I
Азалаціла восень поле ржышчам, дрэвы лісцем, гумны снапамі; абвеяла хаты жытнім пылам; вострым пахам кастрыцы напоўніла вуліцу...
Кароткімі днямі хутка пабегла жыццё ў вечнасць. Аднолькава яснымі нараджаліся яны, гэтыя дні, і такімі ж гаслі, і на змену ім прыходзілі доўгія асеннія ночы - то туманныя, то зорныя, з вострым халадком першых замаразкаў...
Дзень пры дні стагнаў ток пад Паўлавым цэпам. Ячменныя асцюкі з пылам забіваліся яму за каўнер і ў лапці, падала зверху на яго пыльнае павуцінне, і ён некалькі разоў на дзень выходзіў атрэпацца на двор.
А на двары і вакол было ўсё так, як і дзесяць, дваццаць год таму назад. Таксама плакалі замурзаныя дзеці, абсыпаў вецер пяском трухлявыя сцены, на пустых агародах панура цягаліся дробныя худыя коні. І той жа самы стары стук цапоў абуджваў пустое поле. Поле ж гэтае, яшчэ больш, здаецца, абрасло за апошнія гады густым быльнікам на шырокіх межах. Так што здалёк зусім хаваліся ў ім вузкія палосы...
І вытрасаючы мякіну з лапцей на двары, і стукаючы цэпам, Павал не пакідаў думаць.
Гэтыя думкі, цяжкія для яго непрывычнай галавы, блытаныя, як павуцінне, пачалі з'яўляцца ў Паўла патроху і непрыкметна за апошнія часы...
Прыязджалі раз людзі з горада, тры дні былі ў вёсцы, і адзін з іх дзве ночы начаваў у Паўлавай хаце.
Былі тады два сходы ў вёсцы, і мала хто хадзіў на іх - не хацелі слухаць «гарадскіх абармотаў», смяяліся над імі.
- Гэ-э! - гаварылі. - Горад аб'елі, ужо тут умацавацца хочуць, харчоў там не хапіла; хітрыя! Па вёсках распаўзацца сталі.
І тыя ўтрох, спатканыя халоднай сцяной ледзянога недавер'я бясхітрасных вяскоўцаў, прасядзелі паўдня на гнілых бярвеннях у канцы вёскі, не дачакаўшыся сходу. І так разышліся па хатах нанач.
З паўвечара Павал нічога не гаварыў са сваім начлежнікам.
У той дзень зранку хадзіў ён па раллі, і поўныя лапці набілася яму пяску. І цэлы дзень не меў ён часу высыпаць пясок з лапцей. Вечарам спяшаў зашыць хамут, каб скарэй зрабіць гэта. Каравымі пальцамі перабіраў ён дратву і маўчаў, сагнуўшыся ў кутку.
Начлежнік падышоў к Паўлу.
- Цёмна шыць, - сказаў ён.
- Газы няма, - адказаў панура Павал.
Памаўчаўшы, дадаў:
- У вас там у горадзе газы, пэўна, хоць заліся.
- У нас там электрычнасць, - адказаў начлежнік і падсеў к Паўлу, як бы ўзрадаваўшыся гаворцы.
- Ну, вось бачыш, - павярнуўся Павал тварам к начлежніку, - людзям добра, дык яшчэ шукаюць ліха ведае чаго. Цёмная вёска ім патрэбна.
- Загэтым і ездзім, што цёмная. Каб была светлая - мала б мы сюды ездзілі.
І саўсім раззлаваўся Павал за гэтыя словы - ён зразумеў усё, што хацеў сказаць гэтым яго начлежнік.
- Што гаварыць дарэмна, - загаварыў Павал, - паслухаеш вашага брата, дык адно і чуеш, што для некага гэта яны ўсё ездзяць, для другіх гэта ўсё робяць...
