У сутонлівай каламуце выносістыя хвоі гойдалі шумлівае верхавінне. Сівер ішоў з поўначы. Над лясамі неба доўга чырвоніла тонкія каснікі, агорталася лістападаўскім змрокам. Ноч ішла з надхмарных вышынь паволі, распускала шэрыя засцілы скрозь, ад краю неба і да краю, цераз поле і лясы. Якое было ў той вечар неба! Хмары рваліся і плылі. Чырвоных жа каснікоў яны кранулі позна, дык скрозь змрок доўга чулася святло. Яно было дзесьці блізка і раставала ў шэрай рухавасці.
Палявая дзічка, старая, як той сівер, аж скрыпела дзвюма дуплістымі раламі. Зусім голая яна яшчэ не была, чорнае лісце і апошнія грушы, дробныя, як гарох, у той вечар вельмі сыпаліся з яе. Дзве постаці, калі падышлі пад дзічку і селі на выгнутую ралу, аж закрывалі спачатку твары ад нястрымнай паводкі гэтых груш і лісця. Моўчкі яны сядзелі вельмі мала. А як пачалі гаварыць, дык мужчынскі голас часта рабіўся ўстрывожаны. Але найбольш — чалавек, відаць, не паддаваўся свайму ўтрапенню,— голас быў спакайнейшы, можна сказаць, зусім звычайны голас цвёрдага маладога чалавека. Жаночы ж голас увесь час быў спакойны. Жанчына была ў белым адзенні, толькі паверх апранена ў кароткую чорную світку. Мужчына быў увесь у чорным і зусім зліваўся з разгацістым дрэвам. Ён, пакуль яшчэ маўчалі, колькі разоў даставаў з кішэні электрычны ліхтарык, немаведама дзеля чаго пстрыкаў святлом.
— Навошта ты мяне прывёў сюды? — сказала яна.
— Хіба мы мала разоў тут былі?
— Ты гаворыш, як малы або хітры...
— Чаму?.. Адкуль да цябе ліст сёння прыйшоў?
— А табе не ўсё адно? Што табе!
— Чаго ты гэтакая?..
Маўчалі доўга.
— Дык ад каго ліст?
— Няўжо табе гэтак цікава?
— Чаму ты думаеш, што не?
— Ад Галены ліст.
— Ад якой?
— Ты нават не ведаеш, хто гэта Галена! Забыўся! А мо і не ведаў ніколі! Дык нашто ж пытаеш?
— Ну, стрэчная сястра, Галена.
— Здагадаўся.
Памаўчаўшы:
— Што ж яна піша, Галена?.. Прачытай або раскажы. Прачытай, ну, прачытай.
— Цёмна.
— Я пасвячу.
Ён свяціў у самую паперу.
— Яна на вясну скончыць універсітэт... Вельмі ж, піша яна...
— Мо ты і не разумееш нават, што піша.
У вячорным сутонні яна не ўбачыла яго кплівай усмешкі.
«...Тут, з усіх родных, блізкая самая мне ты. Тым летам, як пазнаёміліся мы ў вас, я гэтакаю блізкаю цябе да сябе адчула. Памятаеш, з якой радасцю ты пісаць вучылася? І цяпер здаецца ўсё мне, што не нагаварыліся мы тады з табою, што нічога я табе пра сябе не расказала. Ты дык не памятаеш яшчэ, а я добра памятаю, як бацькі нашы разышліся. Мне было тады восем год, як мой тата прадаў вашым сваю спадчынную дзесяціну, і пераехалі мы туды, дзе цяпер мама жыве і браты мае (ты іх не ведаеш). Тата застаўся быў за дворніка ў вялікім месце. Бывала, падмятаю я з ім на вуліцы, а людзі, як чорная хмара, ідуць і наступаюць мне на мятлу. Усё чыстыя, прыбраныя людзі. У мяне аж слёзы на вачах...»
— На што я табе чытаю. Пусці мяне, я пайду. Ты не праводзь больш мяне. Я хачу хутчэй дадому, я цэлы тыдзень сваіх не бачыла. Я нядзелі чакаю заўсёды, як немаведама чаго, як шчасця якога.
— Пачакай, пасядзі. Пачытай яшчэ. Ну, чытай.
«...Я чакаю вельмі вясны. Тады я скончу універсітэт. Я гэтак прагну хутчэй узяцца за сталую работу. Я сябе не цешу тым, што будзе лёгка працаваць. І мне хочацца хутчэй дарвацца да гэтай цяжкай работы... З якім болем і ўпартай узнятасцю ідуць мае думкі туды, на той бок гэтай мяжы, дзе мама і браты, адкуль мне з гэтаю бядой і горам давялося ўцякаць. Я напісала б ім адгэтуль, што жыву, вышэйшую школу канчаю, але баюся,— там, мусіць, і цяпер мяне шукаюць і цераз лісты мае возьмуць тады іх на пакуту...»
Раптам яна глуха застагнала.
Пасля стала ціха. Ліхтарык тры разы засаб пстрыкнуў святлом, чорная мужчынская постаць падалася на паўзлесную сцежку.
Пад поўнач хмары пазбягалі на захад і ачысцілі ўсход. Тым часам бялявае святло з ветравага надхмар’я чулася ў змроку скрозь. Вецер як бы пачаў сціхаць, і з-за чорных абрысаў, наводдалек — ці то нізкага лесу, ці то высокіх будынкаў,— чулася часамі флейта, скрыпка. Адтуль жа ішлі двое ў чорным, паціху гаварылі (хлапячыя галасы). Да грушы яны не падыходзілі, а паводдаль селі на высокую мяжу.
— Ваш Толяк сёння бесперастанку танцуе. І ты. Чаго гэтак рана намогся ісці? Я яшчэ пагуляў бы.
— Заўтра рана ўставаць трэба.
— І Зося ваша рана ўцякла з вяселля.
— Мусіць, дадому пайшла начаваць, заўтра, у нядзелю, яна не робіць у нас.
— Выходны дзень?
— Але.
— Толяк ваш некуды хадзіў на змроку. I Зося тады неўзабаве пайшла.
— Не ведаю. Я танцаваў... А мо і праўда яшчэ вярнуцца, сама што танцы ідуць.
— Давай вернемся, рана ж яшчэ.
— Не ведаю і сам. Заўтра рана ўстаць трэба будзе, Зосі ж няма. Не, пайду дадому. Хадзем.
Ён падняўся ісці.
— Бачыш?
— Што?
— Штосьці белае унь, лапіна нейкая.
— Дзе?
— Пад дзічкай.
— Я не бачу.
— Прыгледзься добра... Бачыш!
— Але... штосьці...
— Падыдзем.
Як падышлі пад дзічку, аслупянелі.
— Ляжыць хтосьці.
— Жанчына нейкая.
Пстрыкнуў ліхтарык.
— Нежывая. Яна ўжо ўкарчанела.
— Бяжым назад, трэба зараз жа сказаць.
Яны пабеглі нацянькі цераз поле да паўзлеснай сцежкі. З таго боку ішла з ветрам музыка — скрыпка чулася, флейта.
Вецер сцішваўся, апошняе лісце сыпалася з дзічкі на дзяўчыну, белая сукенка заблыталася навакол ног.
Пакуль прыбеглі людзі, вецер уняўся, ледзьве плыў. Выносістыя хвоі наводдалек зашапталі іначай, іржэўнік і халодная трава пачыналі на ўсю ноч ціхую сваю песню.
Аднекуль падбег дробны на вока чалавек, у лапцях, у каравых анучах, у вышмарганым кажушку, і запытаўся, ці не ў Чарніцу гэта трэба, а калі ў Чарніцу, дык ці не на запалкавую фабрыку. Адказваючы яму, што ў Чарніцу і на запалкавую фабрыку, яна заўважыла: вочы ў чалавека з рухаваю прыжмурынкаю, крыху як бы сарамяжыя. І сам ён рухавы завельмі і ўсё стараецца дагадзіць — тупае ля саней, без злосці кляне расплюханую дарогу. Гаворка яго таксама занадта трапяткая.
Цягнік пайшоў далей у тую ж хвіліну, і сіратлівая станцыя зусім патанула ў самоце. З рудога поля тхнула халодная вільгаць, ціхае змярканне чулася скрозь. У лагчынах і глінішчах мерзла нанач снегавая вада, прадвесне драмала ў вячорнай сцюдзёнасці; сонца ледзьве зайшло. Места ледзь туманілася для вока на роўным полі, ля сініх засцілаў далёкага лесу.
— Чаму ж мы не едзем? — запытала яна.
Чалавек сядзеў у санным перадку і ціха сабе паглядаў на конскія ногі. Сціх ён і паспакайнеў раптам, як толькі старгаваўся. Яна падумала, што ён чакае, каб хто яшчэ трапіўся ехаць, і колькі разоў азірнулася на пустую станцыю, але там нават і святло патухла, свяцілася толькі адно акно.
— Чаму не едзем? Каб не схлусіць, дык тут павінен зараз прыйсці, Нахлябіч ён завецца. Таксама з фабрыкі, і прасіў, напрамілуй бог, каб я пачакаў яго. Свой хлопец. Кожны дзень бачымся.
Ён не бачыў і не мог заўважыць, як уздрыгануўся твар у яе.
Прайшло яшчэ хвілін пяць, а той усё не ішоў. Чалавек сам пачаў турбавацца:
— От не ідзе, сядзіць. Ах! Можа, ты там засеў на ўсю ноч, халера цябе ведае. Добры інтэрас! Ты сабе сядзіш там, а я — чакай тут! Дзякуй табе за ласку. Праўда ці не?
Чалавек усё бубніў і бубніў сабе пад нос.
— Едзьце,— сказала яна.
Дык чалавек пачаў разварушваць каня, так што паехалі яшчэ хвілін праз тры. І, едучы, усё бубніў:
— ...Свой-то свой, добра кажа, чалавек, але што гэта ён мне барыша паставіць, ці што? Чаму гэта я яго чакаць павінен?.. Ён тут ад каляд у нас.
— А як ён завецца?
— Як ён завецца? Каб не схлусіць — Мікалай ён завецца.
Твар яе зноў уздрыгануўся. Ёй стала ясна ўсё.
Утрапенне ўскалыхнула яе. Яшчэ грымелі ў ёй апошнія дні. З таго пазаўчарашняга вечара, як гаварыла яна сваю тую развітальную ці прывітальную прамову, яшчэ ўсё ўзбуджанасць не прайшла. Быў пасля той выпускной студэнцкай урачыстасці развітальны вечар, з шклянкай шпанкі і гарбаты, былі пасля гэтага танцы, прафесура ўспамінала (вельмі ж прафесарскія жанкі!) ранейшыя банкетныя гады. Назаўтра яна чакала ў паважнай канцылярыі падарожнай паперы, а ўвечары, позна, нават уночы, інтымнае слаўнае адвітанне на вакзале, таўкатня ў вагонаў.
На вакзал прыходзілі развітацца з ёю двое. Прыйшоў Алесь Гарус і з ім, як і заўсёды, Алеся Таланка, уся — процілегласць Гарусу, гэтакая рагатуха, сакатуха заўсёды, і няма на твары ў яе ніколі і ценю Гарусавай сталасці.
— Кепска, Галенка, што мы на кватэры не сышліся адвітацца,— сказаў Гарус.
— А хто не сышоўся? — і нарыхтавалася зарагатаць Алеся.
— Мы,— проста сказаў Гарус.
— А хто цяпер шкадуе?
— Мы.
І цяпер яна залілася рогатам. І гэтак жа адрыўна сціхла. Галена глядзела на Гаруса мяккім сваім позіркам.
— Едзь шчасліва, Галенка,— сказалі яны абое разам, як згаварыўшыся.
Алеся зноў зарагатала і зноў абарвала свой рогат. Шчаслівая ўсмешка маладосці адно засталася на яе губах. З вагона Галена глядзела праз акно, а яны абое хадзілі паўз цягнік пад руку і кожны раз, як ішлі паўз той вагон, Гарус маўкліва глядзеў на Галенін твар за цьмянаю шыбаю, а Алеся махала рукою. І Галене хацелася яшчэ выйсці да іх на перон і пахадзіць з імі. А як цягнік выйшаў у змрочную ноч і вагон добра і надоўга разгойдаўся, Галена глядзела праз шыбу, як ішлі паўз чыгунку дрымотныя лясы і палявыя галы. Ночы адно крыху засталося. На світанні за каржакаватымі хвойнікамі паўз дарогу бялела і ружавела неба. Дзесьці паводдаль ад думак стаяў Гарус, а ў думках поўная моладзі зала.
— От имени выпускников-студентов имеет слово Елена Сегень,— сказаў з прэзідыума ўрачыстага сходу сівы прыжмураны прафесар. Старшыня — чарнявы, жаўта-смуглы, нізкарослы Адам Бародзіч штосьці пісаў у блакноце, прыгнуўшыся да самага краю стала.
«...Нам будзе цяжка працаваць, і гэта трэба, каб яшчэ больш надало нам упартасці. Наша пакаленне трэба, каб было ўпартым і цвёрдым, як камень, яно нарадзілася ў агні, і навальніц гэтых павінна хапіць яму да сівых валасоў, бо гэта не жарты — перарабіць чалавецтва! А пакуль што гэта робіцца на адной толькі шасціне зямлі. І гэтак мы павінны працаваць, каб за кароткія гады зрабіць тое, што вякамі робіцца, памятаючы і тое, што наша нацыянальнасць толькі нядаўна ўстала з шматвяковае свае труны. Мы чакаем зняцця з твару нашай краіны крывавай раны, ганебнай мяжы, што жывое цела рэжа папалам, каб і Захад увесь хутчэй стаў тым, што цяпер мы...»
А як скончыла гаварыць і як выйшаў на падмосткі другі студэнт, заўважыла, што Адам Бародзіч сышоў уніз і шукае кагосьці вачыма. Убачыў яе і падышоў:
— Дзе Гарус? Няхай бы ён выступіў... Ты добра гаварыла.
— Я гэтак шмат хацела сказаць, а, здаецца, нічога не сказала.
— Добра ты гаварыла. Дзе ж Гарус?
«...Чалавецтва падзелена на два лагеры,— слухала яна наступнага прамоўцу-студэнта,— і мы выходзім у жыццё, каб папоўніць сабою адзін з гэтых лагераў усясветнага змагання, усясветны пралетарскі лагер...»
Гучныя воплескі не даюць прамоўцу скончыць. Прафесар махам рукі сцішае залу, але дарэмна. Прафесар любіць парадак, ён нервуецца. Пенснэ спадае ў яго з носа некалькі разоў. І сам пачынае апладзіраваць.
— Очень рад вашей жизнерадостности,— паднімаецца прафесар.— Следующее слово имеет...
Мах рукі ў прафесара класічны!
Тым часам да Галены падышоў высокі і сталы на выгляд доктар з універсітэцкай клінікі— Галляшэвіч. Галена села на пустой лаўцы ля сцяны, і Галляшэвіч поплеч яе:
— Чаму вы заўсёды ўспомніце нацыянальнасць? Нацыянальная ж культура — гэта толькі сродак.
