вельмі часта вяртаўся я дахаты з пустым кошыкам, але ніколі не мог адмовіцца ад салодкай спакусы — паназіраць за хітрай гульнёю чырванапёрых азёрных красунь. І да сённяшняга дня жыве ў вачах танец лёгкага паплаўня на люстранай роўнядзі возера, і здаецца: свеціцца мне з-пад той роўнядзі цёплая, даверлівая ўсмешка аранжавых зыркіх вачэй.
*
Наогул, на маім Сажы было ў мяне вандровак даволі многа, і досыць цікавых. Сож на Слаўгарадчыне багаты вірамі і шырокімі паваротамі, у якіх утварыліся так званыя вотматы — глыбокія зацішныя ямы. У вотматах і каля іх заўсёды любіць трымацца ўсялякая добрая донная рыба — шчупакі, ляшчы, акуні, плоткі і нават самы. Неаднойчы меў я на гэтых вотматах добры поспех, асабліва з блешняю і на донную закідушку. Неаднойчы адпачываў тут душою, заначаваўшы на ажынавай выспе і слухаючы, як за дрыготкім цяпельцам раскрываецца ва ўсёй сваёй пяшчотнай шчырасці начная зямля... Я і вам раю пабываць на гэтых мясцінах...
Аднак калі вы хочаце паспытаць сапраўднага спартыўнага шчасця — то трэба ісці на перакаты. Гэтыя перакаты звычайна бываюць залаціста-пясчаныя, з рэдкімі травянымі падбіўкамі каля берагоў. Часта перакаты перабіваюцца мелавымі адхонамі, глеістымі ўпадзінамі, крамянёвымі паясамі і карнізамі, па якіх імкліва коціцца бруістая і досыць глыбокая вада. На такіх участках ракі водзіцца тая рыба, якая надоўга можа прымусіць біцца рыбакова сэрца. Тут на захадзе сонца вылятае з вады фарсун-галавень, каб паказаць свой спрыт і сілу, з ранку да вечара бухае, аглушаючы малечу, беласпёр, і мірон-вусач паўзе ля самага дна, гатовы скрышыць любую снасць. Тут і падуста дзёрзка выйдзе цэлай чарадою на самы сонечны жвірок, як быццам запрашаючы рыбака паспаборнічаць з ёю ў дасціпнасці і хітрыні; і добры акунь раптам можа так ціскануць леску, што і рука закалоціцца; і, калі патрапіш, адна за адною пойдзе да твае прынады рыба, якую ў нас завуць — ляскуха, а ў іншых месцах — падлешчаўка.
Як лаўчэй лавіць яе, гэтую рыбу?..
Як лавіць... Ці ж толькі ў тым і клопат — каб злавіць?.. Як лавіць — пра гэта напісана не ў адным дапаможніку, нямала ёсць аматараў падказаць спосабы, якімі лягчэй знішчыць воднае жыхарства. Але я думаю, што ў кожнага сапраўднага рыбака павінны быць свая практыка і сваё захапленне, свая радасць і свой сум. Трэба толькі, каб ён ведаў, на якой сцяжынцы спаткаюць яго найцікавейшыя нечаканасці і прыгоды. І я запрашаю яго пабываць на маім Сажы — там, дзе крыніцы бруяць з-пад самых ног на беразе; дзе зоры, адбіўшыся ў начной вадзе, як быццам казачныя залатыя рыбкі, раптам гайдануцца і пакоцяцца пад сонныя чараты, трывожачы нечаканасцю збянтэжанага рыбака; дзе можаце калі-небудзь падужацца з такім няўклюдаю-сомам, што і ні блешні, ні лескі не пашкадуеце — бог з імі, з тымі блешнямі і лескай, набудуцца новыя, а вось успаміны пра ўпартую барацьбу з магутным асілкам за ніякія грошы не купіш...
Прыязджайце ўсе, хто зацікавіцца, з добрым, шчырым сэрцам на мой Сож, і зямля надсажоўская сустрэне вас ласкай і гасціннасцю. І калі па-шчыраму і па-добраму, дык рад з вамі пазнаёміцца і здружыцца, і дзеля агульнай нашай радасці — вось яны, перадаю вам свае рыбацкія адрасы.
*
Вотмата каля Жураўкінага рова — гэтую мясціну вы лёгка знойдзеце, спусціўшыся па рацэ да самага крайняга двара вёскі Гайшын. Двор гэты стаіць на высокім узгор’і між бяроз і належыць бакеншчыку Аўхіму. Тут на Сажы, прыткнуўшыся да пясчанага берага, заўсёды стаіць гурт лодак і чаўнакоў. У гэтым месцы Сож робіць круты, шырокі паварот; з другога, лугавога берага ў раку амаль да сярэдзіны ўразаецца доўгая пясчаная каса, якая на быстры абрываецца глыбокай цёмнай вадою. Якраз на самым развароце раку сустракае мелавая гара, таму дно між пясчанай касою і правым берагам выглядае як суцэльнае крамяністае ложа з вялізнымі мелавымі заваламі і глыбамі. Вада ў многіх месцах віруе і пеніцца, выганяючы на паверхню занесеныя з другога боку залацістыя пясчынкі. Да ўсяго трэба дадаць, што якраз насупраць вотмата да Сажа выбягае крынічлівы роў — Жураўкіным чамусьці завецца. Можа, калісьці тут былі глухія мясціны і любілі ў гэтым рове вадзіцца ці спыняцца журавы? Ці мо адбылося калісьці тут якое-небудзь здарэнне з журавом-жураўкам, і ў знак народнага шкадавання або захаплення людзі назвалі роў імем любімай, лагоднай птушкі?
Вясною, калі на палях і лугах збіраецца, шукаючы сабе выйсця, бурная снегавая вада, і ў дні вясновых і летніх навальніц з Жураўкінага рова ў Сож імкнуць шумлівыя, засураныя і ўзмутнелыя патокі. Яны прыносяць у раку ўсялякі, напэўна, вельмі багаты і прыдатны для рыбы корм. Бо амаль заўсёды ля гэтага Жураўкінага рова, у вадзе,— ну, сапраўдны рыбны базар: туды-сюды снуюць, таўкуцца на самай водмелі чародкі малечы, у якія нярэдка ўрываюцца, несучы вэрхал і спусташэнне, шчупак або галавень; крыху далей за пясчаным жоўтым поясам, дзе пачынае цямнець глыбіня, павольна вандруюць касякі паласатых акунёў; віравокія ляскухі то выйдуць з мелавых сховаў на ўскаламучаны жвірок, то скоцяцца, як па нечай камандзе, назад, углыб...
У вотмаце насупраць Жураўкінага рова на спінінг і жыўца можна ўпаляваць любога з вядомых у беларускіх рэках драпежнікаў — шчупака, акуня, галаўня і беласпёра. Толькі самоў даўно тут не бачылі— занадта змялелаю для самоў і шумліваю стала цяпер гэтая мясціна.
На муху, коніка, чарвяка, матыля або мятліцу ля Жураўкінага рова можна лёгка злавіць уклейку, плотку, пад’язка, галаўня, падусту, ляскуху, піськіжа, яльчыка.
Тут, у вотмаце, як я ўжо сказаў раней, заўсёды поўна чаўнакоў, душагубак, пласкадонак. Можаце пераехаць сабе на другі бок, паспрабаваць шчасця там, можаце, заякарыўшыся, пастаяць з прынадаю на самай быстры. Ну і, нарэшце, калі не пашанцуе з рыбацкаю ўдачаю, не перажывайце. Кіньце вуды на дно лёгкага чаўнака, выйдзіце на лугавы бераг, агледзьцеся, прыслухайцеся, і хараство фарбаў і гукаў надсажоўскай зямлі падорыць душы вашай асалоду, намнога даражэйшую, чым той рыбацкі трафей...
*
Трохі ніжэй Жураўкінага рова цячэнне Сажа робіцца павольнейшым. Перакат з мелавым і жвіровым дном паступова пераходзіць у мяккае пясчанае рэчышча. Сож сваім правым цячэннем утварае магутную глыбокую завоіну. Гэта — так званая Прыстань. Тут здаўна прыставалі пасажырскія параходы, і ў сённяшнія вечаровыя і ранішнія хвіліны, грымотна вырваўшыся з-за зялёнага павароту, тут па хвіліну прыпыняюць свой палёт ды ізноў узвіваюцца на крылах імклівыя «Ракеты».
Здавалася б, рыба павінна далёка абыходзіць гэтую і небяспечную для яе, і няўтульную тэрыторыю. Але як ні дзіўна, а шумная прыстанская завоіна заўсёды была адной з лепшых рыбных мясцін. Шчупак, язь, акунь, добрая плотка, ды і лешч, зусім проста займаюць тут свае асобныя месцы, і калі рыбак хоць трохі назіральны і спрактыкаваны, то хутка зразумее, дзе і як прымяніць сваю прынаду і снасць. Гэтаму спрыяе выразна акрэслены рэльеф дна, які лёгка можна вызначыць па карце плыняў, што няспынна адмалёўваецца на паверхні вады. Не абміне рыбак сваёй увагаю і водную расліннасць — бо хіба ж спрактыкаванаму воку не будзе адразу ясна, што не толькі драпежнік-шчупак або акунь, але і ціхадум-лешч можа цікаваць зараз за спажываю вунь за той дарожкаю з жоўтых гарлачыкаў, якія то на хвілю ўскінуцца, то надоўга хаваюцца пад націскам глыбокай плыні? А вось за гэтымі даўжэзнымі зялёнымі пасмамі, што плыняць па жвіры па самым дне,— што хаваецца за імі? Не можа быць, каб не стаяла ва ўпадзіне за гэтым пасівелым жвірком чарнаспінная чарада падустаў, не шпацыраваў, падымаючыся часам пад самую паверхню, прыгажун галавень...
Як я ўжо казаў, Прыстань наша — адна з самых багатых рыбаю мясцін. Многія рыбакі мелі тут прыемныя сюрпрызы і нечаканасці, і сам я належу да іх ліку. Калі ўспомніць самых вялікіх шчупакоў, якіх я ўпаляваў на Сажы, дык добрая палова будзе з гэтай самай Прыстані. Прычым кідаліся яны на блешню нярэдка нават з той каламутнай хвалі, якую толькі што перад гэтым узнялі лопасці парахода або вінты «Ракеты». Вось гэтая акалічнасць заўсёды мяне здзіўляла, і я і да сёння не магу яе растлумачыць. Што ўсялякай рыбе даспадобы такія глыбокія, вірлівыя мясціны, як прыстанская завоіна, гэта зразумела. Асабліва калі ўлічыць, што вышэй яе знаходзіцца крамяністы, мелавы перакат, адкуль заўсёды коціцца ўніз усялякая спажыва. Але каб рыба — і драпежная, і ціхамірная, нават палахлівая,— так звычайна, прывычна адносілася да таго, што дзеецца кожнага дня на Прыстані, дзе столькі і грукату, і беганіны, і людскіх галасоў,— гэтаму я, прызнацца, заўсёды дзівіўся і дзіўлюся.
*
Піваварня і Вузенькія — яшчэ дзве мясціны на маім Сажы, якія я па шчырасці хацеў бы перадаць кожнаму свайму новаму сябру-рыбаку.
Мусібыць, нашы прашчуры калісьці кавалі на гэтых узгорках над ракою пікі, бо з глыбейшых пластоў узвалістага берага ў Пікаварні часта ў дні паводак вымываюцца з’едзеныя ржою частачкі жалезных вырабаў, спечаныя жалезная руда і вуголле.
Час здорава папрацаваў над тым, каб засыпаць рэчышча Сажа тоўстымі пясчанымі наносамі, і ўсё ж рачное дно ў раёне Пікаварні шмат дзе засталося няроўным, вышчарбленым, парэзаным карнізамі і раўчукамі. Мо таму і любяць бадзяцца тут міроны-вусачы, выходзячы з ніжэйшых ям. Узяць іх можна лепей за ўсё на простыя донкі-закідушкі, прынамсі, я часцей за ўсё так і рабіў. У канцы гаці, якая зроблена ў гэтай мясціне невядома для чаго (на думку гора-спецыялістаў, гаці спрыяюць паглыбленню дна; на справе ж атрымліваецца ўсё наадварот: вырваўшы я*му на канцы гаці, вада зганяе пясок і ўтварае мель у іншым месцы), можна на гарох, хрушча і коніка прыманіць язя і галаўня. А ніжэй гаці, між зараснікаў травы і за імі, поўна бывае плотак і іншай драбязы. Але часам за травою можа ўзяцца і добры лешч.
Яшчэ на якога паўкіламетра ніжэй Пікаварні пачынаюцца мясціны паўнаводнай быстры, віраватых ям, застоенага травяністага ціхаводдзя. Яны завуцца ў нас — Вузенькія. Чаму гэтыя мясціны так назвалі? Ці не таму, што Сож тут выглядае як быццам трохі вузейшым? Ці мо таму, што з правага, высокага мелавога берага ўразаюцца ў раку вузкія, як кінжалы, мелавыя раўчукі? Дык вось, гэтыя Вузенькія заўсёды вабілі мяне не столькі магчымасцю здабыць багатыя рыбацкія трафеі, колькі цікавасцю новых рыбацкіх адкрыццяў, абумоўленых прыроднымі асаблівасцямі гэтай мясціны.
Ад Пікаварні да Вузенькіх Сож правае сваё цячэнне нясе па мелкаводным пясчаным плёсе, а левым праразае глыбокую і досыць шырокую дарогу паўз глеіста-чорны лугавы бераг. Плынь вады, справа адносна запаволеная, часам аж шалее злева, пад зараснікамі вербалозаў, што густа навісаюць над вадою з крутых лугавых абрываў. Таму рака на гэтым участку мае выгляд таго несамавітага лука, які робяць вясковыя дзеці. Калі левы, абрывісты бераг Сажа з яго імклівай плынню — амаль як струна, то правы бераг тут складаюць невялікія затокі, пясчаныя выступы, травяністыя затоны.
Але малюнак раптам зусім мяняецца на Вузенькіх: правы, пясчаны бераг рэзка пераходзіць у мялова-крамянёвы. Прыкладна каля нейкіх паўсотні метраў рака, якая тут трохі звужана, нясецца па жвіры, крэйдзе і крамянях. Сож паводзіць сябе, як неаб’езджаны скакун, на якога нечакана ускінулі тугое сядло,— імкнецца вырвацца з непрывычных ціскоў. І хутка яму гэта ўдаецца — рэчышча зноў робіцца шырэйшым, імклівасць плыні спадае, пачынаецца больш-менш ціхая глыбіня. На другім беразе адкрываецца так званае Вусце — з Сажом злучаецца старое рэчышча, старыца, якая адсюль цягнецца на некалькі кіламетраў пад лес, што сінее за лугамі.
Спадзяюся, што кожнаму больш-менш дасведчанаму рыбаку ясна, якія спрыяльныя для рыбнага жыхарства ўмовы стварыла прырода, даўшы рацэ такі разнастайны рэльеф дна і берагоў, такую характэрную зменлівасць плыняў і глыбінь.
Застаецца яшчэ толькі дадаць, што ўсе гэтыя мясціны — ці на ціхаводдзі, ці на быстры* — заўсёды багатыя ўсялякай расліннасцю. Нават на крамянях цвёрдага, як ток, дна перакату на Вузенькіх віюцца, быццам нейкія казачныя бароды, пасмы зялёнага моху і плакун-травы.
З ям, якія пачынаюцца за Вузенькімі, і з паўнаводнага Вусця многія насельнікі глыбінь у пошуках ежы імкнуцца падняцца на вышэйшыя крамяністыя і пясчаныя перакаты. Рыба, асабліва белая, наогул ад вясны да восені вельмі любіць трымацца на перакатах. А тут, у гэтых мясцінах, ёсць для яе адна асаблівая прывабнасць — вышэй Вузенькіх паўз луг цягнецца той глыбокі падводны шлях пад лазовай цёмнай навесай, аб якім я гаварыў вышэй. Язю і галаўню, мірону, падусту і плотцы такое прыволле — сапраўдны рай. Але і ляшчу таксама ёсць тут і добрая схова, і добры наедак. Таму ўчастак ракі ад Пікаварні да Вузенькіх і самі Вузенькія застаюцца ў маёй памяці як месца самых неверагодных рыбацкіх сюрпрызаў. Ну, напрыклад, ці паверыў бы я каму-небудзь, калі б гэта не здарылася бачыць і перажыць самому, што на звычайную, самаробную, з грубай лескаю вуду можна, не сыходзячы з месца, злавіць адразу цэлага паўдзесятка добрых ляшчоў? Ляшчы браліся старыя, з пажоўклай рудаватай лускою асілкі, і браліся адзін за адным на агрызак чарвяка, проста, можна сказаць, з-пад ног у праводку, што для гэтае рыбы з’ява не такая і звычайная.
Такім здарэнням можна даць тлумачэнне толькі адно: кручок з насадкай трапляў на самы ход рыбы, і трапляў якраз на самую запаветную іх пуцявінку.
Але рыбалка на Вузенькіх мае некаторыя свае асаблівасці: тут з берага можна што-небудзь упаляваць толькі на закідушку. Прытым — іменна толькі што-небудзь. А калі хочаш узяць добрую рыбу — павінен забрысці ў ваду па калені, а часам і глыбей, закідваць вуду так, каб кручок спускаўся на плыні якраз пад самым тым абрэзам, што аддзяляе берагавую зону ад зоны плыннай глыбіні. Гэта, калі палюеш за доннаю рыбай, такою, як лешч. А калі хочаш паганяцца за язем ці галаўнём, якія трымаюцца ў вышэйшых слаях вады, то тут без забрадкаў тым больш не абыдзешся, а правай руцэ дастаецца натаміцца яшчэ больш, бо чым далей на быстру закідаеш кручок з прынадай, тым болей шанцаў будзе на поспех.
*
Перакат на Вузенькіх даўпадобы мне яшчэ і таму, што вышэй яго (а можа, больш дакладна — у самым яго пачатку?) я знайшоў (літаральна вымацаў нагамі) брод — пераход на другі бок Сажа. Не магу з упэўненасцю сказаць, што кожны, хто пажадае, так вось і пяройдзе тут цераз Сож. Бо ісці трэба дакладна вывераным маршрутам, мяняючы напрамкі руху,— то ўгору кіруешся, то ўніз, то наперад напрасткі прабіваешся, то раптам і назад адступіш, каб зрабіць крок убок і затым рухацца далей. Карацей кажучы, брод гэты трэба адкрыць сабе самому, а гэта, безумоўна, не лёгка. Але не сумняваюся, што сапраўдны рыбак-шукальнік, трапіўшы на Вузенькія, паспрабуе вымацаць для сябе гэты пераход цераз раку.
Дык вось, брод на Вузенькіх выручаў мяне даволі часта, і карыстаўся я ім з вялікай ахвотай і прыемнасцю. Бываюць жа такія выпадкі на самым што ні на ёсць пэўным месцы: прыйдзеш — а там ужо нехта раскінуў свае вуды. Альбо вецер б’е не з патрэбнага боку — дзьме якраз у твар, хваля падбівае паплавень да берага, не дае кручку ісці там, дзе трэба. Альбо ў іншыя дні вельмі людна, шумна бывае на ўлюбёным тваім беразе — наўрад ці прыманіш што-небудзь пры такім тлуме... Там жа, за шырокай імклівай вадою,— настоеная водарам лугавая цішыня, гушчэча вербалозаў вартуе пад сваёй засенню розныя нечаканасці цёмнай глыбіні...
Перабраўшыся на левы, лугавы бераг Сажа, вы трапляеце на вельмі здабычлівыя рыбацкія мясціны. Яны палюбіліся мне здаўна і цягнулі да сябе сваёй затоенасцю і таямнічасцю. Бераг гэты часцей за ўсё абрывісты, круты, амаль на ўсім працягу зарослы вербалозамі, ажыннікам, драсёнам; духата, як у джунглях, нават сцяжыначкі нідзе не відаць. Але вы не губляйцеся і не бойцеся падрапацца, прадзіраючыся праз гэтыя джунглі,— дзе-нідзе паміж зараснікамі над абрывам і вадою ёсць чыстыя лапікі, хутка вы знойдзеце сабе адзін з іх па свайму густу; разбірайце свае прылады, прыгледзьцеся, дзе і як прымасціць вуды, нажыўляйце кручкі і закідайце...
Вы ўжо, вядома, зразумелі, што мы апынуліся на тых мясцінах, пра якія ўспаміналі раней: ад Прыстані праз Пікаварню да Вузенькіх мы неаднойчы любаваліся супрацьлеглым, левым, наструненым, як цеціва лука, берагам, дзе імкне глыбокая, моцная, паўнаводная плынь пад шырознаю засенню вербалозавых кустоў.
Так, гэта і ёсць той падводны шлях, на якім вашу насадку можа падабраць такі асілак, пра якога вы, магчыма, нават і не снілі. Сачыце пільна за вашымі вудамі, бо тут здаралася неаднойчы і такое: не паспееш ахнуць, як вудзільна блісне на рагульцы — гоп! — і знікае, нібы ў прорве, у крутой — проста з берага! — глыбіні. І яшчэ: не засмучайцеся, калі пасля падсечкі, нягледзячы на ўсе вашыя намаганні, леска будзе ісці не да вас, а на быстрынную плынь,— вы хочаце ўтрымаць нейкага асілка, а ён, не падымаючыся са дна, цісне, цісне, і ваша леска глуха пяе, пяе... хлоп! усё!.. Не засмучайцеся, вы не адзін такі небарака. Не засмучайцеся, а лічыце сябе ўдачнікам, бо хіба ж гэта не ўдача — на ўсё жыццё мець такі хвалюючы, такі драматычны ўспамін!
Сам характар берага — рэзкая строма, глыбіня і адразу імклівая быстра* — падказвае, што лескі на вашых вудах павінны быць з добрым грузам, які будзе трымаць кручок на самым дне або блізка ля яго. Вудзільна трэба пакласці так, каб леска размяшчалася ўсцяж берага. Для гэтага варта паставіць дзве рагулькі: адну на абрэзе вады, і на гэтай рагульцы будзе ляжаць само вудзільна (так, каб канец яго быў як мага далей ад берага), а другую — пад вашымі рукамі, падтрымліваць камель вудзільна. Так вы можаце паставіць на пэўнай адлегласці адну ад аднае і дзве, і нават тры вуды. З дапамогай тых жа рагулек можна дабіцца, каб кручкі з насадкаю былі размешчаны на рознай адлегласці ад берага і або ляжалі на самым дне, або, штораз падбітыя плынню, круціліся каля яго.
Ну, а якую ж параіць вам насадку? — гэта ж, мусіць, таксама ўваходзіць у мае абавязкі? Дык вось — бярыце параны гарох, прасяную кашу, печаную бульбу. І на кручок добра, і на прынаду згадзіцца. А яшчэ бярыце звычайнага чарвяка і конікаў налавіце. Больш нічога не трэба. Стаіцеся ў зацішку паміж вадою і зялёнай страхой вербалозаў. І чакайце. Цярпліва чакайце, І я ўпэўнены — вялікая рыбная дарога накіруе на спатканне з вамі не аднаго свайго падарожніка. А які з іх — мірон, лешч, язь або галавень — пераблытае вашы вуды, парве самую лепшую вашу леску або паломіць вудзільна — гэтага я дакладна не ведаю...
За Сажом, на тым беразе, куды вы перабраліся, славяцца ў нас і іншыя рыбныя мясціны. Я назаву вам самыя вядомыя. Вусце, Дубенская дарога, Мосцік, Калоддзе, Кліны. Наогул, можна ажно да самага Слаўгарада ісці ўгору па рацэ і многа ў якіх месцах убачыць прыдатныя для рыбалкі куточкі. Мяне звычайна яны не падводзілі ніколі. Упэўнены, што і вам прынясе толькі радасць кожны ваш крок над сажовымі завадзямі і вірамі. І ўпэўнены, што, пабываўшы на Сажы, вы ніколі не забудзеце яго чароўнай, яго светлай, яго задуменнай красы. Дзе-небудзь запахне зямля незабудкамі — і вы згадаеце ціхія мурожныя сцяжыначкі паабапал Жураўкінага рова; дыхне вецер у твар пахам чабору — ізноў зашуміць вам адзінокай сасонкай чабаровы курган ля Вузенькіх; дымам цяпельца павее — і ажыве ў памяці ваша апошняя ноч на засажоўскіх лугах... А магчыма, дзе-небудзь спыніць вас як быццам незразумелая заклапочанасць-трывога: адкуль раптам пачуўся вам нейкі знаёмы ўладарны кліч, адкуль запахла такім знаёмым летнім водарам? Доўга будзеце стаяць, успамінаючы, і, магчыма, не ўспомніце... Што ж, і не трэба ламаць галаву. І гэтая трывога, і гэты водар, і гэты кліч — усё гэта багацце, якое мы заўсёды носім у сваім сэрцы, і ўсё яно ад Радзімы, і ўсё ад знаёмых, ад сходжаных, пазнаных і дарагіх яе куткоў.
*
Мінула шмат часу, палюбіў я многа рэк, а Сож усё ж застаецца ракой, лепшай між усіх, і вабіць, і цягне да сябе зноў і зноў.
А можа, гэта родную маці хочацца наведаць, пастаяць пад позіркам яе цёплых вачэй? Пагаварыць з маленствам, пахадзіць па сцяжынках юнацтва, успомніць нешта непаўторнае, дарагое?
Як бы там ні было, а кожнае лета выбіраеш хоць некалькі дзён і спяшаешся на запаветныя берагі. Мне нічога не трэба ад любага майго Сажа — толькі стоішся над навіслай над вадою зялёнай купінай, закінеш вуду, пройдзеш позіркам па зіхотнай, пругкай і зменлівай плыні, і раптам зноў успыхне і паплыве прад вачамі неаджытая, бясконца заклікальная каралева летуцення. Як і заўсёды, павядзе яна рыбакова сэрца ў сіне-дрыготкую, мройную далячынь. Устанеш: «Пачакай мяне, вуда, пачакай, дай палячу яшчэ раз у нязведаны край, у край нязгаснай мары... » А нехта ці нешта падказвае: што ты, чаго ты, дзе ты, куды ты, даўно ўжо ты там пабываў, даўно ўжо ўсё ведаеш...
Так, пабываў... Так, ведаю...
А ўсё ж! А ўсё ж!..
— А ўсё ж! А ўсё ж! — крыкнеш мімаволі, нечакана для самога сябе, зачаравана ступаючы між блакітных незабудак.
— А ўсё ж!.. А ўсё ж!..— пойдзе голас па разложыстай пойме. І аднекуль у вобразе рэха прыйдзе адказ, і не верыцца, што гэта рэха, бо чуецца, быццам нехта крычыць табе з-за поймы ад зялёнага дрымотнага лесу:
— Сож! Сож! Сож!
Сож...
«Что ми шимуть, что ми звенить довечя рано пред зорями?» — амаль заўсёды чуліся мне на яго берагах адвечныя словы, несучы непазбыўную радасць і трывогу...
Сож... Сож...
Песняй і заклікам ісці ў родную светлую даль жыве ў маім сэрцы імя гэтай светлай беларускай ракі.
У Беларусі — дзве дачушкі Свіслачы,
Дзве дачкі старэйшыя — Бярозы.
Між палёў, між пушчаў,
між балотных выспачак —
Плыняць воч крынічных слёзы.
Слёзы, слёзы, церпкія, глыбінныя,
А чаму вас губы просяць?..
Трубяць трубы жураўліныя
У задуманую просінь...
Дзве Свіслачы. Дзве Бярозы.
Адна Свіслач — на заходняй мяжы Беларусі. Мястэчка Свіслач, побач — Берастовіца, на самай мяжы — Крынкі... Крыху на захад, ужо ў Польшчы,— Сакулка, Кнышын... За імі — сам Беласток...
Не з вудай там хадзіць давялося, не любавацца краявідамі.
Помніцца — цэлы дзень гналіся нашы войскі за фашыстамі, якія адступалі. І вось — прыпынак. Зачапіўся вораг за пустынны, зажураны бераг невялікай рачулкі. Люта зачапіўся. Ледзь уляглася дзянная пыльная спякота — расхадзіліся ў цемры жнівеньскія зарніцы. Б’юць адсюль і адтуль гарматы. Грыміць неба, стогне зямля. Удараць сполахі зарніц, загрукочуць маланкі выбухаў. Дзе жыццё, дзе смерць? Дзе незваротнае прадонне, дзе сцежка ў святло?
Нарэшце ўгаманіліся сполахі зарніц. Прырода стамілася, захацела прыкархнуць. А людзям нельга было адпачываць. Страшным ударам раўнулі нашы гарматы па ўсім фронце, як бы аддаючы апошні салют ім, хто загінуў тут у гэтую ноч. Вораг ужо не меў сілы стрымаць наш націск, але ён яшчэ мог і хацеў ад нас адарвацца. А гэтага нельга было дапусціць. І некалі было нам пахаваць загінуўшых сяброў. Хутчэй наперад, хутчэй!
— Пахавайце іх, пахавайце, родныя! — прасілі байцы тутэйшых вяскоўцаў, сваіх братоў-беларусаў.
— Ідзіце, любыя, ганіце ворага. Не гаруйце... Пахаваем...
Вось так запомнілася мне гэтая заходняя Свіслач. Грозна рванулася ўперад зведаўшая і пакуты, і гора, і трыумфальныя перамогі наша армія. Плакалі над забітымі героямі жанкі. Ціха, самотна журыліся берагі рэчкі Свіслач. І белаю трывогаю, і жальбою гайдалася на яе плынях аглушанае, знявечанае ў страшным катле вайны нематлівае рачное жыхарства...
*
Другая Свіслач.
На другой Свіслачы — стаіць Мінск.
Прызнаюся, доўгі час я неяк зусім не заўважаў гэтае ракі. Пасля шырокага, паўнаводнага, празрыстага, прамяністага Сажа Свіслач здавалася нейкай прыкрай недарэкай. Не хацелася нават ракою яе называць.
Захоплены хараством свайго Сажа, я надзвычай доўга ігнараваў усе іншыя рэкі. Для мяне яны як быццам і не існавалі.
Не ведаю, як доўга, жывучы ў Мінску, я заставаўся б адарваным ад яго блізкіх і далёкіх ваколіц, калі б не сустрэўся мне чалавек, які ўмеў да самазабыцця любіць і цаніць хараство беларускай прыроды.
То быў крытык Уладзімір Агіевіч.
Улюбёны ў свой край паляшук, выдатны знаўца чароўных з’яў бясконца разнастайнага жыцця зямлі, Агіевіч валодаў талентам перадаваць сваё захапленне любому чалавеку.
Ён і ўгаварыў мяне пазнаёміцца з мінскаю Свіслаччу.
Па дарозе на Асіповічы, за Пухавічамі, ёсць невялікая вёска і станцыя Талька. Не ведаю, чаму, як і калі Агіевіч палюбіў гэтую Тальку. Можа, за прыгожую назву? Ён вельмі любіў усё прыгожае. Але менавіта вось гэтая Талька і была той першай мясцінаю на Свіслачы, куды мы з ім па яго рашэнню паехалі.
Было якраз самае світанне, калі мы скочылі з падножкі вагона на пясчаны перон станцыі Талькі. Я скочыў трохі няўдала: адарваўся лямчук рукзака. Таму адразу спыніўся: хоць як-небудзь паправіць сваю рыбацкую торбу. Агіевічу не цярпелася: «Хутка ты ці не? Пайшлі!..» — «Ідзі, я даганю!..» Агіевіч пайшоў.
Я крыху прыладзіў свой лямчук і пашыбаваў наўздагон за таварышам. Вёска Талька яшчэ спала. Гэта быў якраз той самы час, калі ноч ужо болей не ноч, а дзень — яшчэ не дзень. Усё навокала яшчэ такое маўклівае і зацішанае, кожны куст і кожная страха вырасталі з сіняга золаку, як вартавыя чагосьці незвычайнага і таямнічага. Днём тут хадзілі б людзі, гулялі б дзеці, і па іх тварах, вачах, позірках, галасах ведаў бы, які ў іх клопат, якія ў іх думы. А вось на світанні! Адчуваеш нейкую разгубленую адзіноту, нейкую як бы вінаватасць за гэтую глыбокую цішыню. Што тоіцца перад табою за кожным акном, цёмным і, здаецца, зусім безжыццёвым, якой радасцю ці смуткам пачнецца тут ранак, весела ці з журбою расчыняцца на вуліцу дзверы з тае ці іншае хаты?
Так я думаў, ідучы па вуліцы Талькі, калі з боку аднае хаты пачуўся гаркотны плач. Вось і здарэнне. Я паціху падышоў да тае хаты. А гэта на прызбе, пахіляючы галаву пад грэбенем, прычэсвалася маладая дзяўчына і не плакала, а так журботна спявала. Песні гэтакай я ніколі не чуў, можа, нават дзяўчына сама яе склала. Але нешта дужа знаёмае па настроі загучала ў яе спеве. І раптам прыгадалася сяло, далёкае адсюль,— я ўспомніў твар дзяўчыны, якую бачыў толькі аднойчы. То было на Смаленшчыне. Тая дзяўчына надрыўна, горка рыдала: немцы забілі яе маці, а больш нікога роднага ў яе на свеце не засталося.
Камандзірам часці, што вызваліла сяло дзяўчыны, быў пажылы сівавусы палкоўнік, былы будзёнавец. Шкада яму стала дзяўчыны, як свае дачкі. Выцер ён слёзы ў Марусі — так звалі дзяўчыну — і залічыў яе на палкавую кухню. Усе байцы і афіцэры ведалі, якое гора перажыла Маруся, і шкадавалі яе, як любую сваю сястру. Маруся патрохі пачала супакойвацца, ведама ж, маладосць, і прыгажосць яе стала яшчэ больш прыкметнай. Не адно салдацкае сэрца ўздыхала па ёй. Можа, яна і стала б калі-небудзь у жыцці шчасліваю. Ды пры наступленні цераз Віслу кухня палкавая трапіла пад артылерыйскі налёт. І не стала добрай салдацкай сястрыцы Марусі...
Я стаяў зараз як укопаны, слухаў сіратлівую песню дзяўчыны ў Тальцы, і жудасна было мне чуць у яе спеве столькі жалю ад таго далёкага Марусінага плачу. Адкуль і як прыходзіць да людзей амаль адзін і той жа голас чалавечай гаркоты і скрухі? Ці гэта вайна зрабіла ўсіх аднолькавай душэўнай жальбою з’яднанымі, ці гэтую дзяўчыну ў Тальцы, як і смаленскую Марусю, лютыя чужынцы таксама пакінулі сіратою, адзінокаю ў цэлым свеце?..
Не ведаю, чаму так стала, але пабываць у Тальцы мяне пасля таго цягнула часта. І заўсёды я стараўся прайсці каля знаёмай хаты. Але, на жаль, дзяўчыны тае болей не чуў і не бачыў...
*
Свіслач у тым месцы, дзе стаіць вёска Талька і дзе ў яе ўпадае невялічкая рэчка з такою ж самаю назвай,— не надта ўжо і цікавая. Сказаць праўду, мне яна і зусім спачатку не спадабалася. Голыя, часта забалочаныя берагі, амаль пустынны краявід мала могуць імпанаваць вандроўніку, які прывык да бясконцай змены і багацця рачных пейзажаў. Але мы ў сваіх паездках доўга каля Талькі не затрымліваліся. Ад Талькі да Пухавіч па рацэ — кіламетраў каля сарака. Далекавата! Аднак жа хутка гэтыя сорак кіламетраў сталі нашым пастаянным і звычайным маршрутам — спінінг у рукі, і найшоў! І трэба сказаць, што пасля Талькі на Свіслачы пачынаюцца вельмі прыгожыя і цікавыя мясціны: прасторныя заліўныя лугі з дубовымі грывамі і азярынамі, задуменныя дубровы на даляглядзе і мройнае неба над сасновымі хмызнякамі, якія часта збягаюць з пясчаных абрываў амаль у самую ваду. Свіслач тут хоць і мала чым падобная на такую шыракаводную раку, як Сож, але мае багата сваіх асаблівых уласцівасцей: частыя і крутыя павароты ўтвараюць тут многа ціхаплынных віроў; то тарфяністыя, то пясчаныя поймы дораць рэчышчу або цёмнае, заінелае дно, або светлыя, цёплыя жаўтапёсы; невялікая шырыня ракі дае магчымасць лёгка разгарнуць і чытаць старонку за старонкай кнігу яе багацця — з глыбінямі, плынямі, травамі, вербалозамі, адхонамі, вірамі.
Ад Пухавіч да Талькі Свіслач цячэ па малалюднай, амаль пустыннай мясцовасці. Толькі дзве вёскі — Блужа і Гарадзень — сустракаюцца на шляху (на правым беразе), ды і тыя выходзяць да самай Свіслачы ўсяго асобнымі дварамі. Мне падабалася хадзіць па адзначаным маршруце. Бо надта ж таямніча выглядаюць берагі Свіслачы паміж гэтымі вёскамі. Асабліва калі рака ўваходзіць у глухія прамежкі лясоў, ці нырае ў высокія чараты прылужжаў, або цячэ пад векавымі дубамі ўзгоркавых сухадолаў. Заўсёды ў такіх мясцінах чакаеш якой-небудзь прыгоды, якога-небудзь здарэння. І што ж, калі тая прыгода пакуль што табе не сустрэлася,— усё роўна верыш і чакаеш: абавязкова штосьці незвычайнае павінна нарэшце здарыцца!
Хоць, сказаць па праўдзе, на маршруце, пра які ідзе гаворка, ніколі не было ў мяне значных рыбацкіх удач, усё ж магу сцвярджаць, што Свіслач тут — рака вельмі рыбная. Бо хоць лавіць надта не лавіў, але бачыў і назіраў вялікую рыбу неаднойчы. Напэўна, таму і наведваў гэтыя куткі даволі часта. Бо наогул рыбак, на маю думку, часцей і больш за ўсё захапляецца той ракою, якая дала яму калі-небудзь многа надзей і спадзяванняў. Свіслач, бадай, і па сённяшні дзень такая для мяне рака. Бо не магу ўспомніць, каб прывёз адсюль якія-небудзь асаблівыя трафеі, а вось малюнкі, што прымушалі сэрца заходзіцца ад захаплення, мусіць, доўга яшчэ будуць радаваць рыбацкія летуценні. Ніколі не забыць вялізнага касяка ляшчоў, які бачыў непадалёк ад вёскі Гарадзень. Я ішоў тады са спінінгам і, акрамя як пра шчупака, акуня і беласпёра, больш ні пра што не думаў. Таму, калі выйшаў з-за куста на адным павароце, каб закінуць блешню пад другі бераг,— то спачатку не звярнуў увагі на вялізныя залацістыя засланкі, што паволі пасоўваліся па пясчаным плёсе. Але праз момант я ўсё зразумеў, ад збянтэжанасці хацеў кінуцца назад, аднак не мог скрануцца з месца. Вось быў малюнак — такога ні да гэтага, ні пасля і ні на адной рацэ я болей не бачыў! Колькі прайшло на тым свіслацкім плёсе ляшчоў! Іх была, можа, цэлая тысяча. Касяк выходзіў з глыбіні і сунуўся па асветленым сонцам жаўтапёсе якраз паўз самы той бераг, дзе я стаяў. Крайнія, тыя, што маглі мяне заўважыць, бокам, бокам падаваліся далей, углыб, і пад іх націскам трохі завальваўся ўвесь касяк. Але новыя дзесяткі ляшчоў усё выплывалі з глыбіні і выплывалі. Сонца на мелкаводдзі адбівалася праменнем ад іх залацістых бакоў, і таму ўвесь плёс, здавалася, свяціўся сотнямі прамяністых люстэркаў. Я баяўся варухнуцца, нават міргнуць вокам, і мо таму хутка ўся рака загайдалася перада мною ў залацістым, палаючым полымі. Вочы заплюшчыліся самі сабой...
Калі праз хвіліну я зірнуў на раку зноў, касяка на плёсе ўжо не было. Але край яго — цэлая лінія велічных, магутных, шырозных рыб — яшчэ праглядваўся на схіле глыбіні, пацвярджаючы, што ўсё бачанае перад гэтым было не сон.
Я ўпэўнены, што ні адзін рыбак не ўтрымаўся б перад спакусаю пабываць тут хоць яшчэ раз пасля такога выпадку. Не ўтрымаўся, безумоўна, і я — і неаднойчы затойваўся за вербалозамі пясчанага плёса, чакаючы, ці не выйдуць з таямнічае глыбіні на сонца бачаныя мною ляшчы. Не, яны не выйшлі. А я ўсё ж зноў і зноў збіраў вуды і ехаў, і прабіраўся на знаёмы свой рачны паварот, і ўсё гэта пачынала жыць у маёй душы, як казка, як легенда, як песня, у якой быў пачатак, а не можаш дазнацца канца...
Свіслач, колькі я пра яе чуў і ведаю, заўсёды была багатая не толькі ляшчамі. Заўсёды яна славілася, як рака самай разнастайнай белі — тут у мностве водзяцца плоткі, галавень, пад’язак, падлешчаўка, уклейка, чырванапёрка і нават рэдкая для нашых рэк красуня шамая, сястра ўклейкі, але значна большая за яе памерам. Яна заходзіць сюды з нізоўяў Дняпра. Прытым — менавіта сюды, у Свіслач, больш нідзе, акрамя Бярозы, праз якую шамая і трапляе з Дняпра ў Свіслач, гэтае рыбы я не сустракаў.
Як я ўжо адзначаў, па маршруце Талька — Пухавічы часцей за ўсё мне давялося хадзіць са спінінгам: у тыя гады мне вельмі падабаўся гэты занятак. Але, як ні дзіўна, якраз ад гэтага занятку на Свіслачы менш за ўсё засталося ў мяне якіх-небудзь уражанняў... Сапраўдныя спінінгавыя бітвы з глыбакаводнымі драпежнікамі былі потым на Бярозе, за Барысавам, вышэй Паліка, на Пцічы, на Гайне, на Лепельскіх азёрах — Свіслач жа найбольш помніцца сцішанымі закуткамі, дзе адна за адною тапілі паплавень плоткі, дзе галавень гарцаваў, як стаеннік, падабраўшы кручок з гарошынай, а на галачку чорнага хлеба трапіўся аднойчы такі лешч, за якім і сягоння гнаўся б да самага вусця, калі б ведаў, што здолееш учапіцца за абарваную леску...
Праўда, гэта не азначае, што ў Свіслачы зусім няма шчупакоў або акунёў. Яны ёсць, ёсць нават беласпёр (або жэрах), і, прызнацца, не адну гадзіну прастаяў я, кідаючы блешню на выбух гэтых беласпёраў, але, на жаль, колькі з блешняю тут ні паляваў — так і не спаткаўся з якой-небудзь прыгодай, пра якую хацелася б расказаць.
*
Непадалёк ад Пухавіч упадае ў Свіслач (з левага яе боку) невялікая рэчка Балачанка. Сёння, праўда, рэчкаю яе назваць цяжка. Бо перасохла яна, абмялела пасля таго, як перакапалі яе мацапураўскія плугі ў дні нечага неразумнага захаплення выпрамленнем рэк. У ранейшыя ж дні гэта была хоць і невялікая, вузкая, здавалася — ступі і пераступіш,— аднак вельмі ўся ямістая, зацененая, з карчамі, з калоддзем, з пячуркамі, крынічлівая рэчка. І, безумоўна, кожны, хто аддаваў колькі-небудзь сваёй увагі Свіслачы ў раёне Пухавіч і ніжэй, да Талькі, не мог не зазірнуць аднойчы і на Балачанку. А пабываўшы адзін раз, абавязкова потым наведваў яе часта, нават у тым выпадку, калі нічога тут і не ўпаляваў на свае вуды. Я сустракаў многіх такіх рыбакоў і сам быў адным з іх. І тлумачыцца гэта тым, што Балачанка — рэчка-легенда, рэчка-казка. Дастаткова толькі прайсціся па яе берагах, каб адразу — ці ад спатканага вясковага рыбалова, ці ад пастушка-падлетка — даведацца, што Балачанка і Свіслач рэчкі не звычайныя, не такія, як усе, а самыя славутыя на гэтай зямлі. Бо сам «дзядзька Якуб хадзіў па берагах, вудзіў тут, і — ого! — каб хто іншы вывуджваў такую рыбу!.. » — «Не-е, такое, як дзядзьку Якубу, нікому больш, паверце, не траплялася...»