Начлежнік перабіў Паўла:
- Глядзіш ты на мяне так, як бы нас з табою раздзяляе каменная сцяна, а ніякай сцяны між намі няма. Саўсім не чужы я табе. Я сам такі самы селянін, як і ты: усяго год, і таго не будзе, як плуг пакінуў. І цяпер там, у вёсцы, бацька стары з братам засталіся.
- Чаму ж ты іх к сабе туды, у горад, не возьмеш ды пакінуў іх там адных гараваць?
- Што іх браць?! Каб я мог усіх узяць, усю вёску; і не вёску, а ўсе да аднае вёскі ўзяць, усім зрабіць у адзін дзень добра, тады можна было б браць. А то што так браць - аднаму будзе добра, а мільёнам - так сама. Мы іначай «бяром» - у нас другая дарога вызначана. І робім мы ўсё патроху, непрыкметна зразу. Загэтым мала хто бачыць гэта. Вось ты і гаварыць са мною не хочаш. На сход сягоння ні адзін не прыйшоў. А мы не апускаем рук, бо іначай нічога не будзе, зразу нельга зрабіць...
Тады Павал апусціў хамут з кален на зямлю і слухаў.
- ...Ты думаеш, я не ведаю, чаму ты са мной гаварыць не хочаш, чаму ніхто сягоння не прыйшоў на сход слухаць нас? Я сам - гэта ты, і ўсё я ведаю. Рос я так, як і ты, як і ўсякі той, хто потым робіцца мужыком. З шасцёх год не можа ён ужо расці на волі, а бярэцца за работу. Гаварыць яшчэ не навучыцца, а ўжо з пугаю па полі бегае. Уварвецца ў засеў скаціна, а сусед зловіць яго ды натрасе за вушы. Дзіця - ногі ў яго папрабіваты ржышчам, раны залеплены зямлёю, і ён з плачам пабяжыць, кульгаючы, па полі. А раніцаю ён як нежывы спіць, набегаўшыся за дзень. Сонца яшчэ не ўзышло, а ты яго цягнеш з пасцелі. Усхваціцца ён сонны, вочы заплюшчаны, і зноў кінецца, а ты зноў валачэш, сцягаеш яго з пасцелі. Здаецца, стаў бы тады перад ім на калені: на, забі мяне, гада, за ўсё гэтае. А што ты вінават? Таксама, як і ён. Вінавата жыццё, і змяніць яго трэба. Вось чаму пакінуў я свой плуг, адчуўшы, што больш так магу зрабіць, не для сябе, а для ўсіх.
- Ды ты на мяне не злуй, - сказаў Павал, - што я ведаю?!.
У тую ноч да трэціх пеўняў гаварыў Павал з начлежнікам, а з другога дня пачаў разбіраць паволі пакінутыя начлежнікам кніжкі.
Пайшлі па вёсцы гаворкі, гбдзінай зашыпела нянавісць тых, хто лічыў раней Паўла «спакойным чалавекам», і Павал яшчэ больш стаў маўклівым, яшчэ больш стаў думаць.
Увосень пачаў ён спешна дамалочваць снапы.
І недзе ў глыбіні, на граніцы пачуццяў і думак, з'яўлялася яго: «Пустыя палі, паросшыя дзікім быльнікам на шырокіх межах, пахавалі ў сваім абшары глухія вёскі, закідалі яны іх саломай шчуплых снапоў і за гэты скупы дар загулялі над імі: у доўгія цёмныя ночы пераклікаліся палі над вёскамі галодным воўчым выццём, накладалі на людзей баязлівую пакорнасць, награджалі іх цяжкаю працаю, адбіралі для яе ўвесь час, губілі ў сабе ўсю свядомасць, занесеную сюды часам з буйных гарадоў. І яшчэ адбіралі ў сваіх ціхіх людзей здароўе, так, як і вочы ад цёмнага свету сваіх курных газнічак...»