— Дык трэба, каб гэта была культура, а не халтура... Чаму ж вы ніколі не ўпікнулі немцаў, рускіх, палякаў, французаў, што яны — немцы, рускія, палякі... А самі сябе вы заўсёды ўпікаеце, што вы беларус?
— Вам, вядома, не падабаецца, што і прафесар гаворыць рускай моваю.
— Не падабаецца.
— Вы адно не станьце за шавіністку...
— Вы там і дзяржаўную мяжу ўспаміналі. Гэта што? Зняццё з твару Беларусі ганебнай мяжы (здаецца, так вы казалі), а тады, значыцца, ці не нацыянал-дэмакратычная рэспубліка?
— Не здзекуйцеся. Нашто вы ў сваёй нянавісці да сваёй нацыянальнасці даходзіце да здзеку з кожнага ўспамінання пра гэтую нацыянальнасць. На чорта мне гэтакая Беларусь, пра якую вы мне тут шэпчаце, у якой кожны падпанак вернецца ў свой маёнтачак, кожны пан — у маёнтак. А не вернуцца магнаты, што паасядалі ў Польшчы, дык знойдуцца свае, тутэйшыя, самабытныя — і графы, і бароны, і так сабе панкі — адкуль іх толькі і набярэцца! На чорта мне такая Беларусь! Рэакцыя на поступ пралетарскай рэвалюцыі!
— А як жа вы пра мяжу гэта, пра мяжу?
— А так, каб і Захад увесь хутчэй стаў тым, што цяпер мы. Зняцце мяжы — урачыстасць заходняга пралетарыяту, вызваленне яго! Каб пралетарская рэвалюцыя зняла мяжу, бо хто б там яе іншы не знімаў — усё адно!..
Яна ўскіпела і пакінула Галляшэвіча аднаго...
Хрыпатая фурманава гаворка перарвала яе думкі:
— Ну, і заесца ж цяпер на мяне Нахлябіч, што не пачакаў яго. Натура ў яго ўпартая. Па бацьку пайшоў.
— А вы бацьку яго ведаеце? — зацікавілася яна.
— Чаму ж мне яго бацькі не ведаць? Разам жа мы гадаваліся. Я ж сам адтуль родам. З Пнівадзіч я. Можа і чулі? Адсюль так вёрст з пяцьдзесят да Пнівадзіч. Пнівадзіцкія лясы аж сюды даходзяць. Унь за фабрыкаю лес. Бачыце? Так і завецца — Пнівадзічаўшчына. А праз лес рэчка цячэ, з-пад самых Пнівадзіч ідзе, завецца Пнівадка. А скрозь па рэчцы хутаркі, вёскі — Ціхаходаўка, Плытаўка, Чорны Вір, Вазярышча, Гнілыя Застаўкі, Пнівада... Даўней (яшчэ і я памятаю) скрозь па рэчцы княжацкія млыны стаялі, уся рэчка была на застаўках. Вада скрозь стаяла гэтак высока, што а-я-яй! і гэтак напіналася сіберна, што, каб не схлусіць вам, кожны год застаўкі ламала і гнула, пакуль князь не здагадаўся прыслаць добрага майстра... Каб не схлусіць, дык я сам, як вам сказаць! Я завуся Зыдор Пніцкі. А тут ужо год з пятнаццаць жыву, перабраўся сюды з Пнівадзіч. Цесна там было жыць удвух з братам, дык ён мне сплаціў, а я сабе тут дамоўку справіў і атайбаваўся. Каня гэтага ўжо дзесяць год трымаю. Колькі таго поля ёсць, дык, каб не схлусіць вам, гэтым канём перакоўзаю. А то пад станцыю пад’язджаю поўрубля якога абарваць...
Ён ткнуў пугаўём недзе ў конскія парэбрыны і весела азірнуўся на Галену.
— Стары Нахлябіч дык, каб не схлусіць вам, забіяцкі чалавек. Сіберная натура. Голас! Дык як з гарматы смаліць, калі раўне-раўне, дык каб яму зарвала, а сківіцамі, здаецца, жалезную вось ператрэ. Бывала, ззамаладу яшчэ, як пойдзе на Сегенецкага хутар (ён азірнуўся і бачыў, як уздрыгануўся яе твар), дык на другі бок Пнівадкі за вёрст дзве чуваць, як раззявіць горла. Нахлябіч рагоча! Так ужо ўсе ў Пнівадзічах і ведаюць, што Нахлябіч пайшоў гуляць да Сегенецкага Марылі... Пасля ён яе ўзяў замуж.
Ён заўважыў, як яна памкнулася як бы штосьці сказаць і падсунулася вышэй на саломе.
— Вам мо няспрытна сядзець?
І пачаў абтыкаць ля яе ног салому.
— У мяне, каб не схлусіць вам, сані вельмі нялюдскія, а шапкаваць перад людзьмі, каб пазычыць сягды-тагды, дык... Но, но! Загавайла! — торкаў ён усё пугаўём у конскія парэбрыны. Чарніца з сінім лесам і фабрычным комінам паўзла насустрач паволі.
— Як толькі кагадзе была пачалася равалюца, дык ён страшэнная моц што вырабляў.
— Хто?
— Нахлябіч. Каб не схлусіць, дык яны з сынам удвух. Ён і цяпер кажа, стары Нахлябіч,— я, кажа, равалюцу рабіў. Паноў усіх выкідаў з пакояў — за каўнер ды з ганка, бывала, і спусціць. А пнівадзіцкаму папу траха галавы не адкруціў — запарваў на вуліцы ды калі гламяне! за валасы. На папоў ён вока ззамаладу не меў. Усё прашэнні на кожнага падаваў да біскупа, каб іншага папа прыслалі, бо гэты, кажа, зайздроснае вока мае і распуснік. Яшчэ як хлопцам быў, дык на папа заеўся быў за нешта — дзялянку канюшыны конькі стравіў яму і занатырыўся да споведзі не ісці. Раней, кажа, я яго выспаведаю, а тады ўжо ён мяне. А поп таксама маху не даў — падгаварыў, каб не схлусіць вам, урадніка, а той яго, як арыштанта, і пёр скрозь да царквы — увесь народ павыбегаў глядзець. А ўжо за равалюцу, як лес пляжылі, дык ён у камітэтчыкі ўлез і дзялянкі людзям вызначаў, а сабе — дык самае лепшае цягаў. А гэты самы Мікалай — сын, за камісара над дварамі астаўся, дык бацька што скарбовага дабра панацягаў! Страшэнная, каб не схлусіць, моц! За равалюцу ён забагацеў...
Ледзьве прыпаўзлі яны да фабрычнага месца. Зусім быў вечар.
Зыдор Пніцкі стаяў усё ў Галены ўваччу. Учора ён спрытна ўзбягаў на высокі больнічны ганак, заўзята званіў і горача тлумачыў тоўстай павольнай жанчыне, што «прывёз новую дактарыцу. Пад’язджаю пад станцыю — бачу, стаяць яны (вясёлы зірк у бок Галены). Я, што робячы, куды вам, кажу, ехаць?.. Вы ж тут дайце з дарогі добра адпачыць ім». Як Галена ўзыходзіла на ганак, ён стаяў, выцягнуўшы рукі, уціснуўшыся плячыма ў балясы.
— Ну, дык я пайшоў,— заявіў ён нарэшце.
— Ідзі,— заспявала жанчына.
І ўжо як увяла Галену ў прасторны пакой, чула, як Пніцкі разварушвае на двары свайго каня: «Но-но-ё! Пайшоў, загавайла!», не сцярпела:
— Трэцца пад нагамі, трапечацца.
І адкруціла электрычнасць.
Раніцаю мокры вецер біўся з лесу ў сонечнае акно. Лес зусім блізка стаяў перад вокнамі. Была мокрая зямля, сонца, веснавая цеплыня. Учарашняя жанчына паказала ёй страўню — там вялікія залы: рыхтавалі да кожнадзённага абеду больш, як за тысячу чалавек з фабрыкі. Пасля была ў Галены гутарка з доктарам гэтай фабрычнай больніцы, сівым чалавекам. Ён скардзіўся на мноства ўсялякай работы і рад быў Галене. А пасля яшчэ хтосьці турботлівы прыслаў ёй запрашэнне прыйсці на агульнафабрычны сход.
На сход той, у прасторны клуб, Галена прыйшла перад самым пачаткам. Усё тая ж больнічная жанчына заўважыла яе і паклікала кіўком галавы, вызваліла з-пад сябе край крэсла: «Хоць не ўежна, кажуць, але ўлежна. Хоць тут прысядзьце». Поўна было людзей.
Белатварая, зграбная жанчына сядзела за сталом перад усімі. Вочы яе аглядалі залу, кагосьці шукалі ўсё ў людзях. Да яе падыходзілі часта, гаварылі, нагінаючыся цераз стол.
Штосьці пакутнае было ў напружанасці Галеніных думак: «Што за знаёмы твар! Дзе раней уелася ў памяць гэтае аблічча?» Яна была зусім маладая, бялявая, стрыжаныя да вушэй густыя валасы шчыльна ляжалі на галаве пад двума грабнямі па баках. Голас яе быў мяккі, пявучы (гэтакі знаёмы!); як загаварыла яна, застукала алавіком аб стол, цішыня стала адразу. Галена глядзела: вочы ў жанчыны ўтомленыя, рысы твару тонкія. І раптам успомніла Галена: на партрэтах Вера Фігнер гэтакая ў маладосці. Ці з гэтага знаёмы гэты твар? Але ж голас! Да пакуты даходзіла ўпартасць думкі: хто гэта?
Галена не лёгка ўваходзіла ў новыя справы, незнаёмыя ёй дагэтуль.
«...Наконт прарываў была папярэдняя нарада загадчыкаў цэхамі. Яны скардзяцца, што рапарты аб вытворчасці даводзіцца складаць у выходныя дні...
...Не лёгка расправіцца з прарывамі, бо не ўсе цэхі механізаваны. У адным цэху нелады, а тармозіцца работа ў іншых цэхах...
...Падлік вытворчасці павінен быць пасля кожнай змены, бо калі рапарт падаецца праз два тыдні, ён нічога не варт...»
Жанчына давала слова для выказванняў. Цяпер яна зноў сядзела і здавалася Галене вельмі ўтомленай. Локці палажыла на стол, а як падапрэ твар рукою — белымі сваімі пальцамі, здаецца, цяжка ёй адарваць твар ад рукі. Але вочы яе бесперастанку бегалі па двухтысячным натоўпе, гаварылі пра штосьці кожнаму, а бурная паводка людскіх слоў не спынялася. Часамі яна сама выклікала каго гаварыць. «Вінгар, будзеш гаварыць? Гавары, Вінгар. Таварышы, хто яшчэ будзе гаварыць. Вінгар, гавары.»
Мова тут была ўсялякая. Каржакаваты хлопец, гэтакі таўсматы здаравяк, гаварыў з славянскім раздум'ем, яшчэ з нейкаю як бы нават лёгкаю збянтэжанасцю выгаворваў фабрычныя тэрміны. Вастраносая дзяўчынка старалася гаварыць рускаю мовай, дзекаючы і акаючы на кожным слове.
«...А чаму загадчыкі цэхамі не падцягваюць каго трэба? Сярод нас ёсць гэтакія, што ім галава не баліць, калі фабрыка сядзе на чорную дошку...»
— Ужо села! — грымнуў проста прамоўцу ў твар рыжаваты, яснавокі чалавек. Галена паглядзела на яго — ў ваччу яго быў жорсткі смех.
«...Загадчык цэха няхай чуе, што ён адказвае за свой цэх. Калі трэба, дык няхай падцягне, а не гаворыць — на чорта мне сварыцца з рабочымі...
...Калі ў нас па канец рук усё будзе ісці, дык як жа мы нават тых людзей, што ідуць да нас з вёскі, пераварым у сваім катле!..
...У прарывах вінаваты мы ўсе. Ці здолелі мы даць патрэбны кірунак нашаму ж энтузіязму?..»
Мяккім сваім голасам жанчына накіроўвала кіпучую строму рабочых слоў. Ля яе, на краі стала, некалькі чалавек з алавікамі нагнуліся над папераю выпрацоўваць праект рэзалюцыі. І раптам уздрыганулася Галена: ці гэта здалося ёй, ці сапраўды прагучэў гэтак жанчынін голас:
— Цяпер мае слова Апанас Сегень.
«Сегень! Яе прозвішча!»
Сапраўды жанчына сказала гэтак. «Гавары хутчэй, Сегень».
А Сегень гэты быў той самы рыжавусы, яснавокі, што падаваў кагадзе рэплікі. Ён узышоў на падмосткі, зняў шапку:
— Мне трэба сказаць пра пасылку таварышаў на працу ў вёску, але я вярнуся яшчэ да таго, што тут гаварылі і перагаварылі. Мы другі месяц таўкомся ўсё на адным — знішчыць прарывы, а ў гэтым месяцы дагналі і перагналі прарывы тагомесячныя. І калі мы гэтакімі тэмпамі пойдзем далей, дык неўзабаве выславімся на ўвесь СССР. Дагонім і перагонім усіх чарнадошнікаў.
Пачуўся смех, пасля голас:
— Пасмяешся тады, як на чорнай дошцы будзеш красавацца.
— ...Няхай жа кожны з нас паставіць перад сабою задачу падвысіць на новы месяц норму свайго вырабу. І трэба гэта ўсім, бо ў рабоце мы кожны залежым адзін ад аднаго...
— На пятнаццаць процантаў падвысіць за месяц норму,— пачуўся голас,— у мяне прапанова.
Жанчына застукала алавіком. Прапанову ўхвалілі.
Сегень, як гаварыў пасля пра работу ў вёсцы, прыводзіў прыклады, якія ведаў, успамінаў жывых людзей. Галена не прапусціла ніводнага яго слова. І яна ж ведае гэтых людзей! А сам жа ён, гэты Апанас Сегень! Прозвішча яго! І чаму ён як бы асабліва нейк успомніў пнівадзіцкага Сегеня? Ведае ён яго? Ці мо сваяк. Абодва ж Сегені! Але што гэта, што гэта ён кажа, што здарылася ў сям’і пнівадзіцкага Сегеня? Нарэшце высвятляецца, успамінае Апанас Сегень, што быў ужо ў Пнівадзічах зімою, з восені. Працаваў там ці так?
Адразу пачаў гаварыць Апанас Сегень пра адвечную вясковую песню: за кавалак гнілой вяроўкі ўвесь век ядуць адно аднаго. А ў каго мацнейшыя зубы, дык той усіх сквапен глынуць за адным махам... А як сказаў: «...Супроць Нахлябіча стаў там Якуб Сегень... у яго ў сям’і там няшчасце адбылося, немалое здарэнне... Але тут цэлая гісторыя. У газетах крыху было зімою...» Галена тут адчула жаданне зараз жа пайсці да падмосткаў і, перарваўшы ўсіх, дазнацца пра ўсё, што было гэта ў сям’і пнівадзіцкага Сегеня. «А Зося, чаму ж яна ні слова не напісала мне?» — думала з трывогаю Галена. Трывога яе не прайшла да канца сходу, калі яна слухала пра знаёмага, нецікавага ёй цяпер, старога Аляксандра Нахлябіча.