Славутасць не пакідае Балачанку з таго часу, калі гэтыя мясціны ўпадабаў для адпачынку вялікі пясняр Беларусі Якуб Колас. «Вунь бачыце дубы? Трое іх якраз на пагорак узышло... Дык пад тым, што старэйшым выглядае, бліжэй да рэчкі, дзядзька Якуб падоўгу пра нешта думаў, бывала, ці ў сшытак нешта піша, ці чытае...» — «А вось гэтаю сцяжынкай ён заўсёды да ракі спускаўся...» — «Любіў дзядзька Якуб пагутарыць з людзьмі, ці з роўным па гадах, ці з меншым за сябе, але калі ўжо з вудаю прытоіцца, тады, барані бог... нават малы які, блазнюк неразумны, і той не дазволіў бы сабе ўзнепакоіць дзядзьку...»
«А памятаеш, якога дзядзька Якуб язюка вывалак? От бо штука была, дык штука!» — «Браце, хто ж таго не памятае!.. »
Так, дапаўняючы адзін аднаго, расказвалі пра Якуба Коласа пажылыя дзядзькі з вёскі Балачанка, з якімі мы сустрэліся на рыбацкай сцяжынцы ў тым месцы, дзе рэчка Балачанка ўпадае ў Свіслач. Я слухаў іх усхваляваныя галасы, і на памяць прыходзілі радкі з коласаўскага верша «Вусце», прысвечанага гэтым цудоўным мясцінам:
Я зноў жыву ад горада ўдалі,
Дзе я знайшоў куток у сваім гусце,
І весела мне робіцца, калі
Я ў мыслях зноў прайдуся па зямлі,
Дзе туліцца закінутае Вусце.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Над горкаю, бы срэбраны равок,
Паблісквае на сонцы Балачанка.
І хіліць так утульны беражок,
Так добра там, прылёгшы на пясок,
Папесціцца ружовым летнім ранкам!
Як волаты, за рэчкаю дубы
Шатры свае раскінулі над долам.
Зірнеш на іх — гвардзеец з іх любы!
А гордыя вяршаліны-чубы
Не кланяюцца непагадзі чолам.
Якуб Колас вельмі любіў бываць тут да вайны — летам 1937 года ён правёў свой адпачынак у невялічкім пасёлачку Вусце, дзе і нарадзіліся адзначаны аднайменны верш і многа якія іншыя творы. І пасля вайны Колас не забываў сваіх балачанскіх і свіслацкіх берагоў. Хоць пасёлачка Вусце тут ужо не было — яго жыхары перасяліліся ў вёску Балачанку,— але стаялі на тых жа месцах, перажыўшы ўсе нягоды, магутныя волаты-дубы, чакалі ў госці свайго волата-песняра; бяздоннае сіняе неба нараджала і адбівала ў рачной роўнядзі люстраныя хмурынкі, і, нібы статкі сярэбранай шамаі, яны як быццам перабіралі звонкія струны на плынях; пяшчотным спакоем дыхалі настоеныя жывіцай і чабаром родныя закуткі; і здавалася песняру, што ўсё засталося такім, як было і калісьці раней,— нібыта не было ні пажараў, ні крыві, і сябры яго не загінулі, а вось хутка пазлятаюцца сюды зноў, як было да вайны, а самая лепшая сяброўка Марыя Дзмітрыеўна стане побач і цёплаю ўсмешкаю папросіць песняра праспяваць новую песню жыцця... І пясняр хутчэй настройваў струны ліры і, шукаючы запаветнага слова і запаветнай мелодыі, ішоў у свае дубы, у чабор, у павевы Блужскага бору, у чараты, у горкія пахі алешнікаў над вадою, у спатканні з дарагімі, і даўно знаёмымі, і незнаёмымі, але заўсёды роднымі людзьмі...
«Вось тут спыняецца яго машына...— паказваюць і расказваюць балачанскія жыхары...— Вось тут ён блукае, пад гоманам гэтых вершалін... Вось тут часта падоўгу стаіць на адным месцы, думае нейкую думу... А вось тут, на Свіслачы, з гэтай вось мурожнай купінкі, часам закідвае сваю вуду...»
Месца, дзе зліваецца Балачанка са Свіслаччу, па сваёй маляўнічасці можа паспаборнічаць з многімі выдатнымі куткамі наскай зямлі. Калі ідзеш правым берагам Свіслачы, то не можаш абмінуць увагаю не то затоку, не то завоіну на супрацьлеглым баку, над якою спляліся вяршынямі вязы, ляшчэўнік і дубняк, утварыўшы над вадою высокую зялёную арку. Праўда, адразу можна і не здагадацца, што гэта вусце Балачнкі. Але ступіш некалькі крокаў, так, каб у берагавых зарасніках адкрылася светлая прагаліна,— і перад вачамі за Свіслаччу паўстаюць шматлікія малюнкі, так пяшчотна апетыя лірай Якуба Коласа. Злева — над Балачанкаю — шырокі луг і векавыя дубы над люстэркам чыстай вады, што бліскае між чаратамі і кугою. Справа — пясчаныя грывы і сасновыя баравыя ўскраіны — з пахкімі чабаровымі курганамі. І тонкая смуга аж да самых сініх крыніц небасхілу, і водар лета ад цёплай расквітнелай зямлі...
Але найбольш адчуваеш хараство балачанскіх куткоў, калі ідзеш па левым беразе Свіслачы і, быццам у жывы сонечны палац, трапляеш у пойму Балачанкі, дзе, як сказаў пясняр, «смалісты пах разносіцца такі, што п’еш яго ў ветравым павеве». За плячамі — думнае гудзенне Блужскага бору, перад вачамі — духмяны аксаміт лугоў; з аднаго боку — спакойная роўнядзь Свіслачы, з другога — як мудрыя філосафы, маўклівыя з выгляду,— цэлай сям’ёю дубы... Добра разумееш, чаму гэты кут калісьці так прыйшоўся даспадобы Якубу Коласу. Тут добра яму думалася, лёгка забывалася ўсё непатрэбнае, неістотнае, нязвыклае і пісалася — ад сэрца, глыбока і шчыра...
У сваіх рыбацкіх паходах па Свіслачы мы неаднойчы бывалі і ля вусця Балачанкі. Але ніколі не закідвалі тут сваіх вудаў. Бывала, спынішся, услухаешся ў голас зямлі, адчуеш у душы арганную музыку велічных коласаўскіх строф, і захочацца пакланіцца ўсім чароўным куткам, што бачылі, чулі і натхнялі песняра і сёння ўжо сталі для кожнага з нас не проста дубамі і барамі, не проста кручамі і курганамі, а помнікамі, манументамі дарагой для ўсяго народа песеннай славы...
Не разматваючы вудаў, падыходзілі да гушчэчы берагавых зараснікаў над Балачанкай. Расхіналі ляшчыннік і дубняк, прадзіраліся да вады. Непадалёк ад упадзення ў Свіслач ёсць на Балачанцы схаваны ў цёмнай засені брадок. Па ім пераходзілі на другі, узгорысты, пясчаны бераг, аддавалі чэсць коласаўскім дубам і крочылі далей... І боязна было хоць чым-небудзь парушыць свяшчэнную музыку мудрай коласаўскай цішыні і коласаўскага роздуму, што луналі над свіслацкімі і балачанскімі берагамі.
З гэтай жа прычыны, сустракаючыся з дзядзькам Коласам у Мінску, я заўсёды саромеўся прызнацца яму, што пабываў у ягоных балачанскіх кутках. Думалася: а раптам сваім прызнаннем нетактоўна ўварвуся ў нешта сцішана-запаветнае, недазволена дакрануся да якойсьці душэўнай святасці, што належыць назаўсёды толькі яму аднаму, і тым парушу сонечную знітаванасць душы песняровай з вобразамі дарагой зямлі... З цягам часу, пасля смерці Якуба Коласа, я стаў сумнявацца: а ўсё ж ці добра было, што ні разочку не пагаварыў пра Балачанку з дзядзькам Якубам, мажліва, яму было б прыемна даведацца, што і яшчэ адзін чалавек усёй душой палюбіў тое, чаму так радаваўся і чым узвышаўся ён сам праз усё жыццё. Не ведаю, хто з нас думаў больш правільна: ці той ранейшы вандроўнік-рыбак, намнога маладзейшы, ці сённяшні, больш сталы, які пачаў многа ў чым сумнявацца... не ведаю, не ведаю...
*
Паміж Балачанкай і Пухавічамі характар Свіслачы зусім не мяняецца — усюды сустракаюцца мясціны, дзе можна палавіць плотку, прынадзіць галаўня або язя, паспрабаваць вытрымку на ляшча, пасцёбаць блешняй. Мне ўдавалася часам злавіць некалькі шчупакоў насупраць вёскі Слабада, што стаіць зусім побач з Пухавічамі, паддурыць добрых акунёў у вусці ракі Цітаўкі (упадае ў Свіслач на самай ускраіне мястэчка), добра паваяваць з плоткаю ніжэй і вышэй Пухавіцкага моста.
Праўда, варта адзначыць, што рака Свіслач наколькі багатая рыбаю ў гэтых мясцінах, настолькі і капрызная ў сваіх паводзінах. Рэдка тут які-небудзь тыдзень вада стаіць у адным узроўні. Сёння закідаеш вуды ў затоцы, дзе аж па самыя макаўкі затоплена куга, а назаўтра прыходзіш — і бачыш тут пясчана-заіленую мелізну, вада рэзка спала. Або — наадварот — вады нечакана і адразу прыбудзе столькі, што і прыбярэжны альшэўнік стаіць у ёй па калені... Не падступіцца да жаданых мясцін...
«Віноўніцай» такой няўстойлівасці воднага рэжыму трэба лічыць кардонную фабрыку, размешчаную на Свіслачы прыкладна кіламетраў за пяць вышэй Пухавіч. Фабрыка для патрэб вытворчасці мае сваё ўласнае вадасховішча. Хоць яно і невялікае, але вады, якая ў ім збіраецца, дастаткова для таго, каб у любы час была патрэба яе спусціць,— і вось таму ўчастак ракі, блізкі да кардоннай фабрыкі, і перажывае даволі часта непрыемную водную працэдуру. Ці трэба казаць, што гэтая няспынная зменлівасць у рэжыме воднага балансу вельмі ўплывае на паводзіны рыбы — яна робіцца насцярожанай і палахлівай. Да таго ж вада, што ідзе ўніз шумлівым наступам, уздымае з дна ўсялякую каламуць, сур і пясок, і для многіх рыб — якраз для той самай белі, якой больш за ўсё тут і водзіцца,— гэта зусім няздорава. Рыба амаль хварэе, яна часам нават перастае карміцца, таму і не дзіва, што часта вашы паплаўні на самых здабычлівых месцах стаяць без аніякага руху праз цалюткі дзень — як быццам у рацэ ўсё вымерла...
*
Але, на жаль, слова «вымерла» стасуецца да Свіслачы, як, між іншым, у апошні час і да многіх іншых рэчак і рэк,— не толькі «фігуральна». На жаль, часта рачное жыхарства Свіслачы вымірае ў самым літаральным сэнсе гэтага слова. А дакладней, дык яно вынішчаецца раўнадушна, свядома, цвяроза і без ніякае літасці знішчаецца «ў імя высокіх мэт» — так апраўдваюць сябе тыя, хто, будуючы новыя, звязаныя з хіміяй прадпрыемствы, не прымушае сябе патурбавацца пра ачыстку атрутных сцёкаў, скіроўваючы іх проста ў Свіслач.
Страшныя малюнкі назіраюць часта вясною жыхары надсвіслацкіх вёсак ад Мінска і да Пухавіч і нават яшчэ ніжэй. Калі ўзломіцца лёд і схлыне першая паводка, па берагах Свіслачы нельга, бывае, прайсці — так яны ўсеяны самай рознай загубленай рыбай. Гэта ў зімовыя дні, калі рыбе пад тоўшчай ледзянога панцыра і так цяжка бывае без прытоку свежага паветра, нехта з мінскіх магільшчыкаў прыроды па-зладзейску спусціў у Свіслач атруту з якой-небудзь фабрыкі ці завода... І вось паводка выкрывае вынікі гэтага злачынства... Плывуць на льдзінах, ляжаць прыбітыя да берагоў ляшчы і плоткі, язі і галаўні, шчупакі і акуні... На адлегласці больш, можа, чым сто кіламетраў на рацэ знішчана ўсё жывое... а вінаватых няма... нейкі злодзей, які зрабіў такую чорную справу, не толькі застаецца непакараным, а нават, магчыма, атрымаў яшчэ і прагрэсіўку за так званае «перавыкананне» плана...
Раней (не так ужо і даўно і не гэтак і нядаўна, а прыблізна — пятнаццаць — семнаццаць год таму назад), зачуўшы для сябе што-небудзь нядобрае, свіслацкая рыба знаходзіла выратаванне ў прытоках Свіслачы. У раёне Пухавіч, вышэй і ніжэй па цячэнні, такія яе прытокі — Волма, Цітаўка, Балачанка, Талька. Ціха, спакойна плыніліся іх чыстыя воды: то высяцца над імі ў бестрывожнай задуме векавыя дубровы, то цягнуцца шырокія, з лугамі і пашамі поймы, а то палі каласамі шэпчуцца над самай вадою. Хто пабываў на гэтых рэках у часы, калі іх хараство, прывабнасць нікім яшчэ не былі згвалчаны, той згодзіцца са мною, што меў сапраўднае шчасце — і душою зліцца з лернай непаўторнасцю чароўных з’яў прыроды, і — задаволіць няўтольную рыбацкую прагу да ўсё новых адкрыццяў і прыгод. Асабліва цікавая была Волма — рэчка надзвычай прыгожая, і задумная, і звонкая, і светлая, і з празрыстай засенню,— яна адчувалася заўсёды, як жывая, здавалася, з ёй можна было нават пагаварыць... Глыбокія ціхаводныя ямы, частыя павароты, то шырокія плёсы, то звужаныя, з быстрачком гарлавінкі, і ўсюды — з багатай расліннасцю, стваралі добры прытулак для самай рознай рысы — ад няўклюднага сома да непаседлівых ельчыка і верхаводкі...
Але ўся бяда ў тым, што пра Волму, Балачанку і іншыя прытокі Свіслачы як пра звычайныя нармальныя рэчкі сёння можна гаварыць толькі ў мінулым часе. Бо цяпер яны — усяго толькі больш ці менш занесеныя пяском ці ілам канавы. Са страшнымі пашчамі магутныя канавакапальнікі, самых вялікіх памераў балотныя плугі па нечаму загаду нявечылі прыволле гэтых рэчак, ператваралі іх у каламутныя вадасцёкі ад пункта «а» да пункта «б». Па берагах гэтых новых так званых рэчак высяцца бясформенныя завалы выкінутай з глыбіні чорна-белай зямлі, якая густа зарасла глухой крапівой і ўсялякім іншым пустазеллем. А ў выраўненых пад струну рэчышчах не тое што рыбе, а нават якой-небудзь казюрцы і той цяжка знайсці сабе ахоўны прытулак. Дзеля чаго ўсё гэта зроблена тут і многа дзе робіцца яшчэ і цяпер? Дзеля якой мэты нішчыцца прыродная веліч зямлі? Якой асаблівай логікай або разлікамі, якой надзвычайнай мэтазгоднасцю кіруюцца тыя, хто аддае каманду нявечыць і руйнаваць прыгажосць, што стваралася вякамі і якое потым нічым не вернеш і нічым не заменіш?.. Такія пытанні даўно ўжо хвалююць нашу грамадскасць. Не адзін раз і ў друку нават пыталіся людзі пра гэта. Але, на жаль, ніхто ніколі не даў адказу. Больш таго, часам немагчыма нават дазнацца, па чыёй волі загублена тая ці іншая рака. І яшчэ больш: паспрабуй дазнавацца, дык і на адваката гэтых загубцаў нарвешся — і будзе табе па самую завязку: што ты і не разумееш патрэб часу, і патураеш усяму адсталаму і коснаму, і наогул такі ты і сякі... Я і сёння не чакаю пачуць адказ на горкія пытанні.
Але, як і тысячы людзей, не магу стрымацца, гледзячы, як паглынаюцца, засыпаюцца зубатымі каўшамі векавечныя крынічкі і крыніцы, нішчыцца краса рачных краявідаў, засыхае, перастае радзіць зямля вакол былых паўнаводных рэк,— і яшчэ, і яшчэ раз пытаю: нашто і кім усё гэта робіцца, нашто?
Тым болей што побач з бяздушнымі знішчальнікамі існуюць людзі і цэлыя арганізацыі, якія маюць задачу ратаваць прыроду, у прыватнасці рэкі, і якія шмат чаго робяць, каб іх уратаваць,— знішчальнікі ператвараюць рэкі ў бязводныя канавы, а ратавальнікі будуюць плаціны, каб затрымаць ваду ў вадасховішчах; знішчальнікі атручваюць у рэках усё жывое, а ратавальнікі засяляюць рыбаю новыя вадаёмы, не шкадуюць ні сіл, ні энергіі, каб усё жывое наноў ажывіць...
Дзеля чаго ж дазваляецца сёння знішчаць тое, што заўтра трэба будзе ратаваць, аднаўляць, вяртаць у жыццё? Дзе ж, нарэшце, той гаспадар, без дазволу якога ніхто не пасмее крануць нават маленечкую цалю роднай зямлі?..
Свіслач і яе прытокі, якія знаходзяцца намнога бліжэй да зацікаўленых сталічных арганізацый, чым іншыя рэкі, здавалася б, павінны былі найболей адчуваць прыхільную да сябе ўвагу. А між тым, калі можна так сказаць, «сталічным» рэкам чамусьці больш, чым якім іншым, не шанцуе. Дзіву даешся, з якой паслядоўнай абыякавасцю назіраюць некаторыя адказныя людзі за няспыннай нядоляю гэтых рэк. Як быццам бы так вось і трэба, каб адны пабольш спускалі ў іх атрутнага бруду, а іншыя пераварочвалі экскаватарамі іх рэчышчы і берагі, парушалі назаўсёды запаветную суладнасць непаўторна-жыццёвых праяў прыроды...
*
І ўсё ж... І ўсё ж рыба ў Свіслачы водзіцца...
На прыкладзе Свіслачы і яе прытокаў можна яшчэ раз упэўніцца, колькі бязмежнасці і прагі ў жыцця і наколькі інтэнсіўная і магутная сіла прыстасавальнасці ў самых, здавалася б, безабаронных і слабых насельнікаў нашай планеты... Рыба ў Свіслачы жыве...
Часам трапіцца прапахлая газаю, часам — нашпігаваная такімі хіміка-сінтэтычнымі пахамі нашай эпохі, якіх і пазнаць не здолееш,— і ўсё ж такі рыба змагаецца за існаванне, яна жыве.
Факт, які розных людзей можа настроіць на розныя меркаванні.
Адны — тыя, што прывыклі глядзець на рэкі як на сцёкавыя канавы,— могуць самазадаволена сказаць: «Ну от, вы нас вінаваціце, што мы забруджваем рэкі і знішчаем іх насельнікаў, а рыба — глядзіце! — рыба — жыве!» Другія падумаюць: «І ўсё ж злачынцам не ўдаецца і не ўдасца ніколі загубіць усё жывое — жыццё ўсё ж застанецца вечна, нягледзячы на існаванне самай неверагоднай раўнадушнасці... » Давайце ж і мы, рыбакі, усёй душой парадуемся, убачыўшы, як высунецца з сіняй глыбіні хітравокая плотка і, нібы вітаючы гаспадара вуды, дзеўбане губамі ў яго каляровы, лёгкі, з пенапласту, паплавень...»
Хоць і не ўсюды (ёсць такія мясціны за трыццаць — сорак кіламетраў ніжэй Мінска, дзе рака так атручана і забруджана, што не хутка, мусіць, ажыве і праявіцца яе фауна), але Свіслач і яе прытокі могуць і сягоння яшчэ парадаваць рыбака. Прынамсі, на Свіслачы на ўчастку Пухавічы — Талька, на не кранутай экскаватарамі Цітаўцы, ды і на Волме — каля Вугальца, ля Чырвонага Берага, пад Іванічамі і яшчэ вышэй, на кавалачках, якія чамусьці засталіся нераскапанымі,— можна напаляваць летам на ляшча, галаўня і язя, а восенню — на плотку, падлешчаўку і зноў жа на ляшча. Выглядайце мясцінкі, дзе за кугой ці на падсечаным плынню павароце ўтвараюцца віркі з адваротным цячэннем або з ціхастойнымі завоінкамі, як бы нечым аддзеленымі ад асноўнай плыні. Закідайце адну-дзве вуды і не спяшайцеся рабіць вывадаў, калі вашы паплаўні доўга не будуць падаваць ніякага жадання затрымцець на нібыта спыненай плыні. Цярпліва чакайце. Бо раптам, як бывае тут амаль заўсёды, можа настаць хвіліна, якая шчодра аддасць за вашу настойлівасць. Свіслач такая. То яна маўчыць, нібы зачарованая сонная красуня, то, як быццам вінаватая, ачнецца і пачне выказваць сваю бязмежную шчодрасць.
На кожнай рэчцы, нават на самай незнаёмай, рыбаку хочацца хутчэй натрапіць на мясціны, дзе не застанецца дарэмным яго чаканне. Кожнаму не церпіцца як найхутчэй знайсці такую завоінку ці вірок, дзе ходзіць, безумоўна ж, самая хітрая і самая магутная рыба...
На Свіслачы, рэчцы, якая мае багата сваіх прыхільнікаў і аматараў, нямала ёсць мясцінак, што хаваюць, напэўна, не адну хвалюючую гісторыю. Ідзіце па беразе і ўважліва прыглядайцеся да самых патаемных куточкаў, іменна ў самых патаемных куточках вы і знойдзеце сляды рыбацкіх прыпынкаў. Тут можаце спыняцца. Дарэмна рыбакі тут не сядзелі. Тут абавязкова была і, магчыма, часта бывае ў кагосьці добрая ўдача.
Аднак жа калі прызнацца шчыра, то мне вельмі рэдка хацелася спыняцца на чужых вытаптаных мясцінах. Я чамусьці не верыў у іх. І, мусіць, таму ніколі на іх і не шанцавала. Заўсёды я ішоў шукаць куточак па свайму густу. Галоўнае для мяне — каб мясцінка нічым не кідалася ў вочы, каб мог тут адчуць сябе сам-насам з прыродай. Каб мог паверыць, што нарэшце застаўся ў абсалютнай адзіноце. Бо — скажыце шчыра! — хіба часам на адзіноце не адчуваеш сябе звязаным з усім светам больш, чым у людскім гармідары і мітусні? Мне здаецца, што мы таму часам і бываем жорсткімі і раўнадушнымі да іншых, што вельмі рэдка застаёмся на адзіноце.
Як я ўжо гаварыў раней, Свіслач не часта радавала мяне рыбацкімі трафеямі. І ўсё ж я любіў і люблю пабываць на яе берагах. Яна мне тым і падабалася заўсёды, што давала прытулак душэўнаму роздуму, радавала таямнічай зажуранасцю сваіх чароўных куткоў. Потым я пазнаёміўся з рэкамі, не менш прыгожымі і прывабнымі, і пра іх таксама не змагу не сказаць сардэчнага слова. Але ж Свіслач пасля Сажа жыве ў маім усведамленні як найшчырэйшая мая сяброўка. І перад тым як апынуцца на беразе Бярозы, якой ніяк не абмінеш, ідучы па маляўнічых закутках Свіслачы, я працягну размову аб Свіслачы, падняўшыся вышэй Мінска. Тут пасля ўпадзення ў Свіслач яе невялікіх, але порсткіх, крыўдлівых прытокаў — Ратамкі, Вячы і Чарнушкі — жалезабетонная плаціна перагарадзіла Свіслач і ўтварыла шырокую водную прастору. Гутарка пойдзе пра вадасховішча, якое сталічныя жыхары з улюбёнасцю назвалі Мінскім морам.
Плывеш, куды сэрца табе загадала —
ад хат Ганалеса па срэбнае шчасце.
На якары цяжкі баркас загайдала
над Белаю ямай, паблытаўшы снасці.
Радкі гэтыя належаць выдатнаму беларускаму паэту, шчыраму аматару прыроды Анатолю Вялюгіну. Як добра адчуў ён хараство і значнасць марской прасторы, створанай рукамі чалавека ў той мясціне, дзе вялікую ваду бачылі адно толькі ў кароткія дні веснавой паводкі.
Калі яшчэ толькі пачыналі насыпаць плаціну, памятаю, былі такія недаверлівыя, якія зусім шчыра смяяліся з гэтае работы: ну што тут будзе за вада, што гэта за рэкі — дзве-тры карчаватыя яміны, два віркі, астатняе — пясочак жоўты. І сапраўды. Вельмі ўжо несамавіта выглядала нават Свіслач, а не тое што якая-небудзь там Чарнушка. Губляліся паясочкі-рэчкі ў абшарах балот, на якіх то там, то сям узнімаліся тарфяныя бурты, трымцеў асіннік ды шапацела над тарфянымі кар’ерамі пажоўклая куга.
Якое ж было дзіва і якая радасць мінчанам, калі праз нейкія два гады з невялікай, здавалася, зусім мізэрнай вады атрымалася вялізнае вадасховішча — ну, безумоўна ж, мора! — мора! — а іначай як было назваць такую вялікую водную прастору. І на самай справе, выгляд у вадасховішча — як у сапраўднага мора: і супрацьлеглага берага часам не ўбачыш за туманнай смугою, і хвалі ў непагоду ідуць адна за адной з белымі грабянямі, і чайкі то кружаць і таўкуцца з крыкам над рыбацкімі чаўнамі, то гойдаюцца на спакойнай роўнядзі каля жвіровых пляжаў...
Жыхары нашай сталіцы даўно ўжо літаральна «задыхаліся» без вады. Я кажу не пра тую ваду, якую мы п’ём, хаця і яе Мінску заўсёды не хапала. Але больш тут ідзе гутарка пра ваду, каля якой можна пабудаваць санаторыі і дамы адпачынку, піянерскія лагеры і пансіянаты, турысцкія базы і лодачныя станцыі. Вось такая вада нарэшце пад Мінскам і з’явілася. І хоць кожны разумеў, што морам вадасховішча можна назваць толькі ўмоўна, але што з таго? — сіняя прастора жыве, дыхае, плюскоча, рассыпаецца жывым срэбрам пад пагодлівым сонцам, б’е ў борт лодкі, казыча голае цела пяшчотнай прахалодай, абсыпае з ног да галавы сярдзітымі пырскамі амаль марскога шторму...
Можна смела сказаць, што з’яўленне Мінскага мора памяняла шмат якія варункі ў жыцці многіх мінчан. Багата хто з іх адразу забыўся пра іншыя, хай сабе і лепшыя, моры — Чорнае, Балтыйскае ці якое там яшчэ. Тысячы мінчан цяпер адпачываюць толькі тут, каля свайго блізкага мора. Ну, а рыбакі? І ў рыбакоў маршруты паездак змяніліся. Мінскае мора, нядоўга пабыўшы загадкай, стала для іх і прывабнай, і безадмоўнай рыбацкай мясцінай.
*
На здзіўленне рыбакам, Мінскае мора адразу ж, як толькі яго поўнасцю залілі, выдала сваім аматарам такія нечувана шчодрыя ўловы, пра якія і зараз яшчэ, калі ўжо тое даўно мінулася, ходзяць сапраўдныя легенды.
Першаю рыбаю, якая пайшла літаральна валам на спінінгавыя блешні, на жыўца і нават на чарвяка, былі шчупакі. Колькі павазілі іх з Мінскага мора! Нават не рыбакі, прачуўшы пра такое дзіва, кідаліся ў магазіны купляць снасці і любым спосабам кіраваліся хутчэй на мора. Асобныя з такіх шукальнікаў неверагодна таннай здабычы, падышоўшы да вады, нават не ведалі, з якога канца што пачынаць. Матляліся па беразе, хадзілі, пыталіся, перапытвалі. Іх з’едліва высмейвалі, кпілі з іх, але яны на кпіны не адказвалі: ім патрэбен быў мех шчупакоў, і яны цярпліва і настойліва лезлі ў ваду са сваімі нязграбнымі нажыўкамі. І ўявіце, вельмі часта дабіваліся свайго — везлі дадому немалыя трафеі... Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што сярод гэтых няўмек былі і сумленныя людзі, проста пачынаючыя рыбакі, якія потым сталі сапраўднымі аматарамі прыроды.
Можна было толькі здзіўляцца: адкуль у Мінскім моры адразу з’явілася столькі шчупакоў ды і ўсякае іншае рыбы? Але адказ, мне здаецца, тут просты: Свіслач, Ратамка, Вяча і Чарнушка, над рэчышчамі якіх сабралася вялікае вадасховішча,— рэчкі, пра якія можна сказаць: малыя, ды ўдалыя. Тут выварочваліся часам такія экземпляры шчупакоў, акунёў і плотак, якімі і на вялікіх рэках не грэх пахваліцца. На Ратамцы і Свіслачы траплялася таксама нават ладная стронга.
На абшарах, дзе зараз шуміць Мінскае мора, яны былі рэчкамі з выразным балотна-нізінным характарам — з мноствам паваротаў, раўчукоў, пячурак, запруджаных карчэўем ямак і ямачак, травяністых, дрыгвяністых выспачак, пад якімі плынілі бруістыя струмені. Наўрад ці можна ўявіць сабе лепшыя ўмовы для жыцця падводнаму жыхарству. Да таго ж — рэдка хто ведаў, што на заціснутых чаратамі і сітнягамі ямачках, на зацененых альшэўем падмоінах гэтых рэк водзіцца нямала ўсялякае і вялікае, і малое рыбы,— таму яна і пладзілася і падрастала тут, як у закінутым, непалоханым царстве.
Акрамя таго, Мінскае мора заліло вялікую плошчу торфараспрацовак з іх шматлікімі кар’ерамі, дзе, безумоўна, вадзілася многа ўсякае рыбы, асабліва шчупакоў.
*
Прывыкшы вандраваць па рэках і азёрах далей ад Мінска, я нешта доўга не вельмі ахвотна згаджаўся ехаць на Мінскае мора. Асабліва летам, калі разам з пахам запалавелага жыта і гулам соснаў над зялёнымі сцяжынкамі прыходзіла ў сэрца неадольная прага вандраванняў, шчырых, сардэчных сустрэч з дабратою дарагой прыроды. Таму ўспамінаюцца толькі некалькі выпадковых летніх наведванняў Мінскага мора са спінінгам і лічаныя паездкі сюды з вудаю — адразу пасля зімы, пакуль яшчэ рэкі не ачысціліся ад муту вясновага разводдзя.
Але затое ўзімку Мінскае мора стала для мяне месцам надзвычай запамінальных, хвалюючых перажыванняў. Уласна кажучы, калі б не Мінскае мора, дык я, магчыма, і не ведаў бы, што такое захапленне рыбалкаю зімой. А зімовая рыбалка — гэта я цяпер смела кожнаму скажу — не толькі адна з магчымасцей не перапыняць сувязі чалавека з жыццём прыроды, але і адзін з найцікавейшых жыццярадасных заняткаў. Скажу нават больш: рыбалка зімою, на маю думку, значна цікавейшая за летнюю, хоць і бяднейшая, меней дае рыбаку здабычы ў выглядзе так званых трафеяў, але затое яна патрабуе ад рыбака значна больш кемлівасці і знаходлівасці, нават мужнасці і вынослівасці, — а выхаванне гэтых якасцей хіба можна параўнаць чалавеку з якім-небудзь іншым набыццём? Возьмем адзін звычайны зімовы дзень рыбака-аматара, паглядзім, з якіх клопатаў, трывог, пошукаў, з якой працы ён складаецца. З самай першай хвіліны гэтага новага дня і да яго заканчэння рыбак — у актыўным, бадзёрым настроі, у няспынным руху і добрай, суцяшальнай занепакоенасці. Каб своечасова трапіць на любімую сваю раку ці возера, ён павінен падняцца яшчэ амаль ноччу — на досвітку, сам сабе згатаваць снеданне, падрыхтаваць сябе ў дарогу. Потым ён ідзе, чакае аўтобуса або спяшаецца на электрычку. Прыбыўшы на месца, часта ў завіруху, праз снег і сівер, спяшаецца знайсці якраз тую мясцінку на заснежаным лёдзе, дзе мінулы раз (або, магчыма, нават летась!) яму пашанцавала,— і ўявіце сабе, як гэта бывае часам нялёгка і колькі павінен рыбак трымаць у памяці розных прыкмет і арыенціраў, каб не збіцца з правільнага кірунку. Знайшоўшы, як яму здаецца, якраз тую самую мясцінку, рыбак робіць пелькі, і добра, калі гэта па першалёдку, а самай лютай зімою, калі лёд таўшчэе на паўметра,— хіба гэта не сапраўдная работа? Лункі гатовыя — і вось рыбак увесь у чаканні, усё яму цяпер за нішто — і мароз, і завея, і не будзе ў яго крыўды ні на зіму, ні на раку або возера, калі за ўвесь дзень нават ні разочку не пацягне пад лёд паплавок яго вудачкі, не ўдарыць акунь па блешні. Да самага вечара будзе ён дзяўбці лёд — рабіць новыя пелькі, да самага вечара будзе жыць з ім радасная надзея...
І міжволі застаюцца ў яго вачах казачныя ўзоры бухматага інею на кронах прыбярэжных дрэў, або танец мяцеліцы — як гіканне зацугленых, але нястрымных скакуноў, або неадольнае белае наступленне свежай, мяккай парошы, калі здаецца, што ўся зямля ўзнімае цябе да самага сонца над духмянай, сівернай белізною... Часта такі рыбацкі дзень на холадзе, на ветры любяць параўноўваць са сваім цёплым, з мяккай пасцеллю, лагодным і ўтульным днём гарадскія сібарыты. З пагардлівай усмешкай глядзяць яны на людзей стомленых і заінелых, якія ў цяжкіх сваіх рыбацкіх даспехах цягнуцца ўвечары дадому. Для сібарытаў гэтыя людзі — дзівакі. Ніхто з іх нават і думкі такой не дапускае, каб вось так і самому калі-небудзь паспрабаваць засіверыцца на заснежаным возеры або рацэ... А шкада... Чаго-чаго, а інфарктаў і саматужных дамашніх трагедый стала б у жыцці значна менш...
Маё захапленне зімовай рыбалкаю пачалося з усхваляванага здзіўлення хараством зімовай прыроды. Згадайце шчыра, хіба не было такога ж і з вамі: дзесяткі разоў вы нешта бачылі, і сустракалі, і пазнавалі, і віталі, і абыякава праходзілі міма, пакуль нарэшце ўсё тое ж самае не прыйшло аднойчы да вас у зусім-зусім іншым — у прыўзнятым, святочным, у велічна-ўрачыстым асвятленні. Як быццам бы нанова, толькі што, нешта такое незвычайнае нарадзілася... Так вось здарылася і ў мяне: і ў маленстве, жывучы ў вёсцы, бачыў зіму ва ўсіх яе праявах, і на вайне — і па сіверных шляхах нахадзіўся, і ў снягах поўзаў, і пад начным марозным небам выглядаў на небасхіле зорку салдацкага шчасця... А што зіма можа аднойчы здзівіць і захапіць так, што і слова не вымавіш перад яе чароўна-дзівосным хараством,— гэтага не ведаў. Можа, часу не было заўважыць яе прывабнасці? Ці занадта цяжкія выпадалі сустрэчы з зімовымі явамі, каб зачаравацца імі?.. Як бы там ні было — а вось аднойчы дамовіліся мы з адным вясёлым рыбаком выехаць зімовай нядзеляю на Мінскае мора, і з таго часу зіма ўладарна ўвайшла ў маё сэрца, падзяліўшы па-роўнаму яго сімпатыі з іншымі часінамі года.
Над Мінскім морам стаяла ў той дзень ясная, бязветраная, марозная пагода. За гады свайго чалавекатворнага існавання мора набыло ўжо досыць шырокую папулярнасць, і таму на яго лядовай раўніне, як маку, было насеяна людзей. Яны раскідаліся па ўсім моры то асобнымі купкамі, то цэлымі рыбацкімі базарамі, рэдка якія мясціны заставаліся незанятымі. І гэтая густая заселенасць дапамагала вызначыць берагавыя контуры вадасховішча, яго параўнальную грандыёзнасць, хоць уся прастора і мора, і зямлі да небасхілу была густа як бы выраўнена суцэльным беласнежным покрывам. І трэба сказаць — нішто сабе складалася ўражанне! Аж дух захапляла, калі ўпэўніваўся, што асобныя ледзь прыкметныя людскія постаці, якія далёка маячылі на гарызонце,— гэта ўсё яшчэ рыбакі нашага Мінскага мора!
У той першы дзень наведання Мінскага мора ніякай рыбалкі ў мяне, канечне, не атрымалася — я нават не ведаў, як робіцца звычайная пелька для вудачкі. Таму хутка стаў прычынай страшнага гневу майго прыяцеля — бо, не даўшы яму да канца расставіць сцяжкі на шчупака, без усякай кансультацыі ўзяўся прасякаць пельку і адразу ўпусціў яго пешню пад лёд.
Затое — божа мой! — колькі навокал праз цэлы дзень свяцілася сонцаў у кожнай крыштальнай ільдзінцы, якой вясёлкай пералівалася пара над свежымі пелькамі, якімі прамяністымі ў чыстай сонечнай сінечы вымалёўваліся постаці рыбакоў. Праменілася неба, і праменілася зямля, мароз сціскаў лёд, і ён працяжна войкаў, не то ад асалоды, не то ад гневу, і водгулле то тут, то там кацілася ад берага да берага; з вёскі, з-за мора, чуліся гукі бубнаў і вясельная пад гармонік песня; заінелую рабіну над кручаю востра абселі снегіры, і, здавалася, яна гайдаецца і звоніць да самага неба гулкімі чырвонымі званамі; лыжнікі праклалі раўнюткую бліскотную дарожку ажно пад лясны небасхіл, і там, пад тым небасхілам, нехта спяваў песню, і звонкая радасць спевака, здавалася, кацілася да ўсіх рыбакоў па гэтай простай, як прамяністая лінія, лыжні... І ў дадатак да ўсяго — пад вечар загаварыла пелька: нешта спачатку, нібы іголкаю, укалола ў блешню, потым добра стукнула, а праз некалькі хвілін... Гоп!.. Што гэта?.. Раптам незразумелая сіла падкінула мяне над пелькаю, і сам не памятаю, як вылецеў на лёд першы мой зімовы трафей — можа, з паўкілаграма чырванапёры акунь. «І шанцуе ж недарэкам і няўмекам... такі гарбыль...» — расчаравана сказаў, убачыўшы таго акуня, мой прыяцель, які ўсё не мог забыць гісторыю з упушчанай пад лёд пешняй...
Безумоўна, вечарам, едучы ў электрычцы дадому, менш за ўсё хацелася гаварыць з кім-небудзь пра рыбалку як пра магчымасць за цэлы дзень заарканіць аднаго, хай сабе і добрага, акуня. Рабілася нешта сорамна: чым жа гэты акунь горшы за тых, што не паквапіліся на маю блешню і засталіся жыць у непралазным сваім карчэўі?.. Дзіўныя думкі для аматара... Звычайна такія сентыментальнасці прыходзяць толькі ад нервовай стомы... Але над усім стаяла асалода перажытага зімовага дня, і каму-каму, а сабе, вядома, можна было сказаць шчыра: наўрад ці ўтрымаешся ў наступную нядзелю, каб не паехаць на гэтае скутае марозам, але жывое, жыццярадаснае мора...
*
Калі прыязджаеш на лёд Мінскага мора зараз, пасля многіх зімовых з ім сустрэч, то ўжо на кожны яго куток пазіраеш, як на нешта для цябе не толькі знаёмае, а нават блізкае, роднае. Вунь глядзеў калісьці на высокую кручу і дзівіўся, як яна можа заставацца не засыпанаю снегам нават у злосныя лютаўскія завеі,— і гэта ўжо не проста без ніякага імені пясчаная круча, а Лысы востраў, што, нібы цяжкі айсберг, стаў на вечны якар пры выхадзе з Ратамскай затокі, каб служыць добраю аховаю ад вятроў «марскіх» і касякам рыбы, і вандроўнікам-рыбакам.
А вунь Вышка на заходнім беразе мора — калі пайсці на яе ад Лысага вострава, трапіш спачатку на славутую Белую яму — яна яшчэ і да таго, як залілося вадасховішча, была вядомая рыбакам: на гэтай яме і тады бралі на жыўца гарбылёў-акунёў і паўпудовых шчупакоў. Мора як быццам усё схавала і як быццам усё выраўняла, здавалася б — дзе тут знойдзеш тую Белую яму. Але рыбакі ўсё знаходзяць дакладна... Далей будуць кар’еры з іх васьмі — дзесяціметровай глыбінёю, а яшчэ далей — між Вышкаю і вёскай Лапаравічы — не менш славутая, чым Белая яма, Крыніца — з мноствам вакол яе карчоў і затопленага кустоўя, у якіх так любяць вадзіцца самых розных калібраў акуні. Яшчэ далей, за Лапаравічамі, вунь за тымі, як кажуць тапографы, «пануючымі» над морам трыма высокімі хрыбтамі — так званы Заслаўскі мост, пад якім зліваецца з морам рака Вяча... Ёсць рыбакі, якія толькі гэтыя мясціны і наведваюць, яны і па заснежаным лёдзе зусім дакладна правядуць вас над самым рэчышчам Вячы аж да таго месца, дзе яна зліваецца (ці злівалася калісьці) са Свіслаччу. І тады вы, пайшоўшы ад Заслаўскага моста, убачыце перад сабою аж некалькі самых розных астравоў. Сярод іх найбольш вядомы — Вялікі востраў. Прыкладна на цэлы кіламетр расцягнуўся ён паміж мясцінкай, якая завецца Затопленым садам, і другім, меншым — Птушыным (або інакш — Змяіным) востравам. Рэчышча Вячы віецца якраз каля гэтых двух астравоў — Вялікага і Птушынага. Там і тут сустракаюцца такія частыя перапады глыбінь, многа на дне «марскім» затопленых кустоў і нават (як бачым па назве мясціны) сад ёсць затоплены...
Далей — усцяж паўднёвага берага мора ёсць яшчэ некалькі невялічкіх астраўкоў, а потым — вялікая вольная прастора ажно да электрастанцыі, да шлюзаў на плаціне...
Цікава ў нядзелю выйсці на самую сярэдзіну Мінскага мора, стаць у яго цэнтры і паглядзець, як кажуць, на ўсе чатыры вятры. Хоць у выхадныя дні мора бывае ўсеяна людзьмі ад берага да берага, усё ж можна заўважыць, што маса гэтая людская — зусім не аднародная. Каля Выратавальнай станцыі і каля так званай Яршоўкі, непадалёк ад плаціны і каля самай Ратамкі, каля Птушынага вострава, зусім блізка ад вас, бліжэй да цэнтра,— звычайна збіраюцца самыя густыя, ажно цёмныя натоўпы. Гэта — яршатнікі, найбольш мнагалюдная секцыя рыбакоў-аматараў. Яны настолькі няўрымслівыя і ўпартыя, што, напэўна, нават вогненнае каменне з неба не здолела б іх сагнаць з месца. Першымі, яшчэ па цёмнаму, прыязджаюць яны на свае пелькі і пазней за ўсіх збіраюцца дадому...