Усё так жа дробна і гулка стукалі цапы па гумнах, і здавалася, што з кожным сваім ударам яны ўсё глыбей уваходзяць у жыццё вёскі, як бы задумаўшы заглушыць сабою ўсе яе іншыя зыкі, - так многа дзён яны зычэлі. І толькі ў адным канцы вёскі адна-адзінютка гула малатарня, але не магла яна адна заглушыць тут стуку цапоў. Яшчэ на цёмную вуліцу з маленькіх вокан падалі палосы ад дасветных агнёў, а цапы пачалі ўжо сыпаць дробным гарохам. Раней за ўсіх пачынаў стукаць цэп у Паўлавым гумне.
- Павал нешта задумаў, - ішла па вёсцы гутарка, а ў Паўла пад стук цэпа спела адна думка.
І загэтым, як пасля змроку аблягала вёску воўчае выццё і заціхаў стук цапоў, у Паўлавай хаце вакол газоўкі па цэлых ночах сядзела некалькі чалавек...
Вакол дрымотнаю рэчкаю плыло жыццё трухлявых хат. Замаразкамі курыліся кусты сіненькім дымком, і вецер прыносіў адтуль к хатам самагонны дух, і тады ж мацней яшчэ пачалі выць зусім блізка начамі ваўкі.
У святыя дні выходзілі людзі на вуліцу. Несканчоныя і вялыя вяліся цэлымі днямі гаворкі, і так не гарманізаваў з імі ўвесь выгляд залатой восені.
Так і праходзіў ціхенька дзень.
А то часам пілікне дзе-небудзь за вуглом скрыпка, і ўся вуліца рынецца туды. Пад няхітрую музыку адной скрыпкі і часам двух барабанаў віхрам выконваецца танец - той танец, які адбываўся ў вясёлыя хвіліны стагоддзі таму назад, а ў больш прымітыўным выглядзе - назад цэлыя тысячагоддзі.
І хоць стаяць тут людзі, сцяною налёгшы адзін на другога, але ў кожнага ў галаве блытаецца думка аб пакінутай працы.
Прымітыўнае вяселле ціхіх людзей не пералятае сваімі зыкамі далей саламяных стрэх. Тут жа і гінуць пісклівыя зыкі скрыпкі за родным вуглом.
А пустое поле вакол і знаць не хоча людскога вяселля, - яго зыкі гінуць у ім. Абросшае дзікім быльнікам, яно ціха дрэмле ўсім сваім бязмерным абшарам. Вясковыя шумы яно перамагае сваім начным выццём ваўкоў, яго ж цішыню, нават зыкамі свайго вяселля, перамагчы людзі не могуць.
II
У адзін дзень засыпаў сівер мёрзлым пылам трухлявыя хаты, апусцеўшае поле захмурнела высахшым быльнікам на разросшыхся межах, сівыя платы мерзлі і туліліся да бярвенняў старых будынкаў.
Па цёмных хлявах корпаліся ў кастрыцы людзі, маўчалі, здаваліся поўнымі думак, але думак не мелі. Аб чым могуць думаць яны?
Толькі нейкая баязлівасць вызначалася ў іх. Так непрытульна ў полі, так дзіка-шумна і холадна. І здаецца, што вось прыйдзе нехта суровы, насмешліва тупне нагою і зробіць нейкае зло. Вось чаму людзі так акуратна, саломка за саломкаю, дубец за дубцом, складвалі і збіралі сваю мураўіную маёмасць: «Калі ўсё будзе ў парадку, не такая віна мая будзе вялікая». А ў чым і якая віна? А былі калі разумныя думкі аб гэтым?!.
За ваколіцай на пыльнай дарозе буян-вецер скручваўся ў жмут, дакачваўся стралой да крайняй хаты, узбягаў па сцяне і кідаўся на яе старую віхрастую голаў. Яна баранілася саламяным крыкам, і такі ж крык узнімалі суседнія стрэхі. Гэта быльнікава поле «гуляла» над вёскай. І ў той дзень вецер не сціх, але зрабілася так, што раптам стаў непрыметным; стала раптам так, што свісту яго ніхто не пачуў.
