Пакуль гаварылі абвінаваўцы (Міліт з пісклявым голасам і бабскімі звычкамі, нервовы, як салавей, Аніт з вялізнымі вушамі і валоссем у носе і Лікон з вузкім чэрапам і каламутнымі вачыма), суддзі сядзелі на зямлі — хто падабраўшы ногі, хто на кукішках — і лускалі зярняты, выплёўваючы шалупінне ў патыліцу пярэднім. Шмат хто ўладкаваўся тут жа, падсунуўшы пад галаву сандалі замест падушкі, і мерна пахропваў. А Сакрат пазіраў у высокае веснавое неба і раз-пораз цёр левае калена, якое яму балела. І праз гоман натоўпу, праз смурод ад разагрэтых целаў і сапсаваных страўнікаў да яго з блізкіх хвояў даляталі вясёлы шчэбет птушак, водар смалы, пахі масцікавага дрэва і чабору, што сачыліся з некранутай зямлі.
Калі абвінаваўцы скончылі, усталявалася такая глыбокая цішыня, быццам усё гэтае месца разам з каменнем, дрэвамі і людзьмі правалілася ў бездань, залітую на два сажні вадою. Стаіўшы дыханне, усе скіравалі позіркі на Сакрата: ім карцела ўведаць, якімі выкрутасамі Сакрат зможа адолець закон.
§ 3. Калі раптам сярод ночы спыняецца млын, млынар прачынаецца. Але Сакрат, нягледзячы на мёртвую ўсёабдымную цішыню, не толькі не прачнуўся, а нават і не варухнуўся. Нехта з вучняў тузануў яго за рукаў: «Настаўнік! Твая чарга!» Толькі тады Настаўнік павярнуўся і збянтэжана зірнуў на ўвесь гэты зброд. Ён з цяжкасцю прыгадаў, якім гэта чынам ён апынуўся сярод паўтысячы раз'юшаных звяроў. Ён з'едліва ўсміхнуўся ў густую бараду, прыўзняўся на хвілю і, пазіраючы на дзве пасудзіны (адна медная, другая драўляная), што стаялі на стале — абедзве суровыя і насупленыя, быццам яны былі жывыя і ненавідзелі яго, — прамармытаў: «А я чакаў, грамадзяне афіняне, што вы будзеце апраўдвацца». І зноў сеў, і зноў пачаў церці калена.
§ 4. Суддзі, раздражнёныя яго паводзінамі, хуценька пераглянуліся. Гэтулькі гадзін яны праседзелі пад спякотным сонцам, спадзеючыся ўрэшце пасмяяцца з гэтага зласлівага старога. Яны думалі ўбачыць яго разгубленым і прыніжаным перад высакалобым і ўсёведным Законам. І вось цяпер ён сапсаваў ім усю пацеху. Але найбольш зняважыла іх яго пагардлівая адмова (у такі момант) ад найвялікшай літасці рэспублікі: спярша апраўдвацца, а пасля ісці на смерць. І, нібы хлапчук, якога лупцуюць, а ён упарта не плача, і яго лупцуюць яшчэ мацней — так і суддзі занаравіліся і, каб даць яму адчуць іхнюю сілу, у першым жа галасаванні прызналі яго вінаватым ва ўсіх трох злачынствах, у якіх яго абвінавачвалі трое вялікіх заступнікаў Маральнасці.
§ 5. Сакрат, пачуўшы іх прысуд, вымавіў толькі «хм». І калі ў яго спыталі потым (згодна з Законам), якое пакаранне ён выбірае, смерць альбо выгнанне, ён толькі патрос сваёй лысінай і нічога не адказаў. Тады вяшчальнік падышоў да яго і зноў крыкнуў яму (гучна) у вуха. Сакрат, стомлены, мусіў падняцца, сказаўшы: «Не пярэчу, абедзве кары як справядлівыя, так і выгадныя і для мяне, і для вас. Але я б выбраў трэцюю...» «Прыносіў я вам карысць альбо шкоду — адпраўце мяне цяпер, калі я стаў зусім стары, у Прытулак Лайдакоў. Гэтак і вам будзе зручней без мяне, і я адпачну ад вас. І прыносьце шторання да маіх дзвярэй (але каб вы мяне не бачылі, а я вас) тыя гарачыя і пульхныя цудоўныя мядовыя пампушкі, што вы гэтулькі стагоддзяў з глыбокай пашанай падносіце святому змею Эрэхтэю, сыну дзевы Палады. Бо, мяркую, я вам зрабіў болей дабра і менш ліха, чым нейкая там боская скаціна».
§ 7. Суддзі, хамаватыя мужыкі, якія без дай прычыны ўсюды лаялі бога, зарагаталі, калі пачулі гэты нечаканы Сакратаў жарт, і ім стала цікава, што ён яшчэ выкіне. «І паколькі я, здаецца, выказаў самую слушную думку, мне і належыць узяць усю вашую плату». Божухна! Які тут узняўся вэрхал. Суддзі былі страшэнна раззлаваныя. Хто замахнуўся кіем, хто схапіў камень, хто кінуўся на краты, імкнучыся разарваць яго на кавалкі; і ўсе крычалі разам, так што слова нельга было разабраць. Хто гэта дзе чуў, каб патрабаваць сабе іхнія тры аболы, цану іх працы?! Хіба дзеля гэтага такія рупныя гаспадары пакінулі свае справы і праседзелі тут цалюткі дзень, баронячы радзіму? Не грошы тут галоўнае, але ён жа патрабуе, каб суддзі пераступілі закон! І нават каб яны хацелі, то не маюць права нікому дарыць сваю плату; нават дзяржава не можа яе ў іх адабраць. Ліха яго бяры! Дык ён проста бессаромнік, бязбожнік і здраднік... Што ж, яны яму пакажуць! І раз ужо Сакрат сам не выбраў сабе пакарання, суддзі другім галасаваннем засудзілі яго (зноў жа ў адпаведнасці з Законам), каб ён выпіў атруту.
§ 9. Якраз тут ён увесь і заззяў ад задавальнення і ўсведамлення сваёй моцы. Рухавы і поўны энергіі — такі, якім яго ведала большасць афінян у выпіўках, сварках і бойках з ворагамі, — ён упэўнена ўзышоў на трыбуну і, прыжмурыўшы хітрыя вочы, няспешна сказаў ім усё тое, што вы зараз прачытаеце.
§ 10. Тыя, быццам бы сапраўдныя, «апалогіі», напісаныя яго сябрамі і вучнямі, усе — проста выдумкі, нікчэмныя спробы даказаць, што Сакрат быў невінаваты, што Закон быў справядлівы, а суддзі — добрыя і сумленныя афіняне, якія дапусцілі памылку, а вінаватыя ва ўсім толькі трое нягоднікаў — тыя, што ўсяляк назалялі небараку.
ЧАСТКА ПЕРШАЯ
§ 1. Колькі цяпер гадзін? Ды ўжо за поўдзень! Шэсць гадзін, як лёду, прайшло, а я нічога не чуў. Пад старасць, як бачыш, пагоршаў мой слых. А калі б у Адысея была мая загана, ён не заляпляў бы вушэй воскам і не прывязваў бы сябе да мачты, каб не чуць салодкага спеву смерці. Але (раз ужо гаворка зайшла пра гэта) спеў смерці глыбока запаў яму ў душу і потым усё жыццё чуўся яму.
§ 2. Ды нават каб у мяне было дзесяць здаровых вушэй, я зноў бы нічога не пачуў. Я разгубіўся перад гэтым вялізным і разнамасным натоўпам. Мне прымроілася, што я на тым свеце і мяне, ужо мёртвага, судзяць пяцьсот Плутонаў. Таму я і ўсміхаўся гэтак пакорліва. Усё ад страху, разгубленасці і глупства. Ага! Я адчуваю, як у маёй душы затрымцела патрыятычнае славалюбства. Прынамсі, і мне ўласцівае гэта высокае пачуццё. Сапраўды, там, дзе пускае карані гэтая Трыяда (глупства, разгубленасць і страх), і Закон моцны, і Народ шчаслівы.
§ 3. Такім чынам, я нічога не чуў, бо нічога не кеміў розумам. Некалі мой розум меў звычку вандраваць у нейкую дзівосную краіну, куды ніколі ні птушка не далятала, ні карабель не даплываў, бо яе ніколі не было. Адтуль ён вяртаўся аглушаны і аслеплены, ахоплены невыносным болем. Гэта была краіна Ідэй, грамадзяне афіняне! І з тым, хто хоць адзін раз ступіць у яе, будзе гэтаксама, як з Тырсеем, які ўбачыў Паладу зусім голай: ён назаўжды аслепне.
§ 4. Але вось апошнім часам мой розум паводзіць сябе, як асёл, які раптоўна апынуўся перад безданню ці на гнілым мосце. Ён упіраецца, наравіцца, упарціцца і не жадае ступіць нават паўкроку далей за свой нос. Так і мяне прымушаюць згінацца і глядзець на свой нос. Усе на свеце! Бязмежнасць брыдоты — гэта значыць ісціны. У мяне ў галаве замарач і ў скронях нібы молатам б'е. Дзіўна! Мы бачым багоў, ідэі, сны, мінулае, будучыню і не бачым свайго носа, грамадзяне афіняне! І цяпер я разумею, што сапраўды мудры толькі той, хто здолее ўбачыць і зразумець яго. А я дык ніколі і не падазраваў пра яго існаванне, хоць усе мяне дражнілі, кажучы, што ён пляскаты і кірпаты, як у малпы ці ў казла. Прынамсі, я нічога не чуў, бо ўвесь гэты час вывучаў свой нос, каб стаць мудрым.
§ 5. Вядома, я перабольшваю. Не можа быць, каб я нічога не чуў. Да вуха майго зрэдку даляталі то лаянка абвінаваўцаў, то вашыя праклёны. І я ўсміхаўся ў душы тым з'едлівым адказам, што прасіліся на язык. Але я не мог выказаць іх вам у той момант: закон забараняе перапыняць прамоўцу. Гэтак я і стрымліваўся, каб сказаць вам усё адразу ў канцы — так стрымліваюць і цярпліва адкладваюць сваю патрэбу, баючыся выйсці на двор зімовай ноччу, калі вые вецер, шалее непагадзь. Але вось надышла мая чарга гаварыць, і я забыўся, пра што збіраўся казаць, а ўспамінаць няма ахвоты.
§ 6. Тое, што я найлепей пачуў, быў ваш смяротны прысуд. Я ведаў пра гэта ад самага пачатку, бо я цалкам перакананы, што мы жывём у эпоху заняпаду. Але калі б я гэтага загадзя не ведаў, мне было б няцяжка здагадацца. Вашыя сонныя вочы і вашыя пазяханні яскрава сведчаць пра гэта. Не было аніякае патрэбы вымушаць гэтую доўбню вяшчальніка гарлапаніць мне ў вушы. Але нават калі б вы не драмалі, то й тады вы б мяне забілі. Зірніце на абвінаваўцаў! Прыгожыя, багата апранутыя, з важным выглядамі Запісныя патрыёты! Багацеі, свяцілы Рэспублікі! А цяпер зірніце на мяне. Ну і пыса! Абадранец, падшыванец, аматар пасварыцца, лайдак, сапраўдная нікчэмнасць. «Наймудрэйшы з людзей»! Дзе ж мне схавацца? Зямля гатовая раскалоцца і праглынуць мяне. І я б на вашым месцы не пасаромеўся засудзіць мяне на смерць і на бязлітасную лупцоўку; лічыў бы і тое, і другое вялікім гонарам для сябе.
§ 7. Але душа іх прыгажосцю і багаццем нашмат пераўзыходзіць іх знешнасць і вопратку. Навошта ж яны прынізілі сябе, патрабуючы смерці для мяне? Дзеля дабра дзяржавы. Буду я жывы ці памру — яны нічога не выйграюць. Ні палёў, якіх у мяне няма, каб іх можна было паскупляць на аўкцыёне, ні грошай (скуль мне іх узяць?), якія б я мог заплаціць, каб яны забралі назад свой данос; і, вядома, яны спяшаюцца зрабіць удавой старую Ксанціпу не дзеля таго, каб з ёю ажаніўся хто-небудзь з іх трох (во быў бы набытак!). Яны хочуць маім падзеннем, грамадзяне афіняне, умацаваць у душах вашых Дабрачыннасць, якая сур'ёзна пахіснулася. Правадыры народа! Каб яны не былі сумленныя і чыстыя, дык яны былі б абвінавачанымі, а я — абвінаваўцам.
§ 8. Каго не аслепіць моц гарбара Аніта? Доблесны ваявода. Вы яго адправілі з трыццаццю караблямі ратаваць Наварын, а ён схаваўся за мысам Малеяй (разумееце, вецер быў не ў той бок). Пакуль крэпасць не здалася, ён ратаваў сваю шкуру. Сквапнасць, разумееце, вымушае яго сваю шкуру цаніць больш за гонар «загінуць за айчыну». І калі пасля яго былі асудзілі за здраду, ён паказаў, які ён стратэг. Той, хто дрыжаў за сваё жыццё дзеля грошай, не стаў дрыжаць над грашыма дзеля ўласнага жыцця. Такім чынам тагачасныя суддзі апраўдалі яго, што было надзвычай суладна і з ім, і з традыцыямі рэспублікі, і з ветрам не ў той бок, які стаў яму гэткім спрыяльным.
