Уночы ля высокага зыркага цяпла паляўнічыя доўга не маглі ўгаманіцца. Ужо на ўсходзе неба добра пасвятлела, нібыта зара сышлася з зарою. Халадком пацягнула ад буйных жнівеньскіх рос. А ля цяпла яшчэ ніхто не паклаўся спаць. Не дзіва. Даўно паляўнічыя не былі разам. Цэлы год. Колькі ўсякіх гісторый назбіралася ў кожнага. І дзвюх ночак не хопіць, каб усё расказаць.
Цяпло весела гарэла на высокім беразе Сажа. Унізе журботна плюхала ў аерах вада, а на ёй, а то і ў самой глыбіні, часам, як на казачным экране, адбіваліся языкі полымя і дзіўна-зменлівыя постаці паляўнічых. То была нейкая незразумелая гульня святла і ценяў, і паляўнічыя, падзівіўшыся на такую, трохі нават дзіўную з’яву, стараліся не глядзець на зацемраную паверхню вады. Яны размясціліся ля кастра ў самых разнастайных позах і, здавалася, забылі пра ўсё на свеце, акрамя сваёй вясёлай гаманы. Былі сярод паляўнічых людзі зусім маладыя, нават юнакі, а былі і такія, пра якіх кажуць — панёс косці на вецер. Гаварылі ўсе — то раптам, як па камандзе, дружна, то па адным, але найбольш слухалі старэйшых. І часам неяк таямніча сціхала ля цяпла — быццам нечакана адбылося штосьці жахлівае. А то знянацку — гулкі рогат каціўся ў задрамаўшыя далі. Самыя розныя гісторыі ішлі адна за адной. Былі тут і расказы пра незвычайныя стрэльбы, была і некарыслівая мана аб дзівосных трафеях; былі замілаваныя словы аб прыродзе і калектыўнае спаборніцтва на лепшы анекдот.
Нарэшце ля кастра трохі паспакайнела. Здавалася, стома канчаткова змарыла ўсіх. Пара і адпачыць крышку — падумалася, мабыць, не аднаму. Але невядома ад каго, ніхто не ўзяўся б сказаць пэўна, адкуль яна прыйшла,— раптам ля цяпла прагучала дзіўная прапанова: хай кожны раскажа пра самае страшнае здарэнне ў сваім жыцці.
На беразе адразу стала надта ціха. Адзін агонь кідаў высока ў цемру свой залацісты пошчак, ды выразна пачулася, як шамацяць у вадзе чараты. Людзі задумаліся. Шмат чаго ўсякага было ў іхнім жыцці. Але самае страшнае... Хто яго ведае, што было самае страшнае...
Бліжэй за ўсіх да цяпла сядзеў на пянёчку сухарлявы бязвусы мужчына гадоў пяцідзесяці пяці. Антон Аўдзеевіч,— так часта звярталіся да яго людзі ля цяпла, што, напэўна, сведчыла аб яго паважнасці. Ён не прымаў удзелу ў агульнай гаворцы, усё больш займаўся цяплом: падкідваў у агонь новыя плашкі, падварушваў недагарэлыя канцы. Але слухаў ён уважліва, і ўсё самае цікавае адразу знаходзіла адбітак на ягоным твары. Вочы яго то іскрыста ўсміхаліся, і твар рабіўся маладым, прываблівым. А то хваля сумнай цемнаты набягала на твар, і тады чалавек мяняўся, намнога старэў, выглядаў стомленым і як бы зусім хворым.
Калі пачулася прапанова расказаць самае страшнае здарэнне, Антон Аўдзеевіч рэзка павярнуў галаву і пашукаў вачыма таго, хто гэта сказаў. А потым, як і ўсе, задумаўся. Глядзеў у чырвонае вуголле, абапёршыся на адну руку, а другою падбіраў адлятаўшыя ад цяпла вугельчыкі і кідаў назад у полымя. Вонкава нішто не нагадвала пра якую-небудзь усхваляванасць гэтага чалавека. Наадварот, ва ўсім яго выглядзе выдавалася нейкая надта раўнадушная абыякавасць. Як быццам чалавек хацеў сказаць: «Вам цікава, дык і гаварыце, а мяне гэта зусім не кранае».
Прайшло некалькі хвілін. Ніхто не парушаў задумлівага маўчання. Самаму страшнаму здарэнню, мусіць, не так лёгка было пакінуць сцяжыны былога. І ў гэтай цішыні поўнай нечаканасцю для паляўнічых быў голас Антона Аўдзеевіча.