Каля Вялікага вострава і ў Затопленым садзе, каля Лапаравіч і ў Свіслацкай затоцы за вёскаю Ганалес (ёсць там дуб з бусліным гняздом, якога з цэнтра мора, на жаль, нельга ўбачыць) — мясціны, дзе любяць засесці не такія, праўда, незлічоныя, як яршатнікі, але таксама шматлікія ахвотнікі падражніцца з плоткаю.
Больш у цэнтры мора, ля мясцін, дзе сыходзяцца пад тоўшчаю вады былыя рэчышчы Свіслачы, Вячы і Ратамкі — раскідаюць свае сцяжкі паляўнічыя на шчупакоў. Гэтых пазнаць зусім не цяжка: цэлымі днямі, бывае, стаяць яны на адным месцы без ніякага руху, чакаючы, калі шчупак знойдзе і схопіць пад лёдам пастаўленага імі жыўца. Скінуўшы сцяжок, шчупак дае знаць шчукару, што пара яму стрымгалоў бегчы па лёдзе да тае патрывожанай пелькі. І рыбак бяжыць — усё мора назірае тады за яго радасцю і расчараваннем, бо часцей за ўсё бывае, што, весела дабегшы да пелькі, рыбак знаходзіць на сваім кручку толькі пажаванага або парэзанага жыўца...
Ну, а вось гэтыя рэдкія «скараходы», што мала сядзяць на адным месцы, а ўсё больш топчуць снег ды круцяць новыя пелькі,— хто яны? Гэта — аматары самага, на мой погляд, цікавага спорту: ахвотнікі з дапамогаю блешні пагаварыць пад лёдам з акунём і шчупаком. Да гэтых рыбакоў належу і я. Сярод усіх рыбакоў-аматараў бляснільшчыкі, трэба сказаць, самыя няўдачлівыя людзі. Не часта, зусім не часта хто-небудзь з іх можа пахваліцца сваёй удачай. І ўсё ж яны не кідаюць любімага занятку. Бо гэта і на самай справе займальны спорт: няспынна хадзіць, шукаць, прыкмячаць мясціны, высякаць пешняю або круціць калаўротам новыя і новыя пелькі, выпрабоўваць усё новыя блешні. І... размаўляць з рыбаю... Так-так, размаўляць — бо толькі ўмельства рыбака паказаць акуню сваю блешню, «даць» такую яе «гульню», якой акунь «патрабуе»,— толькі гэта і можа сабраць вакол пелькі паласатых асілкаў, што хоць і не заўсёды на блешню кінуцца, але добра па ёй пастукаюць, як бы вітаючы рыбака.
На Мінскім моры нямала было ў мяне такіх «размоў» з акунямі, і, напэўна, сказаць пра гэта яшчэ давядзецца трохі пазней. А зараз зноў мяне цягне вярнуцца ў нізоўе Свіслачы. Па ім хочацца перабрацца на берагі ракі, якая ў закуцці звонкіх берагоў прымае Свіслач у сваё лона, як маці любую дачку.
*
Хоць ад Талькі, дзе мы пачалі знаёміцца са Свіслаччу, да вусця ракі яшчэ досыць далёка і многа на яе берагах сустракаецца выдатных, прыгожых мясцін — усё ж я не стану доўга тут затрымлівацца.
Па-першае, проста таму, што Свіслач ніжэй Талькі па характару свайму зусім не адрозніваецца ад той, якую мы бачылі вышэй. А па-другое, Свіслач у сваім нізоўі часткова ператворана ў вадасховішча, а часткова ў тое, што пасля вадасховішча застаецца...
Рыбакам вядома, што пасля вадасховішча застаецца ад ракі. Застаецца ўчастак, узровень і паводзіны вады ў якім заўсёды залежаць ад паводзін вадасховішча: закрыюць шлюзы — і ніжэй плаціны вада рэзка спадае, агаляюцца перакаты, мялеюць ямы; адкрыюць шлюзы — і вада з грукатам, з пенаю, з брудам імчыцца ўніз... Не любіць рыба жыць на такіх участках...
Ну, а што скажаш пра вадасховішча, якое цягнецца па Свіслачы ад станцыі Лапічы да вёскі Вяззе? Прыгожае, паўнаводнае, рыбаю бывае багатае... Але нядоля Свіслачы стала яшчэ ў большай ступені нядоляю гэтага вадасховішча. Уяўляеце сабе, якую страшэнную пакуту і гібель нясе ў вадасховішча, дзе вада амаль зусім не рухаецца, той атрутны бруд, які нават у рацэ — з яе быстрацечнай плынню — губіць усё жывое?.. На вадасховішчы каля Вяззя давялося мне быць усяго два разы — з зімовай вудаю — як заўсёды, з блешняю. Першы раз, па першалёдку, акуні весела і задзірыста стукалі па блешні. А другі раз — маўчала ўсё, як «на хаўтурах»... «Паглядзіце пад лёд»,— сказалі мясцовыя жыхары... Паглядзелі... Пад лёдам усё было бела ад загубленай рыбы...
Даруй жа мне, Свіслач, даруйце, маляўнічыя берагі вадасховішча ля Вяззя, даруйце, што не магу тут спыніцца. Не магу тут спыніцца, бо не магу вам дапамагчы... Пайду далей, пайду аж да самага вусця твайго, Свіслач, пайду пеша, заходзячы ў кожны меднастволы бор, у бярозавыя і дубовыя гаі, якія яшчэ стаяць на тваіх берагах. Пайду пеша, убіраючы ў душу, запамінаючы ўсё хараство, бо не ведаю, што тут будзе праз некалькі год, што ад твае красы застанецца...
Пры вусці Свіслачы-ракі, узабраўшыся на высокі пагорак, стаіць мястэчка Свіслач. Доўгі драўляны гарбаты мост, старажытная цішыня беларускага паселішча, прыветлівыя, шчырыя, лагодныя, памяркоўныя людзі... Я люблю заходзіць у гэтае ціхае, утульнае, добрае мястэчка.
Тут, ля мястэчка Свіслач, рака Свіслач зліваецца з ракой Бярозай. Тут, над берагамі дзвюх рэк прырода столькі сабрала красы, спакою, летуценнасці і чароўнасці добрага смутку!
Даруй, Свіслач, развітваюся з табой, спяшаю на берагі Бярозы.
У Янкі Купалы — Бяроза.
«Плыве ў свет рака Бяроза, плыве сягоння, як і ўчора... » «Плыве рака Бяроза плаўна, плыве, мінае горы, долы...»
У Петруся Броўкі — Бяроза.
«Калі ён пачуе, як ворагі скачуць, калі ён пачуе сірочыя плачы ля рэчкі Бярозы — душу яго слёзы запаляць». У Пятра Глебкі — Бяроза.
«Ёсць на Беларусі, за ракой Бярозай, ціхая хаціна з вокнамі у сад».
У Пімена Панчанкі — Бяроза.
«Бяроза, помніш ты, як твой пакутны сон парушыў Ленін перуновым клічам...» — у вершы «Бяроза»...
У Беларускай Савецкай Энцыклапедыі — Бярэзіна...
Хай даруюць мне наймудрыя ўчарашнія і сённяшнія лінгвісты — усё ж нельга не пагадзіцца з роднымі славутымі песнярамі: у народзе, у людзей, што жывуць на берагах ракі, з веку ў век гавораць — Бяроза, і песняры пяялі — Бяроза...
Бяроза... Хоць, спусціўшыся па Свіслачы, мы выйшлі на яе берагі ўжо ў тых мясцінах, дзе на поўную сілу разліваюцца яе глыбокія воды, я пачну сваё вандраванне па Бярозе далёка ў яе вярхоўі, дзе не кожнаму даводзіцца пабываць, а красы дзе не на аднаго чалавека...
Ёсць золата дубоў — такое звонкае ў задуменні восені, як бывае ў смутку самы лепшы ўспамін пра дні юнацтва. Цішыня апанавала прыроду — здаецца, усё наўкола замерла: ні маланак стрыжоў над пясчанай кручаю; ні голасу качкі за пачарнелымі вербалозамі; ні шолаху чаратоў, ні шэпту лісця, нават струменістай бруі не чутно — вада, як свінцовая, здаецца, спыніла свой бег, застыла на месцы, і няма ў ёй нічога-нічога жывога... Але глянеш на залатыя вежы дубоў — і раптам бухнуць, загрымяць, загудуць яны басавітымі радаснымі званамі, і ўсё зноў па-ліпнёваму ажыве прад вачамі: плыве над Бярозай зіхатлівы з хмурынкамі поўдзень; то жывіцай, то чабаровым настоем дыхае з кручы высозны бор; і пад гэтай пяшчотаю весела смяецца вада, уся светлая, уся адкрытая,— пабач, пабач, заклікае, якія багацці тояцца ў маёй глыбіні. І выходзіць на пясчанае мелкаводдзе дужы і зграбны прыгажун галавень, як дазорца-выведчык ці правадыр-завадзіла, а за ім наплывае гарэзная чарада яго трохі меншых братоў. І весела і адкрыта-проста глядзяць яны ўсе табе ў вочы, і ты, збянтэжаны, забываешся пра вуды, а толькі думаеш, каб не ўпусціць моманту, добра ўгледзецца ў іх прыгажосць, бо здасца раптам, што яны такія ж, як ты, вандроўнікі і гэтак жа, як ты, улюбёныя і ўслуханыя ў несціханую зялёную песню лета...
Ёсць чэрвеньскія зацішкі адвячорка перад кароткай навальніцай — як вусцішная хвіля чакання перад атакай. Так раптам маўкліва-ціха стане на рачных берагах; на люстранай паверхні Бярозы, хоць неба па-над ёй зусім-зусім сіняе, чыстае, раптам пабягуць сталёва-халодныя цені; рака як быццам паніжэе, як быццам сціснецца, нібы чакае аднекуль якогасьці ўдару... Што гэта? — ніяк не можаш зразумець... І раптам выразна-пагрозліва даляцяць з-за недалёкага лесу навальнічныя грымоты. Не паспеюць яны адшалясцець над яшчэ бліскотнай ракою, а вось ужо выскачыла над лесам напалову асветленая сонцам хмара, і зялёна-сінія стрэлы маланак вылятаюць з яе глыбокіх сховаў, як усмешкі раззлаванай чараўніцы... Хмара на вачах расце, шырыцца, папялова-дымнае яе кавадла ўжо набегла на сонца. Нечакана налятае вецер, але хмара ўпарта ідзе яму насупраць, насупраць, займае амаль палову неба, і вунь як гулка забарабанілі па вадзе на рачным павароце буйныя, дымныя кроплі. А яшчэ міг — і суцэльная залева, пад якой стаіш як апантаны, хавае ўсё ад вачэй, здаецца, не будзе такому пеклу ніколі канца...
Аднак жа што за дзівосныя праявы ў чэрвеньскіх гэтых навальніц! Як імкліва налятае бурная грымотная каланча, так імкліва і, здаецца, зусім неўпрыкмет яна сама ад сябе ачышчае прастору, пакідаючы парную духмянасць на зямлі і блакітную цеплыню ў высокім небе... Яшчэ колькі хвілін таму над Бярозай крыжавалі адна адну перуновыя бліскавіцы; быццам у сярэбраны бубен, білі ў люстраную паверхню ракі тугія білы нястрымнага ліўня; а зараз — вунь як чыстым золатам вызвоньваецца захад; салаўі, бы па камандзе, заліліся ліхаманкавым спевам у лазняках; рака ажыла — вось адзін круг разышоўся па вадзе, вось другі, вось бухнуў беласпёр на бруістым адкосе, а вось і паплавок твой ажывае — цюкнула нешта раз, цюкнула яшчэ, і раптам — а дзе ж ён? — няўжо гэта ён гайдаецца ў глыбіні адбіткам вячэрняе зоркі з-за сіняй яліны?..
А ёсць жураўліныя спатканні летуценных світанкаў першай вясны.
Непадалёк ад тых мясцін ля Докшыц, дзе з крынічлівых нетраў пачынае свой шлях Бяроза,— ніжэй возера Медзазол, праз якое яна праходзіць бачным, чыстым струменем; а пасля — паміж схаваным у лясах урочышчам Ліпск і Бягомлем; а яшчэ ніжэй — ад балацянай вёскі Ускрам'е праз Броды і ажно да Паліка — яшчэ аднаго возера, якое перасякае Бяроза,— на глухіх чарацяных лугах ёсць чароўныя жураўліныя закуткі, пра якія, калі давядзецца хоць аднойчы пабачыць іх таемнае жыццё, не забудзеш праз усе свае дні.
Жураўліная радасць, жураўліная туга...
Каму не сціскалася сэрца — і заўсёды так нечакана! — калі з яшчэ цёплага неба восені загучыць і тужлівае, і жалкотнае «кур-лы-кур-лы». І хто не адчуваў у душы бясконцага замілавання і радасці, пачуўшы тое ж «курлы» пасля зімы над скаржанелай, але пахкай ад глыбінных сокаў зямлёю, якая так прагне новага жыцця і новага росквіту. Адзін і той жа спеў, але колькі хаваецца ў ім для нас адценняў! Я неаднойчы думаў пра таямніцу гэтага жураўлінага «курлы» — што з ім нас родніць, чаму, нават не бачачы, куды кіруецца жураўліны клін, мы беспамылкова пазнаём — з выраю ён ляціць ці ў вырай?
Але ж калі амаль кожнаму даводзілася поўніцца і тугою, і радасцю ад пачутага жураўлінага спеву, зноў і зноў перажываючы з гэтым спевам гарачую сваю любасць да роднай старонкі, то не кожнаму выпала бачыць, як перажываюць свой смутак і сваё шчасце самі жураўлі.
Асабліва казачна-светлая іхняя радасць пасля вяртання з выраю ў куток нараджэння.
Я ўбачыў святло такой радасці на заціснутых паміж дрымучымі лясамі лугах па дарозе на Палік і з той хвіліны ні адной вясны не мог прапусціць, каб там не пабываць, і быў шчаслівы нават і ў выпадках, калі пазніўся на гэтае свята,— усё роўна чуліся ў душы яго веліч, урачыстасць і яго простая, няхітрая прывабнасць.
Было тады — першы раз — тою парою, калі Бяроза толькі-толькі ўвайшла ў берагі. Здавалася, ступі цяжэй на край багністага адхону — і рака ўраз перакуліцца, як хісткі кубак, напоўнены да самых краёў. Я прыехаў на Бярозу са спінінгам. Хоць звычайна мала надзеі на якую-небудзь удачу пры такой вялікай вадзе, ды ці ж можа рыбак, што ссумаваўся за зіму па знаёмых плёсах, не імкнуцца наведаць незабыўныя мясціны? {пе імкпуцца паве- даць пезабыўныя мясціпы?
Як заўсёды, калі я трапляў на ўчастак ракі паміж Бродамі і Паліком, мяне цягнула да запаветнага вірыстага бука (так завуць на Бярозе круты, глыбакаводны рачны паварот) насупраць вёскі Уборак. Вёскі гэтае не відно ад ракі, яна схавана прыкладна за тры кіламетры ад Бярозы ў сцішаным лясным акружэнні. Але яе ведае кожны рыбак, хто са спінінгам ці з вудаю прабіраўся да Паліка напрасткі ад шашы Зембін — Бягомль. Ніяк, акрамя толькі як праз гэтую вёску, не патрапіш адразу выйсці ў такія глухія нетры, дзе чараты — у два твае росты і зараснікам іх, здаецца, няма канца, дзе азярыны і старыцы ў сховах вербалозаў, дзе рачныя павароты ідуць адзін за адным так часта, што — колькі ні брыдзеш — нібы топчашся на адным месцы... Ад вёскі Уборак сюды вядзе адна ўсяго сцяжынка праз дрыгвяністы лес — хто яе заве ласінай, хто партызанскай. Зрэшты, і адны, мусіць, маюць рацыю, і другія. Такая тут гушчэча, незлічона — куп’я, здрадлівых балонак, задумлівых камарыных лабірынтаў у мокрых асінніках, у кустоўях іржавай асакі... Месіш нагамі гразь, выбіваешся з сіл, і раптам — чорная, невядома з якім сюрпрызам калюга перагароджвае шлях. Глядзіш разгублены — а яна ж чарнее і справа, і злева, і неяк так атрымалася, што і ззаду ўсё яна ж, і хоць не адзін раз хадзіў я тут па гэтай сцяжынцы, а часам доўга не мог разабрацца — куды ж ступіць, каб не праваліцца ў багну... І — праўда — толькі жыхар лясных гушчароў лось, напэўна, адчувае сябе тут бестрывожна... І праўда — толькі лясныя мсціўцы — партызаны, гаспадары навакольнай зямлі, што ведама была ім з маленства, маглі лічыць гэтую сцежку бяспечнай сваёй дарогай...
Непадалёк ад месца, дзе сцежка нечакана ўпіраецца ў самую ваду нізкага чарацянага берага Бярозы, ёсць высокі, сухі грудок з вячыстым магутным дубам і дубняковым і арэхавым падлескам. Вячысты дуб глядзіцца ў вірлівую плынь шырокага рачнога павароту. Не аднаго шчупака падхітрыў я сваёю блешняю пад засенню гэтага дуба. Таму і цяпер, выйшаўшы ад Уборка на раку, безумоўна, скіраваўся да прывабнай мясціны. А тым болей што ўжо вечарэла, а начаваць, калі даводзілася, я заўсёды спыняўся на тым грудку, пад тым дубам.
За час доўгай і досыць цяжкой прагулкі ад шашы да Уборка і потым ад Уборка да Бярозы я здорава такі падбіўся. Але ўсё ж спінінг свой наладзіў: рыбакам добра вядома, што гэта такое — першае спатканне з ракою пасля доўгай зімы. Ніякая сіла не прымусіла б стрымацца, не паспытаць рыбацкай удачы. Хутчэй, хутчэй вылятай з бляшанкі самая найлепшая блешня! — рукі дрыжаць, але звычна прымыкаюць блешню да павадка, а вочы адначасова і памагаюць рукам, і ад берага да берага ўсё вывучаюць на рацэ: дзе імкнуць і сутыкаюцца яе плыні, чаму гэта вунь пад тым берагам ваду так круціць, аж таўкуцца на паверхні бурбалкі, а чаму тут вось — як быццам безжыццёвая такая цішыня, і дзе ён зараз стаіць, аслабелы пасля ціру шчупак?
Шчупак між тым як быццам чакаў майго прыходу сюды. Каля самага берага, амаль, як кажуць, пад нагамі ён вывернуўся з глыбіні ўслед за блешняй і нават паспеў зачапіцца за трайнік. Праўда, тут жа, энергічна матлянуўшы дзюбастай галавою, сарваўся і даў імклівага нырца. Ну што ж, няхай сабе і так. Затое цяпер я ведаю, дзе сёння цягаць сваю блешню. Быць не можа, каб не напаткаў я тут таго драпежніка, які паквапіцца на такую ўдачлівую латунную падманку.
І сапраўды — на гэтым жа самым плёсе і яшчэ адзін шчупак кідаўся наўздагон за маім «норычам», а трэці, нарэшце, хапіўшы пашчаю амаль усю блешню, як ні выгінаўся, гарцуючы, і ні ляпаў зубастымі шчэлепамі, хутка апынуўся на беразе.
Між тым пачало ўжо змяркацца. Трэба было паклапаціцца пра начлег. Дуб мой ціха шумеў прада мною яшчэ не скінутым леташнім лісцём, думаў вясновую думу. Дума тая была мне такою цёплаю, даўно знаёмай: неаднойчы вясною я слухаў гэтую ягоную мерную думу. Была ў ёй мудрасць асілка, які ведае даўно і неабвержна: якія б стыхіі не ўзвірыліся навокал, а ён будзе заўсёды нязрушна стаяць на сваім месцы. Вось хутка дойдуць новыя сокі да кожнай пупышкі на яго галінках, стануць іх распіраць, каб зляцеў леташні ліст і праклюнуўся новы, і ад гэтага будзе яму балець, як баліць малому дзіцяці, калі праразаюцца зубы. І папросіць дуб пушчу прыслаць на яго галаву самыя злосныя вятры. Вятры прыляцяць з холадам, з сіверам, з вострым дажджом, будуць яго калаціць, біць, шкуматаць, ірваць, нявечыць. І зноў будзе яму балець, але не доўга: праз дзень-два адарвуцца ад галін леташнія лісты, выб’юцца зябкія новыя, вятры пакінуць груд, і зноў, хоць і стомлены да самых каранёў, будзе радавацца асілак дуб сваёй сіле, будзе спакойна стаяць, як адвечны вартавы, над зялёнай чарадою свайго падлеску, над цішай ракі і летуценнасцю азёрных лугоў...
Пад дубам зямля была нашчэнт перакапана, мусіць, дзікамі. Толькі некранутай засталася адна лацінка, бліжэй да абрыву каля шыпшынавага, з вострымі калючкамі, куста. Тут я і атабарыўся.
Нанасіў з дубняку і ляшчынніку леташняга лісця, сухога качарыжжа, распаліў цяпельца. Языкі полымя то ўсхліпвалі, спаткаўшыся з адсырэлай галінкай, то высока ўзляталі, прабегшы па дробным сушняку. Ноч і так была цёмная, а святло цяпельца зрабіла яе яшчэ цямнейшай. Здавалася, не на беразе ракі, не сярод лугоў і лясоў сядзіш зараз, падбіваючы кіёчкам недагарэлыя вугалінкі ў вогнішча, а недзе ў глыбокім падзямеллі. Памятаю, як вусцішна было, якім смуткам шчымела душа, калі так вось заначаваў тут калісьці першы раз. Але нездарма я часта сюды наведваўся, адзін на адзін з прыродай заставаўся ў гэтай глухой мясціне. Сёння асветленая агнём спіна дуба, шыпшынавы куст і невялікая прастора паміж імі выглядалі мне самым утульным кутком на зямлі. Лёгкі пошум сухога лісця над галавой, рэдкае хлюпанне вады ў пячурках абрыву быццам адсоўвалі ад мяне цемру ночы, і я адчуваў сябе не адзінокай істотай, закінутай у загадкавую прастору, а часцінкай жыцця да драбніц вядомага наваколля.
Нечага і казаць, што я не адважваўся хоць трохі прыкархнуць на сырой, амаль волкай вясновай зямлі. Доўгі час займаўся тым, што пераглядаў свае блешні, перамацаў і падвастрыў на іх трайнікі. Пасля стаў перабіраць у памяці ўсе славутыя рыбныя мясціны адсюль да самага Паліка, спадзеючыся, што гэтага занятку хопіць ажно да ўсходу сонца.
Але, мусіць, я ўсё ж такі не вытрымаў і заснуў. Бо той чароўны гук, які пачуўся мне раптам у наструненай цішыні, мог пачуцца, напэўна ж, толькі праз сон. Толькі чалавек, які раптоўна па нейкай прычыне прачнуўся, мог быць у такім неспакоі, нават у трывозе, не ведаючы, ці папраўдзе з ім нешта было, а ці толькі ў сне.
Нейкі момант я ніяк не мог ачомацца. Але паступова ўсё стала на свае месцы — я ўбачыў амаль патухлае цяпельца і зразумеў, што сапраўды такі нейкі час праспаў, убачыў, што цемра ночы рассунулася,— быў сіні золак світанку, і з яго сінечы ўжо досыць выразна выступалі прыбярэжныя кусты за Бярозай, ляшчыннік за дубам і густая сцяна лесу.
Раптам у гэтай сінечы пачулася такое ўрачыстае, заклікальна-высокае, што ажно стрэлы халадочку стральнулі па спіне:
— Ку-у-у-ур-р-р-р... ур-у-у-р-р...
Прагучала паміж небам і зямлёю, быццам скацілася з сіняга воблачка за лесам і загайдалася над затуманенаю золакам ракою. А праз хвіліну зноў:
— Ку-у-у-ур-р-р... у-у-ур-р!..
Памыліцца было нельга: то, безумоўна, крык жураўлёў. Крык быў няпоўны, незакончаны, у ім не хапала таго завяршэння, да якога мы так прывыклі, праводзячы жураўлёў восенню і сустракаючы вясною. Але затое як яно гучала, гэта «ку-у-р»! Ніколі ў жыцці я не чуў у жураўліным крыку столькі сілы, столькі, я сказаў бы нават, упэўненай магутнасці. І да сённяшняга дня не магу падабраць слоў, каб імі перадаць усю гаму гучання таго ранішняга жураўлінага крыку. Я назваў бы яго перазвонам сярэбраных труб, сугалоссем арганнай велічы. Але ж у ім выразна чулася і пяшчотная радасць жалейкі, нешта такое знаёмае, трапяткое, чаму не ведаеш назвы, але што заўсёды пачуеш у сваёй душы...
Прагучала і яшчэ раз гэтае «ку-у-ур», і некалькі хвілін над лугам панавала цішыня. Я чуў, як грукала маё сэрца, так я, стаіўшыся, чакаў, каб жураўліны крык прыйшоў да мяне зноў.
І ён прыйшоў. Але цяпер ён ужо быў не з воблака, а загрымеў так зблізку, ажно вушам закалола, быццам журавель стаяў недзе зусім побач у ляшчынніку і кідаў у свет, а можа, якраз і да мяне, свой світальны заклік.
Я пакінуў ля цяпельца рыбацкі рыштунак. Ступаючы ледзь не на адных пальчыках, пакіраваўся ў бок пачутага крыку. Мясцовасць тут была мне добра знаёмая: праз ляшчыннік вяла пратаптаная дзікамі і казулямі сцяжынка на адкрыты луг перад лесам. Аднекуль адтуль і прыйшоў жураўліны кліч, і нешта ж вельмі незвычайнае адбылося ў тым месцы, што яго ў такую рань нарадзіла. Тое, што я ўбачыў, прабіўшыся на другі край ляшчынніку, было настолькі нечаканае, што папраўдзе можна было падумаць: а ці не сон усё гэта, а калі не сон, дык ці не дзівосная казка?
Вакол азярынкі, быццам у няспынным урачыстым карагодзе, кружылася мноства жураўлёў. Спачатку я ўбачыў адны іх галовы — світальны туманок, наплыўшы ад ракі, схаваў на той момант птушыныя постаці. Але пад лёгкім ветрыкам туман час ад часу раптам як бы пасцілаўся белым прасцірадлам на зямлю, і тады на тым прасцірадле паўставалі перад вачамі зграбныя, урачыстыя жураўліныя пары. Пары — крыло да крыла — адна за адною чынна выступалі на адкрыты бераг азярынкі.
— Ку-у-у-ур-р-р! — зноў загрымела сярэбраная жураўліная труба.
І яшчэ вышэй:
— Ку-у-у-у-у-у-р -р!..
Не ўдалося ўгледзець, які з жураўлёў быў тут заклікальным трубачом.
А ўбачылася ясна — закідаючы галовы, адказвала кожная пара: ур-р, ур-р, ур-р!
— Ур-р, ур-р, ур-р!.. — як сярэбраная сімфонія, кацілася над лугам.
Калі б гэтую мелодыю пачуў хто-небудзь незнаёмы з прыродай, то наўрад ці здагадаўся б, што гэта спяваюць жураўлі.
Ды ўрэшце мне і самому, хоць на ўласныя вочы бачыў усю карціну, неяк дзіўна было верыць, што гэта твораць тут свой неверагодны танец самыя звычайныя птахі. Шэра-папяловыя іх постаці здаліся спачатку надта высокімі — яны як бы плылі над зямлёю. Але гэта і папраўдзе было так: прытанцоўваючы доўгімі, тонкімі нагамі, жураўлі неяк зусім загадкава, амаль не развінаючы крылаў, раз-пораз адрываліся ад зямлі, узнімаліся, плылі над куп’істым долам. І таму, што праз роўныя прамежкі часу так рабіла кожная пара, здавалася, што гэта не жураўлі, а нейкія падобныя на іх чароўныя істоты велічна снуюць вакол азярынкі. І столькі было радасці ва ўсім іх песенна-танцавальным свяце, што цяжка было ўтрымацца — эх, каб сарвацца з месца ды кінуцца ў іх чароўнае кола, каб і самому разам з імі вось так кружыцца над лугам і крычаць, крычаць аб шчасці спаткання з роднай вясновай зямлёю!..
Ранішні вецер між тым памацнеў. Адным сваім парывам ён раптам заслаў усё наваколле белым непраглядным туманам. Як быццам збіраў, збіраў яго над лугамі, над ракою ў вялізны мех, прынёс сюды ды і бухнуў без астатку на адну мясціну.
Прапаў луг, прапала азярынка, прапаў жураўліны круг. Ах, вецер, вецер, хоць бы ты хутчэй гнаў туман далей — на цёмны лес, на выжары, на імшары балотныя, хоць бы хутчэй вызваліў ты ад заслоны азярынку маю і маіх жураўлёў!
Сэрца білася, чакаючы сярэбранай трубы. Але жураўлі, нібы не схаваў іх туман, а быццам зусім іх тут і не было, не падавалі нават і голасу. Зусім ужо разднела. Пачало дробнымі густымі кроплямі сыпаць на твар, а жураўлінай трубы не было. Я не ўтрымаўся: «Ку-у-у-р-р-р!» — колькі было сіл — крыкнуў на ўвесь луг, спадзеючыся, што выклічу сабе адказ. Але той крык цяжка патануў недзе зусім блізка ў імжыстай смузе, і нішто-нішто яму не адказала... Вось ужо і азярынка патроху адсланілася вачам, а казка не паўтарылася — жураўлінае свята толькі гайдалася казачным уяўленнем, толькі хвалявала сэрца радасным успамінам...
*
Калі я пачынаў пісаць гэтую кнігу, то перада мною паўставала пытанне: ці пагодзяцца многія мае сябры, з якімі неаднойчы бываў на родных азёрах і рэках, каб прыгадваў у кнізе іх імёны і прозвішчы?
Нават вырашыў напісаць з гэтай прычыны спецыяльныя пісьмы.
Ды не заўсёды пісьмы траплялі да адрасатаў своечасова.
Адзін за адным пакідаюць дарагое жыццё добрыя, шчырыя людзі. Пакідаюць любыя рэкі, азёры, пакідаюць бяссонныя ночы, летуценныя світанкі, пакідаюць шчасце сонечных дзён. Пакідаюць сяброў, быццам не ведаюць, колькі жальбы ажыве ў сяброўскіх сэрцах заўсёды, як толькі зноў убачаць куткі, якія разам з імі адкрывалі, любілі і славілі...
Бяроза стала пасля Сажа самай вабнай для мяне ракою, напэўна, дзякуючы даўняй улюбёнасці ў яе красу чулых душою асобных маіх сяброў.
Сярод іх першым па праву трэба назваць Вячаслава Пятровіча Палескага.
Няма ўжо яго. Адспявалі трубы над яго магілкаю ў прыгожы, сонечны чэрвеньскі дзень.
Якраз у нядзелю адспявалі, калі павінен ён быў не на могілкі ехаць у пахавальным аўтобусе, а на Бярозу спяшацца — ніколі не мог ён заседзецца дома ў выхадныя дні, не мог стрымаць сваёй прагі сустрэцца з любімай ракою...
Аўтар чалавекалюбных п’ес, крынічнай чысціні сумлення, патрабавальны да сябе працаўнік. Негаваркі, заўсёды задуманы, як быццам нават пануры, здавалася часам, нават злосны — не кожнаму і паверылася б, што жыве ў ім трапяткая, сарамлівая, можа, нават па-дзіцячы наіўная душа паэта-вандроўніка,— Вячаслаў Пятровіч Палескі быў непараўнаным аматарам і ахоўнікам роднай прыроды. Паспрабаваў бы хто-небудзь пры ім бухнуць толам у рыбную яму ці браканьерскай сеццю зачапіць рачную тоню! Паспрабаваў бы хто-небудзь не там, дзе можна, распаліць вогнішча ці памучыць лес вострай сякерай!
Не дараваў бы ён такога!
І верыцца мне, што з удзячнасцю ўспамінаюць яго густы, крыху глухаваты голас берагі Бярозы і Друці, Эсы і Улы, Пцічы і Дзвінасы, Прыпяці і Нарачанкі, Мядзеля і Швакштаў, Сялявы і Лукомля — рэк і азёр, дзе, раскінуўшы свае нязграбныя, няўловістыя вуды, хадзіў ён нетаропкай хадою руплівага гаспадара.
Не паспеў я пры яго жыцці паслаць яму пісьмо, хай жа гэты рыбацкі некралог будзе і рэквіемам яму, і просьбай маёй — дазволь, дарагі Вячаслаў, успамінаць цябе на старонках нашай рыбацкай кнігі.
*
Бяроза ў сваім вярхоўі, а менавіта ў ваколіцах Ліпска, Ускрам’я, Бродаў, Паліка — на адлегласці, бадай, каля паўтараста кіламетраў,— цячэ ў большасці па нізкіх лугах, прабіваецца праз дрымучыя лясы, кружыцца па зарослых чэзлым бярэзнікам, асіннікам ды вербалознікам імшарах. Але нярэдка выбягае яна і на пясчаныя сухадолы, дзе над водамі ўзвышаюцца вясёлыя стромыя берагі з вежамі вячыстых дубоў. І на балацяных лугах там-сям паўстаюць перад вандроўнікам звонкія, чабаровыя груды. Арэшнікі, дубнякі, шыпшыннікі, вязы, часам нават і клёны збягаюцца на такія груды густа і дружна. Здаецца, зямля спецыяльна ўлічвала, якое шчасце будзе для вандроўніка пасля паходу па хісткіх купінах забалочаных нізін трапіць у духмяную, сухадольную засень.
Трэба сказаць, што вандраваць па берагах Бярозы ў яе вярхоўі вельмі і вельмі нялёгка.
Але трэба адзначыць: хто там павандраваў, той напэўна ж не мог тых мясцін не палюбіць.
Калі гаварыць пра менавіта рыбацкі занятак, то нідзе няма лепшага месца, чым вярхоўе Бярозы, для аматара палявання са спінінгам.
Частыя крутыя павароты-букі, як правіла, глыбокія і спакойныя; зарослыя гарлачыкамі вотматы; доўгія старыцы; цёмныя тарфяністыя віры, прычым, часта запруджаныя пачарнелым дубовым калоддзем і карчэўем,— такая тут рака. Хіба можна прыдумаць што-небудзь лепшае для жыцця самага рознага рыбнага прадстаўніцтва?
Я ведаю рыбакоў, якія заўсёды толькі сюды кіруюцца, каб памерацца хітрасцю з гарбылём-акунём, падцікаваць добрага язя, ляшча, плотку, галаўня.
Я ж праходзіў тут школу палявання са спінінгам. Бо нідзе не бачыў такога шчупаковага засілля, як тут. Нідзе не сустракаў такіх, як тут, зубастых рачных страшыдлаў.
*
Паляванне са спінінгам, на мой погляд,— гэта занятак смелых, цярплівых, улюбёных і знаходлівых.
Не ўсміхайцеся.
Не кожны адважыцца ранняй вясною ці позняй восенню кінуцца ў невядомасць няблізкага вандравання — з пагрозай трапіць пад сіберную халепу, прыняць сцюдзёную ванну ў тваністай багне, а потым, упэўніўшыся, што ні адна замочаная запалка не дасць жаданага агню, заначаваць на мокрай падсцілцы з леташняга лісця, саграючы тое лісцё сваім спалатнелым целам.
Не кожны вытрымае праз цэлы дзень раз-пораз дратаваць раку блешняю, не толькі нічога не павадзіўшы на той блешні, а нават і не пачуўшы ніводнага па ёй удару. А такіх жа дзён у рыбацкай практыцы бывае не менш, чым удалых.
Не-не, той, хто не ўлюбёны ўсёй душою ў бясконца разнастайнае хараство роднай зямлі, каго не пагукала прага зведаць яе таямніцы, ні разочку не зазвінеўшы яму ў сне журлівым звонам берагавой крынічкі ці таемным пошапкам сітнягоў,— той не памяняе цеплыню і ўтульнасць звычнага дабрабыту на куп’істую, на няходжаную бездараж, на недасланыя ночы, на млосную стому, на выпрабаванні,— навошта яно яму!
Ды і рака — яна, як наймудрая кніга, адкрываецца толькі таму, хто вельмі прагне яе зразумець, хто хоча і ўмее запомніць кожны яе закутак, дзе яна гулка ўскідваецца быстрою, а дзе ціха ўсхліпвае маркотнай плынню, дзе летуценна кружыцца пад берагамі, а дзе разбяжыцца, разгоніцца, наструніцца — ну, пявучая страла, дый годзе... І па характару кожнай яе мясцінкі — і свая падводная таямніца: толькі спрактыкаванае, знаходлівае вока можа ўбачыць, дзе блукае тут лешч залатабокі, а дзе шчупак затаіўся... Таму і здаралася спатыкаць такіх аматараў, што, патаптаўшыся па беразе гадзінку-другую, са злосцю кідаюць пад ногі ўчора купленыя вуды, плююцца:
— Шшорт!.. Дзе яна тут, іхняя рыба... Толькі дзень сапсавалі!..
Як жа — яны ж наслухаліся расказаў пра асаблівыя рыбацкія ўдачы, таму і вуды набылі. Лепей бы па паўлітэрку расціснулі...
Але добра, што і на паўлітэркі трохі ад жонак прыхавалі. Развяжуць такія дзівакі-аматары свае рукзакі (новенькія яны, новенькія і будуць з гэтага дня пыліцца дзе-небудзь у каморы), дастануць гарачыя прыпасы. Не-не ды і нагадае хто-небудзь потым:
— А памятаеш, на тым беразе... Нішто сабе накляваліся...
— Ат, ліха з ім,— скажа другі.— У такую даль ехаць... Можна і ў горадзе...
*
— Касілі косы-ы траву высокую-ю-у,
Падрэзалі кры-ылцы перапёлачцы-ы,
А гэта ж, лю-юдцы, не перапёлачка-а.
А гэта ж — дзіцятка-а маё роднае-э...
— Ой, бо-о-ж-жухна...
Ляжыць нерапёлачка-а на траве ско-о-шанай,
На зямлю-у горкую-у галоўкай упала-а,
А гэта ж, лю-у-дцы, не перапёлачка-а,
А гэта ж дзіцятка-а маё, лю-у-дцы...
дзіцятка маё... хм-у-у... у-у...
— Ой, бо-о-ж-жухна...
— Сціхні, Дарка... Сціхні... Не вярэдзь душу, чуеш...
— І праўда... Хадзем, Дарка, па ваду. Пашано заварым... Ой, бо-ож-жухна...
Гаманілі за купай лазнякоў. Гаворка пявучая, не толькі плач-скарга жанчыны, кожнае слова — нараспеў...
Я адразу здагадаўся, што там за людзі. Ад берага да самага лесу па трохі прачаўраным лузе цягнулася шырокая паласа свежаскошаных пракосаў. Ужо другі год як гэтыя лугі косяць. Год пяць пасля вайны чамусьці не касілі. Мо таму, што мясціны прымыкаюць да зоны запаведніка?
Нарыхтоўваюць тут сабе сена далёкія ад Бярозы калгасы — вёрст за трыццаць — сорак прыязджаюць брыгады касцоў. Ставяць на беразе буданы і жывуць тут, пакуль не скідаюць у стагі ўсё, што можна сабраць між куп’я, кустоўя і азярын.
За лазнякамі, адкуль пачулася гамонка, стаялі буданы летась. Мусіць, стаяць яны ўжо і сёння.
Бразнулі вёдры, збіраюцца па ваду. Я паспяшаўся насустрач.
— Добры дзень, людцы.
Трое мужчын і пяць жанчын згурціліся каля кастра — насупраць першага, самага вялікага будана. Двое жанок — адна з іх, мусіць, і ёсць Дарка — стаялі з вёдрамі ў руках. Астатнія сядзелі. На маё прывітанне ўсе, аднак, падняліся.
Адказалі разам:
— Здароў будзь, чалавеча.
Не спыталі, хто я і што. Толькі цікаўнасць бачылася ў вачах.
— Цётачкі мілыя,— папрасіў я.— Пачакайце ісці па ваду — зараз закіну тут блешню, можа, убяру шчупака на вячэру.
— Добра, чалавеча, добра...— адказалі жанчыны проста і шчыра.
— Ды што ўжо тут... Закідайце,— і мужчыны адгукнуліся.
Усім гуртам падышлі да берага. Мусіць, хто-ніхто з іх і не бачыў яшчэ такой хітрай вуды, таму выстраіліся ў лінію над самай стромай.
Сонца якраз заходзіла. Адна яго палавіна ўжо села за макаўкі ялін на даляглядзе. Другі бераг ракі яшчэ свяціўся, а тут, ля нас, легла на ваду цёмная палоска.
Па граніцы гэтай палоскі я і пусціў свой «норыч». Пусціў нездарма — я памятаў з мінулых вандровак, што якраз у такую пару дня, якраз па лініі святла і ценю на гэтым буку маю блешню неаднойчы спатыкалі ладныя шчупакі. Не можа быць, каб што-небудзь тут змянілася!
І праўда. Не прайшоў «норыч» і некалькі метраў, як пачуўся кароткі і рэзкі па ім удар. Удар быў досыць цяжкі, нават катушка падалася назад. Але на гэтым і ўсё. Блешня зноў пайшла лёгка і ходка. «Дзіва,— думаў я.— Так звычайна б’е вялікі шчупак, і рэдка калі ён дае маху. Няўжо з лёту паламаў кручкі?»
Але раптам — стоп! — блешня як бы ўпілася ў калоду, леска наструнілася і зазвінела, і калі б я і не бачыў сам, як сагнулася маё вудзільна, то мне нагадалі б пра гэта крыкі, што пачуліся за спіной.
— Пагляньце! А браточкі! У дугу гнецца, у дугу! Цягніце хутчэй! Цягніце!..
Я чуў гэтыя заклікі і спакойна ўсміхаўся. Быў задаволены, што не пралічыўся, папрасіўшы жанок пачакаць ісці па ваду,— вячэра такі будзе з юшкай. А што заарканены шчупак праз некалькі хвілін апынецца на беразе — у гэтым я быў больш чым упэўнены.
Трымаючы на месцы бунтоўнага драпежніка, пакрысе адпускаючы леску, каб даць яму ўдосталь навалтузіцца, я ўжо добра сабе ўсведамляў, што там, на глыбіні, адбылося, і на памяць ведаў, як усё пойдзе далей. Бо такое было для мяне не ўпершыню.
Вялікі шчупак падсцерагае сваю здабычу, стаіўшыся ў засадзе, як правіла, заўсёды ў адным і тым жа аблюбаваным месцы. Ён ніколі не гоніцца за здабычай — гэты занятак не на яго «камплекцыі». Але ўсякая маляўка, якая па неасцярожнасці ці зачараваная падманнай цішынёю і спакоем рачнога дна, апынецца непадалёк ад шчупаковай пашчы,— ужо не будзе мець выратавання.
Той, што зараз гарцаваў з блешняю ў пашчы, падмануўся сам: са сваёй зацененай пазіцыі ён хоць і бачыў, як на экране, усё, што адбывалася на асветленай сонцам палосцы вады, ды, мусіць, таго-сяго і не разгледзеў — у прыватнасці, светлай капронавай лескі. Напэўна, капронавая леска ў яркай сонечнай вадзе настолькі злівалася з бліскамі плыні, што нават спрактыкаваныя вочы вопытнага гаспадара глыбіні нічога падазронага не заўважылі. Ды і «норыч» мой, які неаднойчы сваёй несамавітасцю выклікаў абурэнне ў рыбакоў-эстэтаў, мусіць, якраз добра падышоў пад такі выпадак — ніколі не паліраваная і нават пясочкам не націраная, замурзаная, з іржавымі і цёмнымі бакамі, блешня ў светлай вадзе, ды яшчэ з зацененага боку, напэўна, на самай справе нагадвала рыбку, што знянацку заплыла сюды.