§ 9. Не магу дараваць яму толькі таго, што ён заплаціў цэлую міну кручкатвору Палікрату за абвінаваўчую прамову, якую той прадэкламаваў вам, не раўнуючы як актор. Чаму б яму, добрай душы, было не прыйсці да мяне? Я б яму склаў куды лепшую — прынамсі, разумнейшую — ды яшчэ за палову тых грошай. Пасля таго як я, сказаўшы два словы ў сваю абарону, давёў вас да шаленства і вы засудзілі мяне да смерці, я б дамогся яшчэ большага поспеху, абвінаваціўшы сам сябе, што я зараз і зраблю. А грошы тыя прыдаліся б мне, каб набыць атруты найлепшага гатунку і заказаць сабе дамавіну з арэхавага дрэва — на злосць Сакрацісе, ад якой я ніколі не бачыў належнай павагі.
§ 10. А рытар Лікон? Ці бачылі вы калі-небудзь рытара, які быў бы адно што дэмагогам? Якраз таму вы і зрабілі яго стратэгам і даручылі яму абарону Лепанта. Але ён, ведаючы цану патрыятызму, прадаў за срэбра крэпасць ворагам. Вы ж пасля паверылі яму, нібыта ён не мог нічога зрабіць насуперак Лёсу, якому падуладныя і багі — гэта значыць, насуперак грошам, якія кіруюць і Лёсам. Вось гэты славуты збавіцель піша законы, што ахоўваюць жыццё, годнасць і маёмасць грамадзян — гэта значыць, яго жыццё, яго годнасць і яго маёмасць — і забіваюць здраднікаў — гэта значыць, тых, хто не здольны прадаваць сваю радзіму.
§ 11. Калі гэтыя двое фанабэрацца, што яны заслужана лічацца «ўлюбёнцамі горада», Мелет, сын Мелета, мітыец, лічыць вартым смерці Сакрата, сына Сафраніска, алапекійца. Надушаны Мелет, невядомы паэт і добра вядомы «той самы»... Але ж ён — малайчына! За некалькі соцень мінаў ён згадзіўся падмахнуць абвінаваўчы акт, падвяргаючы сябе пры гэтым небяспецы: у выпадку майго апраўдання — быць асуджаным «за страту годнасці». Ды, відаць, хлопцу не было ўжо чаго губляць.
§ 12. У параўнанні з імі я нічога не зрабіў для радзімы. Я не здаваў Наварына, не прадаваў Лепанта, я не аддаваўся ў струменях Кефіса містэрыям мужчынскай Афрадыты. І колькі мне ні навязвалі пасадаў, я ішоў супраць звычаяў іншых начальнікаў і супраць густаў натоўпу, ці то — праз сваю ўпартасць, ці то праз сваю адкрытасць. Яшчэ перш чым вы вырашылі праславіцца маёй смерцю, я ўжо тры разы быў на валасінку ад яе: два разы — у векапомныя часы рэспублікі і аднойчы — у эпоху Трыццаці тыранаў. Але нават калі б мае абвінаваўцы не былі такія важныя персоны, а я — такі маленькі чалавек, дык і тады б у вас хапіла мудрасці і цноты асудзіць мяне. Вы ўсе тут як на падбор, адзін пад аднаго! Зевесавы суддзі! Толькі мозг і душа... Без фантазій і без пустой балбатні. Раз-два і — гатова! Таму вы выносіце смяротны прысуд з гэткай самай лёгкасцю, з якой калупаеце пальцамі ў носе і размазваеце выкалупанае там, дзе седзіце.
§ 13. Вось — Найдабрачыннейшы з Плакі, старшыня суполкі аховы маральнасці, які не дазваляе сустрэцца на вуліцы двум сабакам, але патаемна аддае сваю жонку палюбоўнікам і сам цешыцца з гэтага. А вось — Вяпрук з Лепсіны, закруглены спераду і ззаду, бялюткі ўнутры і звонку; ён вытлумачвае ўсе таямніцы багіні, але не тлумачыць таго, якім чынам яе палеткі і аліўкавыя гаі ператварыліся ў яго фамільную ўласнасць. А, вось і буйныя гандляры збожжам і караблеўласнікі Пірэя браткі Саракапальчыкі (якія справы, такое і імя!); ім удаецца кожны год займаць пасаду «збожжахавальнікаў», каб рэгуляваць цэны на збожжа, муку і печаны хлеб і правяраць, ці не занадта лёгкія гіры ў іншых гандляроў. А вось і ліхвяр Фармазон з Кефіса, які давёў людзей да галечы, але загадаў пабудаваць ахвярнік Міласэрнасці і, сілкуючыся ячным хлебам ды гнілымі маслінамі, ніяк не можа пазбыцца скулаў; праз гэта ён скрабе сябе там, дзе яму болей да твару былі б рогі і ярмо. А вось і Цнатлівец з Калона, далікатны, надушаны, вымыты ў духмяных водах, дбайны штогадовы адкупшчык падаткаў на прастытуцыю, якія яму выплочваюць нават родны брат і каханка. А вось і вялікі заступнік за сіротаў Спагадлівы, які выкінуў на вуліцу братавых дзяцей ды яшчэ пасля жаліўся, што яны зрабілі яго бедняком. А вось і Фрасій, сынок Кляона, які разам з пятнаццаццю такімі, як і ён сам, падцікоўваў аднаго грамадзяніна, каб адлупцаваць і забіць яго, але цяпер, калі часы змяніліся, ён калоціцца ад страху і сцвярджае, што пакаяўся і што пойдзе ў манастыр дзеля збавення душы сваёй. Вось і славуты лжэсведка Праўдзівы. Каб паспець абслужыць сваю асобу, ён адчыніў побач з судом кантору з дзесяццю памагатымі...
(Страшэнны гвалт, пагрозы, крыкі: «Далоў! Далоў!»)
§ 14. Якое яшчэ там «далоў!»! Навошта марна гарлапаніць? Паспееце назлавацца, бо далей я скажу пра вас яшчэ горшае. Баіцеся, каб я не выкрыў нячыстыя справы кожнага з вас паасобку? Супакойцеся... Я не бачу далей, як два першыя рады. І зноў жа... Скуль мне ведаць усе вашыя імёны? Каб вы зрабілі дзесяць (досыць і трох!) подласцей, разам было б колькі тысяч... Хто здолеў бы пералічыць іх, адну за адной? Мне вы прыпісалі ўсяго тры, і спатрэбілася аж шэсць гадзін, каб пра іх расказаць і пераканаць вас. І, зрэшты, чаму вы злуяцеся, што я вас выкрываю? Вы ж — Закон, Закон учарашні, сённяшні і заўтрашні. Калі б хоць адзін сярод вас быў чысты, Закон разваліўся б, рассыпаўся ў прах.
§ 15. Не кажыце мне: «Дык вось што! Столькі год ён плявузгаў, нібыта дух кіруе матэрыяй, а душа — целам, што ён не лічыўся з думкаю натоўпу, а толькі з думкаю філосафаў, гэта значыць, са сваёй, бо астатнія ўсе садысты. Але цяпер, калі яму прыпякло, ён на ўсё забыўся, трызніць і лаецца». Не, я нічога не ганю і не ўхваляю. Мне не шкада памерці невінаватым, як і не сорамна было б памерці вінаватым. Мне ўсё адно, ці я сёння расквітаюся з подласцю законаў, як і ўсё адно, калі я вам вызвалю месца паводле загаду Прыроды — праз некалькі месяцаў ці праз год. Я вінен вам. Адыходзячы ўрачыста і пад гукі трубаў з аднаго Нічога ў другое, яшчэ большае Нішто, я з задавальненнем пасміхаюся з вас і з самога сябе. Што тут зробіш? Разважаць — значыць пацяшацца.
§ 16. А як падумаю, што вы шалееце не раўнуючы як сабакі ад маіх слоў, а зрабіць мне нічога не можаце, нават пайсці адсюль не можаце, бо страціце свае тры аболы — дык мне так і хочацца падскочыць ад задавальнення і злацешнасці. Я вас люблю, мне так і карціць абняць і расцалаваць вас, як гэта робяць п'янтосы. У вас затрэсліся б паджылкі ад адной толькі думкі, што вы — на маім месцы. Ну вось, спачатку вас звязалі, а потым прымусілі выпіць атруту. Вось пачаўся боль і сутарга.., шклянеюць вочы, і з рота ідзе пена, пранізлівы холад падымаецца з ног, павольна праточваецца ў цела і ўчэпліваецца сваімі кіпцюрамі спярша ў страўнік, а потым — у сэрца... І гэта ўсё... Не мацайце сваіх жыватоў, грамадзяне афіняне. Няма там аніякае атруты: там скачуць (ці неўзабаве пачнуць скакаць) усе радасці божыя — казліная пячонка, падсмажаная на вуголлях, салёная чарнаморская паламіда, свіныя каўбаскі, прыпраўленыя перцам і часнаком, арэхі, разынкі, віно (шмат віна!) — і загуляюць музычныя вятры. Вы бессмяротныя і былі б, так сказаць, яшчэ больш неўміручыя, каб Лёс надзяліў вас конскім хвастом, якім бы вы махалі налева і направа, нібы веерам — каб прагнаць мух, што кусаюцца, калі вы спіце і калі вы судзіце, бо судзіце вы сплючы!
ЧАСТКА ДРУГАЯ
§ 1. Калі я ўявіў сабе, што ляжу на дашчаным ложку, увесь адпаведна ўпрыгожаны, ляжу камічна-ўрачыста, як усе нябожчыкі; а вакол мяне стаяць, з выглядам засмучоных Магдален, патрыятызм абвінаваўцаў, ваша бязгрэшнасць і чысціня вашых законаў, я шчыра засмяяўся. Бо, як вам вядома, вошы ўцякаюць з нябожчыка на жывое цела. І калі зірнуў я на вас, жывых, якія прасмердлі, нібы падла за дзесяць дзён (у каго — ліхаманка, у каго — кіла, у каго — экзэма, кароста, сухоты), і ўсё ж хочуць вырваць вока свайму бліжняму, я падумаў пра жывёлу: тая, што жарэ іншых, уяўляе сябе бяссмяротнаю, а тая, якую жаруць, не мае нават надзеі калі-небудзь уваскрэснуць для лепшага жыцця.
§ 2. Але потым я падумаў: а што было б, Сакраце, каб замест цябе, што стаіць на трыбуне «з вясёлымі тварам і вачыма» і пасміхаецца з іх... каб перад імі за абвінавачанага быў твой распасцёрты труп? Судзяць жа часам мёртвыя прадметы: цэглу, шалупінне ад кавуноў, крукі, на якія падвешваюць тушы... Ведаеш, што б тады здарылася? Усе б сабраліся вакол цябе, нахіляліся б, каб лепей цябе разгледзець, ківалі б спачувальна галовамі і казалі: «Ён добры быў, небарака... Паглядзіце, як папрыгажэў нябожчык. Заплюшчыліся яго лісіныя вочкі, патанчэлі пульхныя губы, схуднеў і выцягнуўся яго пляскаты нос. Глядзець прыемна! Памятаеце, з якой асалодай ён лупцаваў сафістаў і ашуканцаў — нібы выбіваў лісіныя шкуркі. Ён зрабіў шмат дабра дзяржаве. А якая аддзяка? Пражыў і памёр на саломе. І кажучы між намі, той, хто пацярпеў ад яго слоў і ўчынкаў, можа, і дурань, але не махляр; а той, хто зарабляе справамі і словамі сваімі, мае смярдзючыя рукі і душу... Ведаеце што? Давайце зробім яму пахаванне на грамадскі кошт. Нашым дзецям патрэбныя ўзоры».
§ 3. А цяпер, раз ужо не пашчасціла мне памерці сваёю смерцю, вы мяне забіваеце... зноў-такі дзеля прыкладу. Вам патрэбная ахвяра... не дзеля таго, каб вашы дзеці навучыліся любіць Дабрачыннасць, а каб яны баяліся Рэспублікі. Вам патрэбная буйная ахвяра, каб аплаціць злачынствы ўчарашняй тыраніі і каб загарадзіць дарогу яе вяртанню. Пасля таго як вінаватыя паўцякалі, вы схапілі мяне, «настаўніка» Крыція і легкадумнага Ферамена, які адмаўляе ахлакратыю — авадня, што не даваў вам спакою. Цела маё (мяса і косткі) не заважыць, вядома, на шалях Немезіды гэтулькі, колькі важыць тысяча пяцьсот трупаў ахвяр тыранаў, але шмат важаць маё імя і мая душа. І калі б вас усіх разам, сто пакаленняў, кінуць на шалі вагаў, усё адно я б заважыў болей.