— Я сам,— гаварыў Апанас Сегень,— гадаваўся і нават маладыя гады свае быў у Пнівадзічах. Дык я калі прыехаў быў туды, дык усіх пазнаваць пачаў. Аляксандра Нахлябіча адразу пазнаў па голасу. На сходзе пачаў гукаць супроць калгаса. Дзіўна, як голас праз усё жыццё ў чалавека захаваўся. Гэта колішні сусед майго бацькі; я яшчэ быў малы, а ён ужо на жаненні быў. Ён цяпер трубіць усім у вушы: я, кажа, сваімі рукамі рэвалюцыю рабіў, а тым часам цяпер замагільвае рэвалюцыю.
«...Цяпер мука з-пад камянёў млына рэвалюцыі пайшла на сіта. І сеецца здорава. Высеўкі адсейваюцца. Дайшло да парога. А яго трэба пераступіць, каб ісці далей...»
— Дык Нахлябіч не пераступіў? — пачуўся голас.
— Сеў на парог і сядзіць. Мы, кажа, рэвалюцыю сваімі рукамі рабілі на тое, каб цяпер самім панаваць. І праўда, як панок які (мужычы)! Малацьбіты ў гумне малоцяць, а парабка не трымае, бо падатку баіцца. Зямлі нахватаў...
— І ўсяго, чаго толькі хочаш! — перабіў Сегеня ціхманы, танклявы і рухавы голас.
Галена азірнулася і ўбачыла, як ля дзвярэй збянтэжыўся Зыдор Пніцкі, мусіць, адумаўшыся, што з языка сарвалася не зусім патрэбнае слова. І тут Галена пазнала: у праходзе, ля дзвярэй, стаяў Мікалай Нахлябіч. Гэтакі ж усё самы. Вузкія, нават крыху як бы трахомныя, вочы на азызлым твары. А твар — нерухомы. Нізкі лоб, кантовыя плечы. Стаіць і не зводзіць вачэй з Ананаса Сегеня. А ля яго трэцца ўжо Зыдор Пніцкі, і Галена чуе, як ён шэпча да Нахлябіча: «Пажартаваў гэта я». Нахлябіч жа на яго аніякай увагі. Рантам Нахлябіч збочыў зірк свой, і вочы яго сталі на момант шырокімі ад нечаканасці: ён спаткаўся з Галенінымі вачыма. З хвіліну ён стаяў гэтак нерухома, пасля спакойна перавёў вочы зноў на Апанаса Сегеня, як бы нечаканасці гэтай ён даўно чакаў.
Ледзьве Сегень паспеў скончыць, як Нахлябіч пайшоў да прэзідыумскага стала, нагнуўся да жанчыны і зашаптаў штосьці. Сегень сыходзіў ужо з падмосткаў. Жанчына, крыху як бы хвалюючыся, устала з свайго месца.
— Слова мае таварыш Нахлябіч.
Сегень спыніўся ў праходзе і азірнуўся. Нахлябіч стаяў ужо на падмостках і глядзеў кудысьці паверх людскіх галоў.
— Таварышы,— пачаў гаварыць ён,— я павінен зрабіць тут заяву. Паколькі тут успаміналася імя Аляксандра Нахлябіча, дык лічу сваім абавязкам сказаць, што гэта мой бацька. Безумоўна, тут маецца факт.
Дзесьці зашапталіся, але гэта не парушыла напружанай цішыні.
— Я зараз перад усёй грамадскасцю зачытаю вам...
Ён выцягнуў з кішэні паперку:
— Гэтым заяўляю, што паколькі гаспадарка майго бацькі Аляксандра Нахлябіча перарасла ў кулацкую і ён сам мае ў гэтым напрамку спрыяючыя адносіны, пастолькі я яго зусім выракаюся. Хачу высветліць фактам усе маючыяся быць непаразуменні.
Ён жорстка глянуў на жанчыну, што вяла сход, і кіўнуў ёй галавою. Сегень рушыў на сваё месца ля сцяны.
Галена бачыла, як Зыдор Пніцкі вельмі збянтэжана паглядаў навокал.
Эпізод гэты тут жа мінуўся. Неўзабаве сталі галасаваць рэзалюцыю і выбіраць рабочых на працу ў вёску. Выбралі і Апанаса Сегеня. Нахлябіч стаяў зноў на сваім ранейшым месцы. Губы яго як бы рабілі патугі ўсміхнуцца, і штосьці неспакойнае перасмыквала яго твар. Раптам Зыдор Пніцкі заўважыў Галену, учарашнюю сваю пасажырку, і падышоў:
— Гэта Сегень, што гаварыў тут, ваш сваяк. Вы ж таксама з Пнівадзіч, я вашага бацьку, каб не схлусіць, ведаў. Мне Нахлябіч сказаў пра вас, дык я і раскінуў розумам — ці не сваякі з Апанасам? Ажно ж такі сваякі.
— А як жа Нахлябіч ведае, што я прыехала?
Яна назнарок запытала.
— А я нядаўна паказаў быў вас яму. Выбачайце, мы землякі... От чалавек, гэта ж трэба, бацькі роднага выракся!.. Ай-я-яй!..
Сход пачынаў разыходзіцца. У шумным натоўпе прайшла Галена праз фабрычны двор і ўсё шукала вачыма Апанаса Сегеня, каб распытаць пра сям’ю Сегеня Якуба (у самым канцы сходу яна згубіла Апанаса). Упоперак цераз двор паўзлі адна за адной у парню драўляныя калоды. Роўны машынны гул ішоў з-за сцен. У скрыначным цэху дробна стукалі малаткі. Горы свежай фанеры ляжалі скрозь паўз сцяну аж да брамы. З дзвярэй фанернага цэха выпаўзаў на двор па рэйках ланцуг пустых ваганетак. Дзесьці свістала пара, грукацела, гуло, шаравалася, енчыла... Двор пусцеў, і Галена выйшла пасля ўсіх. Рабочы пасёлак, новы, ясны ад нізкага над лесам сонца, даходзіў траха не да самага лесу. Па другі ж бок фабрыкі відаць было старое мястэчка, за ім узгоркаватае поле. Галена ішла па новых, мокрых ад снегавой вады, тратуарах. Яна ўвайшла ў лес. Загіністая сцежка павяла праз густы ядловец. Лес тут сыходзіўся на вузкую граду, а за ёю ўбачыла Галена рэчку. Вада залівала сіні лёд і пачынала крышыць яго. Тут яшчэ відаць было сонца — вялікае, над самай зямлёю. Лес за рэчкай адыходзіў направа да даляглядаў, а налева скрозь вызвалілася кагадзе з-пад снегу, як вокам акінуць, тарфяное балота, да сініх лясоў за ім.
«Колькі я ні бачыла, як заходзіць сонца»,— бурна ўстрапянулася сэрца, і з маладым радасным успрыманнем зямной волі, прастору, свежасці Галена паволі ішла паўз узгорысты лесавы бераг.
Жанчына пасля сходу асталася адна за сваім сталом. Нейкі час каля яе быў Нахлябіч. Яна дапытліва паглядзела на яго і сказала:
— Ідзі, Нахлябіч. І я зараз пайду адпачыць.
Дык ён пайшоў. Яна паволі збірала і складвала роўна паперы. Закінула рукі за галаву, дастала з валасоў грабянец, паволі зачэсвалася. Сонца коса падала з акна на стол, на супрацьлеглыя дзверы. Жанчына так засталася на колькі хвілін сядзець у сонцы. Не варушылася, трымала рукі на галаве. Пасля адным махам рукі схавала паперы ў шуфляду і ўстала. Тады якраз увайшоў Апанас Сегень. Жанчына падышла да акна. Уся залітая сонцам, постаць яе была зграбная; валасы гладка ляжалі пад грабянцом.
— Сегень, ну як сёння?.. Дзе ты быў дагэтуль?
— Дрэнна. Я думаю, што ніякае надзеі.
— Не бядуй, Сегень, нічога.
— Я ведаю, што нічога.
Падабенства да невясёлай усмешкі схавалася ў яго вусах. Ён трымаў рукі ў кішэнях сваёй ватоўкі.
— Нічога, Апанас,— яшчэ сказала жанчына.
Ён паглядзеў на яе не з удзячнасцю і нават як бы з лёгкім здзіўленнем.
— Чаго ты глядзіш гэтак на мяне?
— Як гэта ты адважылася назваць мяне Апанасам?
— Не ўпікай, Сегень... Пойдзем?
Ён злавіў у яе вачах бляск жаночай хітрай задумённасці. Поплеч выйшлі яны за фабрычную браму. Гэта было тады, як Галена ўваходзіла ў лес. А ўвесь той час, пакуль яна ішла з лесу назад, і як адбылося з ёю спатканне, яны сядзелі ў Сегеневай кватэры. Два пакойчыкі і кухенька. У большым пакоі ляжаў хворы хлапчук, гадоў так шэсць было яму. Сегень падышоў да яго, ён хворымі сваімі, белымі губамі ледзь паспрабаваў усміхнуцца і шапнуць:
— Тата.
Пасля яшчэ, як убачыў за бацькавымі плячыма жанчыну:
— Наталя.
Жанчына пагладзіла яго па лбе, і ён, усміхаючыся, зажмурыў вочы і не варушыўся. Высокая, тонкая стараватая жанчына паправіла яму падушку.
— Апанас,— сказала яна,— распранайся ды ляж, братка. Жарты! з цёмнага не прысеў ні на момант.
— Не выпадае. З гадзіны ночы раблюся вольны на ўсё заўтра, а цяпер у цэх зараз зайсці трэба.
Наталя сядзела ля стала. Усе маўчалі, аж пакуль не прыйшоў стары больнічны доктар і пакуль ён тупаў ля хворага. Наталя першая запытала ў яго, як ён толькі адышоўся да дзвярэй:
— Ну што?
— Не буду вас цешыць.
Доктар падаў усім руку. Апанасава сястра заплакала. Доктар гаварыў пошапкам далей:
— Захаладзіўся ён вельмі... А можа, можа... Не трэба яго трывожыць.
Сегень сумна акінуў вокам усіх.
— Не адыходзь ад яго, сястрыца,— сказаў ён,— мне зараз ісці трэба.
Яшчэ пастаялі з хвіліну і выйшлі моўчкі. Неба над лесам ружавела. Слаўся вечар. Доктар далікатна развітаўся і збочыў да больніцы.
— Я ў цэх,— сказаў Сегень.
— Я правяду цябе, пасля адразу дадому... Ведаеш, Апанас, сёння на сходзе заўважыла я новага чалавека, знаёмага. Дзяўчына. А можа, проста падабенства. Але не. Вельмі ж падобна! Гэта япа. Памятаеш, я табе расказвала пра адну дзяўчыну, Галену Сегень, як толькі сказаў ты мне быў першы раз сваё прозвішча?
— Я не памятаю.
— Гэта ж было нядаўна.
— Можна сказаць, ты пра сябе мне нічога ніколі не расказвала.
— Чаго ты гэтакі стаў сёння, Апанас? Размяк гэтак. Я цябе ніколі гэтакага не бачыла. Няшчасце з сынам цябе замучыла, ці ты змарыўся?
Яны стаялі ля фабрычнай брамы. Змяркалася. Сегень стараўся глянуць у Наталіны вочы.
Адышоўся крокаў пяць ад брамы. Наталя азірнулася. Убачыла, як Апанасава постаць раставала ў лёгкім змярканні на фабрычным двары, і пайшла ў сваю вуліцу. Галена тады варочалася назад.
Яны здалёк убачылі і пазналі адна адну. Наталя толькі паспела працягнуць Галене руку, як Галена загаварыла:
— Я ўспомніла цяпер. Я на сходзе глядзела на вас і думала ўсё, не магла ўспомніць. Вы Гарбачынская Наталя?
Галена ўся была ўсхвалявана. І ў вячорным сутонні прыкметна было, як ружавее яе твар і гараць вочы. Рысы твару ў яе былі шырэйшыя ад Наталіных, постаць мацнейшая. Каштанавыя валасы непаслушна выбіваліся з-пад танюсенькай сіняй хусцінкі ў веснавы вецер, звешваліся паабапал высокага лба.
— І я вас бачыла на сходзе, як вы сядзелі на адным крэсле з больнічнаю жанчынаю.
— І здзівіліся?
— Не.
І яшчэ раз сціснула Галеніну руку. Галена думала, ці поціскам адно рукі трэба абмежавацца ім пры гэтакім спатканні?
Яны тут не стаялі доўга. Галена запрасіла Наталю да сябе:
— На маю новую доктарскую кватэру. Я ў вас тут за доктара ў больніцу прыехала.
— Вы ўжо за доктара вывучыліся?
— От тут дык вы ўжо здзівіліся.
— Не. Як час бяжыць! Здаецца, от толькі што гэта было. Памятаеце, і не забыліся, тое прыгранічнае мястэчка?.. Але я лепш зайду да вас заўтра, як адпачну. Я вельмі стамілася.
— На хвілінку. Я вас тады правяду.
Яны ўвайшлі ў шырокі карыдор. Востра даходзіў сюды водыр аптэкі. А як увайшлі ў Галенін пакой — пусты яшчэ, усяго толькі з ложкам, сталом і адным белым больнічным крэслам — адразу ж з суседняга пакоя хтосьці застукаў у дзверы. Там была доктарава кватэра. Атрымаўшы запрашэнне ўвайсці, стары доктар шырока адчыніў палавіну дзвярэй і ўвайшоў. «Што ж вы без святла?» — ён па-гаспадарску адкруціў святло і нават як бы здзівіўся, як убачыў тут Наталю. Але тут жа пачаў абедзвюх іх запрашаць на гарбату. Сівая барада яго была падстрыжана на тупы клінок, рысы твару былі шырокія, і адлюстраванне шчырай дабраты ляжала на іх. Тры глыбокія зморшчкі ляжалі адна на адной на высокім ілбе, а валасы — мяккі белы рэдзенькі пушок — былі толькі ля вушэй.
— У нас можаце і сталавацца,— далікатна гаварыў ён Галене,— але пра гэта жонка мая з вамі мець будзе гаворку.
Ён увёў іх абедзвюх у сваю кватэру.
— У мяне брыдкая натура,— шапнула да Галены Наталя,— не магу адмаўляцца. А мне ж гэтак ісці адпачыць трэба.
