Прачынаючыся, вучыцель чуў, як недзе за акном зычна падалі кроплі вады на нешта жалезнае і пустое, як весела крычалі гусі і вароны і нешта дзеравянае раз па разу стукала коратка і суха.
Ад гэтых зыкаў ён і прачнуўся; і зразу ўспомніў, што заняткаў сягоння ў школе не будзе па прычыне свята Акцябрскай рэвалюцыі і што трэба а дванаццатай гадзіне ісці за дзве вярсты ў мястэчка на мітынг.
Было яшчэ рана, і ён ляжаў, закінуўшы рукі за ўзлахмачаную галаву, глядзеў проці сябе, на сцяну. Сцяна была новая, непабеленая; з пазоў тырчалі шэрыя і чорныя махры засохшага моху, а на нягладка апілованых бярвеннях блішчалі кроплі застыўшае смалы. Наогул уся сцяна была жаўтаватая, светлая і мела нейкі вясёлы выгляд.
Вучыцель глядзеў і думаў аб тым, чаго яму больш трэба ад жыцця. І ўсякі раз, як сярод іншых думак выплывала ў галаве гэтае пытанне, выплываў і адказ на яго: нічога больш не трэба. І потым, як бы малюнак для лепшай зразумеласці гэтага адказу, выплывала яшчэ адна думка аб тым, што ўсё тое, што кругом напаўняе жыццё, ёсць нешта слаўнае, добрае; загэтым і дае яно радасць самому жыццю. Слаўныя дзеці, якія кожны дзень з вясёлым смехам і крыкам напаўняюць школу, слаўныя людзі, з якімі кожны дзень прыходзіцца мець дзела, слаўнае поле вакол школы...
І як усё гэта роўна і ясна праплывала ў галаве і недзе гінула, з хвіліну нічога не думалася, а потым зноў пачыналася спачатку: з’яўляліся тыя самыя пытанні і той жа самы адказ на іх.
За апошнія гады ўсё часцей і часцей такія думкі сталі з’яўляцца ў галаве вучыцеля. Сперш ён лічыў іх вынікам таго, што яму тут, у гэтай глушы, добра, спакойна і сыта жывецца, і загэтым усе яго летуценні прытупляюцца, уступаючы месца агульнай здавальнёнасці спакойным жыццём. Тады ён стараўся не давацца гэтым думкам, лічыў іх выпадковаю з’яваю. І здавалася яму, што яны пройдуць, як толькі ён перабярэцца куды-небудзь у горад. А каб яны, гэтыя думкі, не лішне ўтамлялі голаў, ён адганяў іх ад сябе так: браў сякеру і ішоў калоць дровы. Гэта памагала: думалася толькі тады аб тым, як бы спрытней разбіць сырую і пахучую калоду.
— Не буду ж я вечна сядзець тут, у гэтай глушы,— гаварыў сам сабе вучыцель і смяяўся над сваёю баязлівасцю думак.
Але пасля таго як, будучы ў войску, праехаў ён за некалькі год усю краіну і прыгледзеўся добра к жыццю і людзям, ён іначай пачаў адносіцца к сваім думкам, бо стала яму ясным, што сэнс і мэта жыцця хаваецца ва ўсім тым, што акружае чалавека, сустракаецца на кожным кроку. Зразумеўшы, адчуваючы гэта, вучыцель стаў, а пасля і навучыўся знаходзіць радасць жыцця ў працы, у людзях, у кожным кавалку зямлі, ва ўсякай з’яве.
«Куды ні глянь,— думаў ён,— усюды тая самая аднальковая зямля, усюды такія ж самыя людзі, і дзе ж можа быць месца для шчасця, як не ва ўсім гэтым. Не на паветры ж яно».
Думаючы так, вучыцель усіх тых, якія ўсё сваё жыццё нечага шукаюць, самі не знаючы чаго і не ведаючы, дзе яго шукаць, лічыў людзьмі, якія не могуць добра прыгледзецца к жыццю, каб зразумець, дзе хаваецца дух і сэнс самога жыцця.