§ 4. Пройдуць гады, і знойдзецца ў мяне шмат сяброў, і з'явіцца шмат зласліўцаў, тутэйшых і тамтэйшых, цяперашніх і будучых, якія ўзнімуць ладны вэрхал вакол маёй смерці. Мяне назавуць «найлепшым з элінаў», «салаўём муз», «самым справядлівым», «самым разважлівым», «вянком Элады». Дзеці вашыя збудуюць мне храм, «Сакратыён», і штогод увесну будуць прыносіць мне ахвяраванні. Мне будуць пакланяцца, як богу (хоць вы і не дазвалялі мне мець нават нікчэмнага «дэмана»). А дзеля чаго? Адны дзеля таго, каб паставіць сваё імя побач з маім, калі загавораць пра мяне; іншыя — каб паказаць, што, калі б я жыў у іх эпоху, яны б мяне зразумелі і шанавалі. Марны занятак! І тыя, і гэтыя праз меру павялічаць маё значэнне і пакрыўдзяць вас: яны будуць хлусіць і верыць хлусні. Вы й Закон выканалі свой абавязак. Адно толькі: вы караеце мяне не за тое, што я парушыў Закон, а за тое, што я аказаўся няздольны растаптаць і пераступіць яго! «Не мае рацыі Сакрат, бо слабы ён і бядняк — і таму варты смерці!» Вось што трэба было сказаць у даносе...
§ 5. Калі б мяне судзіў кожны з вас паасобку, грамадзяне афіняне, вы б мяне апраўдалі, але ўсе разам вы гэтага зрабіць не можаце. Чым больш людзей ліпне адно да аднаго, ператвараючыся ў натоўп, тым менш у іх развагі і болей злосці. І каб вас тут сабралася пяцьсот адборных мудрацоў — скажам так, Сакратаў — уся ваша гайня не была б вартая і паловы таго, чаго варты адзін дурань; а вас жа тут — пяцьсот дурняў. Натоўп, Грамадская Думка — гэта велізарны дварняк, прывязаны да кала на сонцы. Ён спіць бесперастанку ці скрабе сваю каросту; і шалёна кідаецца на людзей, як толькі хто-небудзь памкнецца змяніць тое, з чым ён звыкся: спусціць з ланцуга. Гэтак і вы: ледзь толькі вам данеслі, што я падрываю рэлігію, паганю моладзь і разбураю Логіку, — вы ўскочылі, нібы тысячаногі звер, і заляскалі, як Сімплегады, сваімі сківіцамі, пагражаючы расцерці мяне на пыл. Калі б я еў полымя і глытаў шпагі, як фокуснік на кірмашы, гэта б вас не здзівіла, і вы б падумалі, што я сапраўды глытаю шпагі і ем полымя. Нават калі б я быў шарлатанам-лекарам і частаваў вас мачою і гноем, вы б думалі, што менавіта мне вы абавязаны жыццём. Вы б гэта зразумелі і плацілі б мне грошы. Але апошнім часам вы часта чулі, як я, усміхаючыся, казаў: «Нічога не ведаю». І я напраўду нічога не ведаю. Вам гэтага не зразумець! Атрымоўваецца, я — сапраўднае Страшыдла! Хто ведае, на што яно здатнае?
§ 6. Я прымушаў іншых казаць тое самае і сапраўды верыць, што ўсе іхнія веды — падман. Я прымушаў шукаць праўду. Ды вы, грамадзяне афіняне, спачатку занепакоіліся, а пасля раз'юшыліся. Да чаго ўсё гэта магло прывесці? Вы цудоўна ведаеце, што чым менш грамадзянін думае, тым ён разумнейшы, а чым менш гаворыць, тым ён вальнейшы. А што, калі б раптам які-небудзь дзівак, упарта шукаючы ісціну, знайшоў, што правільней будзе есці, чым галадаць? А то яшчэ горш — яму стукне ў галаву крычаць пра гэта дзе папала? Значыць, перш чым усхадзілася бура, вам захацелася спыніць злыя вятры? Але злыя (даруйце, добрыя) вятры паклікалі сафісты. Тады я, нібы гаротная Грамадская Думка, узяўся брахаць на іх і хапаць іх за ногі. Аднак, каб адчапіцца ад мяне, вы наклеілі на мяне налепку, быццам я быў самы-самы сафіст. Хоць бы я ім быў!
§ 7. І, каб пазбавіцца ад мяне яшчэ прасцей, вы начапілі на мяне і такое: нібыта я бязбожнік. Каб жа я ім быў! Бязбожнасць вы прыхавалі, як самы надзейны сродак, каб цкаваць сабаку і раз-пораз спускаць яго з ланцуга, ахоўваючы з дапамогай яго зубоў свае матэрыяльныя выгоды. Ворагаў вашага дабрабыту вы зрабілі — і вельмі мудра — асабістымі ворагамі сабакі. Каб учыніць расправу над Алківіядам, якога любіў і якім захапляўся натоўп за яго прывабнасць, багацце і нястрогасць нораваў, вы абвінавацілі яго ў бязбожнасці. І натоўп, забыўшыся на сваё замілаванне, гнаўся за ім, як сабака, аж да самага краю зямлі. Бо вы навучылі яго чакаць шчасця з неба, а не патрабаваць сваё шчасце ад вас. Такім чынам, адбіраючы ў яго марную надзею, мы адбіраем усё. І ён разарве цябе.
§ 8. Каб вы зайшлі ў маю хату, вы ўбачылі б, што на сцяне там вісяць абразы, запаленыя лампады і нашыя вянчальныя кароны ў бляшаных футаралах. А ў храме вы ўбачылі б, што я цалую ў руку святару. Ці гэтага вам не досыць? Што вам да таго, верыў я альбо не верыў? Досыць таго, што я здаваўся вам веруючым. Сапраўды, я не хацеў сварак з Ксантыпай і даваў ёй волю — абвешваць сцены абразамі. Я цалаваў у руку папу прылюдна, каб болей паздзекавацца з яго. «Во як, гэты прайдзісвет пераплюнуў мяне ў крывадушнасці», — думаў ён сам сабе.
§ 9. Я казаў, што ўва мне жыве нейкі дэман, які мною кіруе. Я мусіў казаць так, каб вытлумачыць прасцячкам, чаму мой розум пераўзыходзіць іншыя розумы. Гэта зусім не значыць, што я падрываў рэлігію. Існуе столькі маленькіх багоў (цэлы мурашнік.!), што іх немагчыма палічыць, і імёны іх нам не вядомыя. І калі ў кожнай крынічцы, у кожным дрэве, у кожным дупле туліцца па адным бажку, то чаму б яму не туліцца ў Сакраце, які ўяўляе больш прыстойнае жытло для багоў, чым нейкі там валун, якаясьці сажалка ці галавешка з печы альбо наогул якая-небудзь дзірка? Калі ў кожнага вар'ята ўсяляецца які-небудзь бог, каб стаць прычынаю яго вар'яцтва, то чаму бог не можа ўсяліцца ў мудрага Сакрата, каб зрабіць яго яшчэ мудрэйшым? І калі ўсе хваробы і п'янства, і сны, і сненні, і смерць, і нават чыхаўка ды кашаль — багі, дык чаму Іронія не можа быць богам?
§ 10. А што, калі мой дэман — новы божачкаў сын? Першы-лепшы поп з Усходу прыносіць сюды і падсоўвае вам то аднаго, то другога бязладнага бога — як Сабазія, Каціто ці Афрадыта — і вы ім з радасцю пакланяецеся. І калі вы дзеля такіх багоў нацягваеце спадніцы і аздобленыя карункамі панталоны і несамавіта скачаце, віхляючы азадкамі і жыватамі, нібы жанкі; і калі вы лічыце, што богу даспадобы, каб вы прысвячалі сваіх рабыняў, рабоў і нават сваіх дачок ды саміх сябе Афрадыце, Афіне, Апалону і аддаваць «свяшчэнную плоць» ахвочым да яе, каб складна плявузгалі языкамі і дармаеднічалі прапаведнікі — Еўмапільд ды іншае папоўскае насенне, — дык у чым жа правініўся ты, сціплы мой дэман, што сядзеў сабе ціхамірна і падбухторваў мяне да пошукаў Справядлівасці, не ходзячы па людзях з тацамі і не патрабуючы сабе храмаў ды ахвяр? Ад вас не патрабавалася дзеля яго нават спускаць штаны. І, зрэшты, пасля маёй смерці ён пайшоў бы разам са мною, каб нам болей ніколі не вяртацца ў вашую праклятую краіну!
§ 11. Вось што думаюць самыя гаспадарлівыя сярод вас — «гуляю трыста дзён у год, п'ю, качаюся ў гразі, лупцую жонку, краду з царкоўнага карца, займаюся кантрабандаю, ашукваю пакупнікоў, даю хлуслівыя клятвы, шпіёню і нікога не чакаю. Я не хаджу прапаведаваць іншым бязбожнасць. Я магу не верыць, але натоўп... Гэтыя пачварныя зямельныя чарвякі, гэтыя брудныя партовыя пацукі, гэтыя галодныя базарныя сабакі — ледзь толькі яны пазбавяцца веры ў бога, хто іх стрымае? Спярша хай стануць культурнымі!» Але да гэтага яшчэ не дайшло... Рэлігія, як вы кажаце, падмурак айчыны і маралі. Пазбаўлены страху божага натоўп кінецца на чужыя грошы, маёмасць і ўсё астатняе і пасадзіць на кол сваіх ахоўнікаў. Вам нявыгадна, вы не хочаце, каб народ рабіў гэтак, як вы. І вось вы кідаеце яму пад ногі мой нікчэмны труп, каб народ не забываўся на тое, што бязбожнасць — найвялікшы грэх... Але я ж «падрываў мараль»! Паганіў дзяцей! Якіх дзяцей?
§ 12. Усім маім вучням было за сорак. І яны былі зусім не вучні, а сябры. Калі дзеці бегалі ззаду за мною, не мог жа я іх прагнаць. Дзецям патрэбны смех і жарты. Ад філасофіі і падобных рэчаў іх нудзіць: яны дражнянь настаўніка, школа ім абрыдае, і яны ўцякаюць з яе. Я іх вучыў — сцвярджаеце вы — што яны маюць права звязваць і лупцаваць бацьку, калі той п'е альбо выкідае грошы на гульбішча ці на жанчын, калі ён дзяцінее ці траціць розум. Гэта я казаў не дзецям, гэта я казаў бацькам. Тут, я мяркую, усё ж ёсць нейкая розніца.
§ 13. Вы мне скажаце: «А як наконт Алківіяда? Хіба Алківіяд не твой вучань?» Ну, хто гэта здолеў бы ўтрымацца, каб не мець яго за свайго вучня! Зграбны хлопчык, багаты, жвавы, з самай лепшай сям'і, трошкі апантаны і капрызны, няўрымслівы — найразумнейшае дзіця Афінаў! О, ён куды мацнейшы за мяне!
Перад ім я практыкаваўся ў тым, каб перамагаць спакусы і страсці сваёй душою, не бянтэжыцца перад багаццем, прыгажосцю і маладосцю. Такім чынам гэта я быў яго вучнем, а не ён маім. Дайшло да таго, што я пачаў верыць, а потым і прапаведаваць, што духоўная любоў — а значыць, не фізічная — ачышчае душу і нараджае ідэі. Таму менавіта я крычаў, што трэба пазачыняць харчэўні і храмы Афрадыты. Ах! Тады б раз'юшыліся грамадскія скарбнікі і святары, бо іх прыбыткі сталі б меншымі. І мяне абвінавацілі ў тым, што я нібыта імкнуся разбурыць грэчаскую сям'ю.
§ 14. Што? Я быў небяспечны для Рэспублікі? Небяспечны я, а вы — Рэспубліка... Але небяспечных, грамадзяне афіняне, не судзяць. Альбо ім па-рабску пакланяюцца, альбо іх подла забіваюць. А тых, хто калі-небудзь можа стаць небяспечным — бо іх шкадуе народ, — вы прадбачліва выганяеце з горада. Калі б я быў небяспечны, вы б нанялі пару наркотаў, каб яны мяне зарэзалі; вы б падкупілі кухараў, каб яны падкінулі сулемы мне ў страву, у віно альбо ў каву. Небяспечнага не судзяць, і ён не апраўдваецца... Ён сам судзіць і забівае. Бо ў яго — улада. І толькі калі ён яе страціць, толькі тады вы можаце судзіць яго — калі адважыцеся... ці калі яго зловіце!
§ 15. Небяспечныя былі: Пісістрат і яго дзеці, Алківіяд, трыццаць тыранаў. Быў бы й Кілон, каб яму пашчасціла захапіць уладу, ці Арыстыд — каб ён быў менш справядлівы і больш падступны. Вось такія вас абкрадваюць, вас забіваюць, вас высылаюць і называюць «здраднікамі». А вы — ні слова! І калі б я, замест каб мянціць языком на базары, перабіў вас тысяч сорак ды пасадзіў у афінскіх прыгарадах ворагаў — каб яны хапалі вашую гавяду, высякалі алівы, нішчылі вінаграднікі, выпальвалі вашыя палеткі, а вы здыхалі з голаду і халеры, зачыніўшыся ў крэпасці... калі б я адправіў у выгнанне некалькі тысяч самых заможных з вас, каб забраць сабе вашае дабро; калі б я, адчыніўшы патаемна браму, пусціў у горад пелапанесцаў, персаў ці яшчэ якіх-небудзь мярзотнікаў, каб яны пасадзілі мяне вам на карак у якасці збавіцеля, — хто б тады наважыўся шчувоўкнуць, а тым больш судзіць мяне? Усе авантурысты пазбягаліся б да мяне і сталі б маімі падхалімамі. А «добрыя патрыёты» біліся б галавою аб сцяну з тае прычыны, што не паспелі зрабіць чаго-небудзь яшчэ горшага і яшчэ больш разбагацець.