Прыкмеціўшы жыўца, які рухаецца ў яго бок, вялікі шчупак загадзя раскрывае перад ім сваю вялізную пашчу. Так што разгублены жывец як быццам сам, «добраахвотна», заходзіць туды, адкуль выхаду для яго ўжо не бывае. Калі ж маляўцы ўдаецца ўсё ж адчуць небяспеку і яна хіснецца ўбок або калі ход жыўца крыху не супадае з лініяй падрыхтаванай пасткі, тады шчупак або паціху пасоўваецца, як цень, ёй насустрач, або робіць кароткі, заўсёды дакладны рывок і, схапіўшы жыўца, зноў апускаецца на сваё ранейшае месца.
Таму пры паляванні са спінінгам у такіх выпадках здаецца, што блешня раптам нібыта ўразаецца ў нейкую цяжкую калоду.
Гэткія малюнкі шчупаковых нападаў я назіраў на розных рэках і неаднойчы.
Але часам бывае, што вялікі шчупак, схапіўшы блешню, здраджвае сваёй прывычцы вяртацца на аблюбаваную пазіцыю і нечакана робіць вялікі скачок наперад па ходу блешні. Так здарылася сёння і з тым, што сядзеў зараз на маім «норычы». Гэткі манеўр заўсёды сведчыць пра тое, што трайнік блешні трапіў у найбалючае месца шчупаковай пашчы — у самы яе куток. І гэта ж адначасова сігнал рыбаку аб тым, што трайнік знаходзіцца ў найбольш надзейным месцы — пры такой падсечцы шчупак хутчэй парве ў нявопытнага рыбака леску, чым сарвецца з яе сам.
Самае галоўнае для рыбака, калі ён зразумее, што на блешню «сеў» вялікі шчупак,— не хвалявацца і не спяшацца. Не заціскаць у руках катушку, убачыўшы, што леска не «по твоему хотению», а «по щучьему велению» пачынае заварочваць не туды, куды табе патрэбна. Трэба патрошкі адпусціць леску — хай сабе шчупак націскае, гэта ненадоўга. І калі ён спыніцца і стане на дне, як укопаны,— не трэба валачы яго сілаю; гэта таксама на нейкі кароткі момант.
Як правіла, праз адну-дзве хвіліны пасля свайго бурнага супраціўлення шчупак заўсёды поўнасцю адкрыта, на ўвесь рост, выходзіць на паверхню вады. Чаму кожны раз так бывае — не ведаю, магчыма, гэта яшчэ адна спроба драпежніка пазбавіцца ад болю?
Безумоўна, тое ж самае адбылося і сёння. Выклікаўшы самыя розныя «охі» і «ахі» маіх балельшчыкаў, шчупак ва ўсёй сваёй маляўнічасці з’явіўся на паверхні вады. Мужчыны і жанкі за маёй спіною нешта там крычалі, а мяне цікавіла толькі адно: дзе знаходзіцца блешня ў яго пашчы, бо я ж ведаў, што будзе праз нейкі момант. Праз некалькі секунд знаходжання шчупака на паверхні вады пачынаецца самае адказнае і самае небяспечнае ва ўсёй аперацыі, калі можна так сказаць, паляўнічага спаборніцтва рыбака са шчупаком.
Мае меркаванні спраўдзіліся: амаль уся блешня сядзела і на гэты раз у ніжнім кутку шчупаковай пашчы.
Значыцца, усё добра. Гэты шчупак, колькі б ён ні ваяваў, не даб’ецца свайго, нягледзячы на ўсе далейшыя яго хітрыкі, усё пойдзе як па нотах.
Шчупак пакрасаваўся нейкі міг на вачах у людзей, і вось яно: як раптоўна з’явіўся, так маланкава ён і знік у глыбіні, і леска — дзыў! — звонка запела над вадой.
Выйшаўшы на паверхню вады і ўбачыўшы рыбака, шчупак пасля гэтага ўсёй сваёй разлютаванай сілаю пачынае ціснуць на дно. Націск такі страшэнны, што дастаткова рыбаку хоць на самы кароткі момант заціснуць, затрымаць катушку — і леска абавязкова будзе парваная!
Паколькі ў маёй практыцы такіх спаборніцтваў было нямала, я своечасова зрэагаваў на шчупаковы націск. Так, каб ён пры гэтым стамляўся і каб не было яму магчымасці поўнасцю ўжыць сваю яшчэ не растрачаную сілу, я, як кажуць рыбакі, патроху аддаваў шчупаку леску — бяры, кідайся, вядзі куды хочаш, паказвай свае драпежныя здольнасці.
Па тым, дзе хадзіла па рацэ наструненая леска, нават мае новыя знаёмыя, якія ніколі, магчыма, да гэтага і не бачылі такой карціны, мусіць, зразумелі ўсю напружанасць сітуацыі. Бо крыкі ў натоўпе мужчын і жанок сціхлі, чулася толькі стрывожанае іх дыханне.
Шчупак шалёным галопам (і ўсё прыціскаючыся да дна!) кінуўся спачатку супраць быстры; спыніўся, пайшоў шырокім кругам да супрацьлеглага берага; завярнуў на сярэдзіну, зноў ударыўся супраць плыні; але зноў спыніўся і раптам, як быццам прыняў нейкае канчатковае рашэнне, настойліва, рашуча павёў леску ўніз, уніз, уніз — ледзь паспяваў я ісці па беразе следам, бо далей адпускаць леску ўжо было немагчыма — яе заставалася на катушцы мала...
Як ні дзіўна, вялікія шчупакі чамусьці супраціўляюцца не так доўга, як гэтага можна было б ад іх чакаць. Часамі бывае, што намнога меншы падымае такі вэрхал на месцы, столькі ваюе, аж рэха пачынае хадзіць па берагах, а вялікі, важна, са страхавітай настойлівасцю паспрабаваўшы ўжыць магутную сілу, праз некалькі хвілін як быццам сам у сабе расчароўваецца, спыняецца і сціхае, здаецца, зусім абыякавы да свайго лёсу... Вось і гэты — націскаў, націскаў — уніз, уніз — і стаў... Ну што ж, цяпер можна паспрабаваць падмотваць леску... Цяжка, аднак шчупак кранаецца з месца, з кожным паваротам катушкі ідзе бліжэй да берага. Але ён яшчэ не падымаецца з глыбіні, ён яшчэ ідзе каля самага дна, і гэта сведчыць пра тое, што сілы ў яго яшчэ маюцца, што ён яшчэ можа гайдануць на цэлую тоню, каб толькі вызваліцца ад ненавіснага аркана... Ну, так і ёсць!.. Шчупак прайшоў паслухмяна некалькі метраў, і раптам — зум-зум-зум-зуум! — леска зноў напялася, як струна,— шчупак зноў з націскам пайшоў па дне, усё больш набіраючы хуткасць супраць быстры.
Але, як правіла, вось гэты апошні яго націск пасля таго, як ён хаця б некалькі метраў даў сябе правесці па рыбаковаму хаценню, ёсць ужо сапраўды апошняе яго намаганне. Калі зараз не ўдасца яму сарвацца з блешні і леска вытрымае апошні націск — то гэта ўжо будзе азначаць, што вайна ў глыбіні скончана.
На гэты раз апошняга шчупаковага імпэту хапіла яшчэ на тое, каб прамчацца аж да самага цэнтра шырокага бука. Але затое, спыніўшы бег, ён ужо без аніякіх асаблівых маіх намаганняў паказаўся з глыбіні і пакорліва пайшоў да берага. Я выбраў мясцінку, дзе спуск да вады быў прыдатны для таго, каб потым лацвей падняцца з цяжкім грузам. Падвёў шчупака пад берагавы абрэз. Ён стаяў, прыцёршыся да глеістага карніза, настолькі абыякавы да ўсяго, што рабілася навокал, што можна было нават падзівіцца. Ні ўсхваляваныя крыкі мужчын і жанчын на беразе, ні нават тое, што над ім ужо схілілася постаць рыбака, на яго зусім не дзейнічалі. Я асцярожна паляпаў рукою па яго шырокай спіне. Але нават і гэта не выклікала аніякай рэакцыі — да таго ён стаміўся. І, чэснае слова, як заўсёды ў гэткіх выпадках, стала па-шчыраму сумна перад такім бездапаможным становішчам нядаўна яшчэ магутнага валадара падводных глыбіняў.
Але трэба было канчаць справу. Я дастаў з кішэні хусцінку, накінуў яе на стомленыя вочы шчупака. Каб не сорамна і не горка было яму бачыць, як груба разлучаюць яго з роднай яму стыхіяй...
У тую хвіліну, калі шчупак пакаціўся пад ногі шумлівага натоўпу касцоў, з-за лазнякоў выйшаў Вячаслаў Палескі. Ну вядома, ён і сёння не здрадзіў сваёй прывычцы, у руках у яго акрамя спінінга было яшчэ і некалькі кароткіх закідушак. Вельмі ж любіў ён закідушкі — памахае, памахае спінінгам, а тады дастане з рукзака нязграбныя свае донкі, расставіць іх па рацэ і чакае, як кажуць, «з мора пагоды». Ходзіць адзінокай вартай па беразе, прыпальвае папяросчыну ад папяросчыны. Глянуў бы хто-небудзь недасведчаны, то і не падумаў бы, што гэта рыбак — настолькі летуценны, далёкі ад практычных зямных заняткаў бываў у яго тады выгляд... Безумоўна, такія «дзяжурствы» з закідушкамі давалі вынікі толькі выпадкамі, і часцей за ўсё Палескі даганяў сваіх напарнікаў з пустым рукзаком.
Падышоўшы да нашага гурту, Палескі, нічога не кажучы, шырока ўсім, хто тут стаяў, усміхнуўся. Гэтая адкрытая, шчырая ўсмешка заўсёды адразу ж збліжала яго з людзьмі — кожны прымаў яе як найцёплае прывітанне. Таму касцы сустрэлі яго, як даўняга добрага знаёмага.
— Ваапшчэ-та,— сказаў Палескі, паказваючы ў мой бок, ваапшчэ-та, ён, мусіць, будзе даказваць, што гэтага шчупака злавіў сам...
— Сам, сам! — пачуліся галасы.
— Ваапшчэ-та,— працягваў мой добры, шчыры сябра, і ў гэтым любімым яго «ваапшчэ-та» адчуваў я і яго прабачэнне за тое, што зноў ён недзе затрымаўся, і яго радасць ад таго, што зноў мы будзем разам,— ваапшчэ-та, ён злавіць можа, але каб так...
Што было ў тым «але каб так», ніхто не зразумеў, акрамя мяне,— ён, вядома, намякаў на той шум, што стаяў на беразе, бо заўсёды больш за ўсё не любіў ніякага на рацэ шуму. Але, нягледзячы на такую сваю заўвагу, Палескі тут жа скінуў з плячэй рукзак, паклаў донкі і запусціў пад другі бераг сваю блешню. І тое, што там адбылося, прызнацца, было нават для мяне проста фантастычным — ледзь паспела яго блешня дакрануцца да вады, як адразу на ёй залапатаў, матляючы галавою, віхлясты, прагоністы шчупак.
Ці трэба казаць, што мая ўдача адразу намнога страціла сваёй прывабнасці ў вачах новых знаёмых. Дзіва што! — гэта ж толькі з’явіўся чалавек на беразе, толькі закінуў вуду — і на табе! — праз якуюсь хвіліну ўжо і рыбіна выгінаецца ў руках!
Шчупак быў не надта вялікі, але ж я ведаў, як рэдка трапляюць нават і такія на вуду майго сябра. І было суцяшальна глядзець, з якой збянтэжанай усхваляванасцю знімае ён свайго шчупака з трайніка.
Нарэшце трайнік быў вызвалены, і, паклаўшы шчупака побач з маім, Палескі з выглядам філосафа праказаў да касцоў:
— Ваапшчэ-та, гэта нядрэнны бук...
*
Пакуль жанкі няўмела разбіралі рыбу (адразу было відаць, што гэтая работа ім амаль зусім незнаёмая), мужчыны нацягалі дроў — прыбітых паводкай у лазнякі цурбакоў і сухога галля.
Падвесілі над агнём вялікі саган, засыпалі ў ваду пшана.
Ну што ж, юшкі з пшаном есці не даводзілася. А можа, згатуецца нешта такое, што і самому потым паўтарыць захочацца...
Але за кулінарнай гэтай няхітрасцю хавалася не простая недасведчанасць людзей, якія, жывучы далёка ад ракі, можа, ніколі і не варылі тае юшкі.
Не, за гэтай прастатою і непатрабавальнасцю стаяла вялікае гора вайны, якое і многа год пасля давала сябе адчуваць у спаленых, абрабаваных, скатаваных фашыстамі вёсках надбярозаўскай старонкі.
— Мы ўсе тут — як з розных каласоў зярняты,— стаў гаварыць сухарлявы, нібы з жылістага дубовага камля высечаны, сталых год чалавек, якога ўсе звалі дзядзькам Якубам. Хоць па выгляду наўрад ці ён быў тут намнога старэйшы за некаторых іншых. Так, год сарака чалавек, не больш. Аднак нешта, мусіць, было такое, што хінула да гэтага чалавека ўсіх, хто тут быў,— і старэйшых, і маладзейшых. Усе з павагай яго слухалі.
— Можа, бачылі жыта пасля ліхалецця, калі не дало яму што-небудзь адкрасавацца і наліцца... Бярэш у рукі колас — а зярнят у ім адно-два, ну ад сілы трохі больш. Вось так і мы... Мала нас засталося пасля вайны... І сабраліся мы ў адну жменю хто адкуль,— гаварыў далей дзядзька Якуб.— Вось яны...— Дзядзька Якуб паказаў у бок будана, дзе трое жанок рассцілалі на вільчыку доўгія пасмы свежаскошанай асакі — мусіць, каб лепей засцерагчы сваё жыллё ад дажджу. Ім памагаў высокі, трохі кульгавы мужчына, ён выразаў тонкія лазовыя дубцы і заплятаў асаку, прымацоўваючы яе тымі дубцамі да асновы будана.— Яны з вёскі Гарэлае... А Васіль... Васіль!.. — гукнуў дзядзька Якуб малодшаму, гадоў, можа, каля трыццаці чалавеку, які сядзеў побач з ім. І адразу ж нам растлумачыў: — Недачувае ён. Кантузіла на фронце. Дык ён, Васіль, з Іканаў. Напэўна ж, ведаеце вёску Іканы на Зембінскай шашы...
— Якая цяпер там вёска, дзядзька Якуб,— пачулася ад будана.— Адно што назва. Можа, і не ведаюць...
— Як жа, ведаем, чулі пра Іканы...
— Вот я і кажу. Не можа быць, каб не ведалі... Хоць і не адна яна была такая, але ж нешта і верыць не хочацца, каб дзе-небудзь яшчэ так адпакутавалі людзі...
— Ой, бож-жухна!..— з надрыўным сполахам выгукнула старэйшая з жанчын, якая з вялікай драўлянай лыжкай стаяла над саганом, прабуючы варыва на смак. А другая, што памагала ёй кухарыць ды ўвесь час, было відаць, думала пра нешта сваё, тужлівае і пакутнае, раптам закалацілася і закрыла твар рукамі.
— Гэта Дарка мая,— сказаў дзядзька Якуб.— Яна, праўда, не з Іканаў. З суседняй вёсачкі. Але няшчасце Іканаў не мінула і яе. Як палілі ў Іканах фашысты людзей жыўцом, згарэў і яе сынок. Да цёткі прыбег, дык яго і зачынілі ў хаце каты. А мужык яе сувязны быў, ды потым у блакаду загінуў... Ну...— Дзядзька Якуб прыкметна захваляваўся.— Так... Была і ў мяне сям’я — жонка і дачка малая. У Ганцавічах жылі... Ды знайшоўся вылюдак, падказаў, што я ў партызанах, дык фашысты іх і прыхапілі... Замучылі... Вось мы пасля вайны і сышліся з Даркай...
Дарка, не хаваючыся, усхліпвала, уцірала слёзы канцом белай хусцінкі, накінутай на плечы.
— Колькі гадоў ужо мінула, а яна ўсё плача... вярэдзіць душу і сабе, і мне... Дарка, ну ці ж гэта ў цябе толькі... Вунь Васіль — ці ж яму лёгка было, вярнуўшыся з фронту, знайсці магільнае папялішча. Ні бацькі, ні маці, ні родных каго-небудзь — нікога не засталося... Сціхні, Дарка, далібог, прашу, сціхні...
Цяжкія былі ўспаміны людзей, спакутаваных ад варожай навалы. У кожнага засталася якая-небудзь болька, не даваў спакою ўспамін аб перажытым горы. Але найбольш хвалявалі згадкі аб трагедыі Іканаў. Гаварылі, і кожны з асаблівай сардэчнай жаласцю глядзеў на Васіля, выказваючы хоць чым-небудзь яму сваю спагаду. Больш за чатырыста чалавек, амаль усе жыхары вёскі Іканы, азалелі ў страшным пекле агню, што прынеслі ў Іканы гітлераўскія карнікі. Так навалач люта катавала народ за яго няскоранасць, за любоў да роднага краю. Шмат выпала выпрабаванняў на долю жыхароў надбярозаўскай старонкі. Але не меў тут вораг ні спакою, ні літасці. Усенародную помсту сустракаў ён усюды. «Не, ніхто не можа адолець людзей, якія прагнуць волі і таму адным сэрцам дыхаюць!» — горача прамовіў дзядзька Якуб. Сам ён быў партызанскім разведчыкам. Успамінае ён зараз сяброў па партызанскіх паходах, і ў кожным слове гучыць столькі душэўнай цеплыні, што аж зайздросна робіцца: вось каб быць адным з тых яго сяброў.
— Мала нас засталося: там адзін, як зернятка, там два, там не намнога больш. Але ж сабраліся разам, і гэта ўжо сіла. Паглядзіш — жыве жыццё, жыве і будзе жыць! Як на тым полі: пасееш жменьку зярнят — а вырастае палоска, а праз год з той палоскі — ужо і ніва шуміць, радуе вока... Але до!..— сказаў дзядзька Якуб.— Пара і за юшку, вунь ужо Куліна з Даркай посудам бразгаюць, знакі падаюць. Гатовы вы, Дарка? — спытаў ён і сам сабе адказаў: — Ну вядома ж, гатовы, загаварыў я тут усіх! Пара!
Дарка з Кулінай разлілі ў місы юшку, на чысты абрус вылажылі кавалкі рыбы. Хапілі гарачага варыва. «Авоечкі!» — нехта войкнуў, пачуўся вясёлы смех, і ўжо — як і не было тых цяжкіх успамінаў — загаварылі ўсе раскавана, весела, з радасным аптымізмам і спакоем людзей, якія бяруць жыццё такім, якое яно ёсць, якія жывуць таму, што яны людзі, і як людзі,— заўсёды ведаюць, што яны заўсёды павінны жыць...
— А вы, скажу вам, хвацкі рыбак! — звярнуўся дзядзька Якуб да Палескага.— Папраўдзе, як падышлі вы, то спачатку ўсумніўся я, каб вам быў шанец. Ажно вы — раз, і гатова! Ого!
— Ваапшчэ-та бывае...— адказаў мой сябра і, адсёрбнуўшы гарачай юшкі, папярхнуўся. Усе весела засмяяліся. Але не было ў тым смеху ніякай крыўды, і Палескі, смеючыся і сам, паўтарыў: — Ваапшчэ-та бывае...
Хоць і не падобныя на звычайную, ды нейкаю дужа смачнаю здалася на той раз юшка, і добра было ўсім пасядзець-пагаварыць. Але ж стомленым за дзень людзям трэба было і адпачыць. Дзядзька Якуб гасцінна запрапанаваў нам заняць любы з іхніх буданоў. Але мы падзякавалі і адмовіліся. Тады Васіль прынёс да вогнішча ладнае бярэмя падсохлай травы. Мы развіталіся з добрымі новымі сябрамі і пачалі ўладкоўвацца на кароткі начлег.
Хутка над невялікім брыгадным лагерам запанавала цішыня. Мусіць, прыкархнулася трохі і нам, бо надта ж востра ўдарыла раптам у вочы нейкая зіхатлівая радасная паласа. То над Бярозаю ўставала незатуманеная зара новага летняга дня. Мы паціху падняліся і рушылі далей.
...Бываючы ў тых мясцінах, я на працягу доўгіх год з хваляваннем назіраў, як імкліва адраджалася жыццё ў Іканах і ва ўсіх вёсачках навокал. Не, не дабіліся ворагі свайго, не дабіліся. Не азалела жыццё там, дзе, як ім здавалася, яны яго нашчэнт спапялілі. Засталася жменька ад іканаўцаў, але з франтоў вайны і з партызанскіх паходаў яны прынеслі такую мужнасць, якая і не снілася ні якім-небудзь падпальшчыкам, ні катам.
Сёння ўсіх, хто праязджае па дарозе Зембін — Бягомль, радуе ў Іканах вясёлы дзіцячы гоман каля новай школы, краса яго новых вуліц, зладжанае, упэўненае жыццё яго насельнікаў.
Само сабой зразумела, што мяне ўвесь час цікавіла пытанне: а што ж стала з людзьмі, з якімі сустрэўся калісьці на Бярозе?
З радасцю даведаўся: усе жывыя, усе здаровыя, а ў Васіля дык нават і зусім усё наладзілася надзвычай добра: адкасалася ад яго франтавая немач, зараз ён добра чуе, стаў дужым, мажным мужчынам, бацькам траіх дзяцей.
Але ж асабліва хацелася дазнацца пра дзядзьку Якуба і Дарку.
Нядаўна я з імі пабачыўся. Праўда, жывуць яны цяпер далекавата ад мясцін свайго нараджэння — ажно ў Барысаве. Дзядзька Якуб, аказваецца, з маленства захапляўся музычнымі інструментамі. То жалейкі вырабляў, то цымбалы, то скрыпачкі ўсякія, то нават гармонікі на свой лад перайначваў.
У час вайны забылася гэта ўсё. Але як сцішылася толькі сэрца, то зноў пацягнула да ранейшага. Вось і перабраўся дзядзька Якуб у Барысаў, на фабрыку піяніна. Каб рабіць для людзей музыку, песню.
У дзядзькі Якуба і Даркі нарадзіўся і вырас сынок Андрэй. Скончыў дзесяць класаў і цяпер служыць у арміі. Служыць добра, і гэта вельмі радуе Дарку. Ды ўсё ж і да сённяшняга дня не можа яна пазбыцца ад слёз і жальбы па тым сыночку, якога спалілі каты ў агні. «Проста няма з ёю рады, не можа забыць...» — уздыхае дзядзька Якуб.
Ну што ж, такое, мусіць, і не забудзецца...
*
Высокія, амаль у два чалавечыя росты, чараты — уваб’ешся ў іх, прадзіраешся, прадзіраешся, шукаючы выхаду да берага ракі, і, нарэшце, валішся, задыханы, на пругкую іх сцяну трохі адпачыць.
Але падымаешся,— ды зноў тое ж самае: паліць сонца над галавою, забівае дыханне парная настоенасць чарацяных джунгляў, і раптам — гоп! — ступіў, здаецца, на травяністае ўлонне, а ўваліўся з усяго размаху ў нейкае прадонне. Ды што ж гэта за насланнё такое — калі ж яно скончыцца...
Вылазіш з ямы, а тут: тар-р-р-р-р! — нешта ўдарыла-забарабаніла збоку; чуб-бух! — бухнула ўперадзе стрэламі; кі-ві-ві-вій! — валіцца аднекуль з вышыні.
Стоішся, услухоўваешся: што гэта? Але навокал,— як быццам усё пачутае толькі прымроілася, насцярожаная, духатлівая цішыня...
Так «палохае» вандроўніка Бяроза непадалёк ад свайго ўпадзення ў возера Палік.
Нечапаныя, няходжаныя мясціны — тэрыторыя Бярозаўскага запаведніка.
Але не бойцеся гэтых мясцін. Вылазьце з ямы, якая вас напалохала, прысядзьце і добра прыгледзьцеся. Супакоішся, павядзеш вачамі сюды-туды, і вось табе і нечаканасць: трымцяць у высокім страі чараціны, а за імі — званлівыя, гуллівыя, сярэбраныя бліскоткі плыняць, плыняць, хаваюцца за густою, нізка пахіленай кронаю каржакаватай альхі. І само сабою адчуваецца, з якою сілай імкне зусім блізка перад табою вялікая маса вады. Дык гэта ж рака! Дык гэта ж ты ўжо выбраўся на бераг!
Прызнацца, у гэтых мясцінах рэдка калі патрапіш да ракі без якіх-небудзь прыгод. Але затое колькі слодычы дорыць Бяроза, усёй сваёй красою адкрыўшыся перад вачамі! Захаваная ў дрымучыя нетры лясоў і суцэльнае зялёнае буянне чаратоў, кугі і вербалозаў, яна ніколі не баіцца ні вятроў, ні бураў — таму, як чыстая слязіна радасці, свеціцца, пераліваецца кожная кропелька яе вады. Можа, толькі над Паліком калі-небудзь узарвецца прастора вятрамі, разгойдаюцца віхрастыя хвалі, і сярод той гайданіны хваль можна адразу вызначыць плынь Бярозы — глыбіня ніколі не дае ўзбунтаваць сябе так, каб яе нельга было пазнаць!
Але, безумоўна, рыбака-вандроўніка, які прывык хадзіць па зямлі, менш зацікавіць возера Палік, дзе не абыдзешся без чоўна ці баркаса, а на чоўне — што ты ўбачыш? — бадай, адну толькі плошчу вады ды няроўнае неба над ёй... Не, вандроўніку больш па сэрцы Бяроза з таямнічымі берагамі, якія на кожным кроку могуць раскрыцца, як старонкі самай цікавай, яшчэ не чытанай кнігі.
Вось і сёння — выскачыў з чаратоў, і закалацілася ад захаплення сэрца. Адзін ля аднаго тры крутыя букі, як тры сонечныя падковы, выпраменьваюць у зеляніну берагоў радасць цішыні і казачнай летуценнасці. Ці тут з вудай прытоішся, ці, забыўшыся пра яе, станеш разбіраць іерогліфы птушыных і звярыных слядоў на жоўтым пяску лукавіны, ці, прыжмурыўшы вочы, каб не так біла ў іх прамяністае зіхаценне плыні, будзеш углядацца ў прыгажосць Бярозы і ўспамінаць прысвечаныя ёй паэтамі радкі,— пачуццё здабытага шчасця не пакідае сэрца ні на хвіліну.
Аднак жа — вось цікава: што ж тады такое чуббухнула перад табою гулкім стрэлам, калі ты прадзіраўся праз чараты і гопнуўся ў нейкую яму?
Не будзем спяшацца. Пачакаем, пагледзімо, паслухаем.
Ага. Толькі, здаецца, хвіліну пасядзеў, стаіўшыся, між дзвюх алешын, стаўшы сам часцінкаю цішыні, што запанавала зноў, і вось — сюрпрыз. Пад самым абрывам берага, у плыннай засені — чорная блішчастая галава. Вочы пільныя, насцярожаныя, але і добрыя, даверлівыя. Бабёр. Ціха прабіраецца да сваёй хаткі, ад якой, спуджаны нядаўна, сігануў пад вадою аж на ўсю даўжыню бука.
Звычайна днём, пад яркім сонцам, бабры не выбіраюцца з хатак на адкрытую ваду. Свае рачныя прагулянкі яны робяць сінім адвячоркам, калі на ваду лягуць сцішаныя, прахалодныя цені. Тады іх можна ўбачыць і па адным, і парамі — спакойна аддаюцца плыні, п’юць асалоду цішыні і свежага паветра. Ноччу ім будзе многа работы: то паправіць хатку, то нарэзаць лазовых дубцоў для корму, то зрабіць новы патаемны ход, калі старыя па той ці іншай прычыне здаліся ім не надта бяспечнымі. Таму, пакуль не сцямнела, яны адпачываюць, песцяцца на адкрытай вадзе, карыстаючыся спадам спякоты.
Паколькі для свайго жыхарства бабры выбіраюць мясціны глухія, добра замаскіраваныя самой прыродай, іх жыццё рэдка калі перарываецца якой-небудзь трывогай. Як мне здаецца, яны па сваёй дабрыні і ціхамірнасці нават і не чакаюць ніадкуль ніякай для сябе крыўды. Здаралася, выйдзеш нячутна на бераг і бачыш: плывуць павольна ўніз па вадзе не то два чорныя карчы, не то нейкія незразумелыя стварэнні, праплываюць безуважна міма цябе, няма ім да твае постаці ніякай справы. Так і праплывуць, калі ты, не разабраўшыся, не ўздумаеш раптам гопнуць з абрыву да вады, неўспадзеўкі ўскалыхнуўшы ўвесь бераг. У такім выпадку бабры маланкава знікаюць пад вадой. І нярэдка перад тым як даць нырца, бабёр, кульнуўшыся ўніз галавою, гулка і гнеўна б’е па вадзе сваім шырокім цяжкім хвастом. Для папярэджання: мы, бабры, насельнікі мірныя, нікога не чапаем, але і мы не горш за іншых маем да сябе павагу.
Мусіць, таму і сёння, калі ты знячэўку грымнуўся ў яму (а то ж было не што іншае, як замаскіраваны бабровы ход), гулкае «чуб-бух» перад табою было такім папераджальным бабровым гневам: маўляў, калі табе няма, акрамя як тут, іншага праходу, дык праходзь, але глядзі, куды ступаеш, не руйнуй чужыя збудаванні...
Ну, а што ж тое «тар-р-р-р-р», тое «кі-ві-вій»?
Яны — таксама ўстрывожаны адказ ціхага, мірнага закутка на тваё нечаканае сюды ўварванне.
«Тар-р-р-р-р» — як часты, доўгі, задзёрысты перагук барабана — песня-кліч жаўны, чорнага дзятла. Звычайна гэткім спевам жаўна абуджае лясныя ўскраіны вясной, калі так хочацца паведаміць усяму свету аб радасці свайго кахання. Летам жаўна больш маўчыць, каб не выдаць месца, дзе ў гняздзечку падрастаюць яе дзеткі. Але ў хвіліны небяспекі яна часам забывае пра асцярогу і, дзіўна гэта ці не, выказвае сваю трывогу клічам улюбёнасці, спевам закаханага сэрца.
А «кі-ві-вій» — так, мусіць, папярэджвала ўсіх, хто яе разумее, пільная каня. Кружачыся высока ў небе, убачыла, як ты груба гайсаеш па чаратах, і нарэшце не вытрымала, рэзкім поклічам апавясціла наваколле: сцеражыцеся, будзьце напагатове!
Паглядзі: вось і зараз яна кружыць у вышыні. Але палёт яе выказвае бесклапотны, нават трохі ленаваты спакой: ты зліўся з прыродай, ты маўкліва цікуеш за сваім паплаўком, нікога не трывожыш, ну і што ж, сядзі, усе насельнікі гэтага кутка разумеюць — ты ж таксама маеш права мець нейкае месца на зямлі.
І перад гэтай сцішанасцю, лагоднасцю прыроды так хораша, так мройна робіцца на сэрцы. І так хочацца крыкнуць дзівачцы плотцы, што выйшла з глыбокай засені і пачынае торкаць застылага на кручку чарвяка: любая, плыві далей, не кідайся на няхітры спадман. Але яна ўсё цвяліцца, яна ўсё смялей пачынае прабаваць нажыву. Тады падымаеш вуду, адсоўваеш чарвяка ад плоткі. І ціха смяешся сам сабе, калі яна, зіркнуўшы ў твой бок, як быццам незадаволеная, трасяне галавою, перш чым вярнуцца туды, адкуль прыйшла.
*
Забіраючыся ў самыя патаемныя, глухія куткі на Бярозе, я, прызнацца, доўгі час лічыў сябе першаадкрывальнікам іх непаўторнай красы. Ды і была падстава так думаць: нешта ні разочку не выпадала сустрэць тут жывую душу — такога, як сам, няўрымслівага рыбака-вандроўніка.
Але вандроўнае шчасце тым і цікавае, што яно поўнае самых розных здарэнняў і нечаканасцей.
Аднойчы, знемагаючы ад стомы, прабіўся я праз чараты і алешнікі, вербалозы і крушыннікі, дубнякі і арэшнікі, густа аплеценыя рознакалёрнымі паясамі дзікаватага хмелю і ўзбуялых кветак, выйшаў да аднаго запаветнага бука. І ледзь не анямеў ад здзіўлення: на беразе з выглядам застылага, як манумент, летуценніка стаяў знаёмы мне чалавек, якога я раней мог уявіць сабе ў якіх хочаце абставінах, ды толькі не тут, сярод першабытнай, не для кожнага дасягальнай прыроды.
Бачыў яго ля створаных ім помнікаў: усхваляванага, з адкрытай сівой галавою, гатовага рынуцца ў бескампрамісную спрэчку за кожную рысачку створанага ім вобраза.
Чуў яго разважанні аб мастацтве, аб паэзіі, успаміны аб сустрэчах з вялікімі песнярамі, кампазітарамі, мастакамі.
Сустракаў яго на мінскіх праспектах, мадэрнага, імпазантнага, з моднай кульбачкаю ў руках, з шалікам, завязаным а ля гранд’артэ.
А каб спаткаць яго тут... Тут, дзе нават напамін аб моднай кульбе і стракатым шаліку гучаў бы, як грубая пацешка з вульгарнага анекдота... Тут, куды не проста прабіцца не тое што чараўніку лёгкай стэкі, а нават не кожнаму прывычнаму да цяжкіх паходаў чалавеку... У такое не паверыў бы ніколі, калі б не ўбачыў сваімі вачамі.
Але гэта было так. Ён быў тут. Стаяў задуманы, адухоўлены, засяроджаны, у позе чалавека, які раптам убачыў нешта такое, што яму боязна страціць, што трэба занатаваць у сэрцы як можна хутчэй і без астатку...
Пакуль ён стаяў у глыбокім задуменні, падставіўшы сівую галаву пад павевы спякотнага ветру, я вырашаў для сябе дзіўнае пытанне аб дзіўным яго з’яўленні ў гэтым, такім далёкім ад сталічнай пампезнасці, кутку. Што яго прымусіла пакінуць, хоць і часова, мяккае сядзенне свайго аўтамабіля, мастацкую майстэрню, трыбуны сходаў, тратуары праспектаў — і па малазведаных сцежках, праз гушчарную цемрадзь і дрыгвяністыя зараснікі поймы прадзірацца на глухі бераг Бярозы? Ці яму надакучыла адшараваная роўнядзь гарадскога асфальту і бясконца-нудныя, прымітыўна-маштабныя разважанні знаёмых пенсіянераў пры сустрэчах на так званай «інфаркт-штрасэ»? Ці да чорцікаў абрыдлі, кінулі ў тужлівую самотнасць затоена-мяшчанскія спрэчкі яго калег аб дзеляжы мастацкіх заказаў, аб арыгіналах і копіях, аб геніяльнасці і таленавітасці і да таго падобнае?.. Можа, і так... Але не ў гэтым, думалася мне, галоўнае. Не! А мусіць,— я глыбока быў у тым перакананы! — нават і багата надзелены творчай фантазіяй мастак не можа пражыць свой творчы век без папаўнення мастацкай фантазіі з невычэрпнай крыніцы вобразаў і эмоцый, якой з’яўляецца родная прырода.
Так я ўсхвалявана думаў і не памыліўся. Бо хутка пачуў словы, якія былі такія блізкія майму сэрцу, што ўрэзаліся ў яго назаўсёды.
— Прырода... Родная зямля... Які з рукатворных манументаў з самай дасканалай закончанасцю яго форм, з самым бліскучым увасабленнем яго замыслу, які, братачка, рукатворны манумент можа параўнацца паўнатой сваёй рэальна-мастацкай завершанасці з вечна жывымі тварэннямі, з геніяльнымі па сваёй простай і непрыдуманай разумнасці манументамі прыроды! Вунь, паглядзі на тыя вежы бору, паглядзі на падхмарную яліну, што нібы аддзялілася ад лесу, быццам захацела стаяць адна. А перад лесам — на бурныя завадзі зеляніны, на купы альхі і чаромхі, бясконцыя выбухі зараснікаў. Хіба ж, братачка, мог які-небудзь мастак скампанаваць у сваёй фантазіі што-небудзь лепей? Магчыма, нехта скажа, што ўсё тут выпадковае, што магла ж бура зламаць і гэтую яліну, і паводка з крыгамі зрэзаць гэтыя зараснікі, і знікла б карціна, і няма рацыі рабіць тут нейкія высновы. А я думаю наадварот. Ну што ж. Бываюць буры. Парушаецца ад іх хараство зямлі. Але прырода ніколі не спыняецца ў вечным сваім росце, у вечным абнаўленні і няспынным разумным сваім імкненні да жывой красы... Эх, братачка, скажу табе шчыра: калі б мог я хоць напалову пераняць ад прыроды яе майстэрства кампазіцыі, сюжэта, майстэрства ў выяўленні самай запаветнай сутнасці мастацкага замыслу... Калі б мог... Дзіўна, безумоўна... Але ў гэтай дзіўнасці ёсць для мяне нешта надзвычай важнае. Павер, братачка, ёсць!..
Такой была мая сустрэча на перадпаліковай Бярозе са скульптарам Заірам Ісакавічам Азгурам.
У першы момант, калі нешта вывела яго з задумення і ён павярнуўся ў мой бок, я, безумоўна ж, чакаў убачыць і ў яго вачах тое самае здзіўленне, якое толькі што перажыў сам. Але, надзіва, я не ўбачыў такога здзіўлення.
— Здароў, братка Кастусь,— сказаў ён шчыра і проста, моцна паціскаючы руку.— Тое, што я цябе тут пабачыў, братачка, сведчыць, што я нездарма цябе паважаў...
І мне стала сорамна ў душы. Вось яшчэ табе, чалавеку, адна нечаканасць і яшчэ адна моцная павука. Не думай пра людзей просталінейна! Не вылучай сярод людзей сваю персону! Гэты вялікі мастак адразу ўбачыў у табе тое, што бачыў у самім сабе. Дык, значыць, ён лепей, чым ты, ведае, і чым жыве душа чалавека, і што яно такое — вось гэтая бязмежна чароўная краса роднай зямлі...
Пасля той сустрэчы не адзін раз мы бывалі з Азгурам на берагах Бярозы. Часам, выбраўшы вольны дзянёк, кіраваліся туды разам. Часам спатканні былі нечаканыя. Аднак і нечаканыя ніколі не былі выпадковымі, бо абодвух вабіла туды адно і тое ж. З аднолькава нязменнай прыцягальнай сілай клікалі прыгажосць і паэзія першароднай асновы ўсяго і ўсякага хараства на зямлі.
Блізкае знаёмства з любым чалавекам заўсёды ўносіць у душу што-небудзь новае, адметнае, хай хоць крупінку, але такога, чаго не было ў ёй раней. А знаёмства з Заірам Азгурам — з’ява і зусім асаблівая. Ніколі раней не сустракаўся я з такой цэласнасцю мастацкай натуры, з такой арганічнай гармоніяй вобразнага мыслення і тым імкненнем да ўласнага ўдасканальвання, якое Чэхаў выказаў у словах: «У чалавеку ўсё павінна быць прыгожае». Звычайна. Натуральна. Без позы. Без выхвалення. Проста — прыгожае: такое, як усё жывое на свеце — і шчодрая на хараство прырода, і мудрыя імкненні людзей, і створанае іх рукамі багацце зямлі. Прыгажосць формы. Прыгажосць зместу. Прыгажосць іх суадпаведнасці адно аднаму — натуральная, існая прыгажосць жыцця.
Праз колькі часу,— здаецца, праз дзень пасля адкрыцця ў Мінску помніка Янку Купалу,— я сустрэў Азгура ў скверы, ля доміка вялікага песняра. Была яшчэ ранняя раніца, ды па ўсім бачылася — Азгур паспеў ужо тут нахадзіцца. Твар яго выглядаў стомленым, заклапочаным. Ну, заклапочанасць яго мне была зразумела: учора зляцела пакрывала з манумента Купалу, тварэння Анікейчыка, а праз некалькі месяцаў тое ж адбудзецца на адной з найлюдных мясцін Мінска — на плошчы Якуба Коласа. Там устане постаць другога магутнага народнага сына, і дасць жыццё яго манументу няўрымслівы азгураўскі талент. Праз некалькі месяцаў гэта адбудзецца, а хвалюецца Азгур ужо сягоння — творца заўсёды павінен хвалявацца,— на тое ён і творца.
Калі мы падышлі да помніка Купалу, я выказаў меркаванне: а ці нельга было б трошкі вышэй падняць купалаўскі манумент — ліпы ж, якія і сёння ўжо шумяць высока па-над ім, стануць яшчэ вышэйшыя,— як тады сярод іх будзе выглядаць помнік, ці не страціць ён у сваёй велічы?
— Не, братачка, не. Купала тым і вялікі, што ён заўсёды быў у гушчыні народу. Ён не прагнуў высокіх п’едэсталаў. Ён хацеў быць роўным з тымі, дзеля каго жыла яго песня... Ён і павінен застацца такім — кожны чалавек і праз многа вякоў павінен мець магчымасць падысці да яго і, як роўны з роўным, з ім пагаварыць...
То было ў чэрвені. А ў лістападзе на плошчу Якуба Коласа прыйшло мноства мінчан. Адкрыўся створаны Азгурам помнік — і ўсе ўбачылі Якуба Коласа ў жывой позе задумнага лерніка, летапісца, мысліцеля, песняра. Побач застылі ў бронзе незабыўныя коласаўскія героі. На ўсёй вялізнай плошчы вакол іх — маладыя дубы і бярозкі, хоць і скінулі лісце пад асенняй сцюжай, ды як быццам гаварылі сэрцам мінчан: мінецца зіма, і мы зазелянеем, а потым вырасцем, станем ціхай дубровай, і яшчэ цяплейшыя будуць вашы сустрэчы з любімым песняром... І мне ўявіўся той будучы малюнак, і я зразумеў, што бачылася Азгуру, калі ён тварыў і гэты помнік, і навакольную плошчу: ён бачыў Коласа на беразе Нёмана ці на свіслацкім грудку ля Балачанкі — як прыйшоў да іх пясняр і спыніўся падумаць,— падумаць над шляхамі жыцця на ўлонні такой дарагой яму прыроды, у акружэнні дарагіх яму людзей.
Скончылася ўрачыстасць, і мы паціху пайшлі з Азгурам вакол люднай коласаўскай плошчы.
Маўчалі.
Азгур быў занадта стомлены для таго, каб цяпер пра нешта з ім пагаварыць.
— А ведаеш, братачка...— раптам пачаў ён узрушана.— Ведаеш...
Я здагадаўся: пасля столькіх дзён напружанага хвалявання яму хацелася перанесціся размоваю да мілых тых вобразаў, што заўсёды прыносяць у сэрца шчаслівы спакой.
— Ведаю,— адказаў я, смеючыся.— Сом?
Азгур таксама рассмяяўся.
— Сом? А што ты думаеш? А можа, будзе і сом...
У гэтага вялікага чалавека ёсць маленькая слабасць: ён нярэдка любіць прыпісаць сабе надзвычайныя рыбацкія ўдачы.
Вось так было і гэтым летам. Сустракаемся адзін раз на вуліцы. Здалёк крычыць:
— А ведаеш, братачка? Уяві сабе, я злавіў сома. На блешню. У тых, братачка, мясцінах.
— І шанцуе ж вам, Заір Ісакавіч. І вялікі?
— Тры кілаграмы.
Праз некалькі дзён чую:
— Кастусь, братачка, пачакай.
Рукаемся.
— А ведаеш, братачка. Уяві сабе, я ж злавіў сома. Восем кілаграмаў.
Яшчэ праз колькі часу сустракаемся на адных запросінах.
— А ведаеш, братачка,— паведамляе Азгур яшчэ з парога.— Уяві сабе. Я ж злавіў сома.
— Вялікі?
— Дванаццаць кілаграмаў!
— Дык што ж гэта робіцца, Заір Ісакавіч! Ловіце самоў, адзін за аднаго большых, а мяне забываеце. Гэта ж у вас ужо трэці сом!