І цяпер, прыехаўшы з войска ў сваю старую школу, ён радасна і шчыра ўзяўся за працу і стаў «жыць», знаходзячы ў сваім жыцці радасць. Радасці было многа. Яна была і ў працы, і ў дзецях, і ў людзях, і ў полі вакол... І радасць гэтая была для яго праўдзіваю, не часоваю, як раней ён думаў аб усякай радасці, а такою, якая выйшла з тае самае жыццёвае крыніцы, з якое і павінна выходзіць усякая радасць жыцця.
І цяпер ужо думкі аб гэтым пакідалі после сябе ў галаве не ўтомленасць, як раней, а лёгкасць, а ў грудзях пачуццё здавальнёнасці ўсім тым, што ёсць вакол...
— Ох-аха...— пацягнуўся вучыцель, устаючы з пасцелі, і, адзеючыся, падышоў к акну і глянуў на двор.
Відаць быў пусты і мокры агарод, па ім спацыравала многа рознага, свойскага і дзікага, птаства, за агародам відаць было заворанае на зіму поле, а далей, каля рэчкі, густыя, напалавіну голыя ўжо кусты. Было хмурна і сыра.
Вучыцель прыпаў тварам к самаму шклу акна і налева, пры крайняй вясковай хаце, убачыў край чырвонага сцяга, вузенькага і доўгага, вывешанага па прычыне савецкага свята.
Вучыцель зноў успомніў пра свята і пра тое, што трэба ісці ў мястэчка на мітынг, і пачаў адзявацца...
— А я ўжо іду вас будзіць — думала, што яшчэ спіце, аж вы ўжо ўсталі. А на вуліцы людзей — а-я-яй!.. Збіраюцца ў мястэчка.
Вучыцель азірнуўся і ўбачыў школьную старажыху Мар’ю. Яна стаяла ў дзвярах, прычыніўшы іх і не выпускаючы клямкі з рук. Як і заўсёды, яна не глядзела на вучыцеля, а ўніз, у зямлю, і вучыцелю здавалася, што яна чакае, ці не скажа ён ёй што-небудзь зрабіць у школе.
Каб што-небудзь сказаць, ён запытаў:
— А вы, Мар’я, не пойдзеце?
— Мусіць, не,— адказала яна,— не выпадае. Яно і добра было б, але няма як. Хай так будзе.
Яна пастаяла яшчэ трохі і паволі, моўчкі выйшла. Вучыцель чуў, як за сцяною за ёю грукалі дзверы, а трохі пачакаўшы, бачыў праз акно, як Мар’я насіла на двары бярэмем дровы. Гледзячы на яе, ён думаў: «Гэтая кабеціна ніколі не перажывала таго смутку, які быў у мяне. Яна шукала заўсёды патрэбнага для свайго шчасця вакол сябе. А я толькі цяпер зразумеў гэта...»
Разам з гэтым у галаве яго выплыла адно здарэнне з яго нядаўняга вайсковага жыцця.
Ранены пад Варшавай у руку, ён доўга блытаўся па розных перавязачных палявых пунктах, пакуль яго не адправілі на лячэнне ў вайсковую бальніцу, глыбока ў тыл. Сусед па пасцелі быў у яго маладзенькі чырвонаармеец, цяжка ранены ў грудзі. Першыя дні гэты малады салдацік ляжаў ціха, але потым, як рана яго пачала гаіцца, прайшло бяспамяцтва і яму стала лепш, ён не мог спакойна ўляжаць на адным месцы — усё ўсхватваўся, аглядаўся вакол, разглядаў рану і зваў па некалькі разоў на дзень доктара.
На запытанне вучыцеля, чаму ён не ляжыць спакойна, ранены адказаў:
— А што ж, не даючы аб сабе ведаць, так і зойдзешся без іхняе помачы; ведаю я іх!..