Пакой, куды ўвёў гасцей доктар, быў вялікі. Высозныя, траха не да столі, вазоны стаялі паўз сцены скрозь. Новая мэбля, нефарбаваная, простая, відаць, работа чарніцкіх местачковых майстроў, была дасціпна парасстаўлена на сваім месцы. Нічога не стаяла там, дзе яно не павінна было стаяць. Але ўсё ж была тут рыса нейкай супярэчнасці. Яна ляжала на ўсім, і выразна заўважыць яе нельга было. Яна была і ў тым, што водыр духоў, тонкі, слабы ад адзежы доктаршынай, ніяк не пасаваўся з гэтаю мэбляю. Галена адразу адчула сябе тут не зусім добра. Ад тонкай доктаравай наглядальнасці гэта не схавалася, і твар яго перасмыкнуўся рухаваю, пакутнаю грымасаю.
У той самы момант, як адчыніў доктар дзверы, шарганулася аб падлогу ножкамі крэсла, і з-за купчастага нізенькага вазончыка на стале глянула на ўсіх Нахлябічава галава. Пасля паволі ўстала насустрач гасцям дасціпная, прыгожая, старая жанчына — доктарыха. Першы Нахлябічаў зірк быў на Галену. Ён вельмі спакойна падаў ёй руку:
— Учарашні ваш фурман гаварыў мне, што вы прыехалі сюды на сталую працу.
— На сталую працу,— схілілася яму Галена.
— Дык вы ўжо знаёмыя былі? — сказала Наталя.
— Вы паправіліся,— загаварыў Нахлябіч,— твар ваш ружовы.
— Гэта ад ветру,— адказала Галена.
І тады пачалася агульная гаворка.
Старога доктара Галена не магла спачатку зразумець, а ад жонкі яго, расійскай старой інтэлігенткі (Галена ўбачыла гэта адразу, з першых жа слоў) яна проста-такі збянтэжылася. («Гэта ўсё загаварыла мужычая галетніцкая кроў»,— пісала яна ў той жа вечар пра ўсё гэта да Гаруса. Яна, як і ва універсітэце была, цяжкавата ёй было, калі даводзілася ў старую прафесарскую ці іншую падобную сям’ю папасці.) Пасля першай няспрытнай маўчанкі гаворка аднавілася з таго, што доктарыха загаварыла, нібы да мужа і нібы так сабе, між іншага, пра кветкавую расаду. Доктар штосьці адказаў, але Наталя падтрымала тэму:
— Перад вокнамі клуба пусты пляц трэба скарыстаць для пасадкі дрэў і кветак.
Доктарыха тады пачала ўспамінаць, як калісьці, з самых маладых год яе і аж да самай рэвалюцыі, заўсёды шмат мела яна садовых і хатніх кветак. Вельмі ж аднаго году цвілі «чудные два левкоя». Тады Галена, нечакана нават для самой сябе ў гэтую хвіліну, раздражнена пайшла насупроць доктарыхі:
— I я лгоблю кветкі, але найбольш дзікія. Малачайнік дзе-небудзь на выгане або шыпшыну на мяжы.
Тут доктар з добрым ажыўленнем паглядзеў на Галену: ён усё пільна ўглядаўся ў бляск яе вачэй.
— Тут гэта не густы вашы сходзяцца ці разыходзяцца, вы гэта і не кветку дзікую любіце, а свет той, выган той, дзе яна расце. Тых людзей, якіх вы звязваеце з гэтымі вобразамі. Угадаў я?.. Я тут не па спецыяльнасці сяджу. Мая спецыяльнасць псіхіятрыя... Вы і яна (глянуў на жонку) ніколі не сыдзецеся. От мы і высветлілі ўсё. Цяпер нам будзе лягчэй гаварыць. Няяснасці і штучнасці мы, здаецца, знішчылі... А цяпер яшчэ пра сябе, і тады будзе ўсё.
З вамі, маладымі, у мяне на адным пункце дагаворанасць павінна быць: я рэвалюцыі чакаў і нават памагаў рабіць яе, пакуль яна не была фактам. А тады яе мне давялося прымаць. І я прыняў яе як рэвалюцыю расійскую. Цяпер, трапіўшы сюды, прымаю яе як рэвалюцыю інтэрнацыянальную, а ўсе ранейшыя ўяўленні даводзіцца разбураць. Бачыце, колькі ломак?
Галене ён здаўся цікавым і сімпатычным за гэтую сваю адкрытасць.
— Вось я такі і ёсць. Рэкамендуюся... Цяпер мы адзін аднаго ведаем, і нам гаварыць будзе лёгка.
Ён, усміхнуўшыся, паважна кіўнуў галавою Галене і гэтак жа паглядзеў на ўсіх. Адразу стала лёгка ўсім тут сядзець і гаварыць.
Нахлябіч не зводзіў усё вачэй з Наталі.
— Што ты на мяне глядзіш гэтак? — сказала яму Наталя.
— Ты казала, што адпачываць пойдзеш, якая ты...
Тут ён выняў з кішэні газету і палажыў перад сабою.
— Я гэта да вас і заходзіў,— глянуў ён на Галену,— паведаміць, каб на мітынг прыйшлі, як будзе канчацца вячорная змена. Будзе гудок. А мітынг будзе вось з якой прычыны.
І пачаў чытаць з газеты:
«...Урад БССР канчаткова зацвердзіў будаванне раённай электрастанцыі на тарфяным Пнівадзіцкім балоце, у раёне Чарніцкай запалкавай фабрыкі. Паводле вылічэнняў дзяржаўных інжынераў, торфу на Пнівадзіцкім балоце хопіць для запраектаванай станцыі больш як на сто пяцьдзесят год. Галоўным інжынерам на пабудову назначаны тав. Курц. Абавязкі яго памочніка даручаны для выканання практыканту-інжынеру Адаму Бародзічу».
— Адаму Бародзічу? — перапытала Галена.
— Вы ведаеце яго? — глянула на яе Наталя.— Ён летась увосень быў тут у нас. Складаў план перабудовы Пнівадзіцкага раёна. Копію прыслаў Сегеню; з ім здружыўся, як быў тут.
— Адам Бародзіч працуе там, у цэнтры. І нейкія дысцыпліны ходзіць слухаць на медфак. Яшчэ дзён тры таму я яго бачыла...
— Дык я і прыйшоў сказаць вам, што будзе мітынг, лятучы.
«Не гэта, мусіць, прычына»,— варушылася ў Галены думка.
— Дзякую. Мне дзіўна з вашай клапатлівасці,— жорстка сказала яна. Нахлябіч як бы нічога не заўважыў:
— Я вам пакіну газету, можа, пачытаць захочаце.
Ён стараўся гаварыць тонам далікатным. Наталя гэта заўважыла і папытліва паглядзела на яго. Нахлябіч цяпер злаваўся, моцна думаў: штосьці ўпэўненае было на твары яго. Раптам ён сказаў як бы з лёгкаю задумаю:
— Цяпер ужо кожны ныцік павінен упэўніцца, што пара прапяяць рэвалюцыі акафіст.
— Акафіст? Рэвалюцыі акафіст? — устрапянулася Галена як бы нават з радасцю, што льга кідаць Нахлябічу вострыя словы.— Акафістаў рэвалюцыя не прымае. Рэвалюцыю льга рабіць, поўніцца ёю, успрымаць яе, як спрацованы чалавек прымае хлеб... Але агаварыцца трэба, які спрацованы чалавек. Я ўсё маленства сваё глядзела, як спрацованая жанчына, змучаная, успрымала хлеб, як божы дар. Калі хлеб упадзе на зямлю, яна цалавала яго. Перапрашала божы дар. Я гавару не пра гэтакае ўспрыманне... Акафіст — гэта «славословие», нявольніцтва. Вы, здаецца, усе таксама ўблытаны ў гэтым вузле.
Пры слове «таксама» Нахлябічаў твар змяніўся, стаў жорсткі.
— Вы думаеце, што той новы чалавек, пра якога вы мне тады чыталі ў сваіх вершах, будзе толькі таму новы, што будзе абуты, негалодны, адзеты?.. Ну, адным словам, выратуецца з сацыяльных бядот, а сам, які быў, гэтакі і застанецца?.. Поўны новы чалавек пачнецца тады, калі з яго будзе вытраўлены апошні цень ад пачуцця ўсялякага акафіста ў дачыненні да каго і да чаго б там ні было...
Доктар ужо шпарка хадзіў па пакоі. Нахлябіч з пагардаю смяяўся. Наталя глядзела на Галену:
— Як вы змяніліся.
Нахлябіч як бы сам сабе, але моцна сказаў:
— Яна ніяк не змянілася.
Наталя паднялася ісці.
— Прыйдзеце на мітынг? — сказала да Галены.
— Я цяпер пайду. Я да Сегеня. Каб расказаў ён мне пра сям’ю пнівадзіцкага Сегеня, што ён пра штосьці ўспамінаў на сходзе.
— Ага, ага, пайдзеце,— сказаў Нахлябіч,— навіну пачуеце, калі не чулі... І вы да гэтае справы прычыніліся, хоць і кідаеце словы, якая павінна быць рэвалюцыя.
Ён развітаўся з доктарам за руку і кіўнуў Наталі. Глянуў на Галену і выйшаў.
— Цяпер Сегень да канца змены заняты вельмі і наўрад ці можа гаварыць з вамі. Пачакайце, зараз гудок будзе... Я яшчэ дадому зайду,— гаварыла Наталя.
— Нецярплівасць мучыць мяне.
— Нічога, можа, так што. А вы гэта з пнівадзіцкімі сваякі, дык і з Апанасам Сегенем, значыцца?..
Яна выйшла рухаваю сваёю ўтомленаю паходкаю. Доктар усё хадзіў па пакоі. Доктарыха яшчэ прапанавала Галене гарбаты. Галена адмовілася і развіталася.
— От жа ваша газета,— працягнуў ёй доктар пакіненую Нахлябічам газету.
Яна выйшла ў свой пакой. У голыя, незавешаныя вялікія вокны глядзела ноч. Чуўся танклявы крык таварнага паравоза з далёкага адгэтуль вакзала, а з фабрыкі ціхі шаргаваты шум. Ноч жа была маўклівая. Неспакой і трывога апаноўвалі Галену... І павялічваліся з прычыны тае як бы пагрозы, якую яна адчула ў дачыненні да сябе ад Нахлябіча. «Што за слова яго — прычынілася да гэтае справы? Якая справа?» З вялікаю нецярплівасцю чакала яна гудка, каб ісці тады да Апанаса Сегеня. Хадзіла па пакоі, пасля села пісаць.
Галена пісала да Гаруса:
«...Прыехала я, можна сказаць, у свой родны Пнівадзіцкі раён. Адгэтуль мой бацька выйшаў, і я сама тут радзілася, і першае маленства маё прайшло тут. Самыя Пнівадзічы я добра памятаю, выехалі мы адсюль з бацькам, як мне было гадоў восем, і ўсё, як у белы дзень, засталося перад вачыма. А пазалетась я ўлетку была ў Пнівадзічах, у родных па бацьку, і ўражанне дапоўнілася. Але і тут, у Чарніцы, людзей «сваіх» шмат спаткала — то бацьку майго ведалі, то мяне пазнаюць, то ўспамінаюць тых людзей, якіх я ведаю. Адным словам, трапіла ў сваё котлішча. Першы наверзся на вочы мне Зыдор Пніцкі, смешны чалавек, абшарпаны і абадраны, мой зямляк (зямляк майго бацькі), спрадвечны, здаецца, бядак, з спрадвечнаю сваёю бядачаю капеечнаю хітрасцю (абы-як выкруціцца на дзень, на два). Я ўспомніла адну блізкую мне жанчыну (не старую і старую, зразумей), што ўсё жыццё сваё ненавідзела гэтакую хлуслівую хітрасць і ўсё жыццё сваё прымушана была хітраваць перад усімі (за крошку хлеба!). Гэта адна дворнічыха ў вялікім месце, з двума сынамі; цяпер у вёсцы, у глухім закутку ля лесу на Наваградчыне жыве. Уладзімер і Кастусь!.. Ты ведаеш... Мне цяжка пра ўсё гэта ўспамінаць.
...Памятаеш, як уцякалі мы адтуль сюды і як у прыгранічным мястэчку, на гэты ўжо бок, былі ў райкомаўскай працаўніцы Наталі Гарбачынскай? Дык сёння я Наталю Гарбачынскую спаткала тут, на фабрыцы. З таго часу некая прыхільнасць у мяне да яе захавалася, хоць я яе і не ўспамінала ніколі за ўвесь гэты час да сённяшняга дня. Выявіўся тут нечакана і сваяк мой (далёкі, здаецца) Апанас Сегень. Быў ён на рабоце ў Пнівадзічах і ўспамінаў сёння пра сваякоў маіх пнівадзіцкіх, пра сям’ю Якуба Сегеня. Штосьці там здарылася ў іх. Калі што вельмі важнае, прыпішу сюды яшчэ табе. Страшэнна бедна жывуць яны там, пнівадзіцкія сваякі мае, Сегені. Як я была ў іх, дык тады гаворка ў сям’і была, каб куды пайсці служыць Зосі ці так дзе на старане работу знайсці. Зоська — гэта стрэчная сястра мая. Сям’я вялікая, ратоў многа (Зосьчынага бацькі звыклыя словы), а разгуляцца няма на чым. Пасля ўжо ўвосень Зося мне пісала, што асталася служыць на суседнім багатым хутары ў Сегенецкага. Дык слухай жа, Гарус. Сегенецкі — гэта той самы Сегень. Было Сегенёў чатыры браты. Мой бацька — дворнік у горадзе быў, другі брат — Якуб Сегень, Зосьчын бацька, увесь век пражыў у каравых анучах, трэці брат — хутаранец і не Сегень ужо, а Сегенецкі. Прозвішча змяніў сваё на далікатнейшае, каб бліжэй крыху да паноў, да паўпанкаў быць. Гандлем быў заняўся з маладых год і гэтакі ўвішны быў, што праз некалькі год зямлю пачаў скупоўваць і з усімі навакольнымі паўпанкамі знацца. Дзе ж яму быць тады простым Сегенем? Ёсць паны і паўпанкі навакольныя — Навадворскія, Шатроўскія, Шумоўскія, а гэта з’явіліся Сегенецкія. Хоць не радавіты пан, а ўсё ж хоць прозвішчам бліжэй да пана. Вось куды пайшла адна лінія Сегенёў. І яшчэ ёсць адна лінія. Я ніколі не бачыла, але бацькі мае расказвалі ўсё, што яшчэ дзесьці ёсць чацвёрты Сегень. Той ужо ніколі сюды і вачэй не паказваў, як толькі сілаю-гвалтам з простых людзей выйшаў. За царом у мінскай губернатарскай канцылярыі за чыноўніка быў і цяпер недзе, кажуць, у Мінску век свой дажывае. Але Сегені яго цяпер не ведаюць і не бачылі ўжо год дваццаць пяць. Таксама, казалі, нейк прозвішча змяніў у гэтакім кірунку, каб лепш было выдавацца, так сказаць, за радавітага чыноўніка Расійскай імперыі. От і ўсё, што пра яго маглі расказваць мне мае бацькі і сваякі.