— Трэці? Які трэці? — разгублена пытае Азгур.— Я ж злавіў, братачка, толькі аднаго сома...
І раптам ён усё прыгадвае, і мы весела смяёмся, інтрыгуючы і здзіўляючы астатніх гасцей. Але Азгуру ўсё ж крыху ніякавата перада мною, і ён нібыта перапрашае:
— А давай жа, братачка, як-небудзь збяромся. Даўнавата там не былі. Давай, а?
Ну безумоўна, безумоўна! Даўнавата не былі!
*
Як і ў кожнага вандроўніка-шукальніка, у сэрцы рыбака-аматара заўсёды жыве неўтаймоўная прага адкрыццяў, пошукаў новых, цікавых мясцін.
Вось таму і мяне з часам пацягнула з вярхоўяў Бярозы ўсё далей па яе цячэнні — да новых і новых даляглядаў і сцяжынак, да новых незнаёмых закуткаў на прывабных бярозаўскіх берагах.
Пасля Паліка характар Бярозы значна мяняецца. Хоць яна па-ранейшаму на працягу многіх кіламетраў усё яшчэ плыніць свае воды па забалочаных або мокрых нізінах, аднак тут ужо няма тых амаль першабытных нетраў, якія вартуюць Бярозу вышэй Паліка. Левы бераг па яе цячэнні пакрысе робіцца вышэйшы, часам з’яўляюцца нават узгорыстыя стромы, дзе адна за адною выбягаюць да Бярозы то меншыя, то большыя вёскі. А потым і сам горад Барысаў.
Правы, ніжэйшы бераг таксама абжыты: на ім, мусіць, па волі чалавека мала засталося прытоеных глухіх куткоў, лугі наўсцяж шырокія, адкрытыя, прасторныя. Толькі з вясны бывае ціха на гэтых лугах — да часу, калі распачынаецца пара касьбы. Потым жа, пакуль не ўстануць на іх, закрываючы сабой далягляды, густыя, частыя рады высокіх стагоў, лугі жывуць увесь час рупатлівым, гаманкім жыццём.
На гэтым працягу Бярозы то да яе, то ўсцяж яе берагоў бягуць дзесяткі ўсялякіх дарог і сярод іх шаша Барысаў — Бягомль, якая перасякае раку. Людныя і машынныя сёння гэтыя дарогі. Тэхніка калгасная, тэхніка транзітная, лімузіны, матацыклы прыватныя. Зааўтамабілела наша старонка. Лёгка і проста сёння рыбаку-вандроўніку трапіць у любы патрэбны раён. Душа радуецца! Але...
Але, прабачай мне, Бяроза, нешта не захацелася доўга хадзіць па берагах, якія не-не дый скалыхнуцца ад імклівага і грукатнага руху машын. А з гэтым — і яшчэ адно насланнё: трасковыя маторкі. Здзіўляюся я часам: што за маторачныя людзі жывуць у Барысаве і ў блізкіх да яго вёсках. Напэўна, калі не ў кожнага, дык у любога другога — маторка. І снуюць, снуюць усё туды-сюды і ляцяць стрымгалоў як апантаныя, куды і чаго — невядома. Баразнуюць, барануюць раку, не даюць спакою нічому ў ёй жывому.
Не. Прайшоў я раз-другі ў напрамку ад Паліка да Барысава і, як кажуць, зматаў свае вуды... Ішоў і думаў накшталт якога-небудзь акына: вось і адкажы сабе, дзе яно, шчасце,— і машын многа на дарогах — шчасце, і цішыня на затоеных рачных поймах — шчасце, і быць адзін на адзін з чарацінай і сіняй хваляй — шчасце, і ўсюды, заўсёды бачыць людзей — шчасце...
З такім не то роздумам, не то спевам спыніўся я ля вёскі Весялова. Тут якраз пералятае цераз Бярозу наноў збудаваны пасля вайны высокі мост. І на ім у той дзень насцілалі для пешаходаў новыя, са смалістых шалёвак тратуары. Мост гэты падчас вайны ўзрывалі, палілі партызаны, каб не пусціць варожыя падмацаванні для наступу на раёны партызанскіх брыгад. Узрывалі, палілі — балела душа... А затое сёння — як весела перагукваюцца сякеры ў руках майстроў, былых партызан. Ідзіце, людзі, па шырокім мосце, ступайце смела, дыхайце паветрам волі!
Парукаліся, пакурылі, пагаварылі. І падумалася з дакорам самому сабе: не, недарэмна прайшоў я і па гэтых берагах! Бо хіба ж не шчасце — пабачыцца, пагутарыць з героямі, паціснуць іх рукі моцныя,— рукі, якім і агонь справядлівы, і зброя мсціўцаў былі падуладныя і якія, хоць і агрубелі ў баях вайны, не развучыліся штодня ствараць і малую, і вялікую красу на сваёй зямлі.
Ніжэй Весялова, калі ісці па левым беразе Бярозы, прымасцілася над яе поймаю вёска Студзёнка. Спачатку, калі ішоў тут, залюбаваўся шырокім прасцягам лугоў — якія яны маляўнічыя, прывольныя, як велічна выглядае за імі цёмнае крыло лесу на даляглядзе! Але нешта ўсё кружылася ў памяці: дзе ж раней яшчэ чуў гэтую назву — Студзёнка? Дзе?
Вось бывае навала! — прычапілася пытанне, як быццам з ім вырашаецца лёс усяго жыцця: дзе, дзе, дзе?
Спыніўся ля ціхага вотматца, закінуў вуду, а ў галаве — Студзёнка, Студзёнка, Студзёнка.
Нешта кранула паплавок, павяло ўсцяж берага, пакінула. Зноў кранула. Зноў кінула. Быццам і там, у глыбіні, ці якая-небудзь ляскуха, ці падуста таксама вырашаюць для сябе неадчэпнае нейкае пытанне.
Так глядзеў, глядзеў я на паплавок і — раптам — гоп! — успомніў, зматаў вуду, скіраваўся на луг да пастуха.
— Дзядзечка, гэта не тая Студзёнка, дзе Напалеона білі?
— Тая, тая! — узрадаваўся дзядзька.— Вунь, глядзі, дзе лес прыбягае да вады. Там француз і гінуў, там яго і пабілі. Там і шапка Напалеонава недзе ляжыць у Бярозе. Згубіў, нябога, калі ўцякаў.
— А знайшлі шапку?
— Не знайшлі. Цяжкая, кажуць, ад крыві ды ад поту была шапка, як скінулася ў вір, то, мусіць, яе адразу пяском і замыла...
Ну, шапкі Напалеонавай я шукаць не стаў. А знайшоў помнік рускай славе на ўскраі вёскі. Пакланіўся нізка яго простай задумнасці, яго простай велічы. Падзівіўся: як усё на гэтай зямлі сугучнае адно аднаму — і рака, і лес, і луг, і гэты помнік, і людзі, што жывуць, якія яны ўсе простыя, нетаропкія, някідкія, спакойныя. А сілы, а нязрушнасці ў гэтай простай спакойнасці — на любое выпрабаванне, на любы век хопіць!
Наогул, сярод усіх нашых беларускіх рэк — Бяроза рака асаблівая. Ні на адной нашай рацэ не адбывалася столькі жорсткіх баёў супраць чужынцаў-заваёўнікаў, як на Бярозе. Шведы, французы, пілсудчыкі, фашысты. Якой толькі навалачы не лезла на наш край, імкнучыся і яго запаланіць, і праз яго абшары прарвацца да панавання над усёй Расіяй. І заўсёды на шляху захопнікаў, як суровая ваяўніца, уставала рака Бяроза. Гінула ўсё жывое на яе берагах, але і ворагі знаходзілі тут сабе магілу. А Бяроза зноў ажывала, адраджалася пад родным сонцам і зноў сваёй прыгажосцю чаравала ўлюбёныя ў яе сэрцы. Як вось і сёння — цячэ спакойная, лагодная, прывольная. І, нібы знакі неадольнай яе адвечнасці, адбіваюцца ў яе водах помнікі народнага гераізму і мужнасці амаль на кожным кроку — і ў любой вёсцы і горадзе, і на любым дарожным скрыжаванні. Чырвоныя слупкі над брацкімі магіламі, абеліскі, пачарнелыя ў дыме вайны, абвеяныя вятрамі часу рэліквіі баявых паходаў на пастаментах... Спыніся, вандроўнік, на кожнай такой мясціне, бо гэта ж, таксама як і высокія дубы над ціхай заваддзю, як і зыркае вока плоткі ля чараціны, як і твая бяссонная ноч пад зорамі Млечнага Шляху,— усё гэта — Бяроза, Бяроза...
*
Няхай, аднак, не падумаюць рыбакі-аматары, што на ўчастку Палік — Барысаў зусім ужо і няма прыдатных для нашага рыбацкага занятку мясцінак. Яны ёсць. Вядома ж, нават і ў шумным, задымленым горадзе ў самай забруджанай рачулцы часам гарадскія рыбакі-бедакі наўздзіў усім вывуджваюць сапраўдную рыбіну... А тут жа ўсё-такі Бяроза! Хоць і шумна тут, хоць і тлумна, а вялікая рака застаецца ракою вялікай, пакуль цэлыя яе глыбіні — жыве ў іх і рыба.
Так што, патрапіўшы ў гэтыя мясціны, не губляйцеся, пачуўшы, як гудуць над Бярозай масты і дарогі, як скаланаюцца вакол вас берагі і беражочкі,— ідзіце, шукайце з чарнільнай глыбінёю тарфяністы бук, атуленую чаратамі старыцу — і чакайце сваёй удачы...
Што ж да мяне — дык я падышоў аднойчы ў Барысаве да прыстані і, пабачыўшы, як вясёлы дзяцюк адвязвае ад прычала маленькі буксірок, нечакана для самога сябе спытаў, куды буксірок паедзе.
— А вам навошта? — запытаўся ў мяне юнак.— Так сабе ці па справе?
Я паказаў свой чахол з вудамі.
— Рыбу ловіце? А-а... Гэй, Іван,— паклікаў юнак матарыста. — Возьмем дзядзьку?
Іван падумаў.
— Толькі ўлічыце,— сказаў Іван нарэшце,— ідзём ажно за Беразіно. Нідзе раней спыняцца не будзем.
Улічыце! Яшчэ папярэджвае! Не ведаў ён, колькі ўжо часу я марыў патрапіць за тое Беразіно. А каб вось так, па рацэ,— дык гэта ж і зусім нібы сон цудоўны!
Буксірок раўнуў, як ракета, узбурліў, уздымаючы каламуць, неглыбокую ваду каля берага і выскачыў на сярэдзіну ракі.
Паехалі.
— Сядайце от сюды,— сказаў юнак, з якім я так шчасліва ўздумаў загаварыць на прыстані, і паказаў на выслізганую нагамі прыступку перад рулявой кабінай.— Тут чысцей. А то бачыце, што ў нас робіцца...
Палуба на буксірку выглядала сапраўды не надта каб самавіта — уся была зацярушаная пяском, жвірам, дробнымі асколкамі крамянёў.
— Возім гравій на будоўлі. От цяпер прывезлі сюды... А чаму не вымелі палубу? Дык жа зноў будзе тое ж самае. Зноў пясок, зноў гравій. Падчэпім новую барку — і на Бабруйск. А чаму ідзём паражнём? Дык жа ў Барысаве барку разгрузіць не паспелі...— Так сам у сябе пытаўся юнак і сам сабе, смеючыся вачамі, адказваў.— Ох-ха-ха! Ну і марудныя ж бываюць людзі! Пакуль разварушацца... Смяхоцце!
Я сеў на прыступку, дзе паказаў юнак, і стаў углядацца ў наваколле.
Юнак пайшоў, ды вярнуўся.
— Калі захочаце вылезці раней, то скажыце. Гукніце — Юзік-Гузік! Я падбягу. Не зважайце, што Іван там гаварыў. Ён спыніцца, ён добры.
Юзік-Гузік зноў пайшоў, але нешта зноў успомніў.
— А чаму завуся Юзік-Гузік? Дык жа прозвішча ў мяне такое: Гузік. А імя — Юзік. От і клічуць: Юзік-Гузік. Каго толькі па імені, а мяне дык з прозвішчам. А чым дрэнна? Анічым... Яшчэ і лепей адразу ўсё... Дык гукайце, калі што...
І цяпер ужо ён па-сапраўднаму рушыў у канец буксірка, заняўся там нейкай работай.
Пайшоў мілы Юзік-Гузік, а буксірок бег усё хутчэй і хутчэй; ад’ехалі, можа, якога паўдзесятка кіламетраў ад Барысава, скончыліся малюнкі гарадской «абжытасці» ў выглядзе бязладна нагрувашчанага бярвення па берагах ракі, нейкіх загародак з калючага дроту, струхлелых чаўноў, і пайшлі мясціны невыказна чароўнай прыроднай чысціні.
Прыгожая Бяроза ў сваім верхнім цячэнні, вышэй Паліка, але тут,— тут нават дых захапіла, калі адкрыліся шырокія, разложыстыя поймы з высокімі вартавымі барамі над імі, з сінім небам, з вясёлым сонцам, з хмызняковымі абрывістымі берагамі, з прасторам, з прыволлем, з водарам лугоў.
Калі ў сваім вярхоўі Бяроза выглядае ракою больш імшарна-балотнай, крыху, праўда, выбягаючы на ўзгорак ад Паліка да Барысава, дык тут яна ўжо — рака сапраўднага ўзвышша. Ну якраз як мой Сож — і правы бераг часта такі ж стромы, з сыпкімі кручамі і прамяністымі сасновымі хмызнякамі на іх; і мелавыя перакаты пачалі трапляцца; і левы бераг — з пясчанымі пляжнымі косамі, чабаровымі грывамі, з гонкай лазою, з ажыннікам да самай вады.
Часам на правым беразе, то над ракою, то воддалі ад яе, узнікалі асобныя хаты (пасты бакеншчыкаў) ці вялікія вёскі. І дарога (было відно, як ідуць машыны) нярэдка таксама набліжалася амаль да самай Бярозы. Але што цікава: Бяроза не выглядала тут зашумленай і затлумленай — наадварот, узнікала ўражанне, што яе прыгажосць яшчэ больш пахарашэла, нават палагоднела, здаецца, больш стала ў яе волі: куды ні глянеш— прасцяг, і прасцяг, і прасцяг. Ды і чым далей, тым усё паўнаводнейшая была Бяроза — захапляла шырыня яе плёсаў, бяздонная сінь глыбіні. Можна было б падзівіцца, як хутка рака набірае сілу. Але ў гэтым, між іншым, не было нічога дзіўнага: колькі таго часу, як мы адчалілі ад Барысава, а ўжо аж тры досыць поўныя рэчкі ўліліся на нашых вачах у Бярозу — Сха, Пліса, Бобр. А маленькія раўчукі? А крынічкі? Крынічак тут было поўна, як і на маім Сажы. Нават з буксірка ўсе да аднае яны заўважаліся — дзе толькі засвеціцца нібыта ўспацелы глініста-мелавы беражок, дык так і ведай: там, не сціхаючы, пульсуюць на паверхні сцюдзёныя струменістыя жылкі.
Захапленню майму не было канца, і ўжо не адзін раз хацелася паклікаць Юзіка-Гузіка, каб высадзіцца на бераг. Ды ўсё стрымліваўся: не, трэба пачакаць, а можа ж, далей будзе яшчэ прыгажэй. Неўтаймоўная душа вандроўніка — як стала прывыкае яна да хараства! — усё ёй мала, усё ёй мала, столькі красы навокал, а яна прагне нечага новага, нечага большага.
Нарэшце з правага боку паказалася і яшчэ адна рэчка, што, вырваўшыся з густых хмызнякоў, кацілася ў рэчышча Бярозы. Спачатку яна ўбачылася то меншымі, то большымі сонечнымі зайчыкамі, якія выбліснулі між трыснягамі. А потым — перад самым носам буксірка — раптам засвяцілася, як шырокае чароўнае люстэрка, утвараючы разам з Бярозай глыбінную завадзь нястрымнага сонечнага святла. І было ў ёй такое ўсё яснае і светлае, такое ўсё дрыготка-таямнічае, і столькі было тут прывабнага для сэрца рыбака, што я не мог нарэшце стрымацца. «Юзік!» — гукнуў.
Юзік як быццам стаяў побач, назіраючы за мной.
— Юзік-Гузік! — адказаў ён.— А чаму я вас адразу пачуў? Дык жа я ведаў, што вы мяне тут паклічаце. А чаму якраз тут? Дык жа я сам люблю такое.— Што ён меў на ўвазе пад гэтым «такое» — Юзік-Гузік не растлумачыў, гаварыў далей:— А толькі раю я вам праехаць яшчэ трошкі. От пакажу вам бераг, дык гэта бераг. Душа запяе! А чаму не раю тут спыніцца? Дык жа гэта Уша. А ці ж вы не чулі ніколі пра гэтае месца?
Пра Ушу я чуў, а пра гэтае месца — не. Я запытальна зірнуў на Юзіка.
— Баюць людзі... А чаму баюць? Дык жа гэтага я не ведаю. А чаму не ведаю? Дык жа адкуль мне ўсё ведаць... Баюць людзі... А вы чыталі Купалаву «Бандароўну»? — Гэта, між іншым, было першае Юзікава пытанне не да самога сябе, а да мяне. Але, не чакаючы, пакуль я што-небудзь скажу, ён ізноў адказаў сабе сам:— Чыталі! Ну вядома ж, чыталі. Не можа быць, каб не чыталі!..— І Юзік усхвалявана, перамагаючы шум матора і плёскат хваляў, прадэкламаваў:
Тут як стрэліў пан Патоцкі
У лева яе вуха,—
Стала наша Бандароўна
І нема, і глуха.
Палілася кроў чырвона,
Сэрца абамлела,
Павалілась на зямельку,
Як бярозка бела.
Як панеслі Бандароўну
На вечна хаванне,—
Заігралі ўсе музыкі
Сумнае ігранне.
Як спушчалі Бандароўну
На той свет вялікі,
То яшчэ сумней зайгралі
Па-над ёй музыкі.
Юзік-Гузік аж наструніўся, аж пабялеў — відаць было, ён вельмі шчыра перажываў колішнюю трагедыю Бандароўны. Я не заўважаў яму, што ён дэкламуе асобныя радкі не так, як яны напісаны ў Купалы,— што з таго, што не так, калі жаль па дзяўчыне так хвалюе юнакова сэрца. Маўчаў я і далей, пасля таго як Юзік скончыў чытаць верш. Чакаў, каб ён абясціўся сам, бо адчуваў, што ён жа не сказаў яшчэ ўсяго, што ведае.
І праўда, пасля кароткай паўзы Юзік-Гузік, зноў задаючы сам сабе пытанні, загаварыў:
— Дык вось, баюць людзі... А хто скажа, што яно не так?.. Ніхто не скажа. Ды і тое — калі ж баюць людзі, дык чаму ж не верыць? Баюць людзі, што вось над Ушою гэтай і была магілка Бандароўны. Была магілка, а дзе яна? А няма цяпер магілкі. А чаму няма? Дык жа ведаеце — вайна была якая. Прыйшлі, кажуць, сюды фашысты, а з імі быў і ўнук ці нават праўнук пана таго Патоцкага. І што яму, кату, захацелася, га? Захацелася, як і родзічу яго струхлеламу, узяць сілком красу дзявочую. От падлюга, от падлюга! Га? Хіба ж не так? Ды толькі не тыя часы, не! Не далася дзяўчына. Кінулася ў лес партызанскі. А там жа хлопцы хвацкія былі, ого! А як жа іначай? Наляцелі хлопцы на ворагаў, і каюк таму ўнуку Патоцкаму...
Ну, а што далей? — запытаўся ў сябе Юзік.— А далей — ці паверыце, што надумалі прыблуды? Раскапалі магілку Бандароўны і закапалі ў ёй сваіх вылюдкаў, забітых з Патоцкім разам. Во што прыдумалі! Ох і гаравалі людзі, плакалі па Бандароўне. Як па жывой плакалі. А як жа іначай?.. А як жа іначай?.. Не магло быць іначай! І запалалі аднойчы ўночы крыжы бярозавыя белыя, што фашысты на зямлі той спакутаванай паставілі. І зраўнялі рукі людскія зямельку тую гаротную, ачысцілі ад духу паганага, засадзілі лесам маладзенькім... Бачылі — там зараз крыло сасновае ўзвышаецца? То гэта ж над зямелькаю тою... Добрае там месца, ды толькі нешта сэрца сціскаецца... Жудкавата неяк... Я не застаўся б там нанач...
На гэтай журботнай ноце Юзік скончыў сваё апавяданне. Сціх. Сядзеў моўчкі, сумны. Я таксама не мог загаварыць, уражаны Юзікавым паданнем. Які, падумалася, дзівосны лёс у геніяльных твораў песняроў! Дзе той Канеў, дзе тое Берастэчка, дзе была тая Бандароўна?... А людзі, зачараваныя песняй Купалы, узялі яе кожны ў сваё сэрца, і кожнае новае пакаленне дае ёй новую бытнасць, сваё новае душэўнае асвятленне. Вось так і Юзік, і людзі, ад каго ён чуў сумны сказ пра Бандароўну.
Ніхто не ведае, дзе пачаўся гэты сказ, ці было ўсё так ці інакш, але галоўнае — жыве і ніколі не згасне полымя і песні Купалавай, і веры чалавека ў сваю непадкупную, неадольную волю...
Параходзік, як паслухмяны цягавіты конік, мерна тупацеў і тупацеў між маляўнічымі рачнымі берагамі. Адбягалі ад яго паварот за паваротам, а мне ўсё бачылася прамяністая завадзь пры сустрэчы Ушы з Бярозай, сасновая сіняя грыва і высокае неба над імі... Між іншым, якая слаўная звычка адвеку жыве ў нашым краі! — самае прыгожае месца аддаваць самаму прыгожаму ўспаміну. Згадалася так званая Асілкава крыніца на маім Сажы... Даўно-даўно было — жыў калісьці смелы асілак на той нашай зямлі. Нікога з бедных ды гаротных не даваў скрыўдзіць перад панамі. Як бацька родны ўсім паднявольным быў. І зненавідзелі яго паны, сабралі сваю сілу, усіх цівуноў, ды прыганятых, ды падпанкаў лютых, падцікавалі аднойчы асілка, калі ён, змораны за дзень, карчуючы ляда, заснуў на Сажовым беразе. Напалі на соннага, абкружылі, наваліліся страшнай навалай на аднаго-адзінокага. А была ў таго асілка таямніца: як было яму цяжка, тады тры разы гукаў ён сваю маці. І, дзе б ні быў далёка, яна яго чула і пасылала яму сваё блаславенне, і заўсёды з тым блаславеннем прыходзіла да асілка перамога. Вось і тут — крыкнуў асілак раз: «Маці мая, мамачка!» Ды не прыйшло ад маці адказу. Крыкнуў другі — і зноў не пачула яго маці. І трэці раз крыкнуў — і трэці не пачула. А то ж ворагі, панскія паслугачы, перш чым напасці на асілка, аглушылі, кінулі ў склеп глыбокі яго маці.
Мужна біўся асілак з панскім насланнём. Хоць і наваліліся знянацку, але доўга не паддаваўся асілак. Ды ўсё ж адолелі яго ворагі. Знявечанага, пасечанага шаблямі ды секачамі, кінулі ў навальнічны роў. А тады і маці са склепа выпусцілі — ідзі палюбуйся на свайго асілка.
Прыбегла маці, убачыла, што зрабілі каты з яе любым сынам, ад гора і роспачы ўдарылася галавою аб зямлю, абліла сынава цела чыстымі, гарачымі слязамі. І стала дзіва: там, дзе ляжаў забіты асілак, — узняўся дуб малады, там, дзе ліліся матчыны слёзы,— забіла крынічка з-пад дуба, а сама маці — зязюляй стала.
Пацякла вада з крыніцы па рове да Сажа, і ажыў роў безжыццёвы: зазелянелі яго схілы, а паабапал паўсталі бярозкі белыя, светлыя — такія светлыя, што, няйначай, як кажуць людзі, то думы маці аб шчасці сыннім і мары асілка аб волі чалавечай.
І назвалі людзі тую крыніцу Асілкавай крынічкай. І пратарылі да яе і ля яе ў свет дарогу. І не было чалавека, хто б не папіў вады з тае крыніцы. І кожны раз — хто ні схіліцца над крыніцай, чуе: кукуе над тым дубам, над тымі бярозамі светлымі галасістая, звонкая зязюля. Кожнаму добраму чалавеку кукуе зязюля сто год жыцця, не меней; сто год жыцця, не меней — кожнаму шчыраму чалавеку...
У маленстве і я піў ваду з тае крыніцы... Калі быў пастушком, калі памагаў бацьку і маці ў полі — як бы далёка ні былі ад тае крыніцы, усё роўна пасылалі туды з біклажкай па ваду... Жывая тая Асілкава крыніца і сёння, толькі рэдка, на жаль, даводзіцца там бываць, можа, таму і сіл усё менее... Сёння выліваецца крыніца з-пад каранёў высачэзнага магутнага дуба, такога ж векавечнага, як і выбітая, урэзаная ў сухадол дарога, над якой ён стаіць. Ніколі не маўчаць чыстыя, слёзныя крынічныя струмені. Пра нешта ўсё гавораць, бегучы па зялёнай мураве ці па жвіры да Сажа. Пра што гавораць тыя крынічныя струмені? Ніколі ніхто не мог сказаць пра гэта пэўна. А толькі ўсе даўно добра ведаюць, як лёгка, як радасна робіцца на сэрцы, калі схілішся да тае крыніцы. Ці стома ў чалавека, ці скруха, ці нават след гора застаўся, а вып’е чалавек яе гаючай вады, пачуе голас зязюлі несціханай — і засвеціцца душа чыстымі промнямі радасці, як свецяцца белыя, светлыя бярозы паўз крынічны яр.
— Ку-ку! Ку-ку! — абудзіла мой успамін сапраўдная, не з падання, а з надбярозаўскага дубовага гаёчка, з гучным голасам зязюля.
— Ку-ку, ку-ку! — быццам у звон біла, і звон той рэхам пералятаў цераз Бярозу.
— Чуеце? Вось дзіва! Зязюля! Яшчэ кукуе! І жыта ўжо, здаецца, адкрасавала, а яна яшчэ не папярхнулася каласком! — узбуджана загаварыў Юзік-Гузік.— Эх, зязюля, зязюля. І чаму так люблю, як яна кувае! А? Ды толькі хіба ж я адзін? Не, дзе там я адзін! Па-мойму, як закувае зязюля — дык гэта ж бы голас мары нечай...
— Вы, далібог, паэт! — сказаў я Юзіку-Гузіку.— Вам, няйначай, трэба быць паэтам, Юзік!
— Паэтам? Як Купала? Ого, ці ж такую трэба мець навуку! Не. Я мараком хачу стаць. У мараходку пайду. Вось палётаю трохі па Бярозе — і ў мараходку. А? Што скажаце? Хіба ж гэта горш? Але гляньце, гляньце на той вунь бераг! — усклікнуў ён.— Любата якая, а?! Вось дзе раю вам спыніцца! Эх і бераг жа, бераг! Аж дух займае!
Юзік-Гузік падскочыў з прыступак, дзе быў прысеў каля мяне, і, здавалася, каб былі ў яго крылы, так і кінуўся б наперад, куды паказваў рукою. Я таксама падняўся. Зірнуў, і праўда: нездарма так заходзіцца Юзікава сэрца! Высокі, з сінімі шпілямі бор, а ўпрытык да яго — рослы дубовы гай узвышаецца справа, а ўнізе пад імі — праменіцца, свеціцца, аж забівае вочы пругкае срэбра Бярозы. Злева ад ракі — луг, ды такі бліскотны, што і зразумець спачатку немагчыма — што ж гэта? А то ж азярынкі паміж грудкамі: грудок — азярынка, грудок — азярынка, і так незлічона — як вочы зіхотныя; адбіваецца ў іх сонца, адбіваецца неба, адбіваюцца белыя аблачынкі — куды ім падзець столькі яснасці, столькі весялосці?
— Дзякуй табе, дзякуй, дружа Юзік,— сказаў я добраму свайму зычліўцу.— Папрасі, братка, Івана, каб ён спыніў на хвіліну машыну. Тут застануся...
— Заставайцеся, заставайцеся!..— Мусіць, дужа любіў Юзік гэтую мясціну, бо ўзрушанасць яго не праходзіла.— Хіба ж убачыце дзе-небудзь прыгажэйшае, а? Іван, Іван, прытыкайся, прытыкайся! — Юзік замахаў рукою да Івана, і той зараз жа павярнуў руль, быццам і не папярэджваў, што спыніцца толькі пасля Беразіно.
Параходзік паслухмяна прыцёрся да абрывістага берага. Юзік-Гузік спіхнуў з борта ў зялёны дзірван з незабудкамі канец пачарнелай дошкі — можна сыходзіць. Я з удзячнасцю паціснуў рукі сваім выпадковым, але такім шчырым, такім добрым сябрам.
— Бывайце. Шчасліва вам! — праводзіў мяне Юзік-Гузік.— А дарога да Беразіно ведаеце дзе? Пойдзеце напрасткі цераз бераг — і дарога. На любой машыне дакоціце куды трэба,— гаварыў Юзік, пакуль я сыходзіў.— І нас не забывайце! Не забудзеце, а, дзядзька?
— Не забуду! Не забуду! — крыкнуў я ўслед працавітаму параходзіку.— Хіба ж можна забыць, а? Хіба ж можна забыць? Не! Не! Такое не забываецца, а? Не забываецца, не забываецца!
*
Пакуль я ўскінуў на плечы свой рукзак ды ішоў, выглядаючы, дзе б лепей прымасціцца тут з вудамі, параходзік паспеў схавацца за густымі купамі зеляніны бліжэйшага павароту. Вада супакоілася, і рака ў яркіх, але прыціхлых промнях сонца, якое пайшло ўжо на захад, чыталася, як добра знаёмая, не раз прачытаная кніга. Спрактыкаванаму воку адразу бачылася, якімі хвалюючымі нечаканасцямі можа кожную хвіліну парадаваць рыбака гэтая бярозаўская мясціна. Пругкая, павольная плынь рачнога стрыжня ад падрэзанага супрацьлеглага берага скіроўвалася пад самы жвір пясчанай баравой стромы, дзе я знаходзіўся. Адсюль імкліва заварочвала пад чорны цяністы бераг дубовага гаю, падмывала, гайдаючыся, аголеныя карані, а тады выпроствалася, імкнула пасярэдзіне, разліваючы справа і злева ад сябе глыбакаводныя шырокія плёсы. Та-а-к, тут, дзе ні спынішся, чакай усякага — і лешч можа падысці такі, што ахнеш, і язь, і галавень, і нават судак асцярожны. Толькі не губляй дарэмна часу, падкінь пару жменяў распаранай пшаніцы ці гароху, не палянуйся — пакапайся пад тым вунь пясчаным, навіслым над вадою дзёрнам, здабудзь танклявых верацёнак хаця б з паўдзесятка і чакай запаветнай хвіліны на мяжы дня і ночы — на самым-самым захадзе сонца...
Аднак сёння вуды мае засталіся, як былі, у чахле.
Душа поўнілася пачуццём шчасця ад спаткання з цікавымі людзьмі, ад пачутага і пабачанага, і, магчыма, таму зусім не вабіла распачынаць рыбацкую гульню хай сабе з нават самай хітраю рыбай.
Не шукаючы сцяжынкі, проста па сыпучым, з дробнымі крамянямі пяску я ўзадраўся на край стромкай надрэчнай кручы. І апынуўся пад шатамі высознага меднастволага бору, у які, як чароўная малахітавая аздоба, укліняўся такі ж рослы і такі ж прасторны дубовы гай. Ціхі адвячорак пасля цёплага сонечнага дня напаўняў лес водарам хвойнай смалы, пахам суніц, чабору, разамлелага за дзень лісця, зачаўраных і аджыўшых пасля спякоты кветак і траў. Пачыналася якраз і тая паверка птушыных галасоў, якой так зачароўвае лес у сцішаныя перадвячэрнія хвіліны.
Як быццам зляцеўшыся на нейкі найадказны экзамен альбо свята песні, лясныя спевакі імкнуліся прадэманстраваць самыя найлепшыя свае здольнасці. У кожным спеве, што распачынаўся то ў адным, то ў другім кутку лесу, столькі гучала запалу, натхнення, непадробнай замілаванасці і самазабыцця і разам з тым чулася такая сціпласць таварыскасці — каб не заглушаць сваім голасам суседа,— што нават зайздрасць брала...
Асабліва вылучаліся сярод усіх спевакоў дразды, а між іх — дрозд пеўчы і дрозд-белабровік. Мяне наогул заўсёды незвычайна хвалююць іх песні, а сёння дык яны так усцешылі, аж слёзы на вочы набягалі... Пачынаў пераклічку, як заўсёды, пеўчы дрозд. Ён быццам пытаўся: «Дзе вы, дзе вы, ці вы тут, браты мае, ці вы тут? Адгукніцеся, адгукніцеся!» Спяе поўную трэль і прыслухаецца, спяе і прыслухаецца... І вось — адказ: з глыбіні лесу чуецца звонкі голас чорнага дразда. Голас урачысты, узнёслы. «Я тут, я тут, хіба ж мог я пакінуць наш кут дзівосны, без вас застацца?» — здаецца, так адказваў ён брату. Але разам з тым у яго спеве гучала і нейкая журботнасць, нейкае нібы чагось шкадаванне, якое я аніяк не мог перадаць чалавечымі словамі. Журботнасць, сум, нават свае ўласныя, у чалавека наогул цяжка выказваюцца. А гэта ж — зразумець сум птушкі. Ды яшчэ ў такім лесе дзівосным, дзе ўсё настройвае на самае высокае пачуццё. Як тут зразумець, хоць сум той і чуецца зусім выразна, ажно шчыміць ад яго душа... Але тое, што невымоўнае чалавеку, мусіць, добра ясна было дразду-белабровіку. Бо калі ўслед за чорным драздом ён пачаў сваю песню, я з першых жа яе посвістаў пачуў самую шчырую братнюю спагаду. Прыкладна так: «Я разумею, я разумею, брат мой, табе не можа быць не сумна. Так, так. Але ж мы тут, з табой, заўсёды з табой, і паглядзі, як хораша навокал, паглядзі!..» Голас дразда-белабровіка паступова ўзвышаўся, мусіць, ён перадаваў брату сваю асалоду ад шчасця жыць у такім лесе, а потым і наогул белабровік зайшоўся спевам найвышэйшага радаснага экстазу. Яго падтрымаў пеўчы дрозд, які распачаў новую трэль, і чорны дрозд уважліва іх слухаў... І ўсё ж, калі ён зноў падаў голас, то нельга было заўважыць якіх-небудзь змен у яго настроі — толькі, можа, да суму дадалося трохі летуценнасці, магчыма, ён задумаўся над тым, што сказалі яму браты...
У песенную размову драздоў, спачатку як бы нясмела, ды чым далей, тым усё больш настойліва, уключаліся іншыя лясныя насельнікі. Выразна чуліся галасы заранкі, пеначкі, валасянкі, ляснога канька. Яны і ўсёй душою ўслухоўваліся ў размову сваіх больш гучных суседзяў — драздоў, шчыра выказвалі ім то сваю падтрымку, то сваю нязгоду, і адначасова як быццам памяркоўна раіліся паміж сабой. І так лёгка і зразумела даходзіла іх шчырасць да маёй душы. «Вій-вій» — усклікала пеначка, і гэта перакладалася мне як «вой-вой» — як спалоханае яе здзіўленне; «тэйп-тэйп» — гаварыла яна далей, і мне чулася «так-так» — як яе задаволенае сяброўскае ўхваленне. Валасянка выказвала свае пачуцці больш стрымана, задумана, здавалася, яна глядзіць на ўсё, што адбываецца, нібыта збоку. Але і ў яе «пінь-пінь-пінь» чулася ўпэўненая з нечым згода, а ў заканчэнні спеву, калі яна залівалася нястрыманай, радаснай трэллю — поўная ўцеха тым, што яе пачулі і прыслухаліся да яе пачуццяў. Што ж да ляснога канька — дык таго наогул нельга было не зразумець: калі ён, пачынаючы свой спеў, высока ўзлятаў з дрэва і працягваў яго, павісаючы ў паветры,— то тут без тлумачэнняў было ясна, што ён вельмі горача нечым узрушаны; і калі пасля таго канёк са спакойным заканчэннем трэлі апускаўся на суседняе дрэва — то было таксама ясна: ён усім сэрцам з усімі пагадзіўся і яму стала добра і весела.
Але калі б нават і пакрыўдзіліся на мяне лясныя птахі, я сказаў бы, што сярод усіх іхніх галасоў мяне найбольш уражваў самы ценькі, самы, можа, нягучны голас дробнай заранкі. Ды, мусіць жа, і самі лясныя спевакі адчувалі найвышэйшую да яе павагу. Бо калі яна пачынала сваю засяроджаную, задушэўную песню, яны ўсе хоць, можа, і не зусім змаўкалі, але ўважліва яе слухалі. Заранка ж таксама адчувала да сябе пільную ўвагу і з асалодай выводзіла доўгую, ціхую, заспакоеную трэль. У яе малінава-чыстым, трапяткім голасе гучала адна толькі любасць — любасць з летуценнасцю, з замілаваннем, з падзякай за шчасце жыцця; інакшага не чулася ў безупынна пяшчотным спяванні заранкі — ну і як было ёю не заслухацца, як было не адказваць ёй сэрцам...
Мусіць, няма на свеце лепшай асалоды, чым тая, якую дорыць душы чалавека, вось так, як мне сёння, песенны перадвячэрні лес. Захоплены галасамі несціханай птушынай сімфоніі, я зусім забыўся, што знаходжуся на рацэ, што ў мяне ў руках вуды, што я з'явіўся сюды не як збіральнік птушыных мелодый, а як просты рыбак. Прыхінуўся спіною да шырознага ствала сасны і слухаў, слухаў і не мог зварухнуцца, баючыся збіць з рытму хоць аднаго крылатага спевака.
З майго забыцця вывела мяне трывожнае, быццам водгалассе нейкага далёкага ўспаміну, вуханне балотнага бугая. «Ву-ух, ву-ух» — уварвалася ў зладжаную сімфонію лесу. «Ву-ух, ву-ух...» Бугай можа крычаць нават і зусім блізка, а здаецца, што вуханне даходзіць аднекуль здалёку, і робіцца так неспакойна, трывожна — з маленства такое ў мяне пачуццё ад крыку гэтай дзіўнай птушкі. Каго і пра што яна заўсёды папярэджвае, палохае? Можа, спяшае нагадаць, што дзень канчаецца, што насоўваецца ноч,— і хто гэтага яшчэ не заўважыў, пара яму апамятацца?
Вернуты такім чынам у сваю рэальнасць, я са здзіўленнем убачыў, што дзень і сапраўды скончыўся. Сонца, мусіць, яшчэ не зусім пакінула гэтую зямлю, бо ў вяршынях соснаў там-сям яшчэ ўскідваліся аднекуль залаціста-чырвоныя водбліскі яго промняў. Але на Бярозе і на лузе за ёю панавала ўжо суцэльная вячэрняя смуга. Над незлічонымі лугавымі азярышчамі, якія днём, бы зіхотныя пацеркі, пераліваліся ўсімі колерамі вясёлкі, зараз курыліся папяловыя дымы туманкоў. Як быццам нейкае вялікае войска абрала сабе луг сцішаным на ноч прыстанкам і зараз паціху гатуе па ўсім прывальным лагеры сваю паходную вячэру.
Туманкі былі так блізка адзін да аднаго, што асобныя з іх неўпрыкмет зліліся, захапілі кусты чаромхі, ракіты, лазнякі. І паступова сталі нагадваць дываны-самалёты, на якіх прыляцелі падзівіцца на нашу зямлю вандроўнікі з іншых арбіт. Адзін такі дыван-самалёт па нізінцы прыціснуўся ўпрытык да самай вады Бярозы.
Паспрабаваў вострым краем прабіцца далей, на імклівую плынь, але раптам вокамгненна адхіліўся, згарнуўся, падаўся назад. Паплыў паўз самы бераг, паўз чараты. Як быццам забаяўся перабірацца па невядомай рачной велічы.
Бяроза, між іншым, і сапраўды выглядала ў гэтыя хвіліны яшчэ больш велічна, чым днём. Плынь яе паспакайнела, пругкая быстра*, на самым стрыжні пасярэдзіне, як быццам некуды знікла, уся шырыня ракі выглядала адною суцэльнаю глыбіннаю лавай. Кацілася ўпэўнена, прывольна, адчуваючы сваю нястомную сілу. Над яе паверхняй часам узнікалі цёмныя рухомыя стаўбункі — камары таўклі мак; і пад гэтымі стаўбункамі то там, то сям раптоўна разыходзіліся шырокія кругі. То, як кажуць рыбакі, «плавілася» рыба. Па тым, як узнікалі на вадзе кругі, беспамылкова можна было сказаць, каму яны належаць. Во паказаў сябе язь. Вунь гайдануў ваду галавень. А гэта ўсяго толькі плотка абвясцілася. А затое там вунь не абы-хто — сам лешч выйшаў, як быццам пацалаваў некага на рачной гладзі, цмокнуў гучна губамі. З цікавасцю назіраў я за гульнёю рыб і дзівіўся сам з сябе, што са мною стала: «Хай ужо заўтра, заўтра раненька адвяду душу»,— суцяшаў сябе штохвіліны.
Пачалі патроху насоўвацца суцемкі і на светлы бор. Пацягнула хвалямі вячэрняй прахалоды. Канцэрт лясных спевакоў разладзіўся — спачатку сціхлі дразды, за імі іншыя птахі. Толькі заранка не змаўкала, нястомна цвердзіла, што песенная пераклічка не можа быць скончана. «Не веру, не веру,— усё з той жа пяшчотай спявала яна,— не веру, не веру, што песня можа прыпыніцца. Песня на зямлі ніколі не мае канца!»
І праўда, заранка не засталася адзінокай. Ледзь сціхлі певуны лясныя, як падалі свае галасы спевакі ад ракі.
Спачатку здалося, што ў прыбярэжных за ракою кустах лазнякоў і чаромхі гулка абясціўся салавей. Трэлі ліліся звонкія, адборныя, густыя. На такія здольны толькі сапраўдны сталы майстар, які не адну вясну радаваў сваім голасам закаханых. Але патроху сталі ўлоўлівацца ў гэтых трэлях нейкія несуладнасці, хі*бы, стала адчувацца, што то не салаўіны спеў, а нейкая падробка пад яго. Ну, так і ёсць. Вось у той нібыта салаўіны спеў уварвалася каленца са спеву дразда-белабровіка, а вось пачулася ў ім трэль івалгі, а вось і дрыготкае спяванне заранкі прагучала. Усё ясна. Гэта так паказвае свае штукарствы дзівосная спявачка нашых лугоў балотная чарацянка. Ох і любіць жа яна падмануць слых спевам любой птушкі, ох і майстар жа яна на дзівосныя перайманні.
У маленстве, памятаю, мы на самыя розныя лады перакладалі мудрагелістыя спевы чарацянкі. Адзін з тых перакладаў мне ўспомніўся зараз, і, смеючыся сам сабе, я паўтарыў услед за чарацянкай:
— Цыган, цыган, цыган, ці ты шапку прадаў, прадаў? Калі не прадаў, то на гняздо мне прынясі... Прынясі, цыган... Прынясі, цыган... Прынясі, прынясі, прынясі...
«Нясі... нясі... усім... усім...» — так, здаецца, заканчваўся спеў чарацянкі. «Усім-усім-усім» — адгукалася ў трыснягах і прыбярэжных нізінах.
Раптам на запытанне чарацянкі пачуўся гучны, адрывісты, як бы неабвержны адказ:
— Прадаў! Прадаў!