Вучыцелю стала ясным, што чырвонаармеец баіцца памерці і ратуецца як можа, хоць ратунак яго быў невялікі — раненых і так добра глядзелі.
І вось раз выйшла тое, чаго так баяўся доктар: ад лішняга руху чырвонаармейца рана адкрылася, і палілася кроў. Як яе ўнялі, чырвонаармеец супакоіўся, а доктар сказаў: «Калі будзеце больш варушыцца, дык памраце ад свае раны».
З таго часу маладзенькі чырвонаармеец ляжаў ціха і не варушыўся, хоць гэта і было яму вельмі цяжка. Твар у яго быў землянога колеру, а вочы зрабіліся шырокімі ад страху, што ён скора памрэ. Аднак ён стаў скора папраўляцца і ўсё не верыў, што калі-небудзь будзе зноў здароў.
Адзін раз, напярэдадні, як вучыцель, палажыўшы сваю раненую руку на грудзі, драмаў, чырвонаармеец адчуў у сабе раптоўна прыліў бадзёрасці, сілы — за апошнія часы здароўе яго многа палепшылася. І тады ў галаве яго прамігнула вясёлая думка аб тым, што вось ужо прайшла хвароба і ён будзе жыў.
Скрозь дрымоту вучыцель бачыў, як чырвонаармеец быстра павёў вакол сябе расшыранымі вачыма, потым скоранька падняўся і падышоў к яму.
— Слухай ты, эй! — загаварыў чырвонаармеец, цярэбячы за нагу вучыцеля.— Слухай, я табе скажу...
— Ты чаго?! — прагаварыў вучыцель, усхваціўшыся.
— Слухай... знаеш, узадралі мы летась, як я быў дома, з братам кусок поплаву пад агарод, а цяпер мне здаецца, што ўжо там брат капусту высякае. Слаўная капуста расце на паплавішчы, як голавы!
— Ты гэта к чаму? — запытаў вучыцель, зусім ужо скінуўшы з сябе дрымоту.
Але чырвонаармеец не слухаў яго і гаварыў далей.
— Вось папраўляюся. А як скончым вайну, дык, прыехаўшы дадому, узару больш поплаву. Вось зажывом... Эх, ты!..
І, напалавіну панізіўшы голас, ён зноў загаварыў:
— А там, браце, у мяне вінтоўка асталася не пачышчаная. Усё збіраўся чысціць, ды не было часу. Так і асталася, шкода...
— Не можна вам паднімацца з пасцелі і гаварыць моцна,— сказала, уваходзячы, сястра.— Лажэцеся, а то зноў рана адкрыецца.
Чырвонаармеец з баязлівасцю, каб «не адкрылася рана» і яму зноў ад гэтага не пагоршала, стрымліваючыся, каб не пабегчы моцна, падышоў на пальчыках к сваёй пасцелі і лёг.
А вучыцель увесь астатак добрае асенняе ночы праседзеў на сваёй пасцелі, прыпёршыся к сцяне, глядзеў, як чырвонаармеец, заснуўшы, усміхаўся праз сон тонкаю,чуць заметнаю ўсмешкаю, і думаў аб тым, як шчаслівы тыя людзі, якія і ў думках сваіх жывуць тым, чым жывуць целам...
Вучыцель ачнуўся ад сваіх думак і падняўся, каб ісці ў мястэчка на мітынг; было ўжо роўна дванаццаць.
Вясковыя ўсе, хто меўся ісці, пайшлі, і загэтым на вуліцы было пуста.
Вучыцелю не трэба было ісці вуліцай, але ён бачыў яе, азірнуўшыся назад, як толькі спусціўся з ганка.
А ішоў ён вузкаю палявою дарожкаю, а потым лесам.
На небе як бы пачало прачышчацца — рабілася святлей, але вецер не пакідаў.
«Шкада, што спазнюся»,— думаў вучыцель, уваходзячы ў лес.