— Самую страшную гісторыю...— праказаў Антон Аўдзеевіч.— Самую страшную гісторыю, браткі, расказаць і цяжка і няцяжка... — Ён нервова ўскінуў галаву, і ад абыякавасці не засталося і следу на яго твары. Увесь ён, здавалася, успыхнуў гарачым і галасістым адбіткам шугануўшага ў яго бок полымя.— А я вам, калі дазволіце, раскажу самую сумную гісторыю. Самую сумную... Яна была са мной... Я раскажу вам, як я стаў забойцам.
Усе паляўнічыя пазіралі на Антона Аўдзеевіча са здзіўленнем. Яны даўно ведалі яго як прыемнага чалавека. Праўда, ён быў мала гаваркі, мала пра сябе расказваў. Але неаднойчы яны бачылі яго сяброўскую чуласць, яго дабрату. І няўжо ж ён мог стаць забойцам? Можа, ён не так сказаў?
— Так, так, забойцам. Не здзіўляйцеся. Я забіў чалавека. Не, не, гэта не тое... Я яго не забіваў, яго забілі фашысты. Але гэта я зрабіў так, што яго забілі... Хаця не... Што я кажу. Я не рабіў. Я не хацеў гэтага зрабіць. Але так выйшла... А зрэшты — чаго я цягну. Я раскажу вам, а вы самі рашайце.
Словы Антона Аўдзеевіча былі надта дзіўнымі. Яны як бы нагадвалі сабою аўтаматныя стрэлы — проста ў самае сэрца, і выклікалі рашучы душэўны пратэст. Нешта адштурхоўвала ад прапановы Антона Аўдзеевіча. А нешта і цягнула даведацца — а што ж з ім было? Тым болей што ўсе ўбачылі: Антону Аўдзеевічу, напэўна, даўно гэта баліць, трэба даць яму выказацца.
— Гэта было ў 1943 годзе,— гаварыў далей Антон Аўдзеевіч, не чакаючы, пакуль хто-небудзь яго заахвоціць.— І было не так далёка адсюль. У Гомелі было... Расказчык уздыхнуў, зморшчыў лоб, як бы нешта прыпамінаючы.— Я тады быў капітанам,— працягваў ён, і камандаваў асобным сапёрным батальёнам. Былі гэткія батальёны, — павярнуўся расказчык да маладзенькага свайго суседа, які нясмела ці нешта сказаў, ці пра нешта ў яго спытаўся.— Гэтыя батальёны прыдаваліся асобным баявым часцям. Сапёры, браткі, такія людзі... Ні на кога, мусіць, на вайне столькі не ўзвальваецца, як на сапёраў. Нездарма кажуць, што сапёр памыляецца адзін раз... Хаця... Каму на вайне лёгка... Але я хацеў не пра гэта... Дык вось. Восенню 1943 года наша дывізія фарсіравала Сож і ўварвалася ў Гомель. Мой батальён быў не апошнім у наступленні. Пакуль ішлі баі, змянілася амаль палова ўзводных і ротных... Ды толькі я зноў не тое... Карацей кажучы, пасля цяжкіх баёў фашысты адступілі. Але на ўскраінных вуліцах дзе-нідзе яшчэ ішоў бой. Хто жыў у Гомелі...— Антон Аўдзеевіч агледзеў твары прысутных, чакаючы, што, можа, хто-небудзь адгукнецца: маўляў, «я жыў у Гомелі». Але ніхто нічога не сказаў. Расказчык працягваў: — Дык вось, хто жыў у Гомелі, павінен успомніць, як завуцца вуліцы па дарозе на захад. Там успыхвала яшчэ страляніна.
Ну, вядома, нам, сапёрам, была задача ачысціць ад мін увесь горад на ўчастку наступлення дывізіі. Сапёры, такім чынам, першымі пачыналі і апошнімі канчалі баявую работу... Але я зноў, здаецца, не пра галоўнае. А галоўнае... Вось...— сказаў ён і пасля трохі памаўчаў.— У маім батальёне было некалькі беларусаў. Гэта я ведаў. Але я не ведаў, што адзін з іх — лейтэнант Саша Якінка — гамяльчанін.
Якінка быў яшчэ зусім бязвусы хлопец, намнога маладзейшы за мяне. Але смелы, спрактыкаваны сапёр. Апошні час камандаваў ротай. Як я ўжо сказаў, я ведаў, што Якінка беларус. Неаднойчы бачыў, з якім запалам ён ірваўся ўперад у кожным баі. Гэта зразумела. Што ж... Родная зямля так да сябе цягне заўсёды. Асабліва пасля расстання. Але вось неяк так выйшла, проста нейкае вар’яцтва, я думаю, са мной адбылося... да самага апошняга моманту я не ведаў, што Гомель для Сашы Якінкі не проста беларускі горад, а яго радзіма...
Раніцаю аднаго хмурнага дня да мяне падышоў лейтэнант Якінка.