Нешта шырокае рванулася за ваколіцай, шэра-жоўтым ліўнем зыкаў секанула; заглушыла вецер, павыкідала людзей з цёмных хлявоў, парушыла іх «баязлівы парадак».
Сотні вачэй бачылі:
Па пыльнай дарозе к вёсцы ішоў запылены чалавек, узняўшы руку ўгору, за ім - шэрая сцяна з меднымі сонцамі труб, за трубамі несканчоны лес вастраверхіх шапак.
З труб вылівалася туга-звонкае, срэбнае. І, як запылены чалавек махнуў уніз рукою, рванулася яно віхурай, затапіла ўвесь свет, заскакала па саламяных стрэхах, і зусім не чуваць стала ветру. З вуліцы пераскочыла яно праз саламяныя стрэхі, пераляцела цераз поле і там загаварыла. І вось, пераскокваючы цераз быльнікавыя межы, прыбеглі людзі за некалькі вёрст...
У вуліцы знялі музыканты свае трубы з плеч, разнеслі па хатах, і асенні вечар грануў чырвонаармейскімі песнямі.
У той дзень, хто бачыў запыленага чалавека, ад маху рукі якога рванулася з медных труб нечуванае вяселле, радаснае захапленне, пакрыўшае поле, у тых, у глыбіні пачуццяў, несвядома з'явілася:
З той сілай, якая адчуваецца ва ўсім гэтым, можна прайсці ўсю зямлю, перад ёю заціхаюць вятры, робіцца нядужнай прастора адзічэлых палёў...
У той вечар у Паўлавай хаце вакол цьмянай газоўкі сядзела за поўнач не шэсць, а восем чалавек, і два былі ў вастраверхіх чырвонаармейскіх шапках.
Ніякіх гутарак пра начное пасяджэнне ў Паўлавай хаце на вёсцы не было.
Людзі думалі, як гэта пачулі музыку за некалькі вёрст за кустамі, цераз усё поле, як гэта перамаглі людзі зыкамі поле ў час яго бурнага шуму...
Назаўтра пайшлі чырвонаармейцы з вёскі далей - раптам згінулі так, як і з'явіліся.
Асталося тады ў вёсцы вось што.
Вясковы скрыпач, Амелька, зняў паволі са сцяны сваю скрыпку, пілікнуў два разы па ёй смыкам, стукнуў у яе пальцам, прылажыў к ёй вуха, паслухаў і выйшаў у сенцы.
У раздум'і пастаяў ён хвіліну і палез на гару. І там выбраў самы цёмны кут і закінуў у яго сваю скрыпку.
А Павал выцягнуў з паліцы кніжку і найшоў у ёй адрас свайго былога начлежніка.
У яго ж паперах з'явіўся новы запіс:
«Зусім знішчыць быльнікавы межы»...
У наступныя ночы ў Паўлавай хаце многа гаварылі над гэтым запісам. Многа раз збіраліся яго выкасаваць. І, можа, сапраўды выкасуюць. І не адзін раз, можа, будуць яго зноў запісваць, і не адзін раз, можа, зноў выкасоўваць.
Няважна.
Важна тое, што ўласнаю рукою, ад уласнай свядомасці, ён раз ужо быў утворан, гэты запіс.
У наступныя ночы зноў галасілі ў быльнікавых межах ваўкі; у наступныя дні зноў падымаў вецер саламяны крык на віхрастай галаве вёскі.
Няважна.
Важна тое, што ў віхрастай галаве ёсць веда:
«На свеце існуе тое, чалавекам створанае, чым можна заглушыць воўчыя галасы ў быльнікавых межах і саламяны крык вёскі пад ударамі буйнага ветру».
1924