§ 16. Не, не Сакрата вы спалохаліся. Вы хацелі запалохаць іншых, што вы памраце. Рэспубліка ваша кепска стаіць на нагах. Доўгія сцены паміж Афінамі і Перэем ляжаць у руінах. Плачце па іх! Караблёў у вас няма. Саюзнікаў, што плацілі даніну вам на пракорм, у вас цяпер таксама няма. Насуперак усім вашым забойствам, высылкам у выгнанне сярод вас хаваецца шмат такіх, што смуткуюць па залатым веку тыраніі: цяпер яны губляюць усё, што набылі тады, дый вы намагаецеся набыць тое, што страцілі тады. А той, хто варочае ўсім, баіцца змен; скінутыя ж прагнуць іх і ўсяляк іх рыхтуюць. А заціснуты вамі з двух бакоў народ мусіць расплачвацца за вашыя грахі і аднолькава пакутаваць як ад законнага парадку, так і ад беззаконня — і пры тыраніі, і пры рэспубліканскай свабодзе. А каб народ нічога не разумеў і не пярэчыў вам, вы яго падманваеце і палохаеце. Ёсць народы, што жывуць у лясах, не маюць пісаных законаў, ядуць свае вошы — і ўсё ж любяць сваю свабоду. То дзікія народы. Мы жывём у найлепшай краіне свету, у нас самыя мудрыя законы, мы не ямо сваіх вошай — і любім махляроў, што нас жаруць.
§ 17. Трыццаць тыранаў хапалі і забівалі ўсіх без разбору. Яны скасавалі законы, суды, народныя сходы — «суверэнітэт народа». Яны скалацілі сваю раду з бандытаў і людабойцаў. «Вось гэтага мы прыкончым: раз-два — і гатова!» Яны ведалі, што панаваць ім нядоўга, таму і спяшаліся. Вы ж хочаце застацца назаўжды, таму і ствараеце нейкую ўяўнасць законнасці. І дзеля таго каб трымаць як мага далей ад скарбонкі — гэтага карыта — пяць тысяч беднякоў, вы надумаліся даць палітычныя правы толькі тым, хто належыць да вашага асяродка — радавітым і маёмасным. Тыраны забаранілі свабоду слова і навучанне рыторыцы, вы ж дадумаліся забараніць свабоду думкі і навучанне філасофіі. У іх вы запазычылі танны і хуткадзейны смяротны напой — смярдзючую атруту, якой вы збіраецеся сёння напаіць мяне. Рэспубліка ваша, як бачыце, ёсць замаскаваная тыранія.
§ 18. «Мы не кручкатворы, мы толькі ўжылі закон...» — чую я нечыя крыкі. І кажу вам: толькі парушыўшы закон, вы б маглі мяне апраўдаць. Бо мэта вашых законаў — караць пакрыўджаных, але не вінаватых і не даваць абкрадзеным красці. Закон — гэта воля моцных і бездапаможнасць бязвольных. Справядлівасць ваша — усяго толькі выгода мацнейшых. Я і сам сёе-тое пра ўсё гэта здагадваўся, але раней за мяне пра гэта загаварыў вядомы вам Пол, які вымусіў мяне быць ягоным апанентам. У нашай мове «той, хто кіруе» значыць «мацнейшы». А Салон нават выхваляўся, што ён зрабіў парадак у дзяржаўным бязладдзі, «спалучыўшы з законам сілу і справядлівасць». Інакш кажучы, ён забяспечваў сілу права — гэта значыць, выгоды мацнейшых.
§ 19. А хто ж такія «мацнейшыя»? Не тыя, у каго самыя здаровыя і натрэніраваныя целы — волаты Мілан, Геракл... легкадумны Геракл, які, нягледзячы на свае магутныя біцэпсы, стаў пасмешышчам у подлай бабы, узяўшы ў рукі прасніцу і надзеўшы спадніцу. Не тыя, у каго самыя здаровыя і непатрэбныя мазгі: філосафы, паэты-сатырыкі і ўсе мізантропы і здзяцінелыя старыя. Не тыя, у каго самыя здаровыя душы: Праметэй, Леанід, Кінегір — міфічныя асобы, плён фантазіі баязліўцаў. Дужэйшыя заўсёды і ўсюды адны, гэта — зладзеі.
§ 20. «Казкі...» Добра, раскажу вам дзеля разнастайнасці адну казку. Аднойчы зладзеі першай у свеце дзяржавы, дастаткова разбагацеўшы, вырашылі ўпарадкаваць сваё жыццё. Яны пералавілі ўсіх немаёмных у дзяржаве і, сабраўшы іх на пляцы, сказалі: «Рукі ўгору! Мы хочам вам дабра. Мы не будзем адбіраць у вас ні рыдлёвак, ні кірак, ні сякер, ні вашых кошыкаў і торбачак з полуднем, ні вашых ірваных завашыўленых сарочак, ні вашага жытла з дзіравымі стрэхамі. Вы вольныя (рукі ўгору!). Вы вольныя жыць, як вам хочацца — зарабляць грошы і складваць іх у торбачку, піць, скакаць, пладзіцца і паміраць. А мы будзем вучыць вас... ісціне. Мы дамо вам багатае ўяўленне і спагадлівае сэрца, мы дамо вам бессмяротную душу. А хто схоча, хай піша вершы, выводзіць тэорыі і набывае сабе славу. Уладарыць будзеце вы. Мы будзем толькі вамі камандаваць. Мы будзем рупіцца пра вашую бяспеку, пра ваш гонар і пра вашую маёмасць — карацей, пра вашу волю. Вы будзеце працаваць як хочаце, дзе хочаце і калі хочаце. Мы будзем вам даваць працу — калі яна будзе, — а вы будзеце аддаваць нам вашу працу. А каб вы не падумалі, што мы з вамі несправядлівыя, мы таксама будзем плаціць столькі сама, як і вы, падаткаў дзяржаве — гэта значыць самім сабе.
§ 21. І над намі, і над вамі будуць адны і тыя багі, якія загадаюць вам працаваць і не есці, а нам — сядзець склаўшы рукі і сілкавацца. І над вамі, і над намі будуць адны і тыя законы, якія мы ахвяруем вам і за якія вы прагаласуеце як дэпутаты і якія вы будзеце ўжываць супраць саміх сябе як суддзі. А каб не нападалі на вас з усіх бакоў чужынцы, піраты ды зладзеі, квапячыся на вашыя нікчэмныя набыткі, для таго, каб яны не зняволілі вас, вашых жонак і дзяцей, мы вас узброім і навучым бараніць сваіх багоў, саміх сябе і нас — гэта значыць айчыну. Вы будзеце гінуць у сечах, а мы будзем жыць. І паколькі вы самі не здолееце зразумець сваіх інтарэсаў, каб ахоўваць іх і сябе, мы вас сілком прымусім рабіць гэта (рукі ўгору!). Толькі адно мы вам забараняем — красці адно ў аднаго. Бо гэтак вы і нас зможаце абкрасці.
§ 22. Вось так народ свабодна працаваў і свабодна думаў. І спяваў у шынках весела, як дрозд на галінцы (у клетцы). А збавіцелі палежвалі сабе ўзімку ў цёплых палацах і пад дрэвамі ў квецені летам, і рой прыгожых жанчын шукаў вошай у іхніх галовах, казычучы ў іх за вушамі (вельмі прыемна!). Іх дабрабыт быў магутнасцю айчыны, а бессаромнасць — ачышчэннем. А калі народ, даведзены да роспачы, сяго-таго з іх праганяў, дык на іх месца — каб працягваць іх абкрадаць — знаходзілі іншых: без «збавіцеляў» народ ужо не мог ні жыць, ні думаць.
§ 23. Смейцеся сабе, грамадзяне афіняне! Такой дзіўнай дзяржавы не было на свеце і ніколі не будзе! Вось бачыце, казка... Цяпер вы запатрабуеце прыказку. Дзе мне яе вам узяць? Адно вам толькі скажу: «Бяда чалавеку, які трапіў у няволю і, даведзены да найвялікшага адчаю, здаецца дзеля паратунку на літасць багам і законам зладзеяў!»
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
§ 1. І чаго чакаць ад гэтай прыпыленай брыдоты, што пырскае атрутай? Ён цэлымі днямі бадзяўся па базары, чапляўся да занятых сваёй справай людзей, быццам яны былі вінаватыя ў яго няўдачах. Усе ўцякалі ад яго, як чорт ад крыжа. А ён потым выхваляўся, што не патрабуе платы за сваю мудрасць. Толькі гэтага не хапала: чапляецца са сваёй мудрасцю, ды яшчэ плаці яму! Вось цяпер яму заплачана як след. Заўтра мы не будзем ні бяднейшыя, ні багацейшыя; затое адным назолам будзе меней.
§ 2. Вам, грамадзяне афіняне, пудзілы здаюцца людзьмі, а вятры — багамі; я ж гляджу на людзей як на нікчэмныя пудзілы, а на багоў — як на вятры.
Вы жывяце пад уладай сноў, я ж бачу рэчаіснасць. Бачу, бо ў мяне болей розуму, чым у любога, хто калі-небудзь жыў у нашай краіне. Я ўмею глядзець, і таму ўсё мне здаецца чорным і змрочным. Калі я зразумеў, што наўкол мяне не душы і дух, а грубыя вантробы, што жыццё не мае аніякае мэты, апрача смерці, я перастаў ганяцца за шчасцем і імкнуцца быць лепшым, чым я быў. Я спакваля аддаўся сваім слабасцям — сваёй моцы. Лайдак, які адкрыта смяяўся з вас і патаемна з самога сябе, я імкнуўся забыцца на сённяшні дзень, на ўчарашні, на заўтрашні — забыцца на смерць.
§ 3. Я не Апалон, каб здзіраць з вас скуру крэмневым нажом, я быў сынам бабкі — подлым вырадкам. Я здзіраў з вас скуру бадай штодзень — сваёй мудрасцю, іроніяй. Лепшымі я вас не зрабіў, я вам толькі назаляў, разумеючы, што рана ці позна вы мяне зжараце. Я здзекаваўся і са сваёй мудрасці: я ведаю, што нічога не ведаю. Значыць, тое, што я ведаю — нічога не варта! А таму я не марнаваў часу на запісы сваіх думак. Калі б я іх запісваў, вы б спалілі мае кнігі на плошчы, як спалілі кнігі вялікага Пратагора. Страціўшы ўсялякую надзею, я з радасцю дазволіў вам забіць мяне. Я не скарыстаў дзеля выратавання ні палітычную сілу, ні грошы сяброў, ні хлусню. І калі б вы пакінулі адчыненымі дзверы турмы, я не збег бы. Навошта? Каб яшчэ пажыць? Ці не думаеце вы, што, усё болей старэючы, я змог бы перад смерцю спужацца, пакаяцца і паклікаць папа, каб паспавядацца? Які сорам!
§ 4. «А чаму ты не злупіў шкуру з Ксантыпы, якая малаціла цябе чаравікам па шчацэ?» Дык я ж быў філосаф. Я прызнаваў, што яна мела рацыю. Я ўсклаў на небараку ўвесь цяжар хатніх турбот, а сам швэндаўся па вуліцах з багацеямі ды правіцелямі — Алківіядам, Перыклам, Кратонам, Каліем Заможным... І жыў сабе — не тужыў. Дзеці хадзілі басанож, а яна іх выхоўвала, каб яны былі «добрымі грамадзянамі», як і вы. Калі яны лаяліся, хлусілі і лазілі па суседніх агародах, яна іх не чапала, але калі яны падалі і дралі сваю вопратку, яна лупцавала іх без усякага жалю. «Не бярыце прыклад з вашага нікчэмнага бацькі!» Вядома, у нас была хаціна, катух, свінчо ў хлеўчуку, пяцьсот вінаградных лоз у прадмесці Гудзі і каля сарака аліваў. І пра ўсё гэта даводзілася клапаціцца ёй адной. Хіба ж гэта жыццё? З гадамі яна, небарака, канчаткова знясілела. Сварылася з-за дробязяў з суседкамі (я раненька ўцякаў з хаты). Варта было ёй прыйсці да крынічкі са сваёй пасудзінай, як усе адыходзіліся ўбок і давалі ёй набраць першай. Усе баяліся яе кіпцюроў і языка.
§ 5. А ў дадатак да столькіх год пакутлівага жыцця я ўзяў дый ажаніўся, амаль шасцідзесяцігадовы валацуга, з Міртулай, унучкай Арысціда Справядлівага, гэткай жа добрай душой, як і яе дзед, наіўнай дзяўчынкаю, якая сама яшчэ пахла малаком. І распачаўшы з гэтай пяшчотнай сарнай свае слюнявыя дзедаўскія цюхці-мухці, я лёгка зладзіў ёй двое дзяцей — і трэба ж такое — двух хлопчыкаў. А на згарбелую Ксантыпу я і глядзець перастаў. Яна ж зусім азвярэла. Штодзень цягала няшчасную дзяўчыну залаб, пускала ў ход кіпці, мардавала голадам. А мне ж і рота разявіць не давала! Небарака чэзла, аслабла на ногі і стала непрыгожая. Ну я яе і пакінуў — не вабіла яна мяне болей. І пачаў удаваць за Аспазіяй, за Феадотай у гімнастэрыі. Віна тут, вядома, мая, аднак яшчэ болей вінаваты закон, які прымушае нас браць другую жонку, каб даць айчыне салдат. Няшчасныя істоты!