— Таварыш капітан,— сказаў ён, пераступаючы з нагі на нагу,— праз два кварталы адсюль — мой завулачак. І ён ужо вызвалены.
— Твой завулачак? Які твой завулачак?
— Ну, я там нарадзіўся...
Я амаль збянтэжыўся ад нечаканасці. Мой зампаліт быў якраз тут. Ён заківаў галавою: маўляў, так, так, гэта правільна.
— І родныя мае там засталіся,— гаварыў Якінка .— Бацька і маці. І яшчэ меншы брацік...
— І ты дагэтуль маўчаў? Не сказаў нічога мне? Нядобра так, лейтэнант, не па-таварыску.
— Я думаў, вы ведаеце,— сарамліва сказаў Якінка і зірнуў на зампаліта. Зампаліт то падбадзёрваюча паглядаў на лейтэнанта, то на мяне. Я бачыў, што Якінка нечага чакае, але не асмельваецца сказаць. Але тут мяне паклікалі да тэлефона. Гаварыў начальнік штаба дывізіі. Толькі што завязаўся бой з нямецкім заслонам, які асядлаў мост на шашы. Абысці мост немагчыма, бо аказалася, што ўсе завулкі і подступы да моста замініраваны. Ужо тры танкі падарваліся. Трэба паслаць вопытных сапёраў. Размініраваць шлях для абходнага манеўра...
Я не магу сказаць і сёння, што са мной тады здарылася. Можа, падзейнічала стомленасць. А можа, таму, што начштаба сказаў: паслаць вопытных сапёраў. А ў мяне іх засталося — па пальцах пералічыць...
Я звярнуўся да Якінкі, узрадаваны, што ён тут.
— Слухай, лейтэнант, такая справа... Ты сам чуў, што трэба зрабіць. Абы-каго не пашлеш. Табе ж гэта — адна прагулка... Ідзі... А потым — і да бацькоў... Хоць на два дні...
— М-да-а...— нехта хмурна выгукнуў ля кастра.
Антон Аўдзеевіч скасіў вочы туды, адкуль пачулася гэтае «м-да». Але не спыніўся, напэўна, баяўся застацца адзін на адзін са сваімі думкамі. Ён працягваў расказ.
— Шкада...— сказаў зампаліт Мяшчэрскі, калі мы засталіся адны.— Столькі хлопец чакаў. Хай бы зараз жа пабываў дома, даведаўся, што там... Слухай,— прапанаваў ён,— давай я пайду замест Якінкі, а?
— Глупства, зампаліт! — Я быў зусім спакойны, калі гэта гаварыў.— Якінка не такое рабіў. Вернецца праз гадзінку, факт...
Я бачыў, што зампаліт усё роўна са мной не згадзіўся. Хоць больш нічога і не сказаў. Ён патаптаўся хвілінку побач, а потым успомніў нейкую тэрміновую справу і пайшоў. Не сядзелася і мне. Я скіраваўся на чыгунку. Там дзейнічала другая наша рота — аглядала чыгуначныя пуці. З Нова-Беліцы да перадавой гатоў быў падысці браняпоезд. Заставался забяспечыць яму ўчастак для вядзення агню.
Тут Антон Аўдзеевіч раптам змоўк і доўга глядзеў у дагараючае цяпло. Ніхто яго не чапаў. Усе чакалі. Ачнуўся ён гэтак жа раптоўна, як і спыніўся.
— Калі я гадзіны праз дзве вярнуўся на камандны пункт,— сумна сказаў Антон Аўдзеевіч,— мяне чакалі дзве смерці... Дзве смерці... Лейтэнант Якінка ўжо быў тут... Колькі ён падаставаў мін, колькі разоў хадзіў па краі бездані... А вось — так... А зампаліта Мяшчэрскага прынеслі пазней...
— М-да-а...— зноў лаканічна выказаўся адзін з паляўнічых. А другі павольна, як бы дзелавіта, праказаў:
— Вы не забойца, вы — горш...
— Горш? Чаму горш?!.— нервова выгукнуў Антон Аўдзеевіч.
— Пачакайце, хлопцы, нельга так адразу,— сказаў нехта са старэйшых.— У жыцці ўсякае бывае...
Антон Аўдзеевіч быццам супакоіўся. Паварушыў кіёчкам у агні.
— Можа, і горш...— сказаў ён, сціскаючы лоб.— Але зразумейце, больш дваццаці год я жыву і пакутую, успамінаючы гэты дзень. Нашто я так зрабіў. Не, я не забіваў лейтэнанта Якінку! — сказаў ён энергічна ўбок, дзе хтось кашлянуў у кулак.— Але ж я мог зрабіць, каб яго не забілі. Толькі каб трошачкі быў тады чалавекам... Як я не даў яму ўбачыцца з бацькамі? Як я мог так зрабіць?..