...Зося тады як была напісала мне, што за парабчанку пайшла служыць да Сегенецкага (так і пісала —«за парабчанку»), як хто камень нянавісці мне на душу ўскінуў. Гэта родная пляменніца! Стрэчная сястра!.. У Сегенецкага два сыны, хлопцы — Толяк і Балеслаў. Як была я тады ўлетку ў Пнівадзічах, бачыла іх, гэтых сваіх стрэчных братоў. А як бачыла? З’яўляецца раптам сам стары Сегенецкі да брата Якуба ў Пнівадзічы, а той брат пнівадзіцкі Сегень аж сумеўся ад нечаканасці. Што за дзіва! Які вецер загнаў сюды хутарскога Сегенецкага? Бо хутар той ад Пнівадзіч хоць і быў усяго за пяць вёрст, але год ужо мо з дзесяць, як Сегенецкі ў братавую хату носа не патыкаў. Чаго яму быць у нейкага там галетніка? Якія ў іх могуць быць там інтарэсы? Тым часам справа высветлілася як бачыш. Прычына тут была — я. Я — не як дачка брата дворніка, а як сваячка, што вучыцца ва універсітэце, праз гады два вывучыцца за доктара, так сказаць, з пэўнага пункту погляду — паненка, хоць і савецкая, вышэйшага калена, ну, і ўсё гэтак... Дык от Сегенецкі і з’явіўся запрасіць у госці мяне. З братам пагаварыў, каб не маўчаць, паглядзеў на Зосю — гэта ты, кажа, гэтакая вялікая вырасла! (Зосі тады было гадоў семнаццаць.) Нічога і нікога я тады яшчэ там не ведала. Паехала ў госці да хутарскога дзядзькі. Дзеля прыклёпу і Зоську забраў Сегенецкі. Пабылі мы там дзён пяць. Якая мясцовасць! Лес навокал — выносістыя хвоі. Пнівадка цячэ ў паплавах. А хутар — сапраўды паўпанскі. Так сказаць, у мініятуры пан жыве.
У паноў былі ля мураваных пакояў паркі з ліп, а тут — з дваццаць ліп і кляноў у газоне перад драўляным дамком. А Сегенецкага хлопцы! Праўду кажучы, дзікуны. Панскі дух бацька ўбіў у іх. Але не чыста панскі, а з лёкайскім душком. Стары Сегенецкі сапраўднаму пану, бывала, заўсёды ў руку пацалуе, а жонку ўзяў — радавітую ахмістрыню з панскіх пакояў. Старэйшы — Толяк, сярэднюю асвету прайшоў. Але асвета толькі больш развіла пэўныя інстынкты, пэўную іх накіраванасць. От Толякава слова, якое ад пят да галавы яго выявіла. Стары Сегенецкі завёў быў гутарку пра палітыку (у якой ён разбіраецца гэтак, як мы з табою ў багаслоўі). Палітыка яго адна — прыйдзе Англія, Францыя, праз Польшчу, вядома, і зробяць у нас «парадак». Гаворачы пра палітыку, нейк успомніў Троцкага (ні к сялу ні к гораду). Дык Толяк і выказаў сваю думку: «Троцкі, кажа, разумны чалавек, бо ён заўсёды жыў так, як добра. Ён і раней жыў добра, а цяпер яшчэ лепш. Мусіць, чуе, што тут нядоўга ўсё гэта будзе». І гэта гаварылася з захапленнем перад гэтакім чалавечым вобразам. Вось тут Сегенецкія з галавы да пят. Усё дзеля свайго ўласнага карыта. Што ж, Сегенецкі мог бы, каб не рэвалюцыя, так сказаць, пашырацца на зямлі. Толяк і Балеслаў маглі б ужо быць сапраўднымі панкамі, калі не панамі. А другая лінія Сегеньскага котла не вылазіла б з каравых андаракоў. Цень гэты яшчэ і цяпер крайком затрымаўся: Зося — парабчанка ў Сегенецкіх... Чуеш, Гарус?
...Яшчэ пра адно спатканне. Мікалай Нахлябіч. Як была пазалетась я ў Пнівадзічах, спаткалася была з ім. Быў такі выпадак, што я не захацела з ім гаварыць. Ён тады адчуў сябе вінаватым. І сёння з пачатку спаткання з ім гэтак трымаўся ён перада мною. Але пад канец у ім загаварыў ён сам. Я цяпер пачынаю ўпэўнівацца, што ўся тая мая цяганіна, уся там мая універсітэцкая справа — гэта яго работа. Мабыць, ён, здаецца мне, абвясціў мне сёння вайну. Але пра гэта і пра яго больш не буду табе пісаць. І так шмат напісала...
...Я сёння бачыла захад сонца. Стаяла на ўзлеску над Пнівадкаю, а сонца заходзіла ў сінія туманы. Пнівадзіцкае балота, як вокам сягнуць, ляжала перада мною. Сюды прыязджае Адам Бародзіч зараз, але ж ты бліжэй да яго і сам, мабыць, ужо дазнаўся. Дык я глядзела, як заходзіла сонца. Гэтакі быў адвячорак якраз тады, як мы з табою ішлі паўзлесным выганам у гэтакай трывозе. Памятаеш? Я гэтага ніколі не забуду. Усё жыве перад маімі вачыма і ў думках. Усе вобразы і словы жывыя засталіся навек... Ну, бывай. Пацалуй ад мяне рагатуху Таланку».
І яшчэ пісала Галена да Зосі:
«...Зоська, я цяпер у нашым Пнівадзіцкім раёне, у Чарніцкай больніцы за доктара. Я дзіўлюся, чаму ты нічога не пішаш мне. Ты мне ўсяго і напісала была тады, што пайшла служыць да Сегенецкіх за парабчанку. Праўда, што і я табе мала пішу, два ці тры разы ўсяго пісала. Я табе тады ўвосень паведамляла, што хутка скончу універсітэт, і гэтаю зімою пісала, а ты маўчыш...
...У мяне вялікае замілаванне да цябе, сястрыца. Да таго лета мы нават не ведалі адна адной, пакуль мне не ўздумалася было паехаць да вас, на бацькоўскую (дый на маю першую) радзіму. Як ты жывеш? Ці служыш ты цяпер? Ці не здарылася што з табою? Сёння наш сваяк Апанас Сегень (ведаеш жа яго, ён быў там у вас) успамінаў вас. І я трывожуся... Сёння першы дзень я тут. Хочацца пабачыцца з вамі ўсімі. Тым летам, як была я ў вас, дык тата твой усё гаварыў мне, што я вельмі да цябе падобна. А сам ён, як жывы, тата мой, стаіць перада мною. Штосьці адмысловае цераз увесь твар ідзе. Раз ён пад вечар са мною сеў быў на прызбе ў вашым двары і кажа: «Я цябе, дачушка, толькі і памятаю дзіцём, а здаецца мне, што я цябе ніколі з воч не спускаў». Я чула, што ён хоча сказаць, што любіць і шкадуе мяне...
...Ты мне тады як напісала была, што асталася служыць, дык мне цяжка стала. Горш за ўсё гэта тое, што ты ж там (я ведаю добра) нават крыху як бы за сваячку будзеш лічыцца, а гэта горш яшчэ прыніжае цябе. Я думаю яшчэ адно, ці не пайшоў Сегенецкі тут на хітрасць, можа, ён запісаў цябе не як парабчанку, а як бедную сваячку, якой ласку робіць. У Сегенецкага тады, значыцца, няма наймітаў! Можа, вашым і не ў голаў гэта?
...Я думаю пра адно — каб ты вучылася. Калі яшчэ не кінула служыць, дык зараз кінеш... Яшчэ дапішу пасля...»
Мітынг яшчэ не пачынаўся, як прыйшла Галена. Яна застала Наталю на выхадзе:
— Мітынг будзе хвіліны тры, не больш, але я не дачакаюся, мусіць... Што гэта з Нахлябічам у вас? Ён вас, здаецца, узненавідзеў пасля сённяшняй гаворкі? Вы як бы гэта канчалі сёння раней калісьці пачатую гаворку? Што ў вас было раней? Прынамсі, здаецца мне гэтак.
— Нічога важнага не было. Я была разам улетку ў сваякоў у Пнівадзічах, ён яшчэ тады дома быў, у бацькавай хаце. Ён чытаў мне свае вершы, вельмі рэвалюцыйныя, вядома, у пэўным сэнсе, гаварыў пра сацыялізм і вельмі рабіў націск на новага чалавека. Сапраўды, мы сёння канчалі пачатую раней гаворку. Ён, так сказаць, простаю моваю, валачыцца пачаў за мною тым летам. Але я (гэтакі выпадак здарыўся) не захацела з ім гаварыць. Гэта пасля аднае справы, што выйшла з яго рук там жа, у Пнівадзічах... Але цяперашняга яго не ведаю. Можа, ён цяпер іншы. Я пасля таго выпадку з ім аж да сёння не бачылася і не чула пра яго, хоць цяпер пачынаю здагадвацца, што праз яго гэта паўгода пакутавала, як была яшчэ ва універсітэце. У ганьбу гэтакую папала...
— А што ж там за справа была з яго рук, што вы кажаце?
— Гэта пасля ўпэўніў мяне ў гэтым, пасля таго лета адзін хлапчук з Пнівадзіч. Знайшоў мяне ў горадзе. Значыцца. думала я, не памылілася тады, летам...
Праз дзверы лінуўся людскі струмень. Стала адразу шумна, і, мабыць, праз паўхвіліны ўсяго якой пачаўся мітынг. Сегень дакладваў пра пастанову ўрада аб пабудове на Пнівадзіцкім балоце электрастанцыі.
Мітынг ухваліў рэзалюцыю паслаць прывітанне ўраду БССР. Але Галена не была тут, пакуль скончыўся мітынг. Наталя яшчэ стаяла ля яе, як падышлі да іх рабочыя. Наталя пачала знаёміць:
— Вінгар.
Галена пазнала таго таўсматага хлопца, што па-сялянску нейк гаварыў удзень на сходзе.
— Клаўдзя Мініч.
I Галена пазнала вастраплечую дзяўчынку, што гаварыла на сходзе.
Яшчэ падышлі, калі ўжо гаварыў Сегень. Наталя тады адышлася. Галена механічна нейк дастала з кішэні газету, тую Нахлябічаву. Слухала і глядзела на гушчыню петытнага шрыфту. Пад выдзеленым вялікім шрыфтам паведамленне пра пабудову электрастанцыі яна пачала пакрысе ўваходзіць у страшны для яе сэнс петытных нататак. Яна чытала: «Весткі з Заходняй Беларусі (паводле паведамлення польскіх газет): «Арышты ў Наваградчыне»:
«Гэтымі днямі палітычная паліцыя арыштавала маладых хлопцаў Уладзіміра і Кастуся Сегенёў. Іх вінавацяць у рэвалюцыйнай дзейнасці. На трэці дзень пасля іх арышту згарэў у той мясцовасці буйны маёнтак пана Азэмбловіча. Панскай сям’і ў маёнтку не было, яна цяпер у Рыме. Абвінавачанне ставіць пажар у сувязі з арыштамі, што адбыліся скрозь па вёсках... Праз колькі дзён пасля арыштаў Сегенёў маці іх сышла з дому і знікла, ніхто не ведае куды. Арыштаваных накіроўваюць у Віленскую турму. Думаюць, што маці пайшла за імі...»
Галена паволі, губячы думкі, скамячыла газету, колькі хвілін глядзела шырокімі нерухомымі вачыма ў чорнае бяздонне акна насупроць. Пасля, нічога ўжо тут не заўважаючы і не чуючы, пайшла да дзвярэй. Ля самага выхада хтосьці ўзяў яе за руку. Яна ўздрыганулася. Гэта быў стары доктар.
— I я прыйшоў... Чаму ж вы мне не аказаліся, як ішлі... Там у больніцы адна хворая, як даведалася пра вас, хоча вас пабачыць. Кажа, што ведае вас...
Галена пайшла. У больнічным карыдоры гарэла адна слабая электрычная лямпачка. Дзверы ў пакой, дзе былі хворыя, адкрывалі за сабою мяккі сонны змрок. Пад лямпачкаю ў карыдоры сядзелі двое: больнічная сядзелка і яшчэ дзяўчына, белатварая, у больнічным халаце...
Зося!
Галена шпарка пайшла ёй насустрач. Галена была як у агні.
У тыя дні прыехалі на Пнівадзіцкае балота пад Чарніцу Адам Бародзіч і інжынер Курц. Балота вызвалілася зусім з-пад снегу, леташняя сухая асака і мох рыжэлі на ім пад вадою. Пнівадка гнала цэлае мора вады, узгоркаваты хвойны бераг падплыў да самага балота. Зыдор Пніцкі, атрапаўшы рукі ад усяго хатняга дробнага і непазбыўнага капеечнага клопату, зрабіўся нязменны спадарожнік Адама Бародзіча і Курца. Ён іх прывёз з станцыі, дазнаўся пра Бародзічава знаёмства з Галенаю і выкіраваў каня проста да больніцы. Зноў тлумачыў на больнічным ганку: «Пад’язджаю пад станцыю, бачу, каб не схлусіць вам, стаяць яны ўдвух...»
Галена ўзрадавалася Бародзічу. Ужо дзён два прайшло з часу спаткання з Зосяю ў больнічным карыдоры. Ужо ўсё ведала Галена, Зося доўга расказвала, успамінала ўсё. Якая была новая Зося цяпер! Галена ўбачыла гэта адразу. Быў той самы малады твар, але задума ляжала на абліччы, і не па-дзіцячаму свяціліся вочы. Гэта не была ўжо тая порсткая дзяўчынка. Тую ноч яны праседзелі ў Галеніным пакоі, а назаўтра Зосю выпісалі з больніцы. Галена не спяшала адпраўляць Зосю дадому, і Зося не працівілася.
Бародзіч прывёз навіну пра Гаруса. Галену навіна гэтая ўзварушыла вельмі: тут была ўмешана Зося. Нават на першым месцы яна тут была. Бародзіч успомніў гэта на другі дзень; гэтай справы ён яшчэ не ведаў.
Чарнявы, нізкарослы Адам Бародзіч напоўніў Галеніну кватэру басавітаю сваёю гаворкаю. Ён мала сядзеў на адным месцы, гаворачы, любіў хадзіць, залажыўшы назад рукі і сціснуўшы пальцы. Чорны пух укрываў яго верхнюю губу. Ён адразу ж сабраўся на работу. З чамадана выцягнуў картовыя нагавіцы і практыканцкія яшчэ свае боты з доўгімі халявамі.
Курц закватараваў першыя дні перад выездам на балота ў доктара. Ён быў высокі, тонкі, бялявы, вастраносы. З Галенаю ён быў ветлівы і далікатны.
Яны з Бародзічам увесь другі дзень пасля прыезду праседзелі ў Галеніным пакоі, разбіраючы планы і рысункі. Курц некалькі раз пытаўся ўсё ў Галены, ці не перашкаджаюць яны ёй. На трэці дзень прыехала некалькі чалавек тэхнікаў і рабочых, і яны выехалі на балота апаўдні. Зранку Бародзіч, Галена і Зося пайшлі на фабрыку да Ананаса Сегеня. Той канчаў сваю ўжо тут работу. Ён выязджаў у тыя дні на доўгі час зноў у Пнівадзічы. Бародзіч, Галена і Зося чакалі яго на двары.