І, памаўчаўшы трохі, зноў:
— Прадаў! Прадаў!
То ўключыўся ў вячэрнюю птушыную размову дзяркач.
А за дзеркачом засквірчаў ляляк, і балотны бугай зноў аднекуль завухаў, і качкі з азярынак абясціліся — усё наваколле спяшалася падтрымаць веру заранкі, што песня не мае канца. І яшчэ — падкрэсліць, што кожная хвіля ў жыцці зямлі нашай па-свойму непаўторна дзівосная і прывабная.
Нельга было не адклікацца душою на чароўныя праявы ў бясконцай адухоўленасці прыроды. І падумалася: мусіць, вось у такія хвіліны і стварыў сваю першую, па-дзіцячы непасрэдную малітву чалавек. Адчуваў у душы невымоўны голас чагосьці нязведана высокага і наіўна названага ім незразумелым словам: бог. Але я ўпэўнены, што, вымаўляючы імя — бог, людзі заўсёды мелі на ўвазе чалавека, самага дарагога на зямлі чалавека — маці. Чалавека, які даў жыццё і ўсім, і ўсяму на зямлі.
І я вось зараз — слухаў перадначную размову галасістых птахаў, удыхаў смольную настоенасць бору разам з прахалодным туманком, глядзеў у адбітак дрыготкага ў вячэрняй Бярозе неба і таксама пачаў тварыць сваю малітву.
— Матуля, матуля! — само сабою вырвалася з сэрца.— Пачуй мяне здалёку, і паклон табе, і вечная табе слава! Паклон табе за тое, што дала мне непаўторнае жыццё. Слава табе і вечная падзяка за ўсё, за ўсё, што ўбачыў у свеце падараванымі табой вачамі, і за ўсё, што яшчэ прыму ў душу сваю, пакуль жыву. Паклон і за гэты краж сасновы шурпаты, на якім вось зараз ляжыць мая галава. І за шыгалле бору, што стала маёй пасцеллю. І за шаты сосен шапатлівых і сіняе неба, якімі я ўкрыўся яшчэ на адну ноч. Паклон табе і за светлую зорку, што загарэлася вунь над Бярозай і зазірае мне ў самае сэрца, тваімі вачамі зазірае, тваімі вачамі падбадзёрвае, як вястун добрага вандроўнага шчасця на зямлі.
*
Як я потым высветліў, бераг, на які мяне высадзілі Юзік-Гузік і сябрук яго Іван, знаходзіцца зусім побач з досыць вялікай вёскай Жукавец. Калі назаўтра, здаволіўшы сэрца ляснымі птушынымі мелодыямі і пошукамі рыбацкай удачы, я прайшоў трохі ўніз па беразе, то з ускраіны дубовага гаю адразу ўбачыліся хаты гэтай ціхай надбярозаўскай вёскі.
Адсюль, ад вёскі Жукавец, да мястэчка Свіслач (там калісьці, спусціўшыся па рацэ Свіслачы, я ўпершыню сустрэўся як вандроўнік з Бярозай) ладны кавалак адлегласці. Паміж Жукаўцом і мястэчкам Свіслач — калі сказаць мовай геаграфічных даведнікаў — населеныя пункты Блевачы, Жорнаўка, Беразіно, Святліца, Чырвоны Бераг, Гута, Якшыцы, Прыцерпа. Гэта — найбольш вядомыя, якія аніяк па шляху не абмінеш. Але ёсць і яшчэ вёскі і вёсачкі, што або адной-дзвюма хатамі выбягаюць з лясной засені аж пад самую Бярозу, або раптам, калі лес расступіцца, замаячаць пад сонцам на даляглядзе, нібы ветразі нечаканых караблёў.
Вось гэты ўчастак Бярозы і прываражыў маю душу на ўсе апошнія гады.
Нельга сказаць, што вандраванні мае пасля таго прыпыніліся. Не. Вандроўнік не можа і дня пражыць без пошукаў новых сцежак, мясцін, уражанняў, прыгод. Абсягі рыбацкіх жаданняў маіх не скараціліся. Бо колькі ж іх у нашай старонцы — і ручаінак, і рэчак, і рэк, і азёр. Колькі ў кожнай мясціне сваёй красы. І цягне душу хоць на хвіліначку да ўсёй красы далучыцца. Адно толькі трэба сказаць — дзе б ні апынуўся, пачынаеш параўноўваць убачанае з тым, што навек запомнілася і палюбілася,— з тым, напрыклад, што прыйшло ў душу на Сажы або што спаткаў на Бярозе...
Бяроза на ўчастку Жукавец — Свіслач, хоць нямала над ёй і дарог, і вёсак, і румы шумныя на берагах сустракаюцца, а ў Беразіно пералятае цераз яе заўсёды грукатлівая шаша з Мінска на Магілёў,— усё ж на гэтым участку яшчэ можа парадаваць сваёй незруйнаванай прыроднай прыгажосцю. Чым далей па цячэнні, тым усё большую набірае яна сілу. Прычым краявід, які так усцешыў маё сэрца ў птушынай дуброве ля Жукаўца,— характэрны для ўсяго ніжняга яе цячэння. Прасторныя, светлыя бары на правым беразе Бярозы чаргуюцца з дубовымі і бярозавымі гаямі; левы бераг — лугавы, з мноствам азярынак і кучаравых птушыных зараснікаў — прымыкае на даляглядзе да сініх лясных масіваў, якія часам па высокіх грывах высылаюць на бераг сваіх разведчыкаў — разложыстыя дубы і ракіты. Дзе-нідзе дубы стаяць на беразе купкамі, па адным-два, а часам ад лесу да берага выстройваюцца роўненькай шарэнгай, як быццам іх нехта спецыяльна расставіў тут па строгім ранжыры.
Сама рака на гэтым участку — паўнаплынная і глыбокая. Рэдка сустрэнеш параўнальна мелкаводны перакат. Але ж рыбакам добра вядома, што цэлае лета, ажно да асенніх замаразкаў, усякая рыба любіць гуляць па такіх перакатах. Звычайна яны то з аднаго, то з другога боку зарастаюць самай разнастайнай воднай расліннасцю — там дрыготка шалясціць пад націскам плыні чарот, там доўгія пасмы прыдоннай зеляніны раз-пораз выскачаць на хвілю на паверхню, хвалюючы фантазію рыбака, а там лазнякі збягаюць па пясчанай касе аж у самую быстру, і між імі спаборнічаюць у росце пахкі аер і куга...
На такіх вось бярозаўскіх перакатах — найлепшая ўцеха для аматараў самага спартыўнага, на мой погляд, спосабу перахітрыць асцярожную рыбу — так званай лоўлі ў праводку. Гэта — калі, не адпачываючы ні хвіліны, рыбак закідае нажыўку як мага далей ад берага, пускае яе з плынню, пільнуе кожны ківок паплаўня і гатовы ў любую хвіліну зрэагаваць на хуткі манеўр абачлівага язя ці хітруна галаўня.
Спосаб гэты, на першы погляд, не надта ўжо і дасціпны — многія сённяшнія рыбакі могуць назваць яго першабытна-прымітыўным. Няхай сабе. Мне лоўля ў праводку падабаецца перш за ўсё тым, што яна вымушае заўсёды быць у руху, у вандроўцы. Заўсёды шукаеш новых мясцін, заўсёды ў паходзе. Для мяне такі занятак — сапраўдная асалода. І таму, зразумела, з усіх людзей, якія прыязджаюць ці прыходзяць на раку, залічыўшы сябе ў неспакойнае рыбацкае племя, мне найбольш імпануюць тыя, якімі кіруе, як і мной, такое ж вандроўнае захапленне. Бо што граху таіць — з песні слова не выкінеш — ёсць сярод аматараў-рыбакоў (і, на жаль, іх нямала) людзі, якія сваімі паводзінамі могуць выклікаць толькі здзіўленне і шкадаванне. Панакупляюць цэлыя пукі вудаў, панаробяць донак, рагулек, хітрых закідушак, з самымі рознымі, наймудрымі прыстасаваннямі, нават з электроннай апаратурай. Зоймуць цэлую гоню на беразе, сядзяць, нудзяцца, кідаюць у раку ўсякія прысмакі і прынады — як найболей, як найболей павезці б ім адсюль рыбы. Што ў гэтым спартыўнага, што цікавага?..
Для мяне сапраўдны рыбак-аматар, рыбак-вандроўнік — гэта чалавек усяго з адною толькі вудай. У такога хапае часу і пагаварыць з табой, ды і падзяліцца ёсць чым — бо чым больш чалавек прайшоў, пабачыў, тым больш у яго назапасілася розных уражанняў і навыкаў і тым больш цягне яго на гутарку з іншым чалавекам.
Не магу адмовіць сабе ў жаданні сказаць колькі слоў пра аднаго з такіх прыемных для майго сэрца аматараў роднай прыроды — пра такога ж, як і я, вымяральніка рачных вёрстаў, шукальніка рыбацкай уцехі не ў колькасці злоўленай рабы, а ў шчырым яднанні з хараством роднай зямлі, красой яе азёр, рачулак, рэк, лугоў, бароў, з самымі найтаемнымі з’явамі непаўторна-нязменнай і бясконца непазнавальнай жывой прыроды.
Было аднойчы — пераседзеўшы пад парасонам ракіты нечаканы кароткі дождж на світанку, бег я па беразе да сваёй улюбёнай лукавіны каля вёскі Прыцерпы. Спяшаўся вельмі, бо якраз наставаў час кароткага ранішняга выхаду ямных ляшчоў на знаёмае мне мелкаводдзе. У гэты ранні час яны, заўсёды дакладна, хвіліна ў хвіліну, ідуць, бы на ўрачыстую прагулку, каля берагавых зараснікаў. Ідуць густа, ажно, здаецца, рачная трава варушыцца пад ударамі вострых плаўнікоў. Але час іхняга ходу такі кароткі! Рэдка калі, бывае, паспееш запыніць сваёй прынадай увагу двух ці трох залацістых волатаў — часцей за ўсё не здабыць, а заманіць толькі, каб, хоць і застаўшыся з пустымі рукамі, было што ўспамінаць: усё ж бег сюды недарэмна, усё ж майстэрства не падвяло, усё ж цісканула дык цісканула...
Як заўсёды ў такіх выпадках, калі вельмі спяшаешся, то стараешся не заўважаць навокал нікога і нічога. Ці сядзіць на беразе рыбак, ці стаіць — няхай сабе, табе не да яго, бо хвіліны ж ляцяць, а ты яшчэ не дасяг патрэбнага месца, і часу не павернеш, хоць і гадзіннік адгані...
Але адна рыбацкая постаць усё ж запыніла на сабе маю ўвагу. Не вонкавым сваім выглядам, не,— нічога такога адметнага ў ёй не было. Але паводзіны рыбака, яго рухі, яго засяроджанасць, у якіх праглядвала сапраўднае натхненне, яго нават узнёсласць, калі можна так выказацца пра звычайны празаічны занятак... То было мастацтва, далібог, мастацтва...
Чалавек як бы стаяў за дырыжорскім пультам — ці з месца, ні ўправа, ні ўлева,— толькі тулава накіроўвалася згодна з узмахамі яго рук, а рукі — яны, здаецца, тварылі нейкую сімфонію: то плаўна хіталіся ў бакі, то ўзляталі над галавою, то кідаліся ўперад, быццам да нечага кагось заклікалі ці перадавалі камусьці нейкі загад...
Спачатку я падумаў, што чалавек, можа, з кім так размаўляе — няйначай, нехта стаіць на другім беразе, хутчэй за ўсё — жанчына. І чалавек, каб лепш перадаць сэнс сваіх слоў, якіх на адлегласці можна і не пачуць, падмацоўвае сказанае энергічнымі жэстамі. А чаму падумалася, што размаўляе чалавек з жанчынай? Ды зноў жа таму, што жэстыкуляцыя была наўздзіў эмацыянальная, трохі нават артыстычная. Так можна размаўляць толькі з жанчынай — паміж мужчынамі гаворка складваецца больш стрымана і проста...
Аднак, прыгледзеўшыся, я ўбачыў, што чалавек не проста жэстыкулюе. У руках у яго была вуда, з ёй вырабляў ён такія красамоўныя маніпуляцыі, і гэта мяне дужа зацікавіла. На ход ляшчоў я, мусіць, усё роўна ўжо спазніўся, таму вырашыў паназіраць за рыбаком.
Што ж то ў яго за вуда, адкуль столькі экспрэсіі, столькі самазабыцця?
Спыніўшыся каля адзінокай алешыны, я апусціў на дол свае прычындалы і паціху прытуліўся ля іх сам. Але дарэмна спадзяваўся пабыць тут незаўважаным. Хоць рыбак стаяў да мяне спіною, ды хутка адчуў, што за ім хтось наглядае. Такая ўжо інтуіцыя ва ўсіх без выключэння рыбакоў. Як быццам нейкае спецыяльнае жыве ў іх пачуццё — абавязкова рыбак заўважыць, што ён на беразе не адзін.
Сімфонія жэстаў спынілася. Чалавек паклаў вуду на мурожысты дзёран і павярнуўся да мяне.
Заставацца мне ў нязграбнай паставе пад алешынай было недарэчна. Я рашуча накіраваўся да рыбака.
А ён між тым таксама не застаўся на месцы. Наўздзіў мне раптам весела замахаў рукою і пайшоў насустрач.
— Добры дзень, добры вам дзень! — пачуў я яго дужы, хоць трохі глухаваты голас.— Якая сустрэча! Я ж вас ведаю, даўно ведаю!
Чалавек назваў маё імя, і праз хвілю мы ўжо моцна паціскалі адзін аднаму рукі. Хоць я, углядаючыся ў яго твар, аніяк не мог успомніць, дзе і калі мы з ім бачыліся.
Непаразуменне хутка рассеялася. Чалавека гэтага і сапраўды я ніколі нідзе раней не сустракаў. Але мяне ён такі ведаў. Ведаў таму, што неаднойчы бываў у маім Гайшыне, рыбаліў на Сажы і нярэдка мяне там бачыў — то ў вёсцы, то з вудай на беразе.
— Вельмі хацеў з вамі пазнаёміцца, як вы прыязджалі ў сваю вёску,— гаварыў новы знаёмы, усё не выпускаючы маёй рукі.— Ды не выпадала — то мяне куды-небудзь панясе ветрам фантазіі, то вы раптам знікнеце...
Пры гэтых словах рыбак сказаў, хто ён, і я яшчэ раз падзякаваў свайму вандроўнаму шчасцю. Яшчэ раз яно дало мне магчымасць сустрэцца з чалавекам высокага душэўнага багацця, якім ужо вось колькі часу ён адорвае столькіх людзей. То быў Валерый Раеўскі, галоўны рэжысёр нашага славутага Купалаўскага тэатра, аўтар вядомых пастановак беларускай драматургіі. Ён назваў сябе, і мне раптам выразна і акрэслена пачуўся голас Малыша ў спектаклі па выдатнай п’есе Андрэя Макаёнка «Зацюканы апостал». Малыш чуйна прыслухоўваецца да голасу сваёй неўтаймоўнай душы. Малыш увесь у напружаным чаканні чагось няўлоўна-прыгожага, чаго так прагне яго сэрца... Малыш гатовы падарыць усяму свету сваю пякучую любоў, калі б толькі знайшоў для гэтага шляхі... Малышу і памерці не цяжка, бо перад ім Мара, якую ён так выразна адчувае ўсёй глыбінёю ўзбунтаванага сэрца...
Хай даруюць мне і шчыры мой сябар Андрэй Макаёнак, хто даў жыццё Малышу, і Барыс Луцэнка, аўтар сцэнічнага яго ўвасаблення, за маю такую, мажліва, аднабаковую інтэрпрэтацыю створанага імі вобраза.
Але менавіта вось такія асацыяцыі ажылі ў мяне на тым беразе Бярозы, дзе столькі было навокал святла і далягляду для зачаравання вандроўнага сэрца і дзе толькі што перада мною адбывалася такая хвалюючая пантаміма ўлюбёнага ў жыццё чалавека...
Звычайная праводачная вуда з невялікай і лёгкай алюмініевай катушкай, некалькі жменяў паранага гароху ў цэлафанавым мяшэчку ды рукзак з самымі неабходнымі рэчамі паходнага рыбацкага рэквізіту. Вось і ўсё багацце, якое я ўбачыў на беразе, калі мяне запрасіў да сябе мой новы сябар Валерый Раеўскі. Хоць пра параны гарох як пра выдатную прыманку я ўжо чуў і дагэтуль, але да сустрэчы з Раеўскім ніколі не ўяўляў сабе, якое гэта зручнае і надзейнае багацце ў руках рыбака. Язь, галавень, плотка, лешч — самыя распаўсюджаныя насельнікі нашых рэк,— яны, як выявілася, нічым больш так не любяць паласавацца, як салодкім гарохам... І ніякіх клопатаў рыбаку аб нарыхтоўцы і захаванні ўсялякіх там выпаўзкаў, чарвякоў, п’явак, лічынак, казюрак і гэтак далей... Гарох не займае многа месца і не патрабуе ніякай асаблівай да сябе ўвагі, яго можна напарыць дома, а можна зварыць і на беразе ракі ў паходнай алюмініевай конаўцы... Ды нават і лепш, калі згатуеш тут жа, дзе будзеш лавіць, на ціхім цяпельцы,— яшчэ цёплы, духмяны, ён сваім пахам так прыманьвае рыбу аж з далёкай адлегласці!.. Толькі здолей вызначыць на быстры дарогу, якой нязменна трымаецца язь, ды ўгадай паставіць паплавень якраз на тую глыбіню, дзе чакаюць сёння спажывы плотка і галавень. А яшчэ налаўчыся віртуозна валодаць вудаю, каб без лішняй валтузні і шуму кручок з гарошынай дакладна трапляў у самае патрэбнае месца...
Не ведаю, можа, на якіх-небудзь берагах ёсць і яшчэ здатнейшыя, чым Валерый Раеўскі, майстры гэтага адмысловага праводачнага палявання на гарох. А мне ж ні да яго, ні пасля не даводзілася сустрэцца з такой вытанчанай мастацкасцю ў рыбацкай справе.
— Вось я пакажу вам, як гэта робіцца. То ж вельмі проста, вельмі проста...
І я ўбачыў не здаля, а зблізку, як злятае з катушкі танюткая леска, як дакладна і зусім неўпрыкмет падае гарошына ў жвавую брую і як быццам сам сабою, а то ж па ўмелым пажаданні рыбака, паплавень становіцца якраз так, што нават самы асцярожны дотык рыбы да гарошыны не застанецца не заўважаны рыбаком...
Валерый выбраў з мяшэчка паўжменькі найменш прыдатных для кручка гарошын, зайшоў трохі вышэй таго месца, дзе мы стаялі, і, размахнуўшыся, сыпануў іх у ваду. З ценькім чэканнем, нібы дробны шрот, гарошыны ўпалі якраз на той адлегласці ад берага, куды можа дапяць гарошына на кручку. І без тлумачэнняў я зразумеў, што даляцець туды кручку з гарошынай дапамагае некалькі драбінак на павадку ды досыць ладны, але зграбны, з лёгкага пенапласту паплавень. Некалькі кароткіх рухаў вудзільнам, і вось паплавень прыняў становішча напаўнырнуўшага ў ваду плывунца — рыба, схапіўшы гарошыну, аніяк нават не адчувае, што гарошына злучана з нейкім прадметам наверсе.
Сонца яшчэ не ўзышло, хоць там, дзе яно павінна было з'явіцца, край неба набрыняў ужо вадкім, дрогкім золатам блізкага ўсходу. Пад гэтым золатам рака штоміг мяняла адценні — то цьмяна свяцілася сталёвымі водбліскамі бруі пад берагам; то залаціста трымцела струменямі на самым сваім стрыжні; то раптам, як сарамлівая дзяўчына, ахутвалася немаведама калі і як народжаным празрыстым туманком... Але ўвесь гэты час яна заставалася як бы нежывою — не тое што ўсплёску буйной рыбы, а нават якога-небудзь уклейчынага дзюбання нідзе не заўважалася на яе паверхні. Як быццам усё ў ёй вымерла альбо аніяк не магло прачнуцца ад якогась цяжкога, нездаровага сну...
Тым большай нечаканасцю былі для мяне ўсхваляваныя паводзіны Валерыя. «Падсак! Вунь там!» — раптам прашаптаў ён і паказаў рукою на адарваны ад берагавога схілу дзёран. Сам жа, прыгнуўшыся, пачаў патроху падмотваць леску. Леска выразна зазвінела, і я ўбачыў сагнуты ў дугу кончык вудзільна.
Пакуль я, стараючыся не дужа тупацець па беразе, кідаўся па падсак, заарканеная Валерыем рыба ўжо выйшла на паверхню. Па тым, з якой тэмпераментнасцю ваюе яна на вадзе, можна было амаль беспамылкова сказаць, што гэта галавень. Валерый то падмотваў леску, то зноў яе адпускаў, то аніяк не даваў ёй ходу, заціснуўшы пальцам катушку,— здавалася, яму зусім не да ахвоты разлучаць з роднай стыхіяй гэтую бунтоўную на кручку рыбу...
Але ж не быў бы то рыбак, калі б ён самахоць пазбавіў сябе ўдачы, нават па закліку самага шкадавальнага настрою. Хутка падчэпленая Валерыем рыбіна апынулася за некалькі метраў ад берага. Хапануўшы свежага паветра, яна раз-пораз нырала лабатай галавою ўніз, усё, мусіць, не разумеючы, чаму і што не дае ёй апынуцца зноў у цёмнай глыбіні. То і на самай справе быў галавень. Ладны і дужы — такога голымі рукамі не возьмеш, тут абавязкова патрэбен падсак.
Звычайна спрактыкаваныя рыбакі ніколі не дазваляюць каму-небудзь іншаму дапамагаць выцягнуць злоўленую рыбу на бераг. Аднойчы я наглядаў, як разгневаўся адзін спінінгіст на дзядка-пастуха, які, пабачыўшы, што пад бераг на блешні падышоў вялізны шчупак, гопнуўся, забыўшы пра ўсё, з крутога берага да вады. Дзядок шчыра хацеў дапамагчы спінінгісту. Але атрымалася наадварот. Пачуўшы раптоўны вэрхал і шум, шчупак са страшэннай сілай рынуўся зноў у глыбіню, пакінуўшы спінінгісту толькі канец абарванай лескі. Здавалася, вогненная лава вырвалася з вуснаў рыбака, калі ён напаўголаса скамандаваў: «Сядзь, дзед! Чуеш, сядзь, пракляты! І адкуль ты ўзяўся на маю галаву?!..»
І сапраўды, памагаць рыбаку, калі ён цябе аб тым не просіць, самая недарэчная справа. Ведаючы гэта, я моўчкі працягнуў Валерыю прынесены мною падсак. Але Валерый, захоплены гульнёю з магутнай рыбінай, шэптам прапанаваў мне: «Падрыхтуйцеся, падхопіце галаўня...»
Я, такім чынам, адразу стаў удзельнікам драматычнай рачной сцэны. Хоць ужо і меў немалы рыбацкі вопыт, але ад хвалявання, вядома ж, заўсёды нешта зробіш не так. Вось і зараз — падсак, апушчаны мною ў ваду, усё чамусьці слізгаў у бок ад бунтоўнай рыбіны. І хутка адбылося тое, чаго, безумоўна, ніхто з нас не чакаў, але што часта здараецца ў такіх выпадках: галавень, гулка ўзбурліўшы ваду, даў нырца — і толькі яго і бачылі.
«Вось дык недарэчнасць! Пры першым знаёмстве засведчыць такую сваю рыбацкую неспрактыкаванасць! І трэба ж, як на грэх...» — так думаў я, разгублена трымаючы ў руках падсак, што стаў раптам надта цяжкім, быццам нехта паклаў у яго пудовы камень.
Але замест папрокаў я раптам пачуў за спіною вясёлы голас:
— От лаўкач! От даў драпака! Не перажывайце так, дружа...— Валерый падышоў да мяне і працягнуў цыгарэту.— Хай гуляе, хай цешыцца воляй і жыццём... Ведаеце, дружа, мне нешта заўсёды бывае шкада адбіраць жыццё ў гэтай вось бездапаможнай рыбы — з халоднай, як кажуць, крывёю, але ўсё-такі з неадольнай прагай да існавання... Ды і, калі сказаць шчыра, непрактычна мне адразу напхаць здабычаю рукзак. Што мне з ёю рабіць? Навошта яна мне?.. Па-мойму, найпрыгажэйшае ў нашай справе — гэта мара. Мара і надзея, да якіх вядуць пошукі і пошукі. Новыя берагі, новыя рэкі — вось што цікава мне. Таму я і не хвалююся, нават рады, калі рыба перахітруе, сарвецца з майго кручка. Зараз вось гэты галавень бяжыць на іншы плёс, шукае бяспечнага месца. А я пайду на новы бераг, буду зноў імкнуцца знайсці сваю ўдачу і зноў буду ўкладваць усю душу ў хай сабе няхітры, але такі прывабны занятак. Душа ніколі не павінна застываць!..
З прыемнасцю слухаў я такія родныя майму сэрцу выказванні Валерыя. І зноў убачыў сцэну Купалаўскага тэатра і Малыша на ёй і пачуў яго палкі, бунтоўны голас — голас няўтольнага сэрца, якое спапяляе сябе ў пошуках праўды і волі, у пошуках адзіна патрэбнага чалавеку жывога чалавечага святла...
*
Прыйдзеш на чарговы і, як заўсёды, надзвычай важны сход братоў-пісьменнікаў, слухаеш аднаго за адным прамоўцаў, дзівішся са страшэннага патоку нікому не патрэбнай вады, што льецца і льецца на слухачоў з трыбуны... Не ведаеш, як вырвацца з таго патоку...
І раптам намацаеш у кішэні зморшчаную, ссохлую на цвярдыш гарошыну... Дзіва... І як толькі туды запала. Але якім паратункам знайшлася яна табе зараз — кожнай жылкай адчуваеш, як вызваляешся ад душнай тлумнасці гаварыльні, ад прамоўнай нуды. Дастанеш гарошыну з кішэні, няўцям для суседзяў усміхнешся ад нясцерпнай прагі новых паходаў, і вось ужо замест патоку, што льецца з трыбуны,— як жывая, забруіць перад вачамі празрыстымі струменямі Бяроза...
Колькі разоў чаравала яна затуманенай цішынёю світанкаў, таемнымі шолахамі дрымучых прыбярэжных пушчаў, радасцю сонца, ветру, хваль, хараством птушыных мелодый, непаўторнымі снамі каля патухлага цяпельца і лятункамі, што выспелі на яе берагах.
Колькі засталося ў памяці сцежак і пуцявін — дзе мроі траў і дрэў, дзе звоны росаў і ліўняў, дзе галасы шчырых сэрцаў людзей, дзе ўсё было: невядомасці і перашкоды, стома і расчараванні, а засталося назаўсёды — адно толькі радаснае і добрае...
Бывала — выб’ешся з сіл, месячы вёрсты гразкай і сцюдзёнай вясновай каламуці, упадзеш на берагавы грудок, даючы сабе слова аніколі сюды больш і не з’яўляцца... Ды раптам загрыміць у небе прывітальны кліч. Убачыш — кружаць над яшчэ безжыццёвай поймаю ўсхваляваныя ад вяртання да родных мясцін птахі. Кружаць, радасна перамаўляюцца паміж сабою, з ракою, берагамі, што чакаюць новага для сябе ажыўлення. І з табою — адчуваеш — гавораць, і хоць не разумееш мовы крылатых вандроўнікаў, ды адчуваеш у сэрцы цёплы, дрыготкі струмень — нараджаецца слова ў адказ. І забываеш пра стому, устаеш і зусім па-іншаму бачыш і закарэлыя ў леташняй асенняй гразі крывалапыя ствалы вольхаў, і зацягнутыя ілам яшчэ няходжаныя сцяжыны, і халодныя хмары адвячорка над пустыннай Бярозай.
А бывала — прачнешся асенняй ранічкай і не можаш аніяк зразумець: дзе ты, і што з табою, і што ж тут адбылося за ноч з зямлёю? Учора вечарам дзівіўся на залатую цеплыню захаду, прагна ўбіраў грудзямі яшчэ водарнае ад лета паветра лугоў, захапляўся густой зелянінай атавы, над якою, як бліскотныя іскрынкі, праносіліся, вырваўшыся з-пад берагавой кручы, стрыжы. А сёння — чаму прачнуўся ў цісках самотнасці і тугі? Ніяк не ўцяміш, адкуль наўкруг усё белае: і луг, і рака, і сцяжынка, што ўчора вытаптаў ля самай вады, і нават вуды, быццам зачахлілі іх у якуюсь сінтэтыку,— таксама белыя... І раптам праймае дрыжыкамі цела і так няўтульна стане на душы... І тут здагадаешся: дык то ж замаразак, то ж першы зазімак прыйшоў на зямлю!.. Прыйшоў няпрошана, нечакана, таму непрыветнай, тужлівай і самотнай здаюцца Бяроза і ўсё наваколле каля яе. Таму і сціскаецца душа. Быццам хтось нечакана і груба адабраў у яе вольную волю...
Аднак, як было не адзін раз і дагэтуль, і ў такія хвіліны ўпэўніваешся: прырода ніколі не застаецца без жыўлівага свайго суладдзя, без клапатлівай, усеабдымнай сваёй мудрасці і дабрыні. Прырода заўсёды дбае пра кожную істоту, пра кожную нават былінку на зямлі, а між усім іншым — і пра чалавека... Не паспееш пазавіхацца каля ўчарашняга цяпельца, ажыўляючы заінелыя махныткі і вугалі, а ўжо чуеш: пабегла, пабегла над табою ў паветры лагодная імклівая хваля. Падымаешся і мружыш вочы ад іскрыстага снапа промняў, што імкнуць да цябе з усходу. Сонца яшчэ толькі выходзіць з-за небасхілу, яшчэ толькі краёчак яго паказаўся над залужжам, а промні бягуць, бягуць па зямлі — хутчэй, як найхутчэй вярнуць радасць усяму жывому!
Мінае колькі хвілін — і вось ужо задыміўся луг ад цёплых сярод шэрані праталін. Праталіны растуць, шырацца, разліваюцца насустрач сонцу, што ўстала на небасхіле. І раптам — быццам узмахнуў рукою якісь чарадзей — луг зноў набыў сваю ўчарашнюю прывабнасць. Зноў свеціцца аксамітнай свежасцю атава, нібы толькі што народжаная, зіхаціць лістота лазнякоў, і Бяроза, што на золаку выглядала як закутая ў нябачныя ланцугі,— зноў дыхае свежасцю, святлом і летуценнем... І на сэрцы — адчуваеш — памякчэла, палагоднела і пасвятлела, так і хочацца яму прысягнуць на вернасць усяму-ўсяму роднаму, што так шчыруе наўсцяж і навокал.
— Гэй,— раптам чуеш з другога берага ракі.— Здароў, чалавеча! Жывы?.. Затрымалася душа ў целе?
— Жывы, жывы!
— А як думаеш, будзе нам удача ці не?
— Будзе, будзе!..
— Ну то і слава сонцу!
Чалавек на другім беразе ракі скідае шапку на жоўты пясок, набірае ў прыгаршчы вады і з асалодай плюхае ў твар. Бр-р! — здаецца, так і скаланешся ўсім целам. Але не. Робіш гэтакае ж ранішняе асвячэнне і сам, і цеплыня вады зліваецца з пяшчотнай цеплынёю сонца, і хоць ведаеш пэўна, што ўжо нядоўга пастаіць тут гэтая яшчэ як бы летняя лагода, а ўсё ж у душы зноў ажывае, зноў гучыць са звонам прывольных сонечных прастораў песня непаўторнага шчасця..
Бяроза... «Напаі мяне зорным водгуллем і святлом навальніц напаі. Абудзі ў маім сэрцы мару плынную і сонечны звон прарочы. Бяроза, глыбіннай мрояй жыла ты ў душы не раз. Застанься ж са мной назаўсёды як вечнай легенды кліч...»
Нават сам не разумееш, што то за словы, адкуль узяліся, як нашапталіся на зацішаным беразе Бярозы. І раптам: «А хіба ж усе словы зразумееш? А? А хто сказаў, што ўсе словы трэба разумець? Хіба ж не так? А?..»
Юзік-Гузік... Адкуль яго голас пачуўся?! То ж бяжыць буксірок, сунецца за ім бярліна, гляджу — ці не ўбачу вясёлы твар свайго прыдбанага на Бярозе прыемнага сябра? Не, не відаць Юзіка-Гузіка. Колькі разоў і раней прыглядаўся, а ўсё не відаць... Мусіць, дала яму пуцёўку Бяроза ў вялікі свет, у мараходку, у прасторы мораў-акіянаў. Панёс Юзік-Гузік у людзі свае легенды, хваляванні, надзеі. Шчаслівай дарогі!
Плюскоча каля ног празрыстая, бы глыбінная сляза, плынь, абуджае ўспаміны маленства пахкі аер. Заклікае некуды ўсё далей і далей прывольная сонечная бязмеж. З бесклапотнай адвагай кінуцца на пікі белых аблачынак стрыжы, а адтуль — у сталёвую балонку быстры, а з яе — стрыгануць вострымі крыламі пад самымі тваімі вачамі. Падымайся, вандроўнік! Не сядзі на месцы! Шукай сваю лепшую ўцеху, лепшую ўдачу! Перад табою Бяроза, любая твая рака, адна, можа, такая, апроч Сажа, на свеце.
І падымаешся, ідзеш і бачыш — няма на зямлі канца ні радасці, ні захапленню, няма канца ні красе, ні вольнасці берагоў, няма канца таямнічасці і вабнасці таго куточка зямлі, які завецца — Бяроза...
Колькі хадзіў па родным краі, ніколі не пераставаў здзіўляцца: чаму, скажыце, рэкі, народжаныя на адной і той жа зямлі, часам між адных і тых жа купін ці арабін, ну зусім-зусім упоплечкі, з-пад адных і тых жа каранёў,— чаму яны, набіраючы сілу, пачынаюць плыніць у адрозных кірунках, па зусім адрозных шляхах: адна спяшае на поўдзень, другая — на поўнач, адна — да цёплага мора, другая — да сцюдзёнага мора-акіяна?
Сож, Бяроза, Прыпяць.
Нёман, Вілія, Дзвіна.
Па звычайнай геаграфічнай карце, магчыма, і не ўпэўнішся, а калі паблукаеш ля іх вытокаў, то ўбачыш: з адной жа глыбіннай нетры выструменьваецца іх чароўная адвечная краса!..
Сёстры яны, але адны ўліваюць свае воды ў Дняпро і з ім бягуць да Чорнага мора, а другія скіраваліся, як бы і не падумалі, у абсягі Балтыкі, у сцюдзёныя паўночныя краі.
Чаму гэта так?
Пасля ўсіх разваг і назіранняў я прыняў для сябе толькі адно меркаванне.
Адбываецца гэта ад бязмежнай шчодрасці зямлі.
Як улюбёная ў сыноў і дачок маці знаходзіць у сабе мужнасці адпусціць іх ці то ў блізкія, ці ў далёкія шляхі — няхай нясуць у людзі атрыманыя ад маці розум і дабрыню,— так і зямля наша, поўная глыбінных сокаў жыцця, не шкадуе аддаць свае жыватворныя багацці ўсяму-ўсяму свету. Няхай толькі будзе іх жыватворнасць на радасць жывому працягу на зямлі, няхай толькі бяруць ад іх асалоду і сілу і чалавек, і птушка, і колас, і дрэва, і любая кветка, і любая былінка ў адвечнай празе ўзнаўляцца, прарастаць і красаваць.
І якой жа радасцю поўніцца душа, калі апынешся дзе-небудзь ля рыжскіх прычалаў, ці над маляўнічым залівам у Нідзе каля Клайпеды, ці пад спякотным небам чарнаморскіх ліманаў. Як шырока і магутна зліваюцца з неабдымнай стыхіяй мораў дарагія нам ад калыскі нашы рэкі. Няхай сабе і не ўсе на зямлі ведаюць, дзе гэтыя рэкі нарадзіліся, а няма чалавека, што не захапляўся б іх красой і сілай, не спяваў бы ім сваіх песень, не лічыў бы іх роднымі, сваімі. Ды, калі па праўдзе сказаць,— яны ж такі і на самай справе родныя кожнаму куточку зямлі, дзе працягваюць свой шлях. Бо ці ж набылі б яны сваю такую несканчальную магутнасць, калі б лясы і пушчы, палі і балоты, яры і стэпы, дзе яны працякаюць, не папаўнялі б іх сваімі крынічкамі і крыніцамі, ручаінкамі, рачулкамі, рэчкамі ці хаця б проста раптоўнымі патокамі ад грымотных навальніц?
Цікава, радасна глядзець на рэкі, што набралі поўную сілу.
Мне яны заўсёды здаюцца не проста басейнамі, шчодрымі люстранай плыннай вадою, а жывымі, з сэрцам і душою, волатамі, якія нясуць у сабе столькі ўспамінаў і мараў, жалю і весялосці, парыванняў, спадзяванняў і веры, што гэтага хапае і хопіць кожнаму, хто хоць раз спыніўся ў захапленні перад імі і пакланіўся іх магутнай плыні.
Ці не таму, калі вандроўнік выбірае маршрут свайго чарговага падарожжа, то ў думках заўсёды бачыць не ручаінку з ціхімі замшэлымі берагамі, а разліваную роўнядзь шырокай ракі, берагі са стромымі адхонамі, букі і шырокія плёсы, віры і люстраную даль?
Выбіраў заўсёды такія маршруты і я. Але аднойчы, калі спадарожная машына пралятала з грукатам па драўляным гарбатым мосціку, пад якім празрыстым жэўжыкам бруілася ціхая лясная рачулка, нешта так настойліва ўдарыла ў сэрца, што я не здолеў стрымацца, забарабаніў рукамі па кабіне: спыніцеся, спыніцеся!
Спадарожнікі паглядзелі са здзіўленнем: што з чалавекам стала — ехаў-ехаў да ракі, а спыняецца на нейкай ручаінцы, і навошта тут тая вуда, і што наогул можна рабіць у такіх нетрах!
А я, прызнацца, і сам у першую хвіліну не ведаў, чаму тут захацелася спыніцца і што я буду тут рабіць.
Але як толькі машына знікла з вачэй і я застаўся адзін на адзін з прыглушанай цішынёю лесу і звонкім у гэтай цішыні булькатаннем лясной рачулкі — мне адразу ўсё стала зразумела і ясна.
Калыска! Выток!.. Убачыць, як жа ён усё-такі нараджаецца — пачатак жыцця і малых, і вялікіх рэк, а гэта ж, значыць, і пачатак радасці і маёй, і столькіх людзей на свеце...
Я спусціўся каля мосціка да жвавай жывінкі, што так весела чулася па-за густою сценкаю асакі, расхінуў зялёныя сцябліны — і як не ахнуў ад захаплення.
Перада мною была зусім і не рачулка, а сапраўдная, з усімі адзнакамі непаўторнага вобліку рака. Такая вузенькая, што яе можна было і не разганяючыся перасігнуць адным скокам, яна між тым кожнай сваёй рысачкай давала ўяўленне аб тым харастве, якое можа толькі ў дзесяткі ці ў сотні разоў павялічыцца, але да апошняй кроплі захавае сваю першароднасць. То ў адным месцы, вырваўшыся амаль з-пад лісцяў блёкату на ладны лапік жаўтапёсу, яна шчодра свяцілася ўсёй сілай прамянёў, што, як у фокусе, сабраліся ў кожным яе струменьчыку, у кожнай яе пясчынцы. То, нырнуўшы пад навіслы дзёран, як быццам спынялася, кружылася ў задуме, і цёмная яе паверхня хавала пад сабою нешта таемнае, як у сапраўднай глыбіні.
То, нібы ачнуўшыся, яна імкліва вынырала з-пад таго дзёрну, кідалася ўгрунь. Разлівалася іскрамі, наляцеўшы на камень-валун. А тады, не здолеўшы зрушыць яго з месца, аблятала імкліва гэты камень з двух бакоў, сярдзіта вырывалася ніжэй яго. Ды паступова стрымлівала хваляванне, супакойвалася, нібы ўспомніўшы пра сваю мэту, і зноў смяялася промнямі. Шырэй рассоўвала берагі, намывала гурбачкі пяску, на якія адразу ж садзіліся, весела танцуючы, пліскі, і спяшалася далей, нырала ў цёмную засень вольхаў і арабін.
Адтуль, з гэтай прытоенай засені, час ад часу даходзілі выразныя, аднак не зусім зразумелыя ўсплёскі вады. Ці зноў рачулка сустрэла якую-небудзь перашкоду, ці, наадварот, набірала большы разгон, можа, нават скідвалася вадаспадам у нейкую нізінку. Хацелася б зараз жа завярнуць туды, пабачыць, як яна яшчэ памяняла свой воблік, гэтая няўрымслівая лясная жвавачка. Але хай потым. Бо сонца ўжо добра павярнула з поўдня. А мне ж карцела ажыццявіць нечаканую сваю задуму — пабачыць, як ён і дзе ён, гэты жывы струменьчык, прабівае сабе з глыбіні зямлі шлях пад роднае сонца.
Золата пясчынак,
Золата пясчынак.
Як яно ўзлятае насустрач дню,
Працятае глыбінным выбухам звонкім
Упершыню, упершыню?
Якой сваёй песняй, якім вітаннем,
Якім пачуццём, якім пачуццём
Узбудзіцца сэрца
над плыннай калыскай —
Кропелькі чыстай першым жыццём?
Старонка мая, любая мая
харошка,
Казка мая і радасць мая.
Каб праз вякі заставацца з табою —
Стаў бы і я
святлом ручая.
*
Высозны меднастволы бор, з засені якога выбівалася рачулка, як быццам адчуваў і разумеў настрой маёй душы. Увесь такі наструнены, па-святочнаму светлы і ясны, ён, здавалася, ажно трымцеў кожнай сваёй гонкай вяршыняй ад жадання як найхутчэй адкрыць перада мною сваю чароўную гасціннасць.
Дзень быў зусім ціхі — ні шолаху ветрыку не чулася ні тут, унізе, ні ў блакітнай над соснамі вышыні. А бор — ну, няйначай, аднекуль з таемных сховаў ішлі яго спеўныя хвалі — бор поўніўся няспыннай музыкай. Так-так, музыкай, інакш хіба мог я назваць яго стозвоннае сугалоссе, стозвоннае дыханне, задуменне, летуценне, мрою, мару, чаканне, надзею, заклік, водгалассе, таемнасць, адкрытасць і шчырасць,— усё, што выяўлялася ў бачным і нябачным, чутным і нячутным, схаваным і несхаваным, ва ўсім, што так неабдымна свяцілася і шчыравала на вачах пад сонцам ці адно толькі ўгадвалася недзе ў засені і глыбіні.
Той, хто хоць адзін разочак пазнаўся сам-насам з жыццём летніх баравых закуткаў, згодзіцца з думкай аб іх зусім адметным, непаўторным харастве. Што за цудоўная, што за дзівосная з’ява прыроды — гэтыя нашы такія песенныя, лагодныя, пяшчотныя і разам з тым такія велічныя, нават, можна сказаць, магутныя ў сваёй велічы беларускія бары!
З усіх сабораў ёсць сабор,
Дзе згодзен я маліцца:
У спелым леце, спелы бор,
Звіняць твае званіцы.
Упэўнены, што не аднаму мне ўспаміналіся гэтыя цудоўныя словы Анатоля Вялюгіна, калі перад вачамі адкрывалася і зацененая, і светлая, і загадкавая, і ўся для душы адкрытая, арганная ад музыкі меднастволай цішыні прастора наскага бору.