Праходзячы ў лесе міма хаты ляснога стражніка, вучыцель пачуў там дзіцячы плач, потым жаночы крык і гоман мужчыны. Не думаючы доўга, ён пайшоў к стражніку.
На цесным дворыку, каля хаты, стаяла маленькая, сівенькая кабылка, запрэжаная ў воз, высланы мятаю саломаю і накрыты шэраю дзяружкаю. Сабака кінулася вучыцелю пад ногі, але, пазнаўшы яго, адбеглася назад, вінавата памахваючы хвастом.
У хаце было цесна, сыра і цёмна. Каля парога стаялі мяшкі з сечкаю, ляжала бярэмя сырых, нядаўна наколатых дроў. Там жа дзяўчынка гадоў трынаццаці мыла ў вялікім цэбры бульбу. Відаць было, што работа гэтая была ёй не пад сілу — яна спацела, цяжка дыхала, з вялікім трудом мяшаючы бульбу ў вадзе тоўстаю палкаю.
Разгледзеўшыся ў хатнім змроку, вучыцель убачыў далей, каля стала, двух знаёмых мужчын — адзін быў сам стражнік, другі — доктар з мястэчка, загадчык амбулаторыі. Доктар дзіка, з ападлоб’я паглядзеў на вучыцеля, а стражнік усё азіраўся кругом, і відаць было, што ён нечым устрывожан. Потым вучыцель пачуў, як на пасцелі, каля глухое сцяны, застагнала, а потым і заплакала стражнікава жонка; і тут ён успомніў, што яна ўжо другі месяц хварэе.
Вучыцель падышоў к сталу і падаў руку мужчынам, а потым пачаў пільна ўглядацца вакол, каб зразумець, што тут робіцца. І чаму гэтак было шумна. Доктар, нічога не гаворачы, скінуў паліто, загадаў запаліць лямпу і пайшоў аглядаць хворую, а стражнік прайшоў некалькі разоў па хаце, сказаў дзяўчынцы, каб пастаяла каля маткі, і, пазваўшы вучыцеля ў сенцы, сказаў там яму:
— Каб вы не прыйшлі, дык ліха ведае што і было б: нізашто не хацеў агледзець хворую. Хацеў пяць пудоў пшаніцы, а дзе я яму вазьму. Я яму і лячэбную кніжку паказваў там, у амбулаторыі, ён і паехаў. А тут кажа, што не павінен ездзіць па розных там хатах і хутарах дарэмна. А тут якое дарэмна, калі ён пенсію атрымлівае. Вось табе і бальшавікі, гаварылі, што ўсім вельмі добра будзе, аж яно, ліха на яго, тое самае, адзінакавая трасца...
Вучыцель бачыў, як стражнік міргаў вачыма — мусіць, на іх набягалі слёзы, чуў, як стагнала ў хаце, пакутуючы, хворая жанчына, успомніў, як мучылася малая У дзяўчынка, робячы цяжкую, не па сваёй сіле, работу. І зразу ў яго, не толькі ў думках, але і ў грудзях, выплыла вялікая злосць па доктара — гэтага сытага, панаватага чалавека. Ён разам з стражнікам увайшоў у хату і моўчкі чакаў, пакуль доктар скончыць агляд хворай.
Дзяўчынка паднясла доктару маленькі кусочак шэрага мыла і стала паліваць яму на рукі ваду. Потым вучыцель убачыў, як хворая павяла вакол сябе вачыма і сказала нейкім цяжкім голасам, усё роўна, як на жываце сваім падняла нешта цяжкое:
— Вазьмі, дачушка, чысценькі рушнічок з століка.— А потым, бачачы, што доктар стаіць з растапыранымі рукамі і чакае, дабавіла, моцна паморшчыўшыся: — Скарэй, дачушка... скоранька...