Апанас Сегень перадаваў Вінгару цэх. Вінгар, падобны крыху да Бародзіча, стаяў ля нізенькага фанернага століка і складваў гатовыя бланкі на рапарты. Валасы яго зачэсаны былі нізка на лоб, ён упарта глядзеў у жмут дробна раздрукаваных і спісаных папер. Змена падыходзіла да канца. Сегень і Вінгар працавалі гэтую змену ўдвух.
З сушыльнага цэха патыхала сухім цяплом, нават гарачынёю, гул стаяў скрозь. У праходах паміж машынамі бегалі рабочыя, найбольш босыя, у расхрыстаных, непадпяразаных чорных рубашках, пхалі перад сабою ў сушыльню вагончыкі, падобныя да этажэрак; праз другі праход варочаліся назад з вагончыкамі пустымі. Пад высокай аркай, дзе пачынаўся другі цэх і дзе поблізу быў выхад на двор, стаяла некалькі чалавек другой змены. Рэшта людзей была на двары. Чакалі гудка. Апанас Сегень пацягваў ужо на сябе ватоўку, як увайшла Наталя Гарбачынская:
— Ты, Апанас, як будзеш ісці, ідзі праз маю малую фортку, там цябе чакаюць.
— Бародзіч? Ведаю.
Наталя пачакала яго. Выйшаў разам з імі і Вінгар. Спаткаліся ўсе на фабрычным двары і пайшлі адсюль разам. Спатканне Бародзіча і Сегеня было як бы ўмоўлена раней, хоць яны яшчэ не бачыліся цяпер. Разам — усе яны пасля спаткання агульнага былі вельмі з’яднаная кампанія; пра гэта падумала Зося. Яна глядзела на ўсіх гэтых людзей, з якімі толькі адбылося першае яе знаёмства, і пазнавала тут нейкую еднасць. Хоць яна яшчэ не пазнала гэтых людзей як след, як трэба было ёй пазнаць іх. Вінгар трымаўся тут маўкліва; пасля яны ішлі поплеч з Зосяю, наперадзе ўсіх, калі ўсе выйшлі на дарогу ад фабрыкі.
— ...А табе прывітанне ад Гаруса,— глянуў Бародзіч на Галену,— ты выбачай, што дагэтуль не перадаў.
— Што ён, як жыве?
І падумала яна, адчула: «Чаму ён не напісаў ні слова, блізкага, інтымнага слова».
Яна пашкадавала тут чагосьці, штосьці кальнула яе.
— Яго цяпер на практыку назначылі. Так сказаць, пачынае быць юрыстам. Пасля выпуску адразу прыкамандзіравалі да адной справы аб забойстве; аб няўдалым забойстве. Забойства не адбылося, але яно, разам з тым, і было. Забойца — малады хлапец, Толяк Сегенецкі.
Зося адышлася з Вінгарам далей наперад і не чула гэтай гаворкі.
— Гарус! Які гэта Гарус? — запытала Наталя Гарбачынская і глянула на Галену.
— Вы яго ведаеце,— адказала Галена.
— Гэта той Гарус, Алесь Гарус, што тады ў пагранічным мястэчку ў мяне разам з вамі быў? Белатвары той хлопец?
— Вы яго добра памятаеце, калі гэтак успамінаеце. Гэта ён.
І тут Галена, уся ўсхвалёваная, загаварыла да Бародзіча. Яна ўзяла яго пад руку і загаварыла цішэй.
— От тая дзяўчына, што не ўдалося забойства Толяку Сегенецкаму.— Яна паказала на Зосю.
— Гэта мая стрыечная сястра... Я ведаю Гаруса і ўжо адразу паставіла дыягназ: яму ў гэтай справе цяжка будзе, ён тут сапраўды практыку сваю ўгледзіць. Гэта добра яму. Ён, можа, зжыве цяпер непатрэбную сваю частку самога сябе... Але Гарус! Гарус у гэтай справе! Я яму толькі нядаўна пісала пра ўсіх гэтых людзей.
Яна цяпер гаварыла як бы сама з сабою. Апанас Сегень спакойна слухаў усё. Ён толькі паглядзеў на Зосю з цікавасцю. Зося ішла з Вінгарам ужо далекавата ад усіх. Белая хусцінка цесна абвязвала яе галаву. Пахудзелы твар быў белы, нос — вастраваты. Яна ішла паходкаю лёгкаю; і з паходкі аднак жа гэтак, як і з усіх іншых характэрнасцей, была вельмі падобна на Галену. Адам Бародзіч як бы крыху ашаламаніўся ад гэтай Галенінай гаворкі і ад навіны, ад нечаканасці. Ён тут як бы чагосьці не разумеў. Галена маўчала і ішла задумаўшыся.
Праз некалькі гадзін Апанас Сегень правёў Адама Бародзіча да самага больнічнага двара, дзе ўсе ўжо былі гатовы ехаць на балота. Яны паціснулі адзін аднаму рукі, цёпла развіталіся. Сегень пайшоў назад, дадому. Перад гэтым яны сядзелі ў Сегеневай кватэры. Былі толькі яны ўдвух. Гэтымі днямі Сегень пахаваў сына. Сястра яго плакала ўсё часта; мала сядзела дома. І сам ён мала быў цяпер у хаце: яго ўвесь час з’ядаў клопат на заводзе. Вінгар даўно быў застрэльшчыкам арганізацыі ўдарных брыгад. Брыгады разгортвалі работу. І яшчэ да Сегеневага прыезду з Пнівадзіч спынена было штомесячнае паніжэнне вытворчасці. Увесь час пасля прыезду Сегень разам з Вінгарам клапаціліся больш за ўсіх. Сынава хвароба і смерць крыху прысадзілі Апанаса. Ён проста-такі нудзеў па сыне. У яго была гаворка з Наталяю:
— Мне здаецца, штосьці на свеце недароблена. Не гэтак нешта. Хіба ёсць яшчэ большая недарэчнасць, як уміраць у гэтакім веку і ад нейкага там захалоджання? Я тут вінаваты перад ім. Як гэта я мог дапусціць!
— Не перабірай меры, Апанас. Як гэта ты вінават?
І яна старалася звесці яго думкі на другое.
Прыезд Бародзіча ўвёў Сегеня ў звычайную каляіну. Цяпер яны як сядзелі з ім удвух, гаварылі пра пачатак індустрыяльных работ у Пнівадзіцкім раёне. Бародзіч, як сапраўдны малады энтузіяст, развіваў свае планы далей ад таго, што ўжо ведаў Сегень. Ён радасна ганарыўся сваімі планамі, іх зацверджаннем урадам, далейшым іх развіццём.
«...Пнівадзіцкі раён першы ўрэжацца ў першапачатковую паласу сацыялізма...»
Ён быў зусім яшчэ малады. Першая практыка была разам з тым і вельмі важнай работай, вялікім будаўніцтвам. Удалая практыка пакідала быць толькі практыкай.
Яны не былі падобны адзін на аднаго. Сегень рабіў усю сваю справу спакойна, роўна, упарта, ціха. Бародзіч увесь жыў звонку, як паверхня кіпучай рэчкі пад сонцам. На яго твары пісалася ўсё, што робіцца ў галаве. Наталя яму заўважыла была неўзабаве пасля яго прыезду:
— А вы падобны нейкім чынам на Галену, маладога доктара нашага.
Бародзіч засмяяўся:
— Мне Гарус заўважаў гэта.
Але ў лішнія гаворкі Бародзіч не падаваўся. Ён сказаў толькі Наталі, што яны з Гарусам шмат гаварылі апошнія часы. Цяпер блізка да таго, што могуць разысціся востра, надоўга, калі не назаўсёды. Яны з Наталяю, з часу першага знаёмства і цяпер, сышліся ў знаёмстве: нават і адразу, як толькі пазнаёміліся, уражанне ў абаіх іх было гэтакае, як бы яны даўно ўжо ведалі адно аднаго.
Галена ўгадвала наперад: яна гаварыла Наталі:
— Ведаючы Гаруса і Бародзіча, я думаю, што яны не доўга будуць таіць выгляд дружбы. Тое самае адчуваю і я сама, хоць я вельмі даражу Гарусаваю дружбаю. Можа, не гэтак гавару, можа, не даражу, а штосьці ёсць тут дарагое мне...
Гэта яна спавядалася Наталі. А тая думала: «Галена ў нечым стараецца пераканаць сама сябе. Яна штосьці перамагае ў сябе».
Конь доўга піў з плыткага броду. Спусцісты бераг жаўцеў пад вадою скрозь. Размытая гліна асядала з вады на дно. Веснавы вецер ачысціў неба, вада жыла пад сонцам.
Па той бок броду Зыдор Пніцкі пагнаў каня шпарчэй. На ўзгорках дарога сохла пад ветрам. Хвойны лес абступіў яе з усіх бакоў. Доўга ехалі лесам.
Усё ўжо было перагаворана за гэтыя дні ў Галены з Зосяю. Зося ўспамінала і палявую дзічку ў лістападаўскі вечар, і вяселле тое ў залеснай вёсцы. Далёка было ўжо тут ад Чарніцы. Галена развіталася з Пніцкім за высокаю сцяною хвояў. Яна доўга стаяла на адным месцы. Была тут адзінота, сонца ішло над лесам. За выцерабам зноў быў лес, там ён спускаўся ў лог, ішоў глыбока ўніз. Галена ўспамінала, як ёй расказваў дарогу Пніцкі. Яна пайшла ўніз ледзьве пратаптанаю сцежкаю.
Знайшла яна некалькі старэнькіх хатак на нізкай прагаліне. Навокал стаялі хвоі, у адным месцы яны сыходзіліся на вузкую граду, а за ёю, праз бялявыя прасветы паміж хвояў, ляжала балота. Тут, ля лесу, дзе быў груд, стаялі нізенькія слупкі — адзнакі леташняга апланавання. Уздоўж дарогі стаялі і свежыя, відаць, тычкі; Галена пайшла скрозь па дарозе і выйшла да крайняй ад балота хацінкі, як і расказваў ёй Пніцкі. Адам Бародзіч быў там. Пасля ранішняй работы рабочыя адпачывалі і чысцілі інструманты. Курц з паловаю людзей быў з другога боку балота, за некалькі вёрст адсюль. Тут быў Бародзіч.
— От наш і штаб,— сказаў ён, спатыкаючы Галену.— Маладзец, што наведалася, усё будзе так, як і казалі. Увечары паедуць нашы ў Чарніцу, дык і завязуць цябе.
Хата была абгароджана скрыўленым, плеценым з ядлоўцу, плотам. У вільготных сенцах было цёмна, аж чорна па кутках. Знаёмы водыр адсырэлай саломай тхнуў на Галену, як толькі пераступіла яна парог. Бародзіч правёў яе ў хату. Тут было святлей. Ля сцен было паслана сена, ляжала некалькі нязгорненых прасцірадлаў і зрэбных дзяружак. Даўно не беленыя сцены паасыпаліся, з-пад гліны чарнелі пазы ў бярвенні і спарахнелы мох. Столь павісала нізка. Яна нават і не навісала, гэтакае было ўражанне, што гэтае чалавечае жыллё — проста цацка, усё гэта льга адным махам рукі змясці, як птушынае гняздо. І жыццё тут туліцца да часу, яно тут цёмнае, ціхае, няшчаснае. Як сухі дубец дзе-небудзь пад хвояю. Праз маленькія акенцы прабівалася знадворку святло. З двара было цямней — ад хвояў, з трэцяга акна ў другой сцяне святла было больш — там пачыналася адкрытае балота. Людзі збіраліся зноў на работу.
Рабочых яшчэ было мала і найбольш усё тутэйшыя людзі. Бародзіч ледзьве ўспеў пагаварыць з Галенаю, як сабраўся зноў ісці. Выйшлі ўсе, пуста стала ў хаце. Галена выйшла за ўсімі і глядзела, як Бародзіч пайшоў скрозь паўз балота нізкаю, расплюханаю дарогаю. Там варушыліся людзі. Тры студэнты ў бобрыкавых паліто нешта радзіліся на самай дарозе. Бародзіч падышоў да іх. Неўзабаве ён глядзеў у бінокль далёка ў дарогу, азірнуўся, махнуў Галене рукою і пайшоў проста. Балота яшчэ жыло сваім уласным жыццём, яго стыхія яшчэ панавала тут. Як вокам акінуць, жаўцелі вяршкі леташняй асакі — гэта была жоўтая роўнядзь, мокрая, трасучая. Рух людскі яшчэ тут быў малы. Піянеры новай чалавечай стыхіі кагадзе яшчэ з’явіліся тут — пасланцы хуткай змены твару зямлі.
Галена стаяла адна. Раптам аднекуль з’явіўся перад ёю нізкарослы стары; кружаллё, зрэб’е, сярмяга ў латах, анучы, лыка, брудная воўна — усё гэта хавала пад сабою чалавека. Які быў стары яго твар!
— Бачыце, паненачка, хмара находзіць,— сказаў ён спакойным да фаталізму голасам.
Хрыпаты быў яго голас! Ён памахваў павольненька сухім дубцом і запрашаў Галену ў хату перачакаць хмару. Галена пайшла за ім. Ён увайшоў у знаёмы двор.
— Усе з хаты пайшлі ў заработкі на балота, а я за гаспадара адзін астаўся. Сядайце, паненачка.
Ён сеў на нізенькую калоду і стаў скідаць лапці. У анучах было мокра, ногі яго былі ў мокрай гразі. Ён дастаў з печы сухія закарэлыя анучы, скручваў іх і качаў у далонях; пацёртая на пясок гразь сыпалася з іх. Крэкчучы, пакручваў ён на ногі гэтыя анучы, усе ў сухой гразі і пяску. Вока яго адно было зацягнена бельмаю.
— З чаго ў вас, дзядуня, вока не бачыць? — запытала Галена.
— А гэта я, дзеткі, некаторага году ў спасаўку выйшаў грыбоў паглядзець. Ішоў я, ішоў, а мне лазовы дубчык сербануў па воку, дык яно і выцекла... І што гэта вы тут робіце? Што гэта бог ужо дасць? От прыходзяць людзі, выглядаюць, мераюць, ходзяць... Каб што добрае з гэтага выйшла, можа б, бог даў які спосаб жыць на свеце людзям... Бывала, сюды на паляванне адно паны прыязджалі, цэлае лета ўсё, то тыя, то тыя, усё мяняліся. А бывала — дык гэта мы былі княжацкія падданыя, дык князева псярня тут заўсёды летавала. Яшчэ тады тут галаў гэтых голых не было — скрозь быў лес. І дарогі гэтае не было. Я быў яшчэ хлопцам, можна сказаць, яшчэ хлапчуком малым, ледзьве памятаю сёе-тое. Наша хата стаяла тады па той бок балота, унь дзе цяпер той хвойнік.