Успомніў я Анатоля Вялюгіна і сёння. Як жа трапна ўдалося яму перадаць самае істотнае: чысціню і светласць яднання пачуццяў чалавека з паэзіяй прыроды, а ў асаблівасці — з паэзіяй лясной цішыні. Згадайце — хіба не здзіўляла вас заўсёды: бор стаіць у сцішанасці, у задуменні, не схіснецца, як выліты з бронзы манумент, а прастора яго вакол вас невядома адкуль поўніцца гучнымі арганнымі галасамі. І няма, здаецца, навокал нічога такога адметнага, і ўсё-такі нешта бясконца несціханае ёсць. Што гэта такое? Ці то зліваюцца ў адно і ўтвараюць шырокія, глыбокія мелодыі самыя нязначныя, ледзь чутныя і часам нават зусім незаўважныя для чалавека шолахі ігліцы і сцяблінак, мурашыныя вандроўкі, звоны расін, перамовы затоеных у гушчарніку крынічак, пошумы птушыных крылаў, зумканне пчол, трымценне адарванай ад ствалоў бяросты, асцярожныя крокі лясных насельнікаў, подых зялёных вяршынь, гульня сонечных промняў у мярэжах галін і шмат чаго іншага, у чым адбіваецца жыццё лесу? Ці, можа, у баравой цішыні ёсць асаблівасць узнаўляць у чалавечай памяці ўсе найчароўнейшыя гукі з яе слыхавых скарбаў, са спеўнага таго багацця, якое заўсёды носіць у сабе чалавек, але часам не здагадваецца пра яго і сам?
Вось у такой цішыні спелага бору я накіроўваўся ўсё далей па беразе рачулкі. Хаця, сказаць, па самім беразе прайшоў я не доўга — пачалі сустракацца на шляху бязладна нагрувашчаныя завалы з карчэўя, з гнілых, паваленых дрэў і галля, праз якія пралезці проста было немагчыма. А часам, асабліва на нізкіх мясцінах, вакол рачулкі буяла пераплеценая, знітаваная драсёнам ды рачным хмелем гушчэча маладых асіннікаў, алешніку і арабін. Як быццам рачулка наўмысна імкнулася схаваць ад чужых вачэй свае таямніцы. Таму, патрымаўшыся трохі берага, каб зусім не выбіцца з сіл, я вырашыў ісці далей прастораю вольнага бору. Кіруючыся адным слыхам — пастаіш, пачуеш голас рачулкі ды і зноў наперад.
А там зноў спыняешся, і як бы ні звінелі, ні спявалі баравыя закуткі, а рачулка давала пра сябе знаць. Як быццам ведала пра маю задуму і мой клопат і ўвесь час падказвала з цёмнай гушчарні: «Я тут, чалавеча, ступай смела, я закрычу, калі пойдзеш не так, не дам табе збіцца...» І я ўсё больш упэўнена крочыў то па сівым, то па зялёным імху між соснаў і думаў: вось яшчэ дзіва дык дзіва! Вось яшчэ непаўторная, мусіць, асаблівасць баравой цішыні: у няспынным мностве сваіх гукаў нічога адметнага не траціць, кожнаму шолаху, ці ўсплёску, ці голасу, ці спеву — запытанню, адказу ці летуценню — даваць сваю пэўную, надзейную хвалю, на якой баравыя гукі і даходзяць да нашай душы.
*
Калі ідзеш па лесе, угледжаны ці ўслуханы толькі ў адну якую-небудзь яго праяву, то заўсёды здаецца нечаканасцю апынуцца раптам на яго асветленай сонцам ускраіне. Асабліва там, дзе дрэвы выступаюць табе насустрач адно вышэй другога. Ну, а ў барах, як кожны мог заўважыць, а тым больш у так званых карабельных барах,— на ўскраінах заўсёды падпіраюць вышыню сосны самыя рослыя, самыя мажныя, расахатыя; з боку паляны ці поля, як сцяна, стаяць яны на варце баравога спакою.
Сённяшні мой бор не захацеў быць інакшым: ну зусім знянацку, аж ёкнула сэрца, замкнуліся за мною яго сховы, а перад вачамі адкрылася шырокая, на колькі ладных гоняў, маўклівая паляна. Яна была такая маўклівая пасля працяглай стозвоннай цішыні бору, ажно ўсю душу ніякаватасць працінала — не верылася, што на свеце можа быць гэткая бязмоўная, бязгучная, маўклівая цішыня. Яна была такая маўклівая, што нават добра чутны ў водгаласе бору голас рачулкі маёй зусім згубіўся,— вось якая была тая палянная маўклівая цішыня.
Збянтэжаны, я доўга стаяў на засеяным камянямі ўзгор’і — сюды якраз вывеў мяне бор. Многа камянёў было сабрана ў крушні, і гэта сведчыла аб тым, што перад вачамі не проста лясная паляна, а абжытая чалавекам зямля. Аднак крушні былі даўнія — зараслі шыпшыннікам і шорсткай травою. Асобныя ж камяні на здзірванелай ялавіне замшэлі і пазелянелі. І разам з прыгнятальнай маўклівасцю, якая панавала навокал, гэтая бачная закінутасць зямлі выклікала настрой асаблівай самотнасці, было так не па сабе, так не па сабе.
Аднак хутка я заўважыў пакручастую лінію цячэння маёй рачулкі — хоць і чэзлыя, рэдкія, але досыць маляўнічыя на фоне голага абсягу зараснікі альхоўніку, чаромхі і лазняку.
Туды я і скіраваўся.
Рачулка мая ў тых зарасніках абясцілася вельмі хутка. Яшчэ не дайшоў да дзвюх прыкметных сваім ростам чаромхаў, як яна выбліснула мне насустрач, нібы кінутае на пясок бліскучае шкельца,— прамяністыя водбліскі пырскалі зырка і зменліва, горача і несціхана, быццам рачулка не магла стрымаць радасці, што вось мы і спаткаліся зноў.
Аднак воблік рачулкі, у параўнанні з тым, што ўразіў мяне далёка адсюль у бары каля гарбатага мосціка, быў тут амаль непазнавальны. Калі там яна ўсімі сваімі абрысамі, усімі паводзінамі выяўляла ўжо нораў сапраўднай ракі, хоць яшчэ і вельмі недарослай,— дык тут рачулка, калі можна так сказаць, была яшчэ зусім без свайго характару. Яе льга было назваць проста сумай прамяністых кропляў, што няспынна радаваліся сваёй волі. Адчувалася, што яны вынырнулі на свет недзе зусім блізка і таму не паспелі яшчэ нават агледзецца, не паспелі яшчэ зразумець сваё вялікае прызначэнне.
Былі інакшыя тут і берагі. Супрацьлеглы ўяўляў з сябе вузкую палоску сіўцовай лугавіны, за якой паступова ўзвышалася да сцяны лесу шырокае поле, засеянае жытам,— хоць не схіснуўшыся стаяла запалавелая ніва, ды як жа не пазнаеш жыта! — хто з маленства прывык яго бачыць — ніколі ні з чым не зблытае яго паху, яго колеру, яго паставы, нават яго цішыні!.. Мой бераг узнімаўся над рачулкай адразу — сыпкі пясок, здавалася, так і з’ехаў бы ўніз, запрудзіўшы рачулку, калі б не падпіралі яго быццам знарок і як бы пад шнурочак укладзеныя белабокія валуны. Між гэтымі валунамі, а дзе-нідзе і сігаючы па іх, я хутка выскачыў да супрацьлеглага краю бору, увесь час радуючыся той іскрыстасці і светласці, якою адорваў мяне празрысты струменьчык. Але раптам валуны скончыліся, і я спыніўся, збянтэжаны: рачулка мая некуды знікла. Уперадзе валуноў паўз лес і далей цягнуўся зусім сухі лог, на якім і знаку не было ад тае рачулкі. Дзе ж яна, што з ёю стала? І тут я ўпершыню за час свайго знаходжання на паляне пачуў ценькі і шапатлівы голас — нешта жывое ў задуме выказвала маўклівай паляне сваё запаветнае і светлае.
Ці трэба казаць, якую буру пачуццяў выклікаў у мяне гэты ўражальны ў навакольнай маўклівасці голас. Як быццам адгукнулася і знайшлося даўно і, здавалася, беззваротна страчанае; як быццам аднекуль з’явілася тое жаданае, дарагое, пра што ўвесь час мроілася і снілася, але што аніяк не мог ні ўявіць сабе, ні знайсці...
Ціха ступаючы між камянёў, у боязі, што неасцярожным крокам парушу споведзь пачутага голасу, я спусціўся ўніз. Тут згруздзіліся, нахіліўшыся, некалькі алешын, а над імі ўзвышалася разлапістая, кучаравая чаромха. Голас, што чуўся раней як задумлівае шапятанне, загучаў больш выразна, і што ж тут было гадаць — то быў голас крынічкі. Адзін толькі ўзмах рукі — я адхінуў убок волкую і пругкую сцябліну кугі між алешынамі, і вачам адкрыўся хвалюючы, незабыўны малюнак: зямля свяцілася, зямля гаварыла. Дзесяткі тонкіх, як сонечныя промні, струменьчыкаў, прабіваючы дол, ускідвалі пад сонца залатыя пясчынкі, падалі разам з імі на бліскотныя, нібы адпаліраваныя, каменьчыкі, што ўслалі зямлю трохі ніжэй, і ўсё пра нешта напеўна і згодна апавядалі, апавядалі, апавядалі.
Мне чамусьці здалося, што залатыя струменьчыкі павінны несці з сабою надта многа цеплыні: так горача было сэрцу ад іх усхваляванай мовы. Але не, яны былі сцюдзёныя. Дужа сцюдзёныя, нават прыліплыя да рукі пясчынкі пяклі сцюдзёнай пякучасцю, пакуль не саграваліся на руцэ і не ападалі назад у сваё размоўнае ўлонне.
З адпаліраванай камяністай пляцоўкі залацістыя крынічныя струменьчыкі падалі яшчэ ніжэй — мусіць, у самімі імі ўтвораную залатую крынічную студню. Тут яны супакойваліся, пакідалі на дне студні прынесеныя з сабою пясчынкі і ўжо зусім празрыстыя, толькі з адной сонечнай чысцінёю, пускаліся ў шлях далей, так пачынаючы адсюль чароўную лясную рачулку.
Захоплены і ўсхваляваны да глыбіні душы ўсім убачаным, я падышоў да залатой студні і — хіба ж мог утрымацца? — апусціўся перад ёй на калені, як, я ўпэўнены, зрабіў бы і робіць кожны, хто калі-небудзь сустракаецца з таямніцаю нашых светлых зямных крыніц. Ад студні павявала у твар халадком і лагоднай свежасцю, водарам баравога смалістага настою і густа парослых навокал зёлак. А яшчэ веяла пахам зямной глыбіні і чагосьці такога невядомага, ад чаго пачынала кружыцца галава. Я паспяшаўся хутчэй прыпасці вуснамі да празрыстага глыбіннага пітва. Вада была колкая і сцюдзёна-пякучая — аж зубы занылі. Але што дзіўна: смак яе здаўся такі па-дарагому знаёмы — я нават разгубіўся, ніяк не могучы ўспомніць, што ён мне нагадвае. Дзе і калі яшчэ я піў такую ваду? Дзе? Я смакаваў дарагое і салодкае мне сваёй роднасцю пітво і ўслухоўваўся ў голас крынічкі: можа, ён хоць бы нечым падкажа мне адгадку? І тут, адарваўшыся ад студні, я ўбачыў на недалёкім ад крыніцы пагорку абгароджаны высокі камень і пры ім абеліск.
У мясцовасці, дзе я зараз знаходзіўся,— а гэта паміж Плешчаніцамі і Бягомлем,— нярэдка можна сустрэць такія камяні і абеліскі — напамін аб вялікім змаганні апошняй вайны, помнікі партызанам і воінам, што не пашкадавалі сваіх жыццяў у барацьбе з фашыстоўскай навалай. Амаль усюды яны стаяць пры дарогах, на скрыжаванні шляхоў, на людных месцах, дзе кожны можа пакланіцца паўшым героям... Гэты ж быў у глыбіннай лясной нетры, на паляне, пра якую мала хто і даведаецца калі-небудзь... Што ж то за помнік?.. Праз хвіліну я быў ужо там і ледзь толькі кінуў вачамі на выбітыя на камені словы, як на сэрца імкліва нарынула вогненнае пачуццё... Быццам працяты маланкай, я ўспомніў, дзе піў калісьці такога ж смаку ваду, як у гэтай паляннай крынічцы. З Асілкавай крыніцы каля майго Сажа!.. І ясна стала, пра што апавядае кожны пачуты сёння крынічны струмень, і што тоіцца ў маўклівай цішыні паляны, і чаму так здзічэлі, зараслі травою сабраныя калісьці крушні...
Сціплы і просты помнік словамі кароткага, але цяжкога, як сам камень, паведамлення сведчыў пра тое, што тут, на гэтай міжбаровай зямлі, была калісьці вёска Дальва і што яе разам з усімі жыхарамі спалілі крывавыя каты-фашысты.
Дальва... Дык вось дзе калісьці мясцілася яна, вядомая сёння не аднаму чалавеку на свеце закатаваная чужынцамі вёска. Пра яе жахлівую трагедыю я чуў многа раней — пад званамі Хатыні на чорных мармуровых плітах высечана побач з імёнамі іншых ахвяр нашай зямлі і яе пакутнае імя. Але там, у Хатыні, сабраны боль дзесяткаў і соцень такіх вёсак, як Дальва, і ў агульным болю асобнае не так вылучаецца... А тут я стаяў перад тым асобным — сам-насам, адзін на адзін... Гэтая паляна і гэты бор... Яны не маглі, не маглі не запомніць назаўсёды страшэннай лютасці, што калісьці тут адбылася. Ці не таму асобныя сосны на ўскраі бору глядзяць на паляну пачарнелымі, як ад смутку, і пакарабачанымі вяршынямі, а пясчаны дол навакола помніка нагадвае яшчэ неастылы прысак вялікага вогнішча... Шалёнае віраванне агню і смерці, жудасныя крыкі і енкі немаўлят і іх мацярок... Яны не маглі, не маглі не застацца навечна ў насцярожанай, глухой паляннай маўклівасці, што запанавала тут калісьці пасля жорсткага катавання...
З такім адчуваннем стаяў я зараз перад жалобным помнікам і, здавалася, сам падаў пад кулямі катаў, сам курчыўся ў агні з невымоўным адчуваннем страшнага канца... Толькі крынічка не давала забыцца, што яшчэ жывы... Паступова пачынала даходзіць, пра што яна бясконца імкнецца сказаць... Зноў уявілася Асілкава крыніца на Сажы... Так-так, праўду ты кажаш, крынічка! — прагу жыцця нельга знішчыць аніякімі катаваннямі; калі ёсць пачатак, будзе працяг, будуць біць струмені з-пад зямлі — будуць усё шырэй разлівацца і рэкі, будзе свяціць сонца, будуць нараджацца вольныя сэрцы — і ніколі не згасне чалавечае шчасце на свеце...
Крынічка, нібы ўспомніўшы хвіліны жорсткасці і запаліўшыся гневам, то бурліва ўзвышала свой голас, то, быццам задумаўшыся ў смутку і жальбе, пачынала шаптаць — ціха і журботна, то, напэўна, узрадаваўшыся, што праменіцца, сінее над ёю летняе неба, буяе зелянінаю зямля,— пачынала біць звонка і ўрачыста, як услаўляла ўсё, што тут жыло, жыве і жыць будзе... І пад гэты яе звон ужо не такой самотна-маўклівай пачынала выглядаць паляна. Выпешчанае рукамі новых людзей жыта хоць і стаяла ў акружэнні бору без шолаху і хвалявання, ды пад промнямі перадвячэрняга сонца так пахла, так пахла,— адчувалася, што хутка пачне падаць раса, каб асвяжаць і паіць прагаю прарастання новыя зярняты...
*
Пакуль я, спатыкаючы розныя нечаканасці, знаёміўся з рачулкай і яе вытокам, дзень амаль скончыўся. Промні сонца яшчэ прабіваліся на паляну, але толькі прабіваліся! Яны прыходзілі аднекуль далёка з захаду, з-за сцяны высокага бору, знаходзячы сабе дарогу ў прамежках паміж соснамі, і таму па ўсёй паляне штохвіліны мяняліся хвалі то ценяў, то святла. Настаў той момант летуценнага летняга адвячорка, які заўсёды настройвае на сцішанасць пачуццяў і думак. Уся істота ў такія хвіліны паддаецца лагоднай задуменнасці прыроды — сэрцу робіцца цёпла-цёпла і так добра-добра, як быццам яно ўсяго, чаго хацела, дасягнула і няма куды болей імкнуцца — толькі зліцца б вось зараз з пяшчотнай цішынёю зямлі і неба, лістоты і пахіленых каласоў, сцяжынак і льдзінак-хмарак, што зрэдку наплываюць на чысцюткую сінь у вышыні... Зліцца і ўлюбёна глядзець некуды ў неакрэсленую даль, без аніякіх хваляванняў, задумак, глядзець і чакаць... Чакаць, пакуль не скаланешся раптам ад якогась шчымлівага пачуцця. Не адразу і ўсвядоміш, што пачуццё тое — адчуванне бязмежнай самотнасці. Душа сціскаецца ад смутку, чагосьці ёй прагнецца — чаго?.. Не адзін раз трэба зазнаць тое пачуццё, каб зразумець, што як бы ні ўлагоджвала, ні ўзвышала чалавека прырода, а яму ўсё ж цяжка заставацца надоўга без людзей — без іх галасоў і іх позіркаў, без самай нават звычайнай іх прысутнасці. А яшчэ калі так, як сёння ў мяне,— на месцы жахлівага чалавечага спусташэння...
Аднак жа дзень канчаўся, і ўсё мацней непакоіў мяне адзін клопат: дзе і як перабыць ноч? Хоць для вандроўніка клопат гэты — самы звычайны, ды яшчэ ў такую лагодную летнюю пару, калі і кожны кусцік начаваць пусціць і зара вячэрняя з зарой світальнай сыходзяцца, а ўсё ж... Занадта многа наплыло за дзень хвалюючых думак і пачуццяў, каб з імі заставацца тут, на месцы былой скатаванай вёскі, яшчэ і на ноч... Ці знойдзецца ў душы столькі могі, каб яна не схіснулася ў загадкавасці начной цемры, адкуль — хто здольны тое стрымаць? — могуць загучаць для яе роспачныя галасы немаўлят і мацярок, устаць вогненныя постаці з суровай мальбою ў вачах?..
Так я думаў, ідучы па здзірванелай сцежцы паўз жыта, калі раптам ізноў пачуў булькатанне маёй рачулкі. Якраз тут яна ўваходзіла ў бор, і зноў — вось дзіва! — голас яе, амаль зусім нячутны на паляннай прасторы, зноў вылучаўся выразна і ясна. За рачулкай, перад самай сцяною векавых кражоў, мясціўся лапік маладога падлеску — трохі вышэйшага чым у рост чалавека сасновага хмызняку. Куток выглядаў вельмі маляўніча. Цэлы рад высокіх таполяў з аднаго берага рачулкі цягнуўся вяршынямі да такога ж роўнага строю магутных дубоў на другім яе баку, адкуль — амаль па дубовых каранях — пачыналі бегчы на ўзвышша маладыя сасонкі. У адным месцы саснякі перарываліся густой купай здзічэлых груш, бэзу, язміну і яшчэ нейкага кустоўя, ад якіх пад дубы спускалася ціхая пясчаная дарожка. Адразу было відаць, што зямля тут абжывалася калісьці чалавекам. Бо ўзгорак той з грушамі, язмінам і бэзам быў не чым іншым, безумоўна, як колішнім дворышчам. Ды і прысады дубоў і таполяў над рачулкай таксама не маглі ўзрасці самі па сабе такім роўным шэрагам.
Рачулка там, дзе да яе падыходзіла дарожка, перагароджвалася некалькімі ссівелымі валунамі. Утварылася невялікая запруда, стрыманая вада знаходзіла сабе шлях між камення, бруілася, булькатала, звінела і, вырываючыся на волю, як бы трымала над сабою маленькае нягучнае рэха. І так ужо ўтульна, па-дамашняму, гаманіла пад купалам дубоў і таполяў тое рэха — адразу прыварожвала душу! Не хацелася нікуды адсюль адыходзіць — рай, дый годзе, дзе яшчэ — падумалася — знойдзеш мясцінку лепшую, каб правесці кароткую летнюю ноч?
Хутка на ўскраіне сасновага падлеску, непадалёк ад былога дворышча, я знайшоў сабе ціхі, цёплы і, я нават сказаў бы, летуценны куток. Наперад адсюль адкрывалася мне і рачулка, і прысады дубоў і таполяў па-над ёй, і ціхая дарожка, што ішла ад камянёвай пераправы ў самыя саснякі. Ззаду, за хмызняком, як бы ахоўваючы яго сваім крылом шырозным, маўчаў, пільна за ўсім назіраючы, і высока гудзеў векавы бор. А на доле — аж біла ў вочы — ну як быццам нехта спецыяльна збіраў тут столькі багацця — густа квітнеў чабор, вакол яго купкамі шчыраваліся слёзкі, зыркалі медуніцы і нават, прымасціўшыся каля сасонак, весела хінуліся адзін да аднаго лясныя званкі...
З якой прыемнасцю апусціўся я на дол сярод гэтай водарнай летняй пекнаты!
Было ціха ў прыродзе і на сэрцы; хоць было, праўда, трохі і сумна, і вусцішна. Ці, калі больш дакладна, нешта дрыготкае ўваходзіла ў душу — і летуценна акрыляла яе пад сцішанай задумнасцю навакольнай зямлі, і ў той жа час нечым непакоіла, хінула ў журботнасць... Цяжка ў такія хвіліны ўсвядоміць — што дзеецца ў табе; адчуваеш толькі, што ўвесь час трымціць у душы нейкае няяснае пакуль што, але настойлівае жаданне — нібы нечага табе не хапае, нібы нешта заклікае кудысь...
Не ведаю, як у каго, а ў мяне такое вось пачуццё заўсёды выклікала трывожна-нястрымную прагу нешта рабіць. Калі б не насоўвалася ноч, то, безумоўна, не застаўся б сядзець на месцы. Абавязкова некуды б імкнуўся. Нечага шукаў, пра нешта хваляваўся. Не мог бы спыніцца, пакуль не схлынула б з душы хваля гэтага салодка-неспакойлівага, заклікальнага трымцення...
А зараз... не памятаю нават, як гэта здарылася... Галава сама сабою прымгнулася на цупкай галіне бухматай сасонкі... Мог жа ўладкавацца лепей — пакласці ва ўзгалоўе хаця б рукзак... дык не... не паспеў...
Многа чаго даводзілася і чытаць, і чуць пра сон чалавечы — які ён можа быць і раптоўны, і вокамгненны, і глыбокі, і моцны, і летуценны, і светлы, і лёгкі, і салодкі, і чараўнічы, і нават хвалююча-песенны, натхнёны... Але каб вось так, як сёння тут са мною сталася,— пра такое і не памроілася б, мусіць, ніколі...
Гэта ж, здаецца, ну толькі што — ну, можа, з якую хвіліну таму назад — назіраў, як заміраюць апошнія промні захаду; выглядаў, дзе б тут, можа, якое-небудзь цяпельца раскласці, каб было весялей... І раптам — нібы ў нейкай казцы — адчуваеш, што вось толькі што бачанае і чутае — гэта ўжо не толькі што бачанае і чутае, а гэта ўжо тое, што было... было... Было і прамінула, і ніколі не паўторыцца... А ўсё, што адкрываецца вачам зараз,— гэта ўжо зусім нешта іншае, як быццам ніколі нават не сустраканае.
Я, магчыма б, яшчэ і доўга не мог адплюшчыць вачэй, каб убачыць гэтае новае, іншае, калі б не ўдарыў мне аднекуль зусім зблізку такі любы з маленства, такі непаўторна-салодкі пах свежага пражма.
Божа, і бываюць жа такія дзівосы: ну калі яно тое было, калі тое пражмо пра*жыў! — на пастушыных сцежках развеяла ветрам дымкі тых кароткіх пражмовых цяпельцаў; а вось жа — як быццам тут яно, каля самых ног, вяселіцца, здаецца, тонкімі бялявымі язычкамі маленькае полымя, і смачна абпальваюцца маладыя асцюкі жытнёвых каласоў: яшчэ хвіліна — і пасыплюцца на шурпатую далоню салодкія, пахкія зярняты...
За часы сваіх вандраванняў прывык я да самых неверагодных нечаканасцей. Таму, мусіць, і зараз, калі расплюшчыў вочы, то не адчуў ані наймалога ў душы здзіўлення, хоць тое, што ўбачыў, было для мяне амаль фантастычнае: замест вечара, які, здавалася, вось толькі што калыхаўся за соснамі ціхім дагараннем апошніх промняў, у патыліцу мне біла яркае сонца новага вясёлага дня. Прытым — менавіта біла, без усялякіх перабольшанняў — біла! — так ужо высока гайдалася яно над зямлёю. Вось жа нікому не паверыў бы, што такое можа быць: за адно нейкае імгненне праспаў і цэлую, хоць і нядоўгую, летнюю ноч, і світанак новы з прывітальнымі перамовамі птахаў у адкрытай баравой цішыні, і нават усю задуму сваю — падгледзець ранішняе жыццё лясной рачулкі — таксама скасаваў беззваротна.
Але самае дзіўнае для мяне было ўсё ж не гэта. Самае дзіўнае — спакойна, бестурботна, з ціхай цікаўнасцю і нават дзелавіта гледзячы ў мой бок,— сядзела перада мною ў абліччы трох жывых істот. То былі: малады чарнатвары мужчына (ну цыган, дый годзе, такіх нямала страчаецца між беларусаў, іх так і завуць — «свойскі цыган»), побач з ім, прыцёршыся да яго каленяў,— такі ж чыгункаваты, абгарэлы на сонцы хлопчык, а каля яго — маленькі сабачка — адно вуха, нібы лакатар, да хлопчыка, другое — у насцярожанасці — тырчком. Маляўнічая і, далібог, дзівосная карціна. А яшчэ пражмо! У руках у хлопчыка было самае непрыдуманае, самае сапраўднае, рэальнае — аж слінкі пацяклі! — пражмо. Задымленыя зярняты так звабліва выглядалі з абпаленых каласоў. І так моцна, так соладка пахлі! Дык, значыцца, то быў не цуд. Вось адкуль прыйшоў у мой сон і пабудзіў мяне родны, дарагі мне з маленства пражмовы пах!
У першы момант, расплюшчыўшы вочы, я збянтэжана імкнуўся растлумачыць сам сабе ўбачанае і таму, стараючыся нават не міргаць вейкамі, маўчаў. Як быццам яшчэ спаў.
Але сабачка, мусіць, адразу ж заўважыў, што я прачнуўся.
— Йяа! — голасна і задзірыста адрэкамендаваўся ён перада мною і тут жа паглядзеў у бок хлопчыка. Мусіць, хацеў упэўніцца, што зрабіў правільна. Яго вуха-лакатар пры гэтым пстрыкнула ўгору.
Хлопчык нічога не адказаў сабачку, нават не варухнуўся. Але нешта такое перадалося ад яго сабачку, бо той зноў сказаў сваё «йяа» ўжо зусім ціха, прымірэнча і, прылёгшы на пярэднія лапы, гэтак жа, як і хлопчык, пільна ўтаропіўся ў мяне.
Я прыўзняўся на локцях і прыветна ўсміхнуўся ўсёй мілай «троіцы».
Тады мужчына загаварыў.
— Гэта ж во ішлі мы,— сказаў ён, нібы апраўдваючыся,— ды і думаем: што з чалавекам?.. Ажно бачым — спіце вы... Ну, во і прыселі... Дай, кажу, пачакаем, можа, спатрэбімся нябогу...
— Йяа!..— услед за мужчынам бадзёра выгукнуў сабачка. Яму, відаць, абавязкова карцела пацвердзіць, што ўсё сказанае гаспадаром — чыстая праўда.
На гэты раз хлопчык не пакінуў без увагі паводзіны свайго дружбака. «Рэшт!» — сказаў сабачку з дакорам. І сабачка адразу павініўся: прыхінуўся да хлопчыка бліжэй, прыціснуўся да зямлі, склаў вушы. Але ў адносінах да мяне выгляд у яго застаўся смелы і незалежны. «Не чапай нас,— здаецца, казалі яго гузікі-вочкі,— і мы цябе не зачэпім. А зачэпіш — дык вунь які ў мяне ёсць надзейны абаронца».
— Гэта во мой Казік, сынок...— казаў між тым мужчына далей.— А сам я ляснік тутэйшы... Ну, і Рэшт з намі...
Мужчына пагладзіў па галаве хлопчыка і кіўнуў вачамі ў бок сабачкі. Той весела завіляў хвастом і прыжмурыўся ад задавальнення.
Праз хвіліну я ўжо сядзеў у гурце маіх новых знаёмых, як іхні даўні дружбак. У некалькіх словах расказаў, як і чаго трапіў сюды і як нечакана для мяне прамінула ноч...
Казік, калі я скончыў гаварыць, ніякавата глянуў на бацьку і як бы крыху зачырванеўся. Гэта ўбачылася нават на яго да чарнаты абпаленым на сонцы твары. Ляснік, здавалася, не заўважыў позірку свайго сынка, але між тым усміхнуўся.
— Быва-а-е...— расцягваючы слова, сказаў ён. І раптам шырокай даланёю абхапіў Казікаву галаву і пяшчотна прыхінуў да сябе.— Бывае, а, Казік?..— гарэзна спытаў ён, зноў весела ўсміхаючыся. На што Казік таксама расплыўся ўсмешкаю і глыбей нырнуў пад бацькаву руку. Было відаць, што яны вельмі добрыя сябры і што калісьці, мусіць, нешта такое адбылося і з Казікам, прыкладна, як са мной... Рэшт пры гэтай сцэне, безумоўна, не застаўся абыякавы: ён хоць і не выгукнуў свайго «йяа», але ўвесь час задаволена варушыў абаранкам-хвосцікам і раз-пораз бліскаў гузічкамі-вочкамі то на Казіка, то на лесніка.
А ляснік, ужо загасіўшы ўсмешку ды па-ранейшаму трымаючы Казіка пад сваім крылом, загаварыў раптам неяк узбуджана, нават узнёсла:
— То ж з Казікам маім аднойчы было... Зямля тут у нас такая, ці што?.. Можа, лясовыя пахі такія моцныя?.. Пайшоў аднойчы Казік у лес...— Казіку, мусіць, было не вельмі прыемна тое, пра што распачаў бацька, дык ён памкнуўся вызваліцца з-пад бацькавай ласкі. Але ляснік са словамі «не саромся, Казік, бачыш, і ў дзядзькі ж так...» пагладзіў яго па чупрыне і працягваў: — Мы не баімся, калі ён адзін у лесе ходзіць... Бо лес Казік ведае не горш за мяне... Але як пайшоў Казік, дык і сонца зайшло, і ноч настала, а яго ўсё няма... Занепакоіліся мы... Ці мала што... У нас жа і з мядзведзем спаткацца не дзіва... Здаралася... Ды яшчэ паглядзелі — і Рэшта няма... Як у ваду абодва...
Ну, пачалі мы іх шукаць па лесе... Паверце, ночачку ўсю праблукалі — і ані знаку... Ды раптам успомніў я пра Казікаву схову адну... вуду ён там сваю хаваў... Зазірнуў...— пуста... Ну, тады ўжо ўсё зразумеў. Кінуўся на Чырвоны груд, мясцінка ў нас тут ёсць непадалёку — ямінка ўтварылася там на рачулцы, вірок маленькі... Унадзіўся наш Казік туды хадзіць, рыбу вудзіць... Не дазвалялі мы яму часам, таму і вуду хаваў... Прыбягаю — аж так і ёсць... Спіць мой Казік пад соснамі, як анёлачак... І Рэшт ля яго... Прыхінуліся адзін да аднаго і спяць...
Ці трэба казаць, што і Казік і Рэшт адчувалі сябе пры гэтым апавяданні не надта каб асабліва. А найболей Рэшт. Уцягнуўшы галаву ў плечы, аж прыліп да зямлі. Як быццам ён быў самы вінаваты ў тым, што яны там з Казікам заснулі. Але ляснік, скончыўшы гаварыць, палашчыў і Казіка, і Рэшта, і гэта іх шчыра падбадзёрыла. Падбадзёрыла настолькі, што Рэшт найгучней за іншыя разы выгукнуў сваё звонкае «йяа», даўшы ўсім зразумець, што хоць, можа, ён і зрабіў якую памылку, але заўсёды будзе са сваім сябрам, каб яго ахоўваць...
Разам са сваімі нечаканымі дружбакамі перажыў іхняе колішняе здарэнне і я. Няцяжка было ўявіць, што дзеелася ў сэрцы лесніка, пакуль ён шукаў па лясных закутках гэтага непаседлівага свайго ўлюбёнца Казіка...
Але, безумоўна, найбольш усхвалявала мяне ўпамінанне пра Казікаву вуду і ямінку-вірок на рачулцы... На Казіка я цяпер глядзеў ужо не як на простага хлопчыка, у якога, як і ва ўсіх яго аднагодкаў, жыве ў памкненнях прага да дзіцячых прыгод... Не... Я бачыў у ім будучага свайго брата-вадроўніка, чалавека з непатольным паглядам удалячынь. Бо калі ўжо на такой маленечкай рачулцы адшукаў ён дарагую для сэрца ўцеху, дык не можа быць, каб гэтая ўцеха не заваражыла яго сэрца назаўсёды...
Хутка ад Казіка і яго бацькі я даведаўся і пра тое, як знайсці Казікаву ямінку-вірок і якая дзівосная рыба Казіка там прычаравала. «Дзядзечка,— з захапленнем апавядаў Казік,— яна такая быстрая, такая быстрая... ну, няйначай, маланка... Ледзьве ўпадзе на ваду чарвяк... блісь! — і ўжо яе няма... Але трэба, дзядзечка, затойвацца... трэба падкрасціся, каб нават шолаху не было... Бо яна дужа асцярожная і зыркая... А як возьмецца — дык от дужая, адразу выцягці і не думай... » Так Казік, захліпаючыся ад радасці, расказваў, і я адразу зразумеў, што то за рыба. Безумоўна, то рэдкая для нашых краёў жыхарка крынічлівых рэчак — стронга. Калі я сказаў, што гэта, мусіць, стронга, Казік усхвалявала закрычаў: «Ага, ага, дзядзечка, стронга, стронга!.. ». І я пасля таго паглядзеў на Казіка ўжо з вялікай павагай. Бо сам я стронгі яшчэ ніколі не лавіў; чуў пра яе многа, нават неаднойчы спецыяльна на стронгу паехаць збіраўся і вуду спецыяльную зрабіў, але так на стронгавае паляванне і не трапіў...
Даведаўся я і пра тое, як завецца мая рачулка. «Тут, у нашым баку, яна яшчэ ніяк не завецца,— сказаў ляснік.— А далей ужо мае назву... Калі зойдзеце за шашу, то там убачыце вёсачку Жардзяжжа. Дык і рачулку там ужо так называюць — Жардзяжжа, і ўжо так яна і бяжыць аж у самую Дзвінасу...»
Добра і прыемна мне было сядзець з Казікам і яго бацькам і такім дасціпным іхнім ахоўнікам Рэштам. Але пакуль сядзелі ды гаварылі, дык сонца ўжо высока паднялося над борам. Пара было мне развітвацца з маімі новымі сябрамі. Ляснік, мусіць, адразу заўважыў на маім твары адбітак той заклапочанасці, якая заўсёды находзіць на чалавека, калі ён думае пра сваю дарогу.
— Дык, можа, да нас завіталі б, а? — нясмела спытаў ён.— Хоць на хвіліначку?.. Во зусім жа блізка... Падсілкаваліся б хаця...
— Йяа! — весела і прыязна абясціўся ўслед за лесніком Рэшт, і Казік, я заўважыў, таксама нешта хацеў сказаць, ды, мусіць, пасаромеўся. Але ўсім выглядам сваім паказваў, што яму таксама хацелася б, каб я пайшоў з імі.
Я шчыра падзякаваў за дарагое запрашэнне, але ў вёску не пайшоў — часу і так мала — і рашуча ўскінуў на плечы рукзак. Але пры гэтым я мімаволі кінуў позірк на Казікава пражмо. Хоць яно ўжо астыла і пах яго быў не такі рэзкі і прыцягальны, але ўсё ж то было ні з чым непараўнанае пражмо... У час размовы нешта яно не так кідалася ў вочы; а зараз — ну хоць ты заплач! — так захацелася пакаштаваць яго салодкіх зярнят... Хоць забудзь усякі сорам ды і папрасі ў Казіка некалькі абсмажаных каласоў...
Але Казіка не трэба было прасіць, ён, мусіць, заўважыў мой позірк і зразумеў мой настрой. А можа, і без гэтага сам захацеў зрабіць тое, пра што я так усхвалявана падумаў... Ён працягнуў мне пражмо і сказаў пад вясёлыя воклічы Рэшта: «Дзядзечка, вазьміце на дарогу... Я яшчэ напра*жу...» Ляснік задаволена заківаў галавою: «Вазьміце, вазьміце...» І я не мог утрымацца — абняў Казіка...
Па пясчанай дарожцы мы спусціліся да сівых валуноў, адкуль так пяшчотна чулася і закалыхала мяне ўчора рачулкавае рэха. Валуны па баках абраслі мохам, але зверху былі добра выслізганыя — ужо, мусіць, нямала часу яны выконвалі ролю кладкі; па іх адзін за адным мы і перайшлі на другі бок рачулкі. Ляснік як быццам прачытаў мае думкі, бо, калі мы спыніліся, каб развітацца, загаварыў:
— А можа, вам спатрэбіцца зноў калі пабываць у нашых мясцінах?.. Дык, завітаўшы, не абмінайце нас... Спытайце ў Востраве лесніка Антона, любы пакажа... Праўда, Казік?..
Казік зачырванеўся, кіўнуў галавою. І Рэшт зноў абясціўся: йяа, йяа!..
Забягаючы наперад, скажу, што пасля не адзін раз цягнула мяне ў гэты лясовы куток, на гэтую рачулку. І неаднойчы я тут пабываў — і адзін, і са сваімі сынамі. Многа папахадзіў з лесніком па запаветных яго сцяжынках. Многа чаго даведаўся — і светлага, і журботнага... Даведаўся, што дворышча тое, каля якога я так нечакана заснуў і праспаў летнюю ноч, было калісьці сядзібай Антонавага бацькі, таксама патомнага лесніка... Даведаўся, што калі закатавалі і спалілі Дальву, то па дарозе назад завіталі карнікі і на леснікову сядзібу... Сённяшняму лесніку было тады ад нараджэння прыкладна столькі ж, як зараз яго Казіку. І застаўся ён жывы толькі таму, што маці схапіла і выкінула яго праз акно ў гушчар язміну. Крыкнула: «Бяжы»,— і ён пабег... Ззаду чуліся стрэлы, а ён бег і бег па лесе... Калі сціхла страляніна, ён падкраўся да свае сядзібы і ўбачыў гарачае папялішча... Два дні і дзве ночы не адыходзіў потым адсюль, спадзеючыся пачуць голас маці ці бацькі... Дарэмна... Знайшла яго ў лесе родная цётка з Вострава, у яе ён і вырас...
Даведаўся я таксама, чаму ляснік ні словам не абясціўся пра гэта пры першай сустрэчы... «Ведаеце, бываць тут бываю часта... цягне ўслухацца ў цішыню... галасы родныя пачуць... А гаварыць пра той жах цяжка... Не хочацца нешта тое балючае вярэдзіць...» Праўда... Я разумеў лясніка... Мне і самому тады было б, мусіць, цяжка гаварыць пра жахлівае знішчэнне Дальвы — настолькі перахвалявалася душа каля дальвінскага помніка...
Ляснік і ўся яго сям я — жонка Таццяна, старэйшая за Казіка дачка Волька, ну і, само сабой, Казік,— сталі для нас найдаражэйшымі сябрамі. Сыны мае, можна сказаць, вырасталі разам з Казікам. Мы нават і назву лесу тутэйшаму светламу далі — Казікаў лес...
Але тое было потым, пасля... А зараз я паціснуў руку лесніку і Казіку, кінуў развітальнае слова Рэшту («Ну, трымайся, Рэшт!») і нырнуў у чаромхавыя зараснікі па цячэнні рачулкі. За спіной у мяне яшчэ колькі часу чулася залівістае Рэштава «йяа» — мусіць, Рэшт спяшаўся выказаць свае ўражанні аб нашай сустрэчы,— а потым зноў з усіх бакоў загаманіла звонкая баравая цішыня.
*
Чаромхавая гушчэча на берагах рачулкі скончылася гэтак жа рэзка, як і пачалася. Колькі хвілін таму назад я ступіў у яе проста з дарожкі, на якой засталіся мае новыя сябры. А тут яе буянне спыніў досыць узвышаны сухадол, на якім то дробнымі гуртамі, то паасобку ўзвышаліся магутныя сосны.
Рачулка мая, пакуль яна цякла пад сховай чаромхаў і пераплеценага з імі алешніку, мела берагі нізкія, амаль забалочаныя. Дзе і падступішся, дык нічога цікавага не ўбачыш: у густой цямравай засені рачулка выглядала як бязладна кінуты кімсьці і затаптаны ў гразь паясок. Толькі дзе-нідзе ажывала, узбуджана вырываючыся з-пад пераплыціўшых яе каранёў. Але затое як яна змянілася, калі выскачыла на сухадол! Няйначай, адчуваючы шчасце ад таго, што зноў выбілася пад сонца, яна гарэзна бліскала зваблівымі ўсмешкамі, смела кідалася на камяні, узбівала вакол іх празрыстыя, вясёлыя воблачкі. Тут усцяж досыць абрывістых пясчаных берагоў амаль суцэльнай лініяй ніціліся з зямлі вясёлыя прамяністыя бурбалкі. То білі крынічкі. І рачулка, з кожным крокам набіраючы сілы, бурліва свідравала то ў адным, то ў другім беразе пясчаныя пячуркі, якія дзе-нідзе пачыналі выглядаць ужо як сапраўдныя вірочкі.
Уся такая сонечная краса ляснога закутка — і гэтыя высокія меднастволыя сосны, і вясёлая рачулка, і сугалоссе птушыных спеваў — так і вабіла спыніцца на сухадольным беражочку, пасядзець, палюбавацца навакольнай лагодай. А яшчэ ж так рупіла мне Казікава пражмо! Я і так ужо, на хаду, не адзін раз вылушчваў і кідаў у рот салодкія яго зярняты. Не цярпелася хутчэй паласавацца дарагім пачастункам. Але я рашуча адкінуў гэтую спакусу. Мне трэба было абавязкова дайсці да Казікавай ямінкі, дзе ён удачліва паляваў за стронгай. Хоць бы ўбачыць тую стронгу! І я не спыніўся пад званлівымі соснамі і рушыў далей.
Скончыўся прамяністы прасцяг сухадолля, зноў рачулку на некалькі часу праглынулі густыя зялёныя шаты хмызнякоў. І на супрацьлеглым беразе, і тут, на маім, аж да самай вады збегліся з высокіх баравін купы арахоўя, крушынніку, сасновых маладнякоў. У асобных мясцінах ледзьве я прадзіраўся праз іх спляценне. І мог бы збіцца з кірунку, калі б рачулка не давала пра сябе знаць то задзірлівым плёскатам плыні, калі яна адольвала якую-небудзь перашкоду, то лагодным званочкам новай крынічнай бруі.