— Чаго цяпер біць сябе ў грудзі...— сказаў нехта.— Нашто гэта...
— Я і не б’ю. Паверце, тут не тое... Проста я не магу знайсці сабе спакою... Я разумею — у мяне ёсць тысячы апраўданняў. Чаму паслаў Якінку. Там жа, ля моста, таксама былі людзі. Яны гінулі. І чакалі дапамогі... Але гэта не суцяшэнне. Я мог пайсці туды і сам. Сам мог пайсці замест Якінкі. А Якінка — хлопчык бязвусы. Ён павінен быў убачыць бацькоў...
Выказаўшы ўсё гэта адным залпам, Антон Аўдзеевіч доўга хмурна маўчаў. Потым узняў галаву:
— Пра зампаліта Мяшчэрскага я ўжо не кажу... Зампаліт, зампаліт... Ён такі адразу скіраваўся ў роту Якінкі... Хацеў замяніць яго. І замяніў. Але ўжо мёртвага...
— Пад вечар таго дня мы знайшлі завулачак лейтэнанта Якінкі... Вы самі разумееце...— Антон Аўдзеевіч упершыню за ўвесь вечар абвёў вачыма прысутных. І паляўнічыя не пазнавалі яго,— ён стаў як быццам яшчэ больш хударлявы, пры водблісках цяпла яго вусы, бровы і рэдкі чуб здаваліся нейкімі папяловымі.— Вы разумееце,— гаварыў Антон Аўдзеевіч, журботна ківаючы галавою,— што, не знайшоўшы бацькоў Якінкі, я ўжо больш не мог бы лічыць сябе чалавекам... Маленькі домік сустрэў нас так, як быццам нас вось-вось тут чакалі.
— Саша! Вы ад Сашы?..— трывожна выгукнула сівая інтэлігентная жанчына, расчыняючы браму, ледзь толькі мы пастукалі. І тут яна ўбачыла Сашу.
— Саша! — крыкнула маці, падаючы перад ім на калені.— Сыночак, я ведала, што ты прыйдзеш!.. Што з табой, родны, ты ранен? — Яна прыпала губамі да яго твару і ўсё зразумела. І, хапіўшыся за сівую галаву, зарыдала.— Божа мой! Божа літасцівы,— прычытала яна.— Няўжо яны не ведалі, што ў цябе ёсць маці? Ты ж дома, Саша! Дома! Дома!..— Яна павярнулася і крыкнула туды, дзе кананадным гулам яшчэ агрызаўся вораг.— Нашто яны цябе забілі! Нашто, хлопчык мой!..
Антон Аўдзеевіч распасцёр рукі, як быццам гэта ён замест маці кідаў зараз суровыя словы. Але раптам стуліўся, ледзь чутна сказаў:
— Даруйце мне, таварышы. Даруйце. Я не прызнаўся. Я не меў духу, каб прызнацца. Што гэта я забіў... Не, я не забіў!.. А што я вінаваты ў смерці Сашы!..
— Калі маці рыдала, выйшаў брацік Сашы Якінкі,— гаварыў Антон Аўдзеевіч у сумнай, наструнена-трывожнай цішыні.— На кавілах... Калека... «Брацік... Брацік... » — гаварыў ён толькі адно слова. І на гэта страшна было глядзець. Даўно гэта было, а я не магу нічога забыць. Памятаю нават і ў сне, як гладзіў малодшы брацік руку лейтэнанта Якінкі... Паверце, я тады стаяў і гаварыў сам сабе: калі выжыву... калі выжыву... Многа чаго ёсць у нашым жыцці. Многа... Ды толькі ёсць адно, дзеля чаго і варта жыць,— каб заўсёды берагчы ў сабе чалавека...
Антон Аўдзеевіч замоўк. Цяпло амаль дагарала. Цішыня стаяла ў лузе, у расцяробах, і рака амаль не хлюпала, а людзі сядзелі маўклівыя, задуманыя.
— А што было далей? — нечакана спытаў малады паляўнічы са звонкім хлапцоўскім голасам.
Усе здзіўлена паглядзелі на юнака. І ён зразумеў, што сказаў нешта зусім не тое.
Бадзёрым перадсвітальным халадком цягнула ад Сажа, ад тумановых балоцістых азярын. Неба на ўсходзе, хоць яшчэ не на ўвесь край, але ўжо свяцілася залаціста-малінавай паласою золаку. Спаць нікому не хацелася. Ды больш ніхто так нічога і не сказаў. Нікога не цягнула гаварыць пра страшныя гісторыі.
1966