Яна, гэтая хворая кабета, думала не толькі аб тым, каб як збавіць сваё жыццё ад смерці, але яшчэ і аб тым, каб не ўгнявіць гэтага «далікатнага пана доктара». А не ўнаравіўшы яму, угнявіўшы чым-небудзь яго, можна нажыць вялікую бяду: ён не захоча лячыць, і тады прыйдзецца памерці. Такім чынам, у гэтае кабеты было дзве хваробы: адна хвароба — гэта той боль, які быў у целе, а другая — доктар.
Усё гэта прамігнула ў галаве вучыцеля і заставіла яго загаварыць аб гэтым з доктарам, але доктар, бачачы, што вучыцель строіцца гаварыць, перабіў яго:
— Я ведаю, аб чым вы хочаце гаварыць, і адкажу вам, не пачуўшы вас. Я вас запытаю, а мне не трэба жыць? І ў мяне ёсць дзеці, якіх трэба вучыць і адзяваць...
— А ў гэтае кабеты няма дзяцей?! — загаварыў вучыцель, стрымліваючыся, каб не закрычаць моцна.— Вы атрымліваеце пенсію, зарабляеце больш, як гэты ляснік. Дарэмна вам далі навуку. Не варты вы яе...
Доктар сярдзіта плюнуў і пайшоў хутка з хаты. Ён не захацеў, каб яго стражнік адвозіў назад, і пайшоў пехатой праз лес.
Жанчына плакала, бо баялася, што доктар другі раз не захоча прыехаць яе лячыць. Плакала і дзяўчынка, стоячы каля мацеры. Ляснік, цяжка ўздыхнуўшы, паглядзеў на доктарскі рэцэпт і пайшоў распрагаць каня, сказаўшы, што ў местачковую аптэку пойдзе пехатой. А вучыцель сеў на лаву і стараўся ўцешыць жанчыну і дзяўчынку. Потым ён выйшаў на двор і бачыў, як стражнік, ужо выпрагшы каня, паіў яго каля студні. На твары ў яго было неспакойна, але відна было, што ён увесь стараецца ўвайсці ў сваю работу пры студні, каб як-пебудзь, хоць на кароткі час, забыць пра тую бяду, якая рабілася ў яго хаце. Угледзеўшы вучыцеля, ён сказаў:
— Вось жывецца. Як чалавек здароў, дык здаецца, што можа быць лепш. Каб, здаецца, чалавек мог яшчэ як-небудзь збавіцца ад павіннасці хварэць, дык чаго тады хацець. Абы рабіць мог чалавек...
— А хіба гэта павіннасць?! — запытаў вучыцель не думаючы, каб што-небудзь сказаць.
— А хто яго ведае... Мусіць, нейкая павіннасць. Няма, мусіць, такога нідзе чалавека, каб калі-небудзь не хварэў...
Памаўчаўшы, стражнік дабавіў:
— Або каб, здаецца, дактары парабіліся такімі, к якім нашаму брату смела можна было ўвайсці ў хату за дапамогай...
Стражнік упусціў каня ў хлеў і стаў проці вучыцеля, падняў рукі, падсадзіў іх пад шапку і паскроб імі ў галаве. Потым азірнуўся на лес, на сваю хату і маўчаў. Вучыцель бачыў, што ён шукае якога-небудзь дзела, каб не стаяць так і разагнаць думкі. І ён сказаў стражніку:
— Хадзем, браце, у мястэчка. Там і лякарства возьмеш.
— Не, пайду потым,— адказаў ляснік,— няхай хворая трохі супакоіцца.
Вучыцель пастаяў трохі і пайшоў лясною дарогаю. І ідучы адчуваў, як нешта рабілася ў ім. Адчуваў ён як бы нейкую ніць, якая моцна звязала яго з маўчлівым лесніком і з яго сям’ёй, і нават не з адным лесніком, а з усімі людзьмі, якія заўсёды акружаюць яго.