§ 6. Працаваць! Навошта працаваць? Некалі ў маладосці я абчэсваў мармур са сваім бацькам. А паколькі мяне нясцерпна цягнула да жаночага цела, пачаў я дзеля таго, каб уціхамірыць сваю душу, высякаць голых Харыт, у якіх я верыў і якіх я жадаў. І калі я іх закончыў, то закахаўся ў іх. Пазней я часта ўзнімаўся на Акропаль, каб пабачыць іх і ўзгадаць пра былыя часы. Але цяпер прайшоў юначы сверб, і не веру я ні ў багоў, ні ў творы мастацтва. Самае большае, на што я здатны, дык гэта — адчыніць лавачку на вуліцы Супакаення, каб вырабляць мармуровыя распяцці ды анёлаў для надмагільных помнікаў. З усяго гэтага я мог бы толькі смяяцца. Чым болей розуму — тым болей турбот. Ён звязаў мне рукі: ні да чога яны цяпер не даходзяць. Хіба што працаваць, як вы: сядзець склаўшы рукі і пыхкаць навыперадкі — хто каго ашукае ці хто даражэй прадасць.
§ 7. Даўней, калі гонар айчыны і спісы воінаў клікалі мяне забіваць ворагаў ці быць забітым, я першы кідаўся ў бой і апошні выходзіў, а ў душы я пацяшаўся з вайны. Я разважаў, што пасля бітвы мае таварышы кінуцца ў навакольныя вёскі рэзаць безабаронных сялян, рабаваць што трапіць пад руку і гвалціць жанчын. У выпіўцы зраўняцца са мною не было каму. Я мог піць кубкамі дваццаць гадзін запар, і, калі мае сабутэльнікі валяліся пад сталом у ванітах, я, цвёрда стоячы на нагах, з узнятай галавою вітаў узыход сонца — гэты сапраўдны цуд — і, забыўшыся на свае нягоды, абыякава пляваў на бераг Леты. Наконт кахання — што пра гэта казаць? Вы ж самі далі мне мянушку — божы казёл, сатыр. Толькі на жывот плячысты я не быў. Еў адзін раз на дзень, ды і то мала, бо я быў вельмі таўсты, і гэта магло мне пашкодзіць. Мне хацелася, каб страўнік быў лёгкі, а розум жвавы і ясны.
§ 8. Хто шмат спіць і мала есць — гародніну, фасолю, пераспелыя масліны, ячны хлеб — той не пакутуе на зацвердзь жывата. У таго не ржавее і не кісне кроў, у яго не бывае прышчыкаў, скулля і гемарою. Пад першымі залацістымі промнямі я вандраваў у далёкім полі. Там я знаходзіў якое-небудзь ладнае месцейка на ўскрайку сасняку, на сонцы, каб яно мяне сляпіла, і прачулена прыносіў Мацеры-багіні цэлую гекатомбу. І багіня запісвала гэта ў сваю бухгалтарскую кнігу. Яна прасвятляла мае вочы, абвастрала мой розум, давала добры настрой і надзяляла цярплівасцю. О, я не стаў бы такім вялікім чалавекам, калі б мае вантробы не працавалі так добра! Страўнік у мяне быў, як у індыка. Я мог глытаць і страўліваць нялушчаныя арэхі, іржавыя цвікі і прыгаршчы пяску. Зірніце во на мае зубы! Трыццаць два — як ядраны міндаль! І ўсё ж я еў мала. Я мог наогул не працаваць, а значыць, не браць удзелу ў палітыцы.
§ 9. Маючы такі магутны арганізм і добры настрой, чаму ж я не сеяў наўкола радасці і бадзёрасці, а толькі разліваў усюды атруту і жоўць? Бо ў мяне магутны розум і я вас бачыў наскрозь, быццам шкляных. І, ведаючы, што я вас не выпраўлю, я смяяўся з вас. О, іронія — рэч не самая простая. Гэта і гульня і мастацтва. Трэба мець багатае ўяўленне, вялікую развагу і багаты жыццёвы вопыт. Трэба ўмець гуляць ёю лёгка і весела, без намаганняў. Іронія не пачатак: не, гэта — канец філасофіі. Трэба прайсці спярша праз драму одуму і адчаю, каб дайсці да смеху, да горкага смеху. Калі зможаш дайсці.
§ 10. Часцей за ўсё я стараўся не бачыць вас. Часам я ішоў да мора, часам — у палестру. Побач з дзецьмі, з іх дужымі і зграбнымі, як каласы, целамі я забываўся гэтак жа, як і перад бязмежным морам ці вясновай раніцай. Смех, гоман, гарэзлівая тузаніна і вясёлы вецер паволі ап'янялі мяне і ахіналі салодкай меланхоліяй. Мне хацелася стаць неразумным дзіцём, і на мяне навальвалася неадольнае жаданне паваляцца ў пыле, як робяць гэта ўлетку аслы з сядлом на спіне, і раўці-раўці, як яны. Калі б у той момант да мяне хто-небудзь падышоў, каб вывесці мяне з маёй летаргіі, я б разадраў яго на шматкі. А потым я ішоў, паніклы і задуменны, і лічыў крокі — дзесяць... тысяча... дзве тысячы... Я і сам не заўважаў, як апынаўся на лузе. Вось, вось, вось! Я хвастаў кіем па траве, і яна слалася па зямлі. Так я супакойваўся і забываў, што я не стану дзіцём, вы — людзьмі.
§ 11. Лета! Залаты час для бядоты. Толькі летам жылі поўным жыццём маё цела і мае думкі. Уся мая істота гучала і пенілася радасцю, як серабрыстая таполя на беразе, поўная бляску, птушак і цыкад. А сярод карэння тулілася мая душа, як змяя з высока ўзнятай галавой, і грэлася на сонцы, збіраючы атруту. І бяда таму, каго яна ўкусіць! І собіла ж вам судзіць мяне слаўнай летняй парой, у квітнеючым траўні! Якраз тады, калі ў мяне асабліва шмат атруты. Каб цяпер была зіма, вы б ад мяне і слова не пачулі. А цяпер я насміхаюся і радуюся, кусаючы вас.
Тут Сакрат каўтануў сліну, кашлянуў раз-другі і працягваў. Ён пачаў апавядаць суду пра звычайны дзень свайго жыцця.
§ 12. Лежачы ў двары на ваяцкіх коўдрах пад зоркамі, я ўсю ноч не мог стуліць веяў: не давалі заснуць мошкі, блашчыцы, думкі. Мошак мне пасылалі зоркі, блашчыц — сцены (хаціна ж старая, ведаеце), а думкі прыносіла злосць. Здаецца мне, што злосць — гэта боская стыхія. Мазгі мае заўсёды працуюць, нават калі я засну. Я аналізую дзённыя размовы, расстаўляю іх па парадку, размяркоўваю. Вось так я і знаходжу знішчальныя пярэчанні, якія і выдаю раніцай на гарадскім пляцы. Вось пабачыш, што я зраблю з табою, пане Нехта. Паступова ўсё ўнутры ўва мне супакойваецца, і, калі ўжо робіцца зусім позна, павольна і цяжка заплюшчваюцца мае вочы. А ледзь толькі паружавеюць шчокі дзянніцы, я падскокваю і кукарэкаю пеўнем, дражнячы Ксанціпу.
§ 13. Яна прыносіць мне сняданак (віно і хлеб у гліняным кубку) і, буркочучы, ідзе да крыніцы па ваду. Потым вылівае мне на галаву поўнае вядро. І пакуль я паспешліва выціраюся рукавамі і расчэсваю пальцамі бараду, яна пачынае дапякаць мяне: «Цэлую ноч не даў мне заснуць. Брыкаўся, хроп, скрыгатаў зубамі і смярдзеў часнаком. Хоць бы дзяцей пасаромеўся!» (Усе мы спім у двары, на зямлі, адно каля аднаго.) Тут у мяне вырастаюць крылы, я шчыпаю яе за локаць — і ў дарогу! Калі толькі яна не аблае мяне зрання, я ўвесь дзень хаджу кіслы і невясёлы.
§ 14. Раней чым узыдзе сонца, я збіраю букет кветак і выходжу. Парачка вераб'ёў спалохана ўспырхвае і крэсліць у паветры дзве светлыя лініі ад конскага гною, што ляжыць на дарозе, да вяршыні суседняга персікавага дрэва. Я паварочваю направа і выходжу на прастор... у сады... у даліны, каб глыбей уздыхнуць і даць душы палёгку. Здаля, з вялікай дарогі, даносіцца грукат першых павозак, што спускаюцца ў Афіны, поўныя свежай гародніны. Неўзабаве плямканне падкоў па бруку і лаянка паганятых зліваюцца ў суцэльны гул. З вёдзер і ночваў выплёхваюць мыльную ваду і памыі. Старэчы кашаль і пляўкі пляскаюць аб галовы багоў. Старыя карчы! Прачынаюцца завідна і ідуць судзіць ці засядаць у народным сходзе за грошы. Пакуль я спускаюся на базар, зграі мух, пыл, смурод, чалавечы бруд паскудзяць некрануты дзень.
§ 15. Я бачу, што між калон сабраліся Калія, Прыфціс, Дэдэ, Гіна, Дэдэгіна — вялікія людзі. З імі і пан Нехта. А калі няма, дык прыйдзе. Я падыходжу і жадаю ўсім добрага ранку. Я паведамляю ім важныя навіны дня — пра асла Мялеція, які ўчора адвечарку сарваўся з прывязі і пабег у Туркуванню следам за манернай аслічкай, пра скіслае віно дзядулі Хрыста, пра Папаламбрэну, якая нарабіла ляманту на ўвесь квартал з-за гурка, што купіла ўчора на базары ў гандляра зелянінай. Гурок той быў і малы, і горкі, як асінавая кара.
§ 16. Але хто ж гэты пан Нехта? Сафіст, палітык, вершаплёт. З тых, хто лічыць сябе ўсёведным і ганарыцца сваім уменнем хлусіць. Я прымушаў іх шалець. Не таму, што хацеў здавацца лепшым за іх. Якая розніца — быць першым ці апошнім між апошнімі, што ўяўляюць сябе першымі? Я іх душыў, як душаць блашчыц, бо не імкнёмся ж мы палепшыць блашчыц і выратаваць ад іх суседзяў ці будучыя пакаленні элінаў. Толькі адзін воўк, як сцвярджаюць, змог перавыхавацца і стаць богабаязным, адмовіўся есці жывую плоць і еў толькі вараную траўку, па якую зрання хадзіў на базар.
Што ж да вас, мала чаго вартых плебеяў, то, акрамя жалю, я да вас нічога не адчуваў. Ні розум ваш, ні сэрца, ні справы не належаць вам. Вы адчуваеце, думаеце і робіце тое, што выгадна Ваўку. Ваўкі давялі вам, што, па справядлівасці і паводле волі божай, ім наканавана есці чалавечыну, а вам — вараную гародніну, дый то, калі знойдзецца.
§ 17. Сафісты! Якая веліч! Яны прыходзілі здалёку. Высокія, таўстыя, задаволеныя. Як людзі, што аб'ездзілі паўсвету, яны за які-небудзь тыдзень рабіліся сапраўднымі, прыроднымі афінянамі. Апранутыя ў чырвоныя мантыі, абсыпаныя залатымі зоркамі, завітыя і нафарбаваныя перад люстэркам, яны ступалі няспешна і паважна, нібы цары, абапіраючыся на свае разныя посахі з навершам са слановай косці. Яны лічылі нас правінцыяламі, а хіба ж мы імі не былі? Чужы акцэнт надаваў іх прамовам пявучасць і слодыч. Так нязвыклае маўленне тонкіх вуснаў і лёгкая касавокасць чуллівых вачэй робяць жанчын яшчэ больш прывабнымі і жаданымі. Кожнае іх слова грымотна гучала ў вашых вушах, быццам гэта мянялы спрабавалі манеты на камені, але вы нават не імкнуліся адрозніваць сапраўднае ад фальшывага. Пегас іх рыторыкі ўзнімаў вас да бясконцых вышынь іх узнёсласці, а ваша сэрца, быццам Пентэлейская пячора, падвойвала і патройвала рэхам іх прамовы. Губляючы глебу пад нагамі, вы напрыканцы страцілі і саміх сябе, ператварыўшыся ў цені падземнага царства. Варта толькі мне было ў іх спытаць: «А ці ёсць у вас палітычныя правы, каб гэтак гарлапаніць?» — як відовішча адразу псавалася. І з вышыняў, дзе вы луналі, вам даводзілася ляцець старчака на каменне і разбівацца, нібы чарапахам старога Эзопа. Хіба ж можна было мяне цярпець?
§ 18. Што ж да мяне, дык свае палітычныя правы я запісаў на старых сандалях. Я ніколі не хадзіў галасаваць, каб выбраць злодзея, які будзе абіраць мяне, і ката, які мяне прыкончыць. Я гэтак пытаўся ў сафістаў, каб раззлаваць вас, а мне пасмяяцца. Сафістам добра плацяць. Пяць мін, пяцьдзесят з паловай цяперашніх драхмаў! Значыць, іхняя мудрасць вартая такіх грошай! Па кошце пазнаецца вартасць тавару. Свае бедныя веды я раздаваў дарма, але ніхто іх не прымаў. Гэта значыла, што яны былі нікуды не вартыя. Але гэта значыць і нешта іншае: калі я так настойліва, з такой упартасцю, з пагрозай для свайго жыцця прапаноўваў іх вам, значыць, мне плаціў нехта з вашых ворагаў. Прапаганда! Славяне мне плацілі, каб я разладзіў дзяржаўны механізм ідэалогіі. Ды калі я змог паздзекавацца з усёведання вашых вялікіх сафістаў, гэта не значыць, што я меў рацыю, але гэта значыць, што я быў куды хітрэйшы і больш здольны за іх. Я мог зрабіць белае чорным. Знак часу! Вывертамі слоў і здрадай вы растапталі само паняцце «правасуддзе» і ўсклалі ўсю віну на мяне. Маўляў, я сваёй іроніяй і сваім вучэннем пахіснуў у душах грамадзян усялякі давер да законаў.
§ 19. Значыць, я таксама быў адным з сафістаў. Каб жа я ім быў! Мне шкада, што, здзекуючыся з іх тэатральнай рыторыкі, я наносіў удар і па іх вялікіх ісцінах. Калі ж я ўрэшце дамогся, каб вы іх выгналі, я пачаў разважаць над іх прамовамі. Якая збянтэжанасць узнікла тады ў маёй душы! Як шкада, што я не паспеў раскрыць сваю душу свету да таго, як вы схаваеце яе пад сажнем зямлі. У канцы сваёй прамовы я ўсё-ткі высыплю на вас скарпіёнаў, што даўно вярэдзілі маё сэрца.
§ 20. А вось набліжаецца і пайтык. Наперадзе яго бліскучыя вочы, а ззаду — ён сам. Перш чым паставіць нагу, ён мацае зямлю вачыма — гэтак жа як мул мацае дошкі на мосце. Ён не-не ды і пакерхае, каб на яго звярнулі ўвагу. З намі некалькі яго сяброў. Мы вітаемся, і ён падыходзіць. Ён шчыра і моцна цісне нам рукі. Вось такою дужаю рукою ён трымае стырна карабля. Ён нас любіць і ахвяруе сабою дзеля нас! Дзеля нас ён запускае руку ў гарадскую скарбонку і дзеліцца з намі, дзеля нас ён топча законы і радуе нас. Ён навучыў нас даваць ілжывыя клятвы ў судзе і не трымаць свайго слова ў гандлі. Раз ён патрэбны нам, то ён і вялікі стратэг. Калі салдаты перамагалі, ён праслаўляўся, але калі яны цярпелі паразу, на ім гэта не адбівалася. Ён не быў вінаваты. Вінаватыя былі... пазней я вам скажу, хто быў вінаваты. І калі ён здаваў войска ворагу, і калі ён прадаваў крэпасць, і калі ён першы ўцякаў з поля бітвы, хто ж мог асмеліцца абвінаваціць яго? Ён жа сам быў грамадскі абвінавачвальнік. А калі я адводзіў яго ўбок і казаў яму проста ў вочы: «Пане Фёдар, які ж ты мярзотнік!» — вочкі яго, нібыта мышкі, напалоханыя катом, хаваліся ў глыбокія норкі. Ён быццам костку праглынаў. Які пан Фёдар? Лікон і Аніт яго імя.
§ 21. Справа адразу ж набывае іншае адценне. Яго хаўруснікі і сябры ўжо закасалі рукавы і краем вока назіраюць, чакаючы знаку. Але ён не такі ўжо і дурны. Ён робіць выгляд, што прымае мае словы за жарт, і гучна рагоча. Ведаеце чаму? Ён пазірае на мае мускулістыя рукі, якія правучылі ўжо шмат каго. Да таго ж вакол мяне сабралася шмат людзей, гатовых стаць на мой бок. Яны не філосафы і не мае сябры, гэта такія самыя нягоднікі, як і ён сам, яго палітычныя праціўнікі. Смеючыся, ён са сваімі адыходзіць, думаючы сам сабе: «Пачакай, я табе гэта яшчэ папомню».
§ 22. Найбольш хітрыя сярод іх імкнуцца дагадзіць мне, каб я іх не лаяў. Яны абвясцілі мяне «вялікім філосафам» і слалі мне дамоў розныя падарункі: чырвоныя яйкі і пірагі на Вялікдзень, парсючкоў на Каляды, торбачкі з маналадскім сырам у лютым, пелапанескіх перапёлак у ліпені, а на мой дзень нараджэння — рыбу, інжыр, бутлі з віном і кветкі. Я ўсё адсылаў назад, хоць Ксантыпа і крычала, што я дурань, што з мяне ўсе смяюцца. Хай ідуць да д'ябла! Яны хацелі заткнуць мне рот. Я не мог падабраць слоў. Аднойчы адзін важны пан прыслаў мне двух сташасцідзесяцімесячных рабоў — негрыцянят, якія ні слова не ведалі па-грэчаску. Чорныя да бляску, з перламутравымі зубамі, залатыя бранзалеты і завушніцы. «Зрабі іх філосафамі», — пісаў ён. Я загарнуў іх у кавалкі прасцін (яны прыйшлі голыя) і адправіў іх назад. Чым бы я іх карміў? Пра гэтае здарэнне ведае шмат хто. У той дзень усхадзіўся ўвесь Каланакі. Жыхары павылазілі са сваіх лавак і хат і тоўпіліся абапал вуліцы, каб пабачыць, як негрыцяняты шыбуюць уздоўж вуліцы, узяўшыся за рукі... І што ж вы думаеце? Наплялі, што, маўляў, Сакрат прагнаў іх, бо хацеў белых рабоў!
§ 23. Перыкл, пачуўшы пра мяне такія размовы, папрасіў Аспазію запрасіць мяне ў палац. Яна прыслала па мяне, Алківіяда. Ці ж мог я адмовіць прыгожаму юнаку і важнай пані? Я пайшоў да іх, думаючы ўсчаць сварку. Але што я ім ні казаў, яны ні слова не запярэчылі. А калі я напаў на «Алімпійскага Зеўса» за рамантычнае плявузганне, якім запоўнены эпітафіі, ён паківаў сваёй шылаватай лысінай і перавёў размову на тое, каб я прайшоўся сваім языком па ягоных ворагах і расказаў колькі непрыстойных показак.
А Аспазія рагатала і гладзіла сваімі боскімі лілейнымі пальчыкамі вось гэты драны плашч, ціхенька шэпчучы: «Здымі ты яго, сябра, я яго табе зацырую». Мяне прынялі з вялікай пашанотай і слухалі з вялікай увагай і захапленнем. Але не праз гэта я не аблаяў Перыкла. Ён даў мне слова, што зробіць усё, каб паладзіць з пелапанесцамі і скончыць вайну. Цяпер я разумею, што ён смяяўся з мяне. Ён адзіны, хто за ўсё жыццё ашукаў мяне. Каб ён жыў, ён бы ўсё яшчэ ваяваў. Улада і вайна не могуць адно без аднаго. Здаецца, я адышоў ад тэмы... Старэчая балбатлівасць... Даруйце мне...
§ 24. А паэты? Піфіі мужчынскага роду, якія размаўляюць з багамі, як старыя сваякі. Зграбныя, млявыя, яны, ківаючыся, праходжваюцца туды-сюды і сеюць наўкола водар парфумы і звонкі смех, потым раптоўна спыняюцца, каб, вытрашчыўшы вочы, пазіраць на зоры сярод белага дня. У гэтую хвілю да іх спускаюцца анёлы божыя і запрашаюць іх на Алімп Дурасці. Там яны п'янеюць, а тут прарочаць. Маніяй вершаў яны вызваляюць нас ад мітусні. Яны надаюць вечнасць усяму, да чаго дакранаецца іх подых. Дзякуючы ім свет робіцца лепшым і на зямлі пануюць душа і Бог. Ну возьмем хоць бы Мілета. Калі яны трапляліся мне на вочы, я вітаў іх такімі словамі: «Прывітанне табе, салодкая Марыка!» — і на мяне злавалі і яны, і іхнія сябры. Але вось усё пайшло наўскасяк, і Марыка-Мілет стаў маім першым абвінаваўцам і смяротным ворагам.
§ 25. Дарэчы, на мяне пісалі з'едлівыя эпіграмы, якія абышлі і Крым і Рым. Дайшло да таго, што Арыстафан, адзіны, хто варты называцца паэтам, бо быў мізантроп і стары казёл, вывеў мяне ў п'есе, і я стаў галоўным героем у «Воблаках». Народ смяяўся, пакуль мяне не вымусілі стаць на крэсла, каб лепей разгледзець. З таго часу я стаў «славутым» чалавекам. Пра мяне гаварыла ўся Грэцыя. Пасля прадстаўлення сябры забралі мяне, і мы пайшлі ў шынок адзначыць маю славу. Мы ж, вядома, набраліся да пасінення і спяялі процьму ўдалых песень. Толькі на досвітку я вярнуўся дамоў. Я ішоў на дыбачках, каб мяне не пачула Ксантыпа. Ды дзе там! Пачула, ускочыла і пачала даваць прачуханку. «Ведаеш што, — сказаў я, — ад сённяшняга дня я самы вялікі чалавек ва ўсім свеце. (Я сказаў ёй гэтак, каб яе супакоіць.) А ты мяне ні ўва што не ставіш. Мяне ж паказваюць у тэатры». Яна прадзерла вочы і вымавіла: «Золатка маё!» А потым упершыню ў жыцці абняла мяне і пацалавала. Раніцою яна ўжо каялася. «Глядзі ж, знайдзі сабе якую-небудзь работу, уладкуйся і пакінь усё гэта. Стары распуснік і невук!»
§ 26. Такое здаралася са мною не кожны дзень. Найчасцей я стараўся пазбягаць людзей. Спусціцца да шматаблічнага і зменлівага, як прагная палюбоўніца, мора. Кінуцца ў яго і абняць, нырнуць глыбока, вельмі глыбока, да нерэід і трытонаў. А потым — валяцца на пякучым пяску, ляжаць на гарачым сонцы, каб яно скакала, нібы мячык, на маім круглым жываце. Потым я ішоў бакавымі вулкамі і прабіраўся да Ітанідскай брамы. Там, стоячы то на адной, то на другой назе, я здымаў свае сандалі. Я заціскаў іх пад пахай, каб не сціраць падэшваў, і — раз-два, раз-два — спускаўся ў Фалеру. Часам надаралася ступаць у бруд (ім поўныя завулкі прадмесцяў). «Клянуся сабакам, — мармытаў я. — Лепей ужо ступаць у бруд, чым сустракацца дзень пры дні з жабракамі і хлусамі, элінамі з элінаў».
ЧАСТКА ЧАЦВЕРТАЯ
§ 1. Але мне ўжо абрыдла гуляць з вамі. Час растлумачыць вам маю філасофію. Ну, што спахмурнелі? Вам не падабаецца тэорыя, га? Вам болей прыйшлася б даспадобы якая-небудзь плётка? Ну, напрыклад, як у мяне закахалася Феадота? Ды ў мяне няма часу. Трэба, перш чым я памру, паведаміць усім, што Сакрат зразумеў памылкі свайго вучэння і пакаяўся. Ну вось, Феадоце сказалі, быццам мне не даспадобы жанчыны (мне!). Гэта яе засмуціла. І яна ўзяла за мэту спакусіць мяне. Раз-пораз яна запрашала мяне на сваю вілу, каб пагутарыць пра філасофію. І кожны раз, калі я прыходзіў, ставалася так, што яна купалася, націралася і голая рэпеціравала перада мной новыя танцы. «Ты чалавек разумны, — казала яна, — ты зразумееш мяне правільна». Потым яна выцягвалася на канапе, садзіла мяне побач; яе гарачыя асляпляльныя грудзі ўзнімаліся і апускаліся, а я тым часам апавядаў ёй пра неўміручасць душы. Яна перабівала мяне на паўслове і казала: «Я ведаю шэсцьдзесят спосабаў кахання». А я аддаваўся разважанням. «Што з табою?» — пыталася яна. «Я думаю, які з тваіх шасцідзесяці спосабаў самы... філасофскі, абсалютны...»
Галасы: «Які? Які?»
§ 2. Вось бачыце, як неабходна ведаць філасофію? Гэтак і Феадота — усё пытала і перапытвала: які?, пакуль, каб адчапіцца ад яе, я не сказаў: «Спосаб гэта такі: спачатку трэба бязлітасна лупцаваць жанчыну, і тады, калі яна пачне крычаць, і валяцца на падлозе, і дрыжаць, паваліць яе на спіну». І вось яна, гэты д'ябал, прыгарнулася да мяне, млява стуліла павекі і прашаптала: «Адлупцуй мяне».
§ 3. Я расказаў вам гэта не дзеля таго, каб вас падражніць. Я хацеў такім чынам увесці вас у сваю філасофію. Зноў спахмурнелі? Старажытныя эліны, так вы баіцеся думкі. Супакойцеся. Вам, «Зевесавым суддзям», не давядзецца пакутаваць ад галаўнога болю. З усім гумарам, што яшчэ застаўся ў мяне, я пасмяюся зараз са сваёй філасофіі. Як разумныя афіняне вы, напэўна, ужо напалову зразумелі, што калі не існуе ў палюбоўных справах абсалютнага «спосабу», то тым болей яго не існуе і ў «высокіх» матэрыях.
§ 4. Перш-наперш я не філосаф. Я не стварыў ніякай сістэмы, не ўзвёў светлага храма Думкі з калонамі, панікадзіламі, з царскаю брамаю і святынямі. Я знайшоў толькі свой метад разважання. Скандальны Дэльфійскі храм, над якім не рассейваецца дым, гэты Пуп Зямлі, пацвердзіў маю прыналежнасць да мудрацоў, а не да філосафаў. І ён ставіць мяне ўпоравень не з вялікім Піфагорам, Эмпедоклам, Анаксагорам і іншымі, а з Сафоклам і Эўрыпідам — двума паэтамі. Пэўна, ён хацеў пакпіць не толькі з мяне, але і з іх, дапускаючы, што яны ведалі яшчэ меней за маё «нічога», і ставячы мяне на адзін капыл з двума славутымі «балбатунамі», — за імі пачуцці, за мной — развага. Нават сябры не называлі мяне філосафам, а «настаўнікам» ці «панам старшынёю».
§ 5. Святы Дэльфійскі Дым папулярызаваў мяне па ўсім свеце як мудраца і ведаў, што робіць. Ён хацеў мяне збіць з тропу. Ён хацеў давесці мне, быццам я знайшоў ісціну для таго, каб я яе болей не шукаў і як-небудзь на яе не натрапіў: ён баяўся майго вялікага розуму. Нявыгадна бессмяротным панам, каб зямныя стварэнні спазнавалі ісціну. І калі ён убачыў, што я пачынаю здагадвацца пра яе, ён не марнаваў часу: чорны і густы, ён пранік у вашы мазгі, каб вы ўчадзелі і забілі мяне. І ўсё ж, калі Локсій сур'ёзна сцвярджаў, што я наймудрэйшы, ён разумеў, вядома, што сярод людзем я той, хто ён сярод багоў — першы насмешнік.
§ 6. Яшчэ смаркатым дзіцём я з разяўленым ротам слухаў на гарадскім базары дарослых і здзіўляўся, што па кожным пытанні сутыкаюцца сорак меркаванняў і ўсе здаюцца правільнымі. Сафіты адкрыта сцвярджалі, што ўсе яны сапраўды правільныя. Спачатку сваім няспелым розумам, а потым ужо сталым я заўсёды імкнуўся знайсці тую адну-адзіную думку, якая была б прыдатнай у любым выпадку і абавязковай для ўсіх, гэта значыць, вечную і нязменную, якая не залежыць ад часу, прасторы і людзей — абсалютную думку. І шукаць яе трэба было не ў знешнім свеце, недаўгавечным і падманным, а ў нашай душы, бесцялеснай і бессмяротнай. У глыбіні душы ляжаць ідэі-ісціны, пахаваныя пад тоўстым пластом іржы, якую там нагрувасцілі «пачуцці-жаданні» і «жаданні-імкненні». І выцягнуць іх на свет божы было цяжкім заняткам. Спатрэбілася б майстэрства павітухі. І з цягам часу я стаў павітухай дзяржавы. Я браў душы людзей, мяў іх, а пры неабходнасці засоўваў сваю руку са шчыпцамі і выцягваў дзіця. Я памагаў нарадзіцца ісціне, о грамадзяне афіняне, вось чаму зямля, неба і мора напоўніліся хмарамі хлусні.
§ 7. Чаму б гэта? Ціскаючы і тармосячы душы, каб здабыць з іх боскі элемент, я прымушаў іх вывяргаць іржу: Бога, Дабро, Справядлівасць, Айчыну, Прыгажосць і ўсё астатняе, што не з'яўляецца іх першапачаткам, ні канчатковай мэтай, ні дарам багоў, ні дасягненнем розуму — гэта стварэнні часовыя, сэнс іх эфемерны, гэта нізкія сродкі, якімі кіруючая хеўра слепіць сваіх падданых і губіць іхнія душы. Мы, людзі, дзелімся на тых, хто гуляе, і тых, хто гаруе, на тых, хто бачыць, і на тых, хто носіць шоры — на сытых і дурняў.
§ 8. Жыццё нашае з самага пачатку заблытваецца ў сілках, расстаўленых яшчэ да нашага нараджэння. Малым дзіцём, дома, на вуліцы, у школе мы нясведама вучымся адрозніваць дабро і зло, «права мацнейшага». Семнаццацігадовымі дзецюкамі са свежай і радаснай душой мы ўзрушанымі галасамі маладых пеўняў даём клятву на вернасць вялікім Ідэалам — «праву мацнейшага». Прайшоўшы ваенную службу і стаўшы раўнапраўнымі грамадзянамі, мы чуем і паўтараем тое самае на плошчы, у судах, на народных сходах, у тэатры — «права мацнейшага». Але калі і малыя, і вялікія, і малыя ўчора, і сёння, і заўтра вераць у адно і тое, значыць, ёсць «закон, народжаны эфірам у нябёсах». Вось так мы і ідзём, прыкаваныя адзін да аднаго і ўпэўненыя, што выгоды «мацнейшых» і ёсць нашы выгоды. Выгода наша — быць звязанымі, а не вольнымі, выгода наша — быць пакрыўджанымі, а не караць. І калі б раптам які-небудзь вар'ят з нажом кінуўся выпусціць вантробы з Ваўка, мы б падставілі свае целы і душы, каб прыняць удар на сябе. А калі б раптам здарылася, крый божа, што Ваўка няма, мы б пабеглі шукаць іншага, яшчэ болей лютага, каб ён жэр нас.
§ 9. Вось такія ісціны здабываў я з душы Статка. Ісціны, якія з часам і па звычцы сталі інстынктамі, мацнейшымі за голад і каханне. Дзякуючы ўсё таму ж павівальнаму майстэрству я мог здабыць з душ — раз ужо мяне пачалі прымаць за ўсяведнага — і такія рэчы, якіх там не было, не раўнуючы як кітайскія фокуснікі вымаюць чарвяка з вока мегарцаў. «Але ж чарвякоў, — скажаце вы, — мы бачым і таму верым у іх». «А ідэі?» У іх, грамадзяне афіняне, спачатку вераць, а пасля іх бачаць. Варта несамавітай старой без дай прачыны заверашчаць у царкве, паказваючы пальцам на святога Х: «Зірніце... варушыцца... падае нам знакі», — як усе навокал на свае вочы ўбачаць тое самае: і рух, і слёзы, і знакі, і нават пачуюць грозны голас святога.
§ 10. Гэта цуд, вядома. Але цуд надараецца найчасцей, калі толькі ўкладваць у душу тое, што там жадаеш знайсці. Корпаючыся потым у ёй кіпцюрамі логікі, знаходзіш тое, што хочаш. Колісь богазневажальнікі, бывала, закопвалі ў карэнне кіпарысу ці побач з крыніцай абраз, а потым «снілі», што ў тым месцы ўжо колькі часу ляжыць схаваны «святы» і хоча выйсці. Тады, узняўшы на ногі ўсю вёску, са свечкамі й цім'янам яны ішлі туды, выкопвалі абраз — і па ваколіцы разліваўся водар. Будавалася капліца, на тацы сыпаліся грошы, посуд напаўняўся алеем, а богазневажальнік станавіўся святым, як «божы абраннік».
§ 11. Вось такімі цудамі я ўмацоўваў царства Летуценняў у Затоцы Плачу. Я сляпіў дурасць і такім чынам прыносіў карысць ладу Несправядлівасці ў адпаведнасці з правілам: «Чым дурнейшы дурань, тым больш ён самаўпэўнены». Вам не трэ было мяне забіваць. Наступяць іншыя часы, і «моцныя» будуць дорага плаціць фокуснікам не за тое, што яны выцягваюць, а за тое, што ўкладваюць чарвякоў у мазгі і душу мегарцаў, што твораць цуды, павучаючы малых і старых, што найсумленнейшае і найсвяцейшае ў свеце — гэта эксплуатацыя. Тады людзі, ахутаныя блакітным туманам, небыццём думкі і волі, не змогуць варушыць ні языкамі, ні мазгамі, ні рукамі.
§ 12. Душа, якая знаходзіцца на недасягальнай вышыні ў карагодзе вечных субстанцый, баіцца быць закранутай законамі прыроды і чалавека — брыдотай, адноснасцю і тленам. Хай нават цела валяецца ў гразі, душа застаецца чыстай. Ёй не баліць, яна не пакутуе, яна не крыўдуе. Вольная, яна не пярэчыць. Джалам сваёй філасофіі я джаліў прасцячкоў у хрыбет і паралізаваў іх, забяспечваючы «вясёлую гульбу» разумных. Чаму ж вы мяне забіваеце? Я бачу дзяржаву будучыні, грамадзяне афіняне. Яна абагаўляе голад, пакуты і глупства, яна асыпае золатам і корміць зярнятамі і арэхамі шарлатанаў, якія абдурваюць народ, пераконваючы яго пагарджаць матэрыяльным і чакаць узнагароды ў «свеце духаў».
§ 13. Калі я памыляўся ў тэорыі, дык не памыляўся ў практыцы грамадскіх дзеячаў. А яны, каб назаўсёды расквітацца са мною, абвясцілі мяне бязбожнікам. Сакрат, бачыце, да законаў, любасць да дабра, мужнасць — гніюць, нібы падла, зваленыя ў бездань побач з забітымі рабамі. Хлусня, зладзейства і подласць — вось «дэманы» дзяржавы, вось унутранае багацце, якое вас узвышае. А потым з'явіўся мой дэман, «новы дэман», каб ажывіць падлу, удзімаючы ў яе праз чарацінку філасофіі «дух ісціны», каб стварыць з падлы чыстыя ідэі, не залежныя ні ад часу, ні ад выбрыкаў чалавека — законы чыстага розуму.
§ 17. Калі паспрабуем падпарадкаваць сляпыя парывы душы законам логікі, гэта значыць, перанесці іх з нясведамай імітацыі і прывычкі да святла думкі і волі — пішы прапала. Але і тут я быў вам патрэбен. Высокія матэрыі вы аддалі на патраву пацукам з клаак і прыбіральняў. Я вам раіў не ўсміхацца і не фанабэрыцца, а верыць, што самыя адпетыя прайдзісветы — гэта самыя разумныя афіняне. Я павучаў вас, дзеля вашага ж дабра, шанаваць іх імёны і акурваць іх цені перад жанчынамі, дзецьмі і рабамі, каб яны не пачалі думаць пра сябе бог ведае што і, выйшаўшы аднойчы на пляц, не пачалі выкідваць штукі, горшыя за вашы. Я вучыў вас богазневажанню ў імя багоў і законаў.
§ 18. Дзе мне цяпер усё ўспомніць? Але я не забыўся, што ты і ты, і той, і гэты — усе вы былі згодны з маімі словамі і схілялі галовы перад Савой і Момам. Трох маіх меркаванняў дастаткова, каб паказаць, колькі я папрацаваў дзеля дабра Айчыны, дзеля падзелу грамадзян на сытых і дурняў.
А). Я даказаў, што душа наша бессмяротная. Значыць, душа існуе. Дзеля яе існуюць (мусяць існаваць) дзяржава, г. зн. законы і папы, а значыць, і багі. Страх перад законамі і багамі ўтрымлівае ад згубы нашыя душы і ад турмы. Афіняне! Калі б не існавала дзяржава, не было б ні багоў, ні папоў, ні нашай бессмяротнай душы! Змардаваныя жыццём, мы павінны спадзявацца, што нашыя радасць і ўлада будуць вечныя — варта толькі спярша памерці. Крый нас божа забіраць сваімі рукамі тое, што ў нас папы забралі гвалтам і хітрасцю, гэта значыць, нашай жа зброяй і нашымі ж галасамі. Іх пакараюць багі на тым свеце. Яны вечна будуць кіпець у катлах са смалою. Калі ж пакараем іх мы, дык мы саграшым і загубім сваю душу, і кіпець у катлах давядзецца нам.
Б). Не словам-ветрам, а надзейным, як падмуркавы камень, было маё вучэнне. Таму і надаў я яму квадратную форму. «Лепей быць пакрыўджаным, чым пакрыўдзіць». Гэты камень лепей трымаецца на пяску і на вадзе — у душах слабых. Чым больш прыніжаны чалавек, тым ён менш рашучы; чым больш стомлены, тым менш ён дыхае, думае і злуецца. Патрэбныя мужнасць і ўпэўненасць у самім сабе, каб супраціўляцца несправядлівасці, а яшчэ болей яны патрэбны, каб учыніць несправядлівасць. Прывучаны да страху, робішся абыякавы да яго. Аддаеш сябе слодычы бязволля, эгаізму пакут. І не толькі дазваляеш, каб у цябе забіралі тое, чаго ты не маеш, але і баішся дакрануцца да таго небагатага, што ў цябе ёсць: устрымліваешся ад ежы, піцця і жанчын, ненавідзіш сонца, мора, лясное паветра і рух, а шукаеш хвароб, пакут, бруду і маўчання і смерці, каб трапіць у рай. «Пакуты ствараюць мараль!» Як сцяг Статка, я высока ўзнімаў радасць пакут. А пра тых, хто не змог вытрымаць пакут, паклапаціліся законы Салона: для іх збудавалі адасобленыя храмы Ўсенароднай Афрадыты. Тут кожны надзіва танна купляе сабе дасканаласць... забыццё самога сябе.
В). Тую ж думку я выказаў іначай: «Ніхто не злы па сваёй волі». Гэта значыць: не карайце крыўдзіцеляў, бо... пакрыўдзіце іх. Яны не вінаватыя. Яны не ведаюць, што робяць зло. Цярплівасць! Калі мы навучым іх адрозніваць дабро і зло, у свеце знікнуць зло і несправядлівасць і запануе дабрачыннасць. Патрэбныя школы. А школы збудуюць крыўдзіцелі. Ведаеце чаму? Бо дабро, справядлівасць і абавязак — іх каліта. Яны самі будуць вучыць дзяцей народа, каб тыя не супраціўляліся несправядлівасці, як вырастуць.
§ 19. Так мая філасофія ўмацоўвала рэжым няроўнасці, «права мацнейшага». Вядома, вам не варта было б забіваць мяне за гэта. Будучыя дзяржавы будуць лепей ведаць сваю справу: амбон, парта, газета і дубінкі дружна папрацуюць, каб дастасаваць непрыміральнае да «гармоніі класаў». Я стаў першым маэстрам гэтай гармоніі, а вы мяне забіваеце як бязбожніка. Паслязаўтра хрысціяне зробяць маё вучэнне сваёй рэлігіяй. Яны будуць ушаноўваць мяне як прарока свайго бога і намалююць у цэрквах мой твар з шырокім залатым вянком вакол кудлаў.
ЧАСТКА ПЯТАЯ
§ 1. Мой догмат — не вырадак апраметнай, які атабарыўся ў маёй душы, каб ставіць вам падножкі і злаваць вас. Гэта нешта горшае. Ён не новы, як ужо пагаджаюцца абвінаваўцы. Гэта — пракаветнае сумленне статка, першароднае рабства, якое звязала маю душу з вашымі, каб зрабіць іх непрыступнай крэпасцю дзяржавы беззаконня. Ён не анёл-праваднік, што асвятляе мне шлях, гэта анёл-хавальнік грамадскай Хлусні, якая мяне сляпіла. Гэта «права мацнейшага», якое стала ўва мне голасам і воляй багоў і Логасу. Гэта — пякельная і таемная пагроза «Нельга!» і «Назад!». Гэта ваш дэман, грамадзяне афіняне, але куды горшы, бо ён болей магутны.
§ 2. Ці ненавіджу я яго? Калі б я толькі мог аддаць яго вашай патрыятычнай ярасці, каб вы яму выкалалі вочы, адрэзалі яму вушы і нос, каб лілі гарачы алей у раны і густа пасыпалі іх соллю, прыбілі цвікамі падковы да яго ног, прывязалі яго да кала, аблілі газай і смалой, а потым спалілі як паганца. Гэта ён гнаў і кусаў мяне, запрэжанага ў воз Рэспублікі «найлепшых», гэта ён вымушаў мяне ісці, дрэмлючы, нібы конь, па наезджанай каляіне і не збочваць з дарогі. Гэта ён вымушаў мяне падвяргаць знішчальнай крытыцы і здзекам беззаконнікаў, замест таго каб крытыкаваць і здзекавацца з законаў; прыніжаць наіўных, замест таго каб шкадаваць іх. Але вось цяпер я шукаю яго і не знаходжу. Вось ужо колькі месяцаў, як ён мяне пакінуў, грамадзяне афіняне. Раз я паміраю, ён вярнуўся ў Галоўнае Кіраўніцтва Бяспекі, каб далажыць пра вынікі сваёй дзейнасці і атрымаць павышэнне.
§ 3. Калі Перыкл казаў, што сіла і дабрабыт дзяржавы — гэта выратаванне (дабрабыт і сіла) гаротных, я не хацеў думаць, што гэта насмешка. Што ён разумеў пад дзяржаваю? Нас усіх? Не, вядома. Калі мы ўсе працвітаем, то не трэба нас ратаваць. Ён, пэўна, меў на ўвазе нешматлікіх багацеяў і палітыкаў — словам, «разумных». Калі яны ядуць, то і мы сытыя, калі яны нажываюць багацці, то і мы багацеем, калі ў іх няма прыбытку, то і мы яшчэ болей бяднеем, калі іх маёмасць у небяспецы, то і нам не спіцца. Як бачыце, першы палітык і багацей Афін без аніякага сораму падносіў ачмурэламу натоўпу подласць нешматлікіх як абавязак, веліч і доблесць шматлікіх — Радзімы. Тады ішла вайна, і мы павінны былі аддаваць свае жыцці за «найлепшых», калі мы хацелі ўратаваць свой пастаянны голад і зрабіць вечным наш шчаслівы сон. Вам ясна? Ну, вядома ж. Я ж вам усё тлумачу. Але тады мой унутраны голас статка — голас-дэман — не даваў мне гэта зразумець. Я нават меркаваў, што стары гаварыў добра, бо ўсё ў яго было ў згодзе з абсалютнай Логікай.
§ 4. І вось калі мяне пачало мучыць падазрэнне, што я думаю няправільна і што розум мой пачынае здаваць, ваш анёл-хавальнік мацней зацягнуў папругу на штанах, расправіў скрыдлы і прыляцеў, скрыгочучы зубамі. Акыш! Але я зноў не супакоіўся. Ледзь толькі ён адляцеў, як мяне пачаў грызці другі шашаль: раскаянне за тое зло, што я прычыніў і сваім сучаснікам, і нашчадкам і якое будзе кіраваць светам несправядлівасці і хлусні. Я пакутаваў і ўдзень і ўначы. Трэба было неадкладна выпраўляць зло. І вось што я зрабіў бы, калі б вы не паспелі мяне забіць».
У яго перасохла ў горле. Ён папрасіў вады, але дзе было ўзяць шклянку і ваду? Нейкі жартаўнік выгукнуў: «Выпі ваду з клепсідры, каб хутчэй скончыць!» Рогат і шум. Шмат з тых, хто спаў, падхапіліся з незадаволеным выглядам і пачалі бурчаць. Іншыя падняліся і знакамі папрасілі вяшчальніка сказаць, колькі вады засталося ў гадзінніку. Вяшчальнік нахіліўся над пасудзінай, а потым падняў правую руку і правёў два-тры разы вялікім пальцам па другім суставе ўказальнага пальца. Сакрат пракаўтнуў сліну і працягваў.
§ 5. За ўсё тое, чаму я вас навучыў, вы павінны былі б азалаціць мяне і акружыць пашанай. За тое, што я зрабіў бы, калі б жыў, вы б павінны былі не толькі забіць мяне, і мелі б рацыю, але і жыўцом стаўчы ў ступе, як стаўчэ тыран Неарх Зянона Элеацкага — каб той навучыўся выкладаць дабрачыннасць, — так ці інакш, але трымаць язык за зубамі наконт бесчалавечнасці валадароў. Вам давялося б адрэзаць мне язык, як цар Анціпатр адрэжа язык рытару Гіперыду, каб той засвоіў урок, што можна прадаваць Радзіму, але нельга лаяць чужынца-пакупніка. Я сапраўды быў небяспечны для грамадскага парадку, для панавання «мацнейшых». Выкіньце мой труп як падалей, куды-небудзь у затоку ці ў які-небудзь яр Кіферону — «хай не будзе прах яго ў зямлі атыцкай». Не існуе большай подласці і здрады, чым казаць праўду.
§ 6. Я б пайшоў у кварталы простага люду ў Афінах, у смярдзючыя вёскі Атыкі ад Кавакалоніса да Кундуры і ад Кулуры да Капандрыці. Я б сышоў у цёмныя хаціны, поўныя блашчыц і сухотаў, я б пайшоў у дробязныя лаўкі бядноты, я пайшоў бы ў брудныя і смуродныя партовыя вугальныя сховішчы. І я б сказаў: «Вольныя грамадзяне! Гэтая зямля — нават калі б яна была ў Скіфіі, дзе рэдка выглядае сонца з-за чорных хмараў і не растаюць вечныя снягі — то і тады б яна была лепшая за ўсе іншыя, бо яна любая вашаму сэрцу. Гэта — радзіма. Ваша радзіма, але ў ёй няма нічога вашага: палі і палацы, караблі і грошы, багі і ўлада, думкі і воля — усё чужое. Мала хто з вас мае даволі месца, каб прытуліцца пры жыцці ці быць пахаваным пасля смерці, ці дастаткова волі, каб справіць патрэбў ў канаве, калі вас не бачыць жандар. Калі ж вы кінеце вокам на сіняе мора, дзе плаваюць караблі і фрэгаты, везучы ад вусця Ніла і Басфора Кімерыйскага, і ад Гераклавых слупоў збожжа, медзь, шоўк і жанчын, вы ганарыцеся імі, як сваімі, бо гэта ж «нацыянальнае». І ніхто не хоча задумацца пра тое, што ўсе гэтыя даброты збіраюцца ў руках адзінак. Персы, спартанцы, фіванцы і карынфцы, гэтыя чужынцы, забіваюць вас толькі адзін раз, а вось братнія рукі пераціскаюць вам глотку ўсё жыццё і забіваюць вас штодня. Наўкола не толькі няма нічога вашага, але і самі вы, і душы вашыя належаць іншым.
§ 7. Потым я пайшоў бы ў Пантэлейскія каменяломні, у капальні Даскаліё і Лаўрыё, на суднаверфі Пірэя, на фабрыкі, што выпускаюць ваенны рыштунак, — да рабоў. Я б сышоў у трумы караблёў, дзе тысячы згорбленых весляроў (сівыя валасы, ілбы, заклеймаваныя напаленым жалезам) мерна грымяць сваімі ланцугамі і ўскрыкваюць пад ударамі бізуна, калі ім надараецца страціць прытомнасць ад стомы. Я пайшоў бы ў вялікія маёнткі, як у Алківіяда ў Кувары, дзе аруць камяністую зямлю ў адной запрэжцы, з валамі і валяць дубы знясіленыя рабы. Я пайшоў бы ў Акропаль, у Рамнунту, у Кудуру, у Кавакалонас, дзе яны ўзводзяць сваімі рукамі да высокага неба мармуровыя калосы вашага духу — Парфеноны. Я б ім сказаў:
§ 8. Фракійцы, азіяты, афрыканцы і скіфы! Грэкі! Служкі, лёкаі, наглядчыкі, педагогі і іншы зброд! Утрыманкі з жаночай паловы дома і свяшчэнныя прастытуткі, што служаць багам і людзям! Рабы дзяржаўныя і нявольнікі прыватных асоб! Бессаромная філасофія вучыць, што вы ад нараджэння рабы. Але ні багі, ні прырода не загадалі, каб семя вашых бацькоў спарадзіла вас такімі. Доля зрабіла вас рабамі, а звычка канчаткова замацавала тое. Вы сталі рабамі, каб мы былі вольныя. Падыміце вашыя галовы і зірніце ў веснавое неба. Вы забыліся на яго блакітны колер. Гэтаксама і на вашай радзіме смяюцца берагі і ззяюць пад сонцам палеткі. Калісьці і вы былі вольнымі і несправядлівымі, а тут вы зрабіліся рабамі і пакрыўджанымі... вы ці вашы продкі, ці ж не ўсё роўна? Вас — пераважная большасць. Усведаміце сваю сілу і яднанцеся з пакрыўджанымі вольнымі. Уздыміце толькі свае малаты, сярпы, сякеры, кайданы — і ўся рэспубліка «высакародных» рассыплецца ў пыл. Забярыце ў іх усе даброты і прымусьце працаваць за кавалак хлеба. «А мы будзем сядзець склаўшы рукі», — адказалі б мне некаторыя, навучаныя поўзаць на жываце перад моцнымі, як рабы, і выпускаць вантробы ў слабых. «Не! — закрычаў бы я. — Працаваць будзеце і яны, і вы. Супольная праца, супольная воля!» — «На чорта нам такая воля! Не! Не трэба!» — «Не хвалюйцеся. Як надыдзе тая гадзіна, вас прымусам зробяць людзьмі, каб вы — хочаш не хочаш — выратавалі сваё цела, душу і дух». — «Дык хто ж прымусіць нас?» — зноў закрычалі б яны. «Скіфы».
Нечы грымотны голас узвіўся раптоўна, як ракета: «Скончылася вада!» Суддзі з неверагоднай хуткасцю паўскоквалі і з крыкамі, з лаянкай, штурхаючыся, пабеглі да выхаду. Гэта быў не пажар і не землятрус. Яны беглі, штурхаючыся, налягаючы адзін на аднаго, каб паспець першым у касу і атрымаць свой заробак. Нават вяшчальнікі рынуліся да выхаду па тое ж самае, пакінуўшы Сакрата аднаго на трыбуне з горкай усмешкай на вуснах. А ён, са сваім заўсёдным спакоем на душы і на твары, сыходзячы з трыбуны, папрасіў Платона, які стаяў тут жа, зусім збянтэжаны, правесці яго да вязніцы. «Не ведаю, бедны мой сябра, ні дзе яна знаходзіцца, ні па якой дарозе туды ісці».