Але паступова гушчарнік пачаў рассоўвацца, у вочы ўдарыла святло праменнай прасторы. Змардаваны ў духатлівай гарачыні зараснікаў, выскачыў я на прывольны лясны груд і застыў ад шчаслівага здзіўлення. Такая краса адкрывалася вачам! Да рачулкі з глыбіні бору спускалася расквечаная ўсімі колерамі лета ладная палянка, на якой, яе замыкаючы, урачыста ўзвышаліся па-над самай рачулкай тры велічна-гонкія сасны. Якіх толькі кветак не было на паляне! Чыстыя і палкія, асвечвалі паляну кветкі-зоркі — ну, няйначай, зляцелі сюды з начнога неба. І, нібыта ведалі, што застануцца на зямлі назаўсёды,— прынеслі з сабою і кавалачкі блакіту: ён весела свяціўся паміж імі ў ліловых і сініх галоўках паўночніку і лясных званкоў. Бліжэй да рачулкі траплялі на вочы задумлівыя зязюльчыны слёзкі і рослыя рамонкі. А чым вышэй — дык паляна аж гарэла ад буйной квецені крываўніку, і скрыпеню, і ажно цэлых палосаў высознага гарыцвету. Дух займала ад убачанага полымнага хараства, і я адразу зразумеў, што выйшаў на Чырвоны груд, дзе калісьці прыселі адпачыць ды і заснулі Казік з Рэштам. Безумоўна, то было так — бо вунь і яна, тая Казікава ямінка-вірок: адсюль, дзе я выйшаў на паляну, бачылася бурлівае кіпенне вады крыху вышэй трох соснаў. Там, у тым месцы, супрацьлеглы бераг рачулкі зарос суцэльнай сцяной дубнякоў. Хутчэй за ўсё калісьці там стаялі і дубы-волаты, бо, мусіць жа, то ад іх засталіся шырокія ссівелыя пні. І, напэўна, сённяшнія маладыя карані перапляліся пад берагам з нежывымі, але моцнымі каранямі былых асілкаў і нейкім чынам перапынялі вольны ход рачулкі, таму яна і вірылася як апантаная. Але паступова вада супакойвалася, аціхала, і хоць я яшчэ не мог убачыць, як яна цячэ далей, але адчуваў, што недзе там павінен быць плёс, дзе рачулка пасля сваёй барацьбы адпачывае.
Памятаючы Казікаў наказ — «але трэба, дзядзечка, затойвацца... трэба падкрасціся, каб нават шолаху не было»,— я амаль паўзком дасяг трох соснаў і з прыемнасцю апусціўся на сунічлівы дол пад іх ценем. Суніц пад соснамі было многа, даспелыя, духмяныя, яны так і прасіліся, каб на іх звярнулі ўвагу. Упершыню за ўсю доўгую раніцу я ўспомніў, што мне хочацца есці. Але я пакінуў суніцы на потым, бо ў руках у мяне было Казікава пражмо. Ды і асцярогу варта было захоўваць — я ж марыў усё-такі хоць бы зірнуць на дзікую стронгу. А пачнеш убівацца за тымі суніцамі, то ці бераг гайданеш, ці кінеш цень на рачулку. А тады ўжо не спадзявайся — не пакажа сябе пільная стронга.
Сосны на самым краі берага далі свой ахоўны цень некалькім кусцікам ядлоўцу. Да іх я і падпоўз, расхінуў шорсткія галінкі і ўбачыў перад сабою не просты рачны вірок, а сапраўдны рачны цуд. Як я і меркаваў, рачулка, гнеўна бунтуючы пад дубняковым берагам, выбіла сабе адтуль і да соснаў досыць шырокую і глыбокую яміну. Утварыўся плёс: цяністы, вірлівы — з таго боку і сонечны, залацісты — тут, каля мяне. Пад супрацьлеглым берагам вада была цёмная, зялёная, яшчэ часам кіпела бурбалкамі, не бачылася ёй дна. А тут, да соснаў, яна ўжо кацілася лагодная, свяцілася золатам пясчанай водмелі, пералівалася празрыстымі струменямі. Якія яшчэ патрэбны ўмовы, каб тут любіла вадзіцца нават самая асцярожная рыба?! Малайчына, Казік! Я цяпер ужо зусім не сумняваўся, што гэта і ёсць яго славутая ямінка-вірок. І нават пазайздросціў Казіку: я дык вось пабуду тут колькі хвілін ды і пайду, магчыма, назаўсёды, а Казік амаль кожны дзень мае магчымасць пабываць на сваёй чароўнай рыбацкай мясціне...
Успомніўшы Казіка, я нарэшце ўзяўся за яго падарунак. Як калісьці ў маленстве, скінуў на дол картуз, пахукаў на пражмо, церануў пругкімі каласамі аб далоню. Буйныя падсмажаныя зярняты пахка пасыпаліся на дно картуза. Церануў яшчэ раз, і яшчэ, і яшчэ; пучок звязаных сцяблінай каласоў стаў зусім лёгкі, а зярняты ўсё сыпаліся, і гэта, як я ўспомніў прыкмету, сведчыла, што ніва, з якой наламана пражмо, дасць багаты і шчодры ўраджай... Душа колішняга сялянскага падлетка радасна абудзілася ўва мне, і я доўга не спыняў сваёй прыемнай працы — так хацелася, каб зярняты сыпаліся з пражма без канца, абяцаючы людзям, што іх вырасцілі, бясконцую шчодрасць...
Але нарэшце каласы ўсё ж зусім апусцелі. Перасыпаючы зярняты з рукі на руку, я пачаў іх правейваць, дзьмухнуў — і лёгкія асцюкі аддзяліліся ад зярнят і ўзняліся ў паветра. Адзін асцюк, мусіць, з зярняткам, праляцеў ладную адлегласць і бясшумна ўпаў на ваду. І тут адбылося тое, чаго я так прагна чакаў: з цёмнай глыбіні выбліснула на жаўтапёс ружова-калёрная жывая бліскавіца, секанула па асцюку, адчула, што спадманулася, што гэта не матылёк і не мушка, і маланкава знікла, як быццам і не з’яўлялася зусім... Стронга... Мала хто з рыбакоў можа пахваліцца, што многа калі сустракаўся з гэтай найпрыгажэйшай рыбінай нашых рэк... Іншыя нават не ведаюць, што яна ў нас такая ёсць... Бо не кожнаму ўдаецца пабываць у мясцінах, дзе яна жыве. У такіх вось, можна сказаць, няходжаных лясных закутках, на рачулках, што бяруць свой пачатак і набіраюць сілу з самых чыстых сцюдзёных крыніц... Ды і выявіць стронгу не так проста: не на любую прынаду кінецца, не па любому спадману пакіне таемную схову...
Пазней, калі я неаднойчы пабываў у Востраве і назіраў за жыццём рачулкі разам з Казікам, нямала было ў мяне шчаслівых са стронгай спатканняў. На кручок падманьваў, праўда, рэдка, а калі і траплялася, дык стараўся як найхутчэй выпусціць красуню туды, адкуль прыйшла. Бо нешта заўсёды калацілася сэрца, калі бачыў, як пачынае млець у руках яе зграбнае пругкае цела, як меркнуць на сонцы светла-аранжавыя і сінія зоркі на ёй, якімі так красамоўна надарыла стронгу прырода... Але затое і прыгажосцю, і дасціпнасцю, і спрытам стронгі пазахапляўся даволі. І неаднойчы цешыўся весела, калі ўдавалася перахітрыць хітруху, пацвяліўшыся з матыльком так, каб яна аж ірвалася за ім, узлятаючы над вадой, паказваючы ўсю сябе, прывабную, зіхатлівую... Падкінеш матылька ды і выхапіш яго з вады, і не можаш утрымацца ад смеху, калі скочыць яна ў паветра, а тады сярдзіта блісне назад, узбурліўшы спакойную рачулку... Але для таго, каб так сталася, нямала давялося і па берагах папоўзаць, і затойвацца, не дыхаючы, і ў расе купацца, і на сонцы патыліцу смаліць... Словам, прайсці ўсю навуку палявання за стронгай... У той жа дзень я яшчэ не меў такой навукі... І таму стронга, што кінулася на асцюк, была тады і першай для мяне, і апошняй. Колькі ні пстрыкаў потым асцюкамі на ваду, а стронга больш сябе не паказала. Мусіць, усё ж заўважыла небяспеку...
Ну што ж, для першага разу і гэта было багаццем — убачыў стронгу, штось уведаў пра яе нораў, а чаго яшчэ трэба рыбаку? Ужо не хаваючыся, я добра правеяў выцертыя з пражма зярняты і, цэлымі жменямі закідаючы ў рот, прагна падсілкаваўся салодкім пачастункам. Еў і дзякаваў Казіку за такую асалоду. А тады ўжо назбіраў у картуз суніц, заеў адну смакату другою і пачаў збірацца ў дарогу. Цяпер мне, бадай, ужо нечага было рабіць на рачулцы, я ўжо ведаў пра яе амаль усё, што хацеў. Асядлаў сябе рукзаком, развітаўся з Казікавай мясцінай, з соснамі, з Чырвоным грудом і рушыў праз лес напрасткі.
Рачулка, хоць я цяпер і не трымаўся яе берага, усё ж, як быццам клапоцячыся пра мяне, тады-сяды падавала свой голас. Я шчыра і нават з радасцю лавіў яго і з ім упэўнена крочыў праз бор. Але хутка я выйшаў на лясную дарогу. Па тым, як яна была ўезджана машынамі, зразумеў, што дарога якраз туды, куды мне трэба,— на шашу. Так яно і сталася. Неўзабаве я быў непадалёк ад таго месца, адкуль пачынаў знаёмства з рачулкай. Мінуў вёску Жардзяжжа, лес скончыўся, пайшло прывольнае жытнёвае поле, а за ім — шырокая лугавіна. Тут я зноў спаткаўся са сваёй рачулкай. Падышоў да моста, на дошчачцы прачытаў: р. Жардзяжжа, перайшоў на правы яе бераг. Засталіся збоку вёскі Пячное і Харошае, зноў пачаўся лес, і зноў вяла мяне рачулка праз усё новыя і новыя, і ўсё па-свойму такія адметныя баравыя закуткі. Спінінгам, які быў са мною, на невялікіх вірках рачулкі, хоць яны і выглядалі часам ужо досыць поўнымі, мне пакуль што не было чаго рабіць. Але ў мяне была цяпер мэта — дайсці з рачулкай да Дзвінасы, у якую, як мне сказаў ляснік, яна ўпадае. Бо так верылася ўсім сэрцам, што з адкрытай мною лясной крынічлівай чараўніцай дайду да чагось яшчэ больш казачнага, яшчэ больш прывабнага для вандроўнай душы.
Хто засыпаў пяскамі
Гэтыя старыя акопы?
Хто перавіў верасамі
Закаржэлыя раны зямлі?
Хто ўзнёс па-над імі
Прываблівы гоман сосен
І заклікальную, звонкую
Цішу лугоў?
Час засыпаў пяскамі
Старыя акопы.
Час перавіў верасамі
Закаржэлыя
Раны зямлі.
Час узнёс па-над імі
Прываблівы
Гоман сосен
І заклікальную, звонкую
Цішу лугоў...
Усё зрабіў час...
І яшчэ:
Дружа мой,
Дарагі мой паплечнік,
шчыры вандроўнік,
Адкажы,
Ці не было з табой часам
такое ж, як і са мной:
Ці не стаяў ты знямелы
Ад радаснага захаплення,
Адчуваючы,
што хочаш нешта выказаць,
Ды не можаш знайсці слова,—
Забыўшы,
Што тое слова
не трэба шукаць,
яно заўсёды жыве ў душы:
Самае звычайнае, самае святое —
Якім прызнаюцца ў каханні...
І яшчэ было хваляванне, і яшчэ...
Калі па цячэнні рачулкі Жардзяжжа выйшаў я на бераг Дзвінасы, то нешта такое невымоўнае адбылося ў сэрцы, ад чаго я раптам зусім забыўся, хто я такі і чаму блукаю з вудай па рэках...
Здаецца, і нічога ж незвычайнага не кідалася тут у вочы: як і многа дзе раней, гаманілі высока над галавою вершалінамі сосны, пярэсціла кветкамі пойма, дзе імкліва, а дзе, нібы ў задуменні, плыніла, хаваючы свае таямніцы, вада... А чаму і адкуль душу запоўніла пачуццё трапяткой святасці — нібы ў салодкім палоне бясконца ўрачыстай і шчымліва-трывожнай радасці, ва уладзе незразумелага, але разам з тым настойлівага і ўпэўненага чакання якогась для сябе адкрыцця?..
Праз некалькі часу, па шляху на Радзіму з далёкай вандроўкі з-за акіяна, давялося мне спыніцца ў Парыжы і з пашанай да Віктора Гюго апынуцца ў саборы Парыжскай богамацеры... Ішла ўрачыстая меса, гучалі трубы аргана, спяваў хор... Было нешта заклікальна-ўзнёслае ў пышным рытуале літургіі, але і нешта не пасавала маім пачуццям, нешта зусім для мяне далёкае блукала над галовамі ўдзельнікаў абедні... А можа, яно было далёкае не толькі для мяне? Можа, і сэрцы парыжан разам з маім не знаходзілі чагосьці ў гуках заспакоенай бахаўскай месы — якогась такога неназоўнага ўзрушэння, якойсьці такой ноты, што здольная перавярнуць усю душу?.. І раптам высокі арганны голас, нібы яго спыніла цяжкая перашкода, з рокатным уздыханнем пачаў пра нешта пытаць... І ў мяне пытаў, і ва ўсіх, хто тут стаяў побач,— пытаў настойліва, патрабавальна, як бы просячы яго ўратаваць... І тады я адчуў, як пачынае запаўняцца полымем маё сэрца, і зразумеў, што не змагу адсюль выйсці, пакуль не знайду ў сваёй душы на тое пытанне адказ...
Усе твары парыжан, мне здалося, павярнуліся ў тую хвіліну да мяне. І пад іх гарачымі позіркамі, пад рокатны голас аргана перада мной раптам паўсталі зраўняныя пяскамі на беразе ракі старыя акопы, перавітыя верасамі і дзеразою закаржэлыя раны зямлі; убачылася, як бурна цягнуцца ў рост дзябёлыя парасткі вербавых і чаромхавых пнёў і як пяшчотна падгортваецца пад іх чыстая, бы сляза, рачная плынь; убачыўся трапяткі і светлы лугавы прастор і бясхмарнае неба над ім; і пачулася... пачулася, як велічна грыміць у гэтым прасторы непаўторным заклікам берасцяная труба...
Пастушыная труба ўсё гучала і гучала, і аргана як быццам не стала, і не стала ні пышнай літургійнай скутасці, ні самога Парыжа. А былі толькі бязмежнае прыволле зялёных абсягаў, высока ў небе пяшчотнае летняе сонца і людзі над ім, што прагнулі радасці і шчасця. І я стаяў сярод гэтых людзей і, не могучы вымавіць ні слова, крычаў: «Людзі мае, людзі мае, добрыя людзі! Ці знаеце вы, што за зямля адкрываецца перад вамі? То ж зямля, дзе не на адным світанку гарэлі ў пякельным агні Эсмеральды, дзе мільёны душ чалавечых ахвяравалі сабой дзеля бясконцай і шчодрай, адвечнай хады жыцця. Угледзьцеся, людзі добрыя, і ўслухайцеся сэрцамі ў гэту зямлю. Пагляньце, колькі красы ў ёй і дужасці для свету — для кожнага, для кожнага, хто прагне спатоліць сасмяглую ў нягодах душу!..»
Так, не могучы вымавіць ні слова, крычаў я парыжанам, і хоць не мог вымавіць ані слова, а здалося, што парыжане зразумелі, пра што я хацеў ім сказаць. Здалося — вочы іх пільна глядзелі ўсе на мяне... І здалося, што разам са мною яны з хваляваннем упершыню выходзяць на бераг наскае рэчкі Дзвінасы... Яны вымаўляюць прыгожае дзявочае імя — Дзвінаса — і з несхаванай радасцю ківаюць галовамі: ага, ага, то ж не менш мілагучна і пяшчотна, чым — Эсмеральда; яны разам са мною слухаюць, як арганна пяе ў пастушынай трубе бяроста, і суладна згаджаюцца вачамі са мной: ага, ага, арган прагучыць у месе і змоўкне, а музыка дарагой зямлі не сціхне, не замоўкне ні на адзін міг праз жыццё... Ага, ага, не сціхне, не змоўкне, пакуль будуць жыць у людскіх сэрцах самаахвярнасць і мужнасць, здольныя ўратаваць яе і ахаваць...
Вось так далёка ад Радзімы зноў я перажыў сваё першае спатканне з Дзвінасой...
*
Дзвінаса...
Напэўна, многія з нашых рыбакоў-аматараў ніколі і не чулі пра такую раку. Нават і тыя, хто наведваў з вудамі прыгожае Плешчаніцкае вадасховішча, не ўсе ведаюць, што яго ўтварыла для іх асалоды сціплая, малапрыкметная ў пачатку свайго цячэння Дзвінаса.
Усяго толькі каля пяцідзесяці кіламетраў працягваецца яе шлях ад той крыніцы, што выбіваецца з зямных нетраў паміж вёскай Камень і Плешчаніцамі, да таго міжбаровага прыволля, дзе радасна сустракае яе сваёй бурнай плынню імклівая Вілія.
Усяго каля пяцідзесяці кіламетраў! — калі з добрым настроем, дык рыбаку, які прагне хутчэй пазнаёміцца з усё новымі і новымі мясцінамі, няцяжка адолець такую адлегласць за адзін чэрвеньскі дзень. Але, магчыма, якраз таму, што цячэнне гэтае ракі такое кароткае,— можа, якраз таму прырода і вырашыла аддаць ёй усё найлепшае з назапашанага свайго хараства. На такім нядоўгім шляху яна ўліла ў Дзвінасу дзесяткі лясных рэчак, рачулак і раўчукоў і незлічонае мноства празрыстых рукавочкаў ад нястомных крынічак і крыніц. І таму, набліжаючыся да ўпадзення ў Вілію, Дзвінаса, хоць і не мае выгляду ракі вялікай, але ўсцяж дэманструе сілу і ўпэўненасць сваёй хады: ці на мелізне пясчанага перакату, ці на цёмнай глыбіні — усюды яе плынь імкне смела, упэўнена, амаль ганарліва. Як бы хоча сказаць: я не магу быць інакшай, паверце, не магу, бо тое, што мяне жывіць,— не мае ні мяжы, ні канца!..
Непаўторна-дзівоснай аздобай Дзвінасы з’яўляецца яе пойма. Яна то шырока і прывольна разлягаецца паміж высознымі, амаль эпічнымі ў сваей велічнасці сасновымі барамі, то звужаецца, калі ад гэтых бароў, як бы не могучы ўтрымацца перад спакусай пакланіцца Дзвінасе, бягуць да яе рослыя дубы, гурты чаромхі і маладыя хмызнякі. І блакіт неба, здаецца, не на адной вышыні над ракою: то ён зніжаецца там, дзе яе абступае няўрымслівая зеляніна, то высока ўскідваецца над прасторай яе лугоў. І нельга не залюбавацца, наглядаючы, як пад зменлівым небам мяняе свае адценні і рака: то яна жмурыцца ў зялёных позірках, то загараецца мільёнамі блакітных усмешак, то, выскачыўшы на шырокі абсяг, уся аж зальецца бясконцай прамянёвасцю святла... А яшчэ над гэтай поймай — звонкая, заклікальная гаючасць цішыні... Цішыня такая, што чутна, як недзе на другім беразе чмель працінае сабе хабатком дарогу да салодкага соку кветкі. Як лугавая курачка асцярожна расхінае перад сабою сцяблінкі асакі. Нават як прамень шалясціць між лісця — прабіваецца палашчыцца на воднай плыні... Але яна і такая, гэтая цішыня, што чуеш, як сэрца тваё грукае штохвілі больш настойліва,— і супакойваючыся, і разам з тым гукаючы не спыняцца, ісці ўсё наперад, каб хутчэй даведацца, а што ж там далей, а што ж далей...
У той свой першы раз, калі па зацягнутых пяскамі і дзеразою старых акопах упершыню выйшаў я на Дзвінасу і пачуў пастушыную трубу, то не мог утрымацца, каб не пабачыць, а хто ж там так улюбёна далучае да звонкай цішыні наваколля свой берасцяны спеў... Бо і сам калісьці пастушком-падлеткам быў такі шчаслівы, калі пад маім дыханнем ажывала спевам простая берасцяная труба... І вось я спыніўся перад ужо немаладым чалавекам... Спакойна, зусім побач, пасвіўся яго статак, ні адна пярэстая не рабіла спробы сігануць куды-небудзь у шкоду... А пастух усё трубіў і трубіў: ту-гу-ту-ту-у... ту-гу-ту-у... ту-у... гу-ту-ту-у...
— Дзень добры вам. Каму вы так?..
Пастух адарваў берасцянку ад вуснаў.
— Каму?..— спытаў здзіўлена.— А гэта?!.— І шырока павёў рукою — на раку, на яе лугі і бары, на неба над ёю.
І я засаромеўся... І хоць так хацелася хоць бы на хвіліначку папрасіць тую трубу, каб прыпасці да яе вуснамі, каб успомніць мінулае, але не пасмеў... Бо дзе яно, за якім часам, тое маё пастухоўства... А раптам не паслухаецца цяпер мяне бяроста?.. Раптам выльюцца з яе гукі, якія парушаць такое любае сугалоссе гэтай чароўнай зямлі...
*
Калі рыбак адкрывае для сябе новую вабную мясціну, у яго сэрцы, як правіла, пачынаюць змагацца два пачуцці. З аднаго боку, яму хочацца, каб да пары да часу ніхто не ведаў пра яго запаветны куток. І не з-за боязі, што вось нехта прыйдзе і возьме сабе тое, што быццам належыць яму. А хутчэй — таму, што хочацца рыбаку як мага больш сам-насам пабыць са сваім, як яму здаецца, яшчэ нікім не зведаным хараством і багаццем зямлі; сам-насам пазнацца з самымі таемнымі праявамі напатканага ім дарагога куточка. Як у закаханага — абуджаецца цнатлівая прага ахаваць ад чужых вачэй знойдзенае шчасце.
А з другога боку, радасць першаадкрыцця, хвалюючая асалода ад усяго ўбачанага і перажытага так перапаўняюць душу, столькі гордасці за свой край прыходзіць у сэрца, што рыбак, як і кожны чалавек, не можа доўга насіць гэта схаваным у сабе; як найхутчэй карціць яму падзяліцца з кім-небудзь сваімі ўражаннямі, сваёй таямніцай.
Гэтак было і са мною.
З нецярплівасцю чакаў я сустрэчы з сябрамі, вярнуўшыся з Дзвінасы.
Усё стаялі перад вачамі стозвонныя векавыя бары, снілася Дзвінаса — з такімі драбніцамі, што дзіву даваўся: нават як снавалі ля ног мурашы, як сойка крычала, як выкідваўся за машкарою ялец... Дзвінасу я лічыў сваёй сапраўднай знаходкай... Захаваная ў плешчаніцкіх лясах, яна і на адлегласці свяцілася перада мною, як нікім не крануты, не заплямлены ні хцівай думкай, ні хіжымі рукамі самацвет... Свеціцца, смяецца, пераліваецца ўсімі колерамі вясёлкі; уся такая адкрытая, чысцюткая, на кожнай кропельцы — свая вабнасць, сваё сонца, свая любасць, свая цеплыня...
Першым маім сябрам, з якім я падзяліўся радасцю вандроўнай знаходкі, быў пісьменнік Мікола Ткачоў. Многія людзі яго добра ведаюць: і як аўтара таленавітых твораў пра герояў партызанскай вайны, і як выдатнага дзеяча нашай літаратурнай і выдавецкай справы, і як проста бездакорна-светлага чалавека. Але для мяне ён яшчэ — і мой шчыры прыхільнік на вандроўных паходах. Прызнаюся, мала давялося сустракаць такіх людзей, як мой Мікола,— якія б, як і ён, пачуўшы пра магчымасць пабачыць красу новых рачных берагоў, адразу былі б гатовыя рушыць у дарогу. Я добра ўяўляў сабе, з якой натхнёнасцю сустрэне ён расказ пра Дзвінасу. І не памыліўся. Доўга ён войкаў, як быццам крыўдаваў, што вось, маўляў, як яму не шанцуе: я ўжо такую любату пабачыў, а ён жа дык яшчэ не... Тады спытаў:
— І ты, значыцца, нічагусенькі там і не злавіў?..
— Не...
— Рука не паднялася?..
— Не...
— Тады едзем!.. Едзем!..
Праз які дзень мы выйшлі з сябрам на шашу за Мінскам, спынілі машыну, што кіравалася на Бягомль. Праз Лагойск і Плешчаніцы даехалі да Жардзяжжа. Адтуль з другім грузавіком, па шашы на Даўгінава дабраліся да вёскі Горна. Вёска Горна, як і Жардзяжжа, таксама была ўжо мне знаёмая: якраз сюды, па старой лясной грэблі, выбраўся я, калі вяртаўся з Дзвінасы.
Да канца дня было яшчэ не так і блізка. А над Горнам, нібы над ім спусціўся ўжо адвячорак, трымцела празрыста-сіняя асмугласць — адбітак калераў навакольных лясоў. Гэтая асмугласць прыдавала вёсцы выраз такой маляўнічай задуменнасці, што здавалася — то зусім не вёска, хаты якой прыгожа выструніліся паабапал чысцюткай брукаванкі, а дзявочая ў зялёных строях чародка, з якой зараз загучыць задушэўная песня. Не згаворваючыся, мы доўга стаялі на пясчаным узгорку на ўскраі сасновага бору. Глядзелі на вёску...
Я бачыў, адчуваў, як уразілі, амаль збянтэжылі майго сябра першыя малюнкі нашай вандроўкі. Не вельмі гаваркі наогул, сёння Мікола ўвесь час маўчаў — і я не вельмі па гэтым непакоіўся... Бо добра ведаў: ён не загаворыць ні пра што да таго часу, пакуль не перажыве ўсё сам, пакуль не выспее ў душы пачуццё, што папросіць сабе слова... Так прайшлі па грэблі, так выйшлі да ракі...
Над Дзвінасою ўся адкрытая вачам далеч была заліта сінявым, як і над Горнам, але яшчэ зіхатлівым, моцным сонечным святлом. Я не мог бы сказаць, чаго больш жыло ў гэтым святле: пяшчотнасці той часіны дня, калі ўсё наваколле кожнай сваёй рысачкай як быццам імкнецца ўлагодзіць сонца, каб яно не так хутка кацілася да захаду, ці той нястрымнай, пераможнай радасці зямлі, у якой заўсёды жыве вера, што сонца, усемагутнае, гордае сонца, так палымяна закахана ў яе красу... Стромыя прыбярэжныя бары, высока ўзвінаючы сосны, лёгка неслі над сабою блакітны купал неба — так-так, здавалася, ён не стаяў на месцы, а плыў над рачною поймаю разам з бялявымі хмурынкамі. І таму рака пад гэтым плыткім блакітам нагадвала чароўную сонную красуню: здарожылася і спіць сабе салодкім сном, паклаўшы галаву на шырокае лісцё дуба, якое ён, нізка нахіліўшыся, працягнуў ёй у дужых руках... Як у казцы... Няйначай, як у казцы... Лёгкі ветрык веяў ад яе плыні, а яна спала, а яна спала...
Раптам, нібы для таго, каб сцвердзіць, што яна не спіць, рака абясцілася траскучым лопатам крылаў — з яе травяністай затокі ўзнялася крыжная качка. Зрабіла круг над затокай, праляцела над Дзвінасою, знікла за яе паваротам.
І тут пасля доўгага маўчання пачуўся голас Міколы:
— Братка, давай пастаім...
Сталі... Якраз на пахкім чабаровым грудзе, над самай Дзвінасой... Мікола прыхінуў да пянёчка спінінг і рукзак. Паморгаў вейкамі... Ён заўсёды так моргае, калі хвалюецца... І нечакана для мяне — запеў...
Веце-ер вей-е-э...
Ой, ве-е-це-ер вей-е-э...
Ды веце-ер па-а-вя-а-ва-а-е-э...
Ой, ве-е-еце-ер па-а-вя-а-ва-а-е-э...
Слухаць Міколава спяванне за якім-небудзь бяседным сталом даводзілася мне неаднойчы. Я ведаў, што ён гэта любіць і ўмее. Але каб вось так, між задумных лясоў, з чабаровага грудка — рацэ і лугу,— такое чуў упершыню. Як прыгожа, высока загучаў яго голас!.. Колькі было ў ім задушэўнай цеплыні!
Праспяваўшы адзін куплет, Мікола спыніўся. Так, між іншым, бывае ва ўсіх спевакоў — яны робяць паўзу, як быццам хочуць прыслухацца да саміх сябе.
І толькі ён спыніўся — адгукнулася, загаварыла лугавая шырыня. Не было канца рэху — яно ўрачыста і велічна пакацілася паміж сценамі лесу, над блакітам неба, на рачных берагах. То аддалялася і гучала аднекуль адгалоссем, то магутна вярталася да нас зноў...
Мікола, было відаць, вельмі расхваляваўся... Але ён нібы хацеў паспаборнічаць з рэхам... Павёў далей...
Маці-ы ў до-о-нькі-ы...
Ой, ма-а-ці ў до-о-нькі-ы...
Ды пра жыцце-е-о пы-ыта-а-е-э...
Ой, ма-аці ў до-о-нькі-ы...
Ды пра жыцце-е-о пы-ы-та-а-е-э...
Спытай, ма-а-ці-ы...
Ой, спытай, ма-аці-ы...
Ды ў шэра-ае-э ву-у-ця-а-ці-і-ы...
Ой, спытай, ма-а-а-ці-ы...
Ды ў шэра-ае-э ву-у-ця-а-ці-і-ы...
Шэ-э-ра ву-у-ця-а-а...
Ой, шэ-э-ра-а-я ву-у-ця-а-а...
Ды на Дуна-а-і-ы на-а-чу-у-е-э...
Яна-а ж ма-а-йё-о...
Ой, яна-а ж ма-ёё-о...
Ды ма-ай-е-о го-ра-а-чка-а чуй-е-э...
Прагучала апошняя нота, адгуло, адхвалявалася рэха... І тады кожнай жылкай адчулася тое, што неяк не зусім акрэслена заўважалася раней: якая хвалюючая вартуе гэтую зямлю цішыня... Бадай, нідзе за часы сваіх вандраванняў не сустракаўся я з такой з’явай: каб цішыня так уздымала сэрца, так гукала кудысь удаль... Пазней, пры начлежным агні, мы ўспаміналі з сябрам гэтыя хвіліны і ўпэўніліся, што абодвух акрыляла адно і тое ж пачуццё... Калі Мікола скончыў сваю песню, мы, не сказаўшы адзін аднаму ні слова, пайшлі... Усё было перапоўнена звонкім якімсьці закліканнем... Адна за адну прыгажэйшыя трапляліся на рацэ мясцінкі — каб і папесціцца душою, і паспрабаваць рыбацкай удачы,— а мы не маглі ўжо спыніцца...
*
Але, нарэшце, нібы захацеўшы назусім запаланіць сэрцы шукальнікаў, Дзвінаса ўсё ж паставіла нам заслон: паказала такі свой куток, прамінуць які было аніяк нельга... Гэтым сваім берагам, па якім мы ішлі, яна прыгарнулася да высокага, светлага ўскрайку бору. Адтуль весела збягалі да яе маладзенькія бухматыя сасонкі. Ну якраз як гарэзныя падлеткі, што сваволяць, не зважаючы на забарону матуляў... Было ўражанне, што сасонкам не церпіцца з разгону кінуцца ў рачную плынь — абдацца яе прахалодай... Ці хоць бы палюбавацца сабою ў люстры рачной вады... А можа, яны беглі навыперадкі, каб хутчэй спатоліць смагу водарам кветак, якіх безліч было насеяна па ўзгорку...
Другі бераг ракі быў значна ніжэйшы. Але таксама сухадольны. З яго пачыналася шырокая, раскінутая насцеж пойма — прывольны, з невялікімі люстэркамі-азярынкамі луг. Там ужо блукалі лёгкія перадвячэрнія цені. Мусіць, ад вышыні лесу, за якім асядала пацішэлае сонца. І таму з лугу веяла настроем шчырай летуценнасці: звонкая радасць і ціхі смутак — усё было зліта ў адно...
Мікола застыў на месцы...
— А?!.— спытаў узбуджана... А тады, па вачах убачыўшы маю згоду, сам сабе адказаў: — Тут!.. Далібог!..
Скінулі з плеч рукзакі... Агледзеліся... Мы ўжо даўно прывучылі сябе да правіла: так атабарыцца, каб меней нарабіць шкоды зямлі... На рыбацкім жа начлезе, безумоўна, не абыдзешся без цяпельца... А там, дзе пабудзе цяпельца, доўга, а можа, і ніколі, нічога не расце... Нарэшце ўбачылі... Стары акоп уздоўж бору, каля расахатай крайняй сасны... Тут ужо нехта начаваў — застаўся след ад вогнішча... Міжволі з удзячнасцю падумалася пра таго начлежніка: ён таксама думаў пра ашчаду да зямлі... Стары акоп, аж да краёў зацягнуты пяском, быў усцяж пераплецены каранямі дрэў, акрыўся верасам, там-сям віднеліся нават купкі званкоў... Але ў адным месцы, на сінявата-падзольным лапіку, было пуста... Так бывае... Можа, занадта глыбока прапаліла тут зямлю вайна... Чалавек, які начаваў да нас, расклаў сваё цяпельца якраз на гэтым лапіку... Полымя на полымя... Гэта не страшна... Жывое ён не крануў, яно павінна жыць...
Якія пачуцці выклікаў у майго сябра, былога партызана, выгляд гэтага акопа — пра тое я даведаўся пасля... А зараз ён нібы ўвесь сцяўся... Закурыў... І пачаў моўчкі наладжваць свой спінінг...
Чаму яго пацягнула ўсё ж памахаць блешняй — да занятку, які — я ж бачыў — так не пасаваў цяпер да настрою яго душы?.. Ды і наогул — я ж ведаў,— чым глыбей кранала яго сэрца краса ракі, тым меней звычайна ён браўся за вуду... Напэўна, тут адчуў зараз якоесь незвычайнае ўзрушэнне... Якое абавязкова трэба было чым-небудзь пагасіць...
Падышлі на край берага. Мікола размахнуўся, кінуў блешню ў самую далёкую быстру. Пачаў падводзіць блешню да пясчанай водмелі. У празрыстай, як сляза, вадзе Дзвінасы ўсё бачылася, бы на яркім экране. Блешня паволі пасоўвалася ў чыстай плыні, і вось ад залатога дна аддзяліўся і пайшоў за ёю шчупак. Спакойна, нават абыякава, правёў блешню да самага жаўтапёсу, пастаяў, як быццам пра штось думаў, і гэтак жа спакойна пайшоў назад.
Мікола стаяў збянтэжаны.
— Слухай,— усхвалявана прамовіў ён.— Ты не заўважыў?.. Разумееш... Па-мойму, ён усміхаўся. Сумна ўсміхаўся...
— Заўважыў. Усміхаўся...
— Ніхто ніколі не паверыць... Але чаму ўсмешка была такая сумная?.. Ты ж бачыў?..
— Бачыў... Ведаеш... Мне здаецца, таму ён так сумна ўсміхаўся, што адчуў вялікую крыўду... Я ўпэўнены, ён ішоў і думаў: як можна ў асяроддзі такой красы — маніць...
— А ты, відаць, кажаш праўду... Праўду...
Ён разабраў свой спінінг. Мы яшчэ пастаялі, паўзіраліся ў ваду, ці не ўбачым таго шчупака. Тады пайшлі на свой акоп.
Сонца на тую пару ўжо зусім закацілася за лесавую сцяну за лугавой поймай. Над Дзвінасою і на нашым узгоркавым беразе яшчэ трымалася апошняе святло дня, але адчувалася, што неўзабаве пачне наплываць сутонне. Мікола пайшоў набраў у кацялок вады, я назбіраў сушняку. Навыбіралі буйнейшых каліваў чабору — заварыць чай. Хутка паміж намі зайграў вясёлы агеньчык цяпельца, зазвінела ў кацялку, падаграючыся, вада... Мы сядзелі, маўчалі... Я быў упэўнены, што Мікола не стрывае, загаворыць — не могуць жа не выказацца ўражанні дня... Бо ён тут упершыню...
Хоць я і чакаў і хоць быў упэўнены, што прамова яго будзе ўсхваляваная, але калі ён загаварыў, то крыху нават сумеўся. Настолькі горача гучалі яго словы.
— Ты разумееш... Слухай, братка... Калі я сёння глянуў на гэтыя акопы, пасля амаль казачнага, што мы паспелі пабачыць, ты ведаеш, пра што я падумаў?... Што на свеце ёсць адна вялікая праўда, якую мы носім у сэрцах, але якую часам не здольныя ўсведамляць... Вось тая праўда: калі ў свеце ёсць для чалавека штось непаўторнае — дык толькі тое, што жыве ў красе роднай зямлі... Ты зразумей... Маці нараджае дзіця, складае яму свае песні — пра што яна летуценіць, што бачыць перад сабой?.. Ёй бачацца і ўяўляюцца галінка бярозы над акном, жытні колас у полі, сінеча неба і сонца над імі; яна чуе жаваранка над праталінай і гоман дубровы сунічнай, пчаліны гуд па-над квеценню і плёскат хвалі рачной — усё, з чым і сама нарадзілася і жыла... І ў той красе зямной бачыць яна і чуе свайго дарагога ўлюбёнца... А калі ў гэтым акопе чалавек стаяў насмерць супроць ворага лютага — хіба ж не краса зямлі роднай была ў яго перад вачамі? Хіба ж не праз яе святло праменіліся яму і вочы маці, і нашчадка яго? Хіба ж не праз яе перадаваў ён ім апошнюю сваю любасць і вернасць?.. Эх, браце... Якое шчасце, што ўсё гэта ёсць у нас... І няхай падсвядома, а не дае чалавеку пра нешта забыцца!..
Я ўважліва слухаў Міколу, з хваляваннем углядаўся ў яго прасветлены натхненнем твар. І, усім сэрцам пагаджаючыся з тым, што ён сказаў, горача дзякаваў свайму мудраму жыццёваму лёсу... Дзякаваў за тое, што ён надзяліў мяне няўрымслівай прагай вандраванняў... І за тое, што на вандроўных сцежках і дарогах ніколі не пакідаў мяне аднаго... Без хараства і вернасці душ чалавечых — не пакідаў... Бо праўду сказаў мой сябра... Кожная маці, нарадзіўшы дзіця, бачыць у красе зямлі роднай і свайго ўлюбёнца... А гэтак жа і кожны чалавек — не можа бачыць сябе шчаслівым без паплечніка свайго — чалавека...
Між тым, пакуль Мікола гаварыў, а пасля мы трохі ў роздуме маўчалі, згатаваўся наш чай. Цяпельца раптам захліпала, рэзка запахла чабаром, і мы абодва аж войкнулі: хоць бы не вылілася наша гатаванне на агонь... Мікола кінуўся знімаць кацялок з рагуліны... Разлілі чай у конаўкі, смакавалі чабаровы настой... Над Дзвінасой пачыналася новае шчыраванне прыроды: настала кароткая летняя ноч... Рэдкія яркія зоры выступілі на светла-дрыготкім небе... Дзяркач, супакойваючы, мусіць, сяброўку, лагодна падаваў яшчэ не натруджаны голас... Лёгка дыхаў бор — адпачываў... А тады — мусіць, павячэраўшы, сышлася недзе моладзь за ваколіцай на пагулянку — з-за Дзвінасы даляцела з дужымі падгалоскамі дзявочая песня.
Пасля чуўся адзін гармонік, а тады вясёлая гамана, а тады зноў гулкая песня... І Дзвінаса лёгка несла над сабою водгулле незмаўкальнага жыцця, і па тым, як звонка свяціліся пад зорамі яе струмені, адчувалася, што і яна, як і ўсё жывое на зямлі, разумее сваё непаўторнае шчасце...
— Ведаеш...— зноў абясціўся Мікола, калі трохі сціхлі начныя галасы.— Ведаеш... Бываюць мясціны, у якіх адразу чуеш нешта недакранальнае, нешта святое... Не, яны не для звычайнага якога-небудзь занятку... А толькі для душы, толькі для душы...
Любы мой дружа, як жа ён трапна выказаў тое, што адчуў, спаткаўшыся з Дзвінасою, і я! Не, недарма з усіх сваіх добрых сяброў не каму іншаму, а яму першаму адкрыў я сваю таямніцу!..
...Рана-раненька, як толькі зазвінелі першыя промні сонца, мы пастаялі над Дзвінасою, яшчэ раз услухаліся ў яе красу і рушылі дадому... Але былі ўпэўненыя, што яшчэ не адзін раз сюды вернемся, не адзін раз...
*
Бываюць жа рэкі...
Бываюць... Ёсць...
Ведае рыбак — ну нічога ж, нічога не зловіць ён на гэтай рацэ, і спрабаваць нават не будзе, каб што-небудзь злавіць, а цягне яна да сябе, сніцца, не дае спакою праз цэлы тыдзень — што з сабою парабіць рыбаку, як дачакацца той суботы і нядзелі...
Колькі носіць у сабе рыбак радасці, шчасця ад усведамлення, што такія рэкі ёсць!..
Неаднойчы, неаднойчы — і з сябрамі, і з дзецьмі сваімі — пабываў я на Дзвінасе...
Часцей за ўсё вярталіся адтуль, нават вудаў у вадзе не памачыўшы, а прыехаўшы, усё ж лічылі дні — ці скора патрапім да яе зноў... І ніхто ніколі і не падумаў, што мы перасталі быць рыбакамі...
Але аднойчы мой сын-школьнік, рыбак пачынаючы, а пачынаючым заўсёды карціць чым-небудзь пахваліцца, як апантаны, закрычаў пад цень дуба, дзе я толькі што адгарнуў новую старонку кнігі:
— Тата! Татачка! Глянь, што я злавіў!.. Ды хутчэй жа глянь!..
Я падхапіўся, глянуў і абмёр.
На кручку выгінаўся прыгожы і рэдкі, як і стронга, жыхар нашых рэчак — харыус.
Божа, ды што ж ты сабо дазволіў, сын мой, будучы мой вадроўнік!..
— Пусці!.. Чуеш?.. Хутчэй знімі з кручка і пусці!..— не менш узбуджана, чым сын, закрычаў я.
Сын, мусіць, убачыў у маіх вачах нешта такое, чаго ён яшчэ не бачыў ніколі і чаго, напэўна, не мог пакуль што зразумець...
Але ён таропка зняў з кручка дарагую рыбіну і асцярожна апусціў яе ў ваду.
Харыус стаяў на залатым пяску каля зялёнай сцябліны і знямела зяваў ротам...
І тады на мяне нешта найшло — нешта чамусьці пачало голасна вырывацца з душы старажытным гекзаметрам...
Рэчка, о рэчка, даруй нам, мая дарагая красуня,
Бо то ж не ён, не нашчадак мой, гэта прыдумаў —
Гэтую прагу — на нешта накінуць кручок свой без жалю...
Раптам я пачуў перад сабою яшчэ больш узбуджаны, чым раней, голас сына:
— Пайшла!.. Пайшла!... Татачка, яна пайшла!..
Спачатку я не мог уцяміць, пра што ён крычыць. Але глянуў туды, дзе быў харыус, і ад мяне адсланілася тое нешта, што было найшло... Харыус паволі, паволі адплываў ад травіны. Ён яшчэ пачуваў сябе, як сп’янелы, але ён ужо варушыў плаўнікамі, значыць, будзе жыць... Нарэшце, крыху прыпыніўшыся, харыус матлянуў галавою, нібы вызваляючыся ад злоснай навалы, моцна ўзмахнуў гнуткім хвастом і знік у глыбіні...
— Пайшла!.. Пайшла!.. Знікла!..— зноў закрычаў сын.
Я паглядзеў на яго твар. Вочы ў малога шукальніка рыбацкага шчасця свяціліся нястрымнай радасцю... Ён нешта назаўжды зразумеў...
І мне зноў стала добра... Так добра!.. Я паверыў, што яны будуць жыць, нашы рэкі... Усе як песня крынічлівых лясоў — Дзвінаса...
1976