І яшчэ адчуў ён, што гэтая блізасць к лесніку, якая так раптоўна яго ўсяго абхапіла, і ёсць нешта такое, што патрэбна для радасці жыцця і можа служыць прычынай пакуль што яшчэ няяснага, але вялікага дзела, якое карысна і неабходна для шчасця.
На мітынг вучыцель спазніўся: прыйшоў пад самы канец, калі ўжо канчаў гаварыць апошні прамоўца. Вакол трыбуны цесна стаяла вялікая грамада, а з краю, далёка ад трыбуны, пад сцягам свайго прафсаюза, стаялі ўсе працаўнікі асветы воласці. Вучыцель не пайшоў к ім, а ўбіўся ў самае густое месца грамады, лічачы сябе ўжо канчаткова злітым у адно з усімі гэтымі шэрымі людзьмі. Усё здавалася яму вырашаным...
Потым ён быў на пасяджэнні шкрабаў воласці, і ўсё здавалася яму, што робіць ён не тое, што трэба. Нешта ўсё смутна круцілася ў яго галаве і, не даючы спакою, змушала ўспамінаць... І толькі ўжо сабраўшыся ісці дамоў, ён успомніў. Тады, астаўшыся пасля пасяджэння адзін, ён напісаў у газету кароценькую карэспандэнцыю аб тым, што бачыў сягоння ў хаце лесніка. Ён некалькі разоў перачытаў гэты кароценькі, але важны ліст і астаўся здавальнёным...
Дадому ён ішоў разам са сваімі суседзямі-мужчынамі. З ахвотаю ён расказаў ім здарэнне з доктарам у лесніковай хаце.
Радам з ім ішоў Максім Булыга — чалавек гадоў за сорак пяць, чорны, з бародкаю і падстрыжанымі вусамі.
Выслухаўшы расказ вучыцеля пра доктара, ён сказаў задумёна:
— На свеце, браткі мае, усё робіцца так: калі чалавеку добра, дык ён шукае яшчэ лепшага, усё лезе вышэй, а як зваліцца з свае гэтае вышыні, дык тады рад падняцца хоць бы так, як быў раней. Гэтак і наш доктар. Запасу ў яго няма, гэта вядома, але жыве ён, падла, добра. Каб я хаця ў пяць разоў горш за яго жыў. А ён хоча яшчэ лепш. Але самае галоўнае, як мне здаецца, тут не ў гэтым, а ў тым, што якім панам ён быў, такім і астаўся. Усё роўна не будзе ніколі ён нашым чалавекам. І лечыць ён цябе не затым, што доктар, а затым, што ўмее лячыць, што ён майстар гэтага дзела і можа зарабіць гэтым так, як ніхто з нас ніколі не зарабляў. Праўду я кажу, браткі, ці не?
— Упалне верна,— грубым і вечна ахрыпшым голасам адказаў ззаду вучыцеля стары Змітрок Кавальчук. Ён — гарбаты трохі, сівы чалавек — добра ведаў многіх дактароў, бо апошнія гады многа хварэў. Некалі ў маладыя гады ён служыў у смалакурні, лазіў там у гарачую печ, парыўся ў гарачыні, мерз потым на сіверы, мок пад дажджом. Служыў ён там доўга, згубіў здароўе і голас і папсаваў вочы: цяпер яны былі ў яго вечна чырвоныя і мокрыя ад слёз. Адзін сын у яго быў членам павятовага іспалкома, часта прыязджаў у сваю вёску, і ім усе цікавіліся. Зваўся ён Сымон, і загэтым бацьку яго, старога Змітра, звалі цяпер так: «Змітрок — Сымонаў бацька».
Сымон і прывозіў часта к бацьку розных дактароў.
Ідучы ззаду вучыцеля, Змітрок гаварыў:
— Праўду ты кажаш, браце Максім, гэтаксама і я думаў.
Разам з вучыцелем ішло чалавек яшчэ шэсць, апрача Максіма і Змітра. І вакол, блізка і далёка, ішоў народ — кабеты, мужыкі і дзеці.