Ён ткнуў пальцам недзе ў акно.
— Бацьку, бывала, выганялі з княжацкаю псярняю бегаць, як князь на паляванне прыязджаў. Усіх тутэйшых падданых выганялі. Раз бацька бег з псярняю лесам. Князь паляваў мядзведзяў. Тут, як на ліха, на бяду, у бацькі пад рукамі мядзведзь, падстрэлены крыху, панскага ўлюбёнага ганчака рвануў за шыю. Дык той і кончыўся ў той самы момант. Бяда на бацьку ўся пайшла. Князь ні піць, ні есці не ўзяў, пакуль бацьку не пакараў. Загадаў падвесіць за нагу да дуба і не знімаць, пакуль не скончыцца паляванне. Бацька вісіць акрай лесу і енчыць пакуль мог, а пасля хрыпець пачаў. Мяне матка вадзіла пад яго плакаць: а вартавому было загадана ўсіх ад дуба таго адганяць. Дык ён нас і гнаў з маткаю праз усю дарогу. Бацька вісеў аж да змроку, а тады яго адвязалі, і каб сам яшчэ да хаты дабраўся. А ён і паварушыцца не можа ўжо. От тут яго павалтузілі крыху і пакінулі. Уночы мы забралі яго, дык ён пасля таго ўсё жыццё крывёю кашляў. Калекам да самае смерці і пражыў.
Дзед доўга яшчэ сядзеў на адным месцы і ўсё глядзеў кудысьці за акно. Фаталістычнае бяздум’е ляжала на абліччы яго. Раптам ён застагнаў:
— А сабакі тады гэтак залягаліся, як бацька вісеў!
І яшчэ колькі раз сярод глыбокага маўчання:
— А сабакі гэтак залягаюцца, гэтак залягаюцца!
Цяпер штосьці жывое, пакутнае прабегла па твары яго і зноў знікла. Ён зноў, не міргаючы вокам, глядзеў у адно месца і больш не абзываўся. Зямляны спакой, нежывы, быў на твары яго. Галена ціха выйшла. Слёзы душылі яе. Ёй хацелася цяпер знайсці Бародзіча і з ім быць. Пасля думкі пачалі апаноўваць яе. Яна думала пра ўсё.
«...Што ж далей там? Што ж больш? Дзе ж браты цяпер, Уладзімір і Кастусь? Дзе ж маці цяпер?..»
І яшчэ думала яна пра Гаруса. Яна думала пра востры і страшны момант некалькі год перад гэтым, у жудаснай цішыні, у лясным бязлюддзі.
— Братка, Алеська,— сказала яна тады была да Гаруса.— Што будзе з намі мо нават праз некалькі хвілін?
І тады адчула, што ў гэтакія хвіліны гэтак не гавораць: Гарус быў як салома, а не як камень.
Праз дні, праз гады паўстае ўсё з часу!
Гэта быў пакутны водыр! Зноў тхнула на яе прэлая салома. Водыр гэты абуджваў буры.
Там, здаецца ёй цяпер, і сонца інакш свеціць, і шчасце, і няшчасце людское іншае.
Каляіністая сцежка, як з калясьмі праехаць, віецца там паўз малады лес. У той апошні дзень смуга вісела над лесам, як яе прымусілі развітацца з сваімі. Хата засталася адна — маці ішла следам доўга, праводзіла немаведама куды адзіную сваю дачку. Мінулі маёнтак пана Азэмбловіча і выйшлі на гасцінец. Маці назіркам яшчэ крыху прайшла і вярнулася. Братоў дома не было.
Вялікае места, тое самае, дзе прайшло маленства ў сутарэнні (дворнік жыў пад трыма паверхамі цаглянага дома), спаткала яе гасціннасцю астрожнага муру. І назаўсёды асталася дзесьці і каляіністая сцежка паўз лес, і асмуглае неба, і маці, і ўсё... У момант развітання з усім гэтым пахла ў сенцах прэлая леташняя салома.
Абвінавачанне прынеслі ёй праз некалькі месяцаў. Было ў камеры следчага:
— Вы Галена Сегень?
— Я.
— Разам з тым вы і Гандзя? Нам вядома!
— Не.
Яна зацяла губы і маўчала больш. Толькі ўрэшце, калі сталі пагражаць катаваннямі:
— А за што мяне некалькі месяцаў трымалі ў астрозе, не гаворачы нават, у чым я вінавата?
— Прывядзіце Гаруса,— загадаў следчы астрожнаму жандару.
Яна ўбачыла тады першы раз Гаруса. Ён быў малы, хударлявы зусім хлопчык.
— Вы ведаеце яе?
— Я яе першы раз бачу.
— Падпольнае яе імя Гандзя?
— Я не ведаю.
— Вывесці Галену Сегень.
Як пасля Гарус расказваў, яго тады замучылі допытам, ці Гандзя яна. Ён яе не ведаў. Ніякай Гандзі ён не ведаў.
А яна яшчэ сядзела доўгія месяцы. Здаецца, пра яе забылі. Самае даражэйшае было тады — даведацца, што робіцца на свеце за сценамі астрожнага муру. А нарэшце — другое абвінавачанне. Яно было ўжо сапраўднае:
— Вы стараліся ўзняць сялян супраць польскай школы?
— Я толькі выконвала сялянскую волю. Сяляне хочуць, каб школа была беларуская.
— Але вы жывяце ў польскай дзяржаве?
Колькі б ты тут чаго ні гаварыў, усё адно не давядзеш, што калі ты абуты ў лапці, значыцца ў цябе лапці на нагах. Яна гэта ведала, і яна маўчала. Зноў пацягліся доўгія месяцы. Тое ж самае было і з Гарусам. Яна пасля ад яго самога дазналася пра ўсё.
Больш не было ўжо ніякіх вестак з старэнькай хаты, недзе на маладым узлеску ля каляіністай сцежкі. Маці, пэўна, хадзіла там некуды, штосьці рабіла там, але што ж, калі гэта было недзе як бы за светам. Пэўна, і браты стараліся, як маглі, але што могуць зрабіць людзі, якіх ненавідзіць вяльможны пан Азэмбловіч!
Так усё ажыло ў яе перад вачыма, калі выслухала яна, як калісьці княжацкі падданы вісеў цэлы дзень на дрэве за панскага сабаку. Водыр старой саломы мучыў яе на гэтым балотным двары. Яна пайшла адсюль паўз лес. Канчаўся дзень. Сонца стаяла над лесам. Гэтак стаяла сонца над лесам і ў той памятны дзень.
Вокны той камеры, дзе сядзела яна, выходзілі на астрожны двор. І апаўдні яна ўбачыла на двары на праходцы Гаруса і адразу пазнала, што гэта той хударлявы хлопец, з якім яе дапытвалі. Ён ускінуў вочы ўгару і таксама пазнаў яе. Яна кіўнула галавою, але вочы яго былі нерухомыя: на яго ўглядаўся жандар. Яна бачыла, як ён пайшоў далей і, ужо ідучы і не гледзячы на яе, кіўнуў галавою. Яна здагадалася, што гэта ёй. Праз некалькі дзён яны на момант спаткаліся на двары, зноў у часе праходкі. Гаруса гналі ўжо ў камеру. Праходзячы паўз яе, ён кінуў ёй моцным шэптам:
— Я думаю ўцякаць.
А праз дзён тры яе нечакана выпусцілі. Яна напісала шпількаю на знойдзенай на двары фанернай трэсцы свой хатні адрас і папрасіла камерных таварышаў перадаць гэта як-небудзь Гарусу. Яна пеша прайшла сотні дзве вёрст і ў сонечны адвячорак падышла да маладога лесу. Як бы якая непераможная сіла гнала яе хутчэй з гэтага горада. Яна нават выкінула з галавы думку пайсці на бацькаву магілу. Дома яе не чакалі, і гэтакае ж было спатканне! Маці і браты! Усё было, як і раней,— Уладзімір хадзіў на работу ў лес, а Кастусь служыў за парабка ў азэмбловічаўскім маёнтку. За курыную хату на ўзлеску за гэты час ужо выплацілі. Яна, як ішла дадому,— здаецца, зямля і лясы спявалі вялікасныя гімны, а як увайшла ў чарнату трухлявай хаты, зноў закалола ў сэрца бядота. Аж не міл стаў свет. Так і пайшлі дні, усё як бы да часу.
Падыходзіла восень. Маці хадзіла жаць у Азэмбловічаў двор. Яшчэ ледзь разднее, а яна ўжо тупае, стараецца ўхадзіцца, разам з тым стараецца згаварыць пацеры за работаю, каб не пайшло на гэта лішне шмат часу. А неўзабаве яна ідзе ўжо роснаю яшчэ дарогаю ў панскія палеткі. Яна жыве нейкім сваім напружаным жыццём. Разам з ёю ідзе жаць і Галена, але яны мала гавораць адна з адной. Ім няма пра што гаварыць словамі, яны ведаюць адна адну, як кожная сябе. Так разыходзіцца на цэлы дзень з хаты нябожчыкава дворнікава сям’я. А ўвечары зноў усе збіраюцца ў спарахнелай хаце.
У вялікім двары пана Азэмбловіча работа кіпела цэлае лета. Парабкоў і парабчанак і падзённых наймітаў было многа. І от пад восень яны ўсе запатрабавалі большага заработку. Была самая гарачая пара, работа стала, і пан падбольшыў парабкоўскі заработак. Але праз некалькі дзён пачалі забіраць пачынальнікаў забастоўкі. Прычыны знаходзіліся. А яшчэ праз дзён тры і Галену зноў прымусілі развітацца з сваімі. Яна ведала: гэта за забастоўку, але пра гэта ёй маўчалі, а быццам гэта аднаўляецца яе старая справа. Першую ноч яна праседзела ў маянткоўскім свірні. Пад дзень вартаўнічы паліцыянт ляжаў звязаны з заткнутым ротам у садовых кустах, а яна пачула Кастусёў голас.
— Галенка, вылазь праз шчыт.
Яна праз гору і праз шчыт стала ратавацца. Кастусь падхапіў яе на рукі:
— Хутчэй на момант дахаты забяжым,— сказаў ён.
Калоцячыся ад трывогі, яна ішла следам за ім. Дома яна аж сумелася ад нечаканасці. На дварэ світала. У клеці, адкуль святло не магло праходзіць на двор, гарэла газовачка і на палку, здарожаны, знябыты, абарваны, сядзеў Гарус. Яна адразу пазнала яго. Ён быў босы, у адных дранцях. Ён спешна адзяваў Кастусёву рубашку.
— Я ўцёк і знайшоў вас,— сказаў ён.— Вы мяне памятаеце?
— Жыцця больш не будзе, і спакою больш не будзе,— сказаў Кастусь,— ведаеш сама, Галенка.
Яна ведала гэта.
Яшчэ ўсё ледзь шарэла на ўсходзе, як яны з Гарусам пакінулі хату. Маці перахрысціла яе ў сенцах і доўга глядзела праз адчыненыя дзверы ў зорнае неба.
Развіднела неўзабаве. Яны мала прайшлі. Сонца стаяла над лесам. Адтуль Кастусь вярнуўся, каб яшчэ паспець на работу ў двор, каб ніякай падазронасці ані ў кога не было. А яны ўдваіх цэлы дзень у трывозе перачакалі ў тым лесе. Мясцовасць была глухая. Яны самі дзівіліся пасля, як гэта гэтак блізка ад месца здарэння яны спакойна перабылі дзень. Адвячоркам яны выйшлі з лесу. Сонца падала за хвойныя вяршаліны, трава пад босымі нагамі халаднела. Сонечны водбліск ляжаў на паўзлесным выгане. Ціхі, сінечны быў адвячорак! Вялікая трывога апаноўвала імі. Яны ціхутка ішлі кустамі па сцежцы паўз лесавы гасцінец. За лесам іх агарнула ноч, незнаёмая вёска асталася ўбаку.
За ноч яны прайшлі шмат. Пад дзень лагоднае пачуццё прывычкі пачало гнаць ад іх бурныя прыступы трывогі. Яны дайшлі да першага лесу і засталіся там дняваць. Ім здавалася, што яны не адзін дзень ведаюць адно аднаго, а не было ніколі часу, калі б яны не былі знаёмыя. Усё жыццё іх, здавалася ім, праходзіла разам. Яны цяпер не думалі пра тое, што пакінулі за сабою, перад імі стаяла будучыня, але яна яшчэ не паддавалася ўяўленню. Вялікая трывога з’яўлялася цяпер толькі момантамі. Была яшчэ ноч і яшчэ дзень. Гэтаксама ішло над лесам сонца.
Яны сядзелі паводдаль ад дарогі і чакалі ночы. Яна толькі цяпер пачала думаць пра тое, што пакінула за сабою. Відаць, і Гарус гэтым мучыўся. Ён сядзеў ля яе, худы, змучаны астрогам. Яна палажыла яму рукі на галаву, ён палажыў галаву ёй на калені.
— Небарак ты, пакутнік,— сказала яна.
Ён маўчаў.
— Адкуль ты родам?
— З Віленшчыны.
— Хто твае бацькі?
— Арандатары.
— Што ж яны арандуюць?
— У пана зямлю, што ж яны могуць арандаваць!
Памаўчаўшы, ён загаварыў:
— О, гэтак цэлы век, свае зямлі не меўшы...
— А многа твае бацькі зямлі арандуюць?
— Валоку.
— Ну, дык ім не бяда. За парабкоў яны не служаць.
— Ты мяне як бы чым упікаеш?
— Не, я гэта сваіх успомніла... Што цяпер небарака маці робіць...
— Гэта сімвал нашай краіны.
— Што?
— Арандатарства. Мы дома не маем дому. Праз цэлыя вякі ў сваёй краіне арандатары...
Ён усхваціўся і сеў.
— Ведаеш, Галенка, мы ж героі нацыі, мы змагаемся за нацыю.
— Бачыш, за якую нацыю. Я не за ўсялякую беларускую нацыю буду змагацца. Пан Азэмбловіч, у якога я дагэтуль служыла, таксама гаворыць, што ён належыць да беларускай нацыі. Я за яго змагацца не буду. Я з ім змагаюся.
Гарус раптам паглядзеў на яе дзіка нейк.
— Галенка, пан ваш гэта дзеля палітыкі называе сябе беларусам.
— Не гавары мне гэтага, не гавары.
Гарус маўчаў доўга. Ён ляжаў на зямлі, пасля раптам Галена заўважыла, што ён плача. Чулым сваім сэрцам яна адчувала, што гэта вялікая астрожная змучанасць у ім.
Ён пачаў скардзіцца:
— А можа, ты і праўду кажаш, можа, усё гэта не варта нічога.. У нас цяпер там дома гэтак добра... А я згубіў гэта... На свеце, змагаючыся, ёсць жа што губіць! Я цяпер уразумеў гэтую праўду...
«Як каму»,— хацелася крыкнуць ёй, але яна пашкадавала яго. Разам з тым яна адчула сябе на момант у адзіноце. Але неўзабаве яны пайшлі далей, і ўсё пачало згладжвацца. Яна больш не хацела ўспамінаць пра гэта. Яна чула якуюсьці Гарусаву іншую дарогу ад сваёй. Яна згодна была апраўдваць гэта астрожнаю змучанасцю.
Гэта быў іх апошні дзень тут. Ноч вярнула зноў страшную трывогу. А на рассвітанні яны ўкрадкі прачыталі над аркаю: «Камунізм змяце ўсе межы».
Там была Наталя Гарбачынская.
Хмурным адвячоркам стараваты чалавек сышоў быў з трухлявага ганка, з павольным одумам акінуў вокам мокры ліпавы вазончык, ляпнуў вузенькаю брамкаю ў шчыкецістай агарожы, мінуў пасля хутарскі дзядзінец і пайшоў. Ступаў ён шырока, нагамі ўроскідку, варушыў у тахту ног плячыма, выціраў насаткаю вусы. Кароткая бравэрка на ім была расшпілена, пад ёю гарнітур — нагавіцы і рубашка з шарсцянога шарачку — дрэнна ачышчаныя ад мякіны. Як мінуў прысадзістую смольную стайню, прыпыніўся, азірнуўся на гэты нізкі будынак (моцна тхнула адтуль на яго кіслым водырам конскага гною. Ён праз хвіліну якую рушыў далей і выйшаў у поле. Там ішла вузенькая дарога — санкавы след. Тут ён пайшоў няроўна. То паддаваў ходу, то сцішваўся. Лес быў навокал — выносістыя хвоі. Сіняя хмурнасць лажылася на іх. Тут была палявая гала пасярод лесу, узгорак, а наводдалек ён сыходзіў у лагчыну: хмызняк і рэчка.
Чалавек, як ішоў, калі-нікалі падаваў голас, гаварыў сам з сабою, гэтак думаў.
Паводдаль ад дарогі разгацілася палявая дзічка. Выгіністая рала ад пня ляжала над зямлёю нізка. Чалавек прыпыніўся перад дзічкаю.
— От тут гэта, тут... Толяк, згубіў ты сябе, не сцярогся.
І шпарчэй пайшоў. Мокры снег на дарозе шаргавата стагнаў у яго пад нагамі. Ён мінуў поле, пасля шырокую граду хвояў, паглядзеў у бакавую дарогу, дзе ледзь туманіліся ў перадвячорным сутонні саламяныя стрэхі.
— От там і вяселле тое было.
Мінуў яшчэ колькі хвойных градаў, палявых узгоркаў і лагчын і ўвайшоў у вуліцу. Меркнуў дзень, агні запальваліся ў хатах. Ён падышоў пад высокую новую хату. Святла ў вокнах яшчэ не было, яшчэ відаць было шалёўку на іх, выфарбаваную нажоўта. Саламяная страха не пасавалася з роўнаю вышынёю сцен. Цесны двор, застаўлены гаспадарскім набыткам. Як увайшоў чалавек у хату і як даў добрывечар, адказаў яму голас гучны і прарэзлівы. Следам за гэтым гупнуў чалавек босымі нагамі з печы на палок і, на ўсё жылле пазяхаючы, стаў усцягваць на ногі боты.
— Сядай, от я зараз газоўку...
Але той ужо сам шнарыў рукою па комінку.
Цьмянае святло разлілося па хаце. Мужчыны падалі адзін аднаму рукі, гаспадар — цвёрда і самаўпэўнена, госць — як бы ўкрадкі і нясмела. Гаспадар быў з выгляду моцны і дужы. Твар, відаць, галіў кожныя тыдні два, галаву меў аблыселую і з шырокім ілбом. Госць яго здаваўся перад ім слабы і спрацованы. На ім былі здаравенныя боты; рэшта адзежы — як бы толькі от з вайсковага добрага старога складу, ватовыя салдацкія новыя нагавіцы і гэтакі ж кароценькі каптан («целагрэйка»). На сценах віселі хамуты, над палаткамі сохлі недаробленыя палазы. Было ўсяго шмат у хаце, але было ў ёй крыху і капцанавата. Гаспадар стаяў на нагах пасярод усяго гэтага цвёрда, паварочваўся павольна і як бы ні ў чым не мог зрабіць тут ніякай памылкі.
— Што ж ты, Аляксандр, адзін у хаце? — сказаў госць.
Той і адказаў гэтакім тонам, як бы навучаў няўмеку:
— На шэрай гадзіне ўсе пайшлі з хаты, а я задрамаў... На сход трэба ісці, але яшчэ рана.
Ад гэтага тону і госць ажывіўся:
— Табе цяпер што! Ты ў гэтую равалюцу ўбіўся з самага пачатку... Ты... Я...
Ён гэта гаварыў лёгка, смеючыся; ляпнуў далонню па калене і сеў. Гаспадар заўважыў усю штучнасць і фальш яго весялосці.
— Я, па-твойму, у равалюцу ўбіўся? — здаецца, зазлаваў ён,— я, можа, яе сам рабіў! Я за народ абстайваў, каб усякі жыў сабе, як ён хоча. А ты тут мне!..
— Ну, дык я ж і кажу...
— Што ты мне тут кажаш! Мы з табою сваякі, швагры, а я табе скажу ў вочы, ты заціскайла, ты панок... Ты на мяне не крыўдзіся, я чалавек адкрыты. Што ж, ты ў паны выбіваўся, фальварак набыў, парабкоў трымаў, а гэтакіх, як ты, народ за шыю, ды знаеш куды?..
— Ты пачакай, чаго ты?
— Я нічога, я да цябе нічога не маю, я табе, як брату роднаму, усё на адкрытую пускаю. Таму і гавару проста табе ў вочы, што, апроч дабра, нічога табе не хачу...
Ён гаварыў тупаючы па хаце, і відаць было госцю, што гэта чалавек проста задаволены сабою. Госць маўчаў.
— Ну, як Толяк? — сцішыў раптам голас гаспадар, напэўна, каб улагодзіць швагра.— Што ад яго чуваць?
— Чакаю Балеслава з дня на дзень.
Ніжняя палова твару ў яго ўздрыганулася, плечы сагнуліся, і ўвесь ён угнуўся ў лаву, на якой сядзеў.
— Як гэта можа малады хлопец дапусціцца, каб гэтакая падазронасць на яго клалася? Неасцярожны які.
— Ворагі ўсё, ворагі... Толяк. Хіба Толяк можа гэта!
— А Балеслава пускаюць напэўна?
— Пускаюць. Я ж гэтымі днямі прыехаў, з следчым гаварыў.
— Ну, дык і Толяка павінны пусціць.
— Павінны, але не пусцяць. Яна сама паказвае, што гэта ён. Дзе ж ты бачыў, ворагі навакол абселі... А што ў цябе чуваць?
— От я іду на сход... Ты дарэмна, я табе скажу, Якуба адцураўся быў, брата роднага.
— Гэта з яго боку ўсё гэтак пайшло.
— Гавары ты мне, з яго боку!
— А, чэрці яго бяры, з усім разам! Адцураўся дык адцураўся. Але ж як гэта я адцураўся? Што ты мне гаворыш? Хто гэта цураўся! Што, я дабра яму не рабіў? Хоць бы і з гэтаю гадаўкаю! Не дабіў там яе нехта дарэшты, хто там біў яе! Яна як за родную дачку была ў нас, а цяпер яна топіць нас. Гэта я ім дабра не хачу ці яны мне?
Гаспадар ціхом закурваў, высокі, роўны; ватовая абмундзіроўка ляжала на ім гладка. Заклейваючы папяросу, ён доўга слініў паперу языком, пасля пажаваў яе пярэднімі зубамі. Шырокая сківіца заядла хадзіла ў бакі.
— А так што чуваць на свеце? — абазваўся госць.
Гаспадар штосьці думаў.
— Пра вайну нічога? У Польшчы, кажуць, вось-вось начаку. Не чуў?
— Бабы брэшуць. Наш народ не пойдзе на гэта. Каму гэта трэба цяпер? Каб паны вярнуліся? А к чортавай матары! Гэта адно што тут пачалі браць не ў той бок. У камуну зганяць! Да чаго гэта! Гэта на гэта рэвалюца была, каб на паншчыну ісці? Я гэта казаў, кажу і казаць буду. Я сёння на сходзе пагавару. Рэвалюцу мы сваімі рукамі рабілі на тое, каб усякі жыў, як сабе сам хоча, а тут не як сам хоча, а як нехта хоча.
Ён крычаў на ўсю хату, як перад натоўпам якім. Папяроса дымела ў яго з-пад вусоў сіберна. Неўзабаве ён пачаў апранацца — паволі ўссунуў на галаву кажушаную шапку, улез усім сваім шырокім тулавам у вышмарганы кажух. Госць выйшаў з хаты разам з ім. У варотах яны развіталіся.
— Крычы, не паддавайся,— сказаў госць.— Не дапусці, каб гэта зрабілася.
— Ты мне свае таляжоўкі дасі, як снег сыдзе, удзірванела ў мяне за гумном. З таляжоўкаю трэба будзе прайсці разоў па два.
Сказаў гэта, уклаў рукі ў рукавы і падаўся паволі ў вуліцу. Швагар ішоў назад і думаў:
«Як бы табе гэтая таляжоўка ўжо цяпер трэба! Яшчэ снег ляжыць. Галаву ўгару дзярэ, рэвалюцанер гэтакі...»
Змеркла як мае быць. Ён ішоў шпарка вузенькімі хутарскімі дарогамі. Грады хвойнага лесу стаялі ціхутка. Ралістая дзічка ледзьве чарнела ў сутонлівай каламуце. Ён зноў стаяў перад ёю і ад яе павольней ішоў да чорнага абрысу прысадзістай стайні. У вокнах гарэла святло вельмі моцна. Як сіла якая рванула чалавека. Ён проста-такі ўзбег на ганак. Знаёмы малады голас звінеў на ўвесь дом. Як бурная хваля, даў гэты голас у душу яму.
— Болеська, я цябе гэтак чакаў усе дні!
Балеслаў вымыўся ўжо, зачасаў мокрыя валасы, уздзеў ужо ўсё чыстае, як бы атрэпаў з сябе ўсе свае пакуты. Бледны быў твар яго. Вочы запалі, глядзелі глыбока. Сам бацька здзівіўся ад гэтага зірку. Маці плакала; «небарачак мой».
— Маё сэрца крывёю ацякло,— сказаў бацька і абняў сына.
Твар яго перасмыкваўся грымасамі. Ён плакаў.
— Ну, як тут у вас? — пытаўся сын.
— Як у нас! От ніяк у нас...
Балеслаў тупаў па хаце. Ён быў невялікага росту, зграбны з выгляду, спрытны ў рухах; рукі ў кішэнях, і раз поразу заглядае на сябе ў люстэрка кожны раз, як праходзіць паўз яго.
— Зусім жа цябе пусцілі, сынок?
— Ну, вядома.
— Што з Толякам?
— Я і сам добра не ведаю. Следства яшчэ не скончылася. Канчаецца.
— Ну, я ведаю, сынок, ты не хочаш нас, старых, палохаць. Але ты скажы, усё адно ўжо. Што там хаваць.
— Дапраўды ж я сказаў, як ёсць.
— Яна сама на яго паказвае. Прапаў наш Толяк... Але ніхто, апроч яе, на яго не пакажа. Ніхто не скажа на яго нічога благога. Ніхто не пасведчыць на яго, хіба самы арыштант які. Перагаруе, перапакутуе і выйдзе чысты, як анёл. Усё пройдзе, усё перабудзецца, бог дасць, як найлепш... Ах, ах... Тут у нас без цябе, сынок, нічога, сказаць, і не было вельмі гэтакага... Нейк у тыя дні, як вас кагадзе забралі, дык я от аднаго тут вырабіў быў! Араў там, зябліў на нашай горцы пнівадзіцкі Шлёма. Я сабе іду. Яўрэй, думаю, на зямлю палез! Я сабе іду і богпомач не даю. Мінуў. А ён раптам давай клікаць, каб вярнуўся. Я вярнуўся. Каб ты бачыў, сынок, сашнік сагнуў як ёсць, у камень недзе ўправіўшы. Наараў, кажу. А ён, як уюн круціцца — дай рады, кажа, пане Сегенецкі, з плугам нейкая хуртовіна зрабілася. Я паглядзеў, бачу, сашнік. Пастукай, кажу, ілбом або падзяўбі носам, дык адагнецца. Не жартуйце, кажа, пане Сегенецкі. А я яшчэ: ілбом або носам. Узяў дый пайшоў.
— І не памаглі?
— Памагаць яму! Хіба каб папрасіў, каб папаенчыў! А хваробы яму!
Усмешка прайшла па твары яго. Усміхаўся і Балеслаў. Падабенства да ціхай радасці апанавала іх. Але неўзабаве стары зноў спахмурнеў. «Каб як Толяка выбавіць». Думкі ён выказваў моцна. Балеслаў зачыніўся ў сваім пакоі. Ён нагнуўся над столікам, уздзеў на галаву радыёнавушнікі. «А я думаў, што тут без мяне радыё сапсавалася»,— бацькава прывычка думаць моцна. Чула гэта маці, высокая, паморшчаная. Яна абазвалася:
— Ах, тут у нядзелю з Варшавы імшу было чуваць. Мусіць, біскуп або нават арцыбіскуп служыў. От ужо там хараство!
З-за дзвярэй Балеслаў чуў, як яна малілася нанач. Яна моцна шаптала.
Балеслаў адагнаў ад сябе думкі пра Толяка. Ён піў слодыч цішыні бацькаўскага гнязда. Бацька ж, раздзеты ўжо, яшчэ вярнуўся да сына:
— Яна кажа, у Варшаве імша ішла па гэтым радзіве. Цяпер там, але, і я кажу, парадак. А колькі было гора перажыта хоць гэтымі самымі і панамі. Я памятаю, як кагадзе бальшавікі былі выйшлі, ды польская ўлада была асталявалася. Дык пан Шатроўскі з выгнання прыехаў быў у свой маёнтак. Гола, усё хамаўё парасцягала. А ён, небарак, сам не ведае, з чаго пачаць, за што ўзяцца. Спаткаўся я з ім, дык ён з радасці са мною пацалаваўся. Дастае тытунь і частуе. Я калі глянуў на той тытунь — што гэта, кажу, пан курыць? Вішнёвае лісце,— адказвае. Да чаго дайшло было. Ай, ай...
Балеслаў зноў узяўся за радыё. Стары стаяў яшчэ ў дзвярах і ўсё гаварыў, гаварыў. Балеслаў ведае: бацька страціў ужо веру, але цешыцца гэта ён. Балеслаў глянуў на бацьку з замілаваннем. «Я шаную цябе»,— прачытаў бацька ў яго зірку.
Аляксандр Нахлябіч увесь час стаяў ля сцяны ціха, аж пакуль пачало выяўляцца, да чаго дагаворваецца сход. Тады ён падаўся наперад і шапнуў таму-сяму, што трэба не паддавацца і не ісці ў ярмо. Але ўсе гаварылі цішэй