Мінуўшы лес, Максім азірнуўся на мужчын, якія ішлі разам з ім, і сказаў:
— Вось скора і вечар. Хадзем, мужчыны, хто мае час і ахвоту, пагледзімо жытні палетак — я яшчэ не бачыў, як жыта ўзышло.
— Хадзем,— згадзіліся ўсе і звярнулі з дарогі на шырокую мяжу, якой і пайшлі адзін за другім, ціха гаворачы. Пайшоў з імі і вучыцель.
Фігуры ўсяе гэтае невялічкае грамады былі шэрыя, ціхія; крокі былі паважныя, як бы размераныя. І ўсе гэтыя людзі як не трэба лепш гарманіравалі з сырым асеннім полем.
Па абодвух баках мяжы стаяла пачарнеўшае ад дажджоў іржышча, на межах не пакідалі зелянець яшчэ кусты быльніку — вярхі іх ужо пасохлі, але з зямлі лезлі маладыя пасынкі: пагода ўвесь час была цёплая і сырая.
Прайшоўшы на канец мяжы, мужчыны выйшлі на вузенькую дарожку-сцежку, па другі бок якое і пачынаўся азімы палетак.
Прыкмячаючы на кожным месцы, як паўсходзіла жыта, мужыкі абышлі сцежкаю ўпоперак увесь палетак. Потым выйшлі на невялічкі, з купінамі і кустамі, паплавец, сталі там, закурылі, хто курыў, і пайшлі дадому ўжо хутчэй.
На зямлю падаў змрок.
Увесь час вучыцель быў радасны, многа гаварыў і, зацікаўлены ўсім, слухаў. Яму было весела ад таго, што мужчыны гавораць яму пра сваё поле, гаспадарку. Слухаючы іх, думаў: «Пачну скора і я гаварыць ім пра тое, чаго яны не ведаюць».
Потым ён успомніў пра карэспандэнцыю, і яму зрабілася яшчэ весялей.
Пачаў думаць аб дзецях, якія заўтра прыйдуць у школу, аб самой школе. Потым яму ўспомніліся кнігі, якія ён не вельмі даўно прывёз з горада запаковапымі ў цвёрды мяшок і дагэтуль нават нераспакованыя. У яго з’явілася жаданне сягоння жа распакаваць іх, перагледзець і засесці за іх з гэтага дня...
І дзень, які толькі што скончыўся, стаў здавацца яму карысным і вялікім між усімі днямі, якія былі раней.
— Паеду я на гэтых днях у горад,— сказаў ён мужчынам,— ёсць тут, ведаеце, многа нявырашаных школьных спраў.
— Яно гэтак... Пэўна, што трэба ехаць, калі ёсць дзела,— хмурна і задумёна адказаў Максім.
— Будзе, мусіць, ясная пагода: вецер робіцца нейкім сухім,— сказаў сярод маўчанкі Змітрок і закашляўся.
— А хто яго ведае,— пачуўся ззаду голас,— разбярэш ты з асенняю пагодаю. Тут выблісне сонца, а тут дождж ліне. Тут, брат, не ўгадаеш. Гэта нек раз, гадоў дзесяць таму, ездзілі мы ўвосень за Лошу канавы капаць. Дык пагода была ўвесь час добрая...
І чалавек пачаў апавядаць, як капалі некалі канавы, як была ўвесь час добрая пагода, як палілі потым дажджы...
Калі падыходзілі к вёсцы, было ўжо саўсім цёмна.
Усе слухалі апавяданне і маўчалі, і моўчкі адчувалі тое, што знаюць і чуюць адзін другога, як самога сябе...
Так моўчкі ўвайшлі яны ў вуліцу, так падышлі, па сырой убітай калясьмі зямлі, к школе і так жа моўчкі там развіталіся і разышліся, уносячы кожны ў сабе радаснае пачуццё агульнай блізасці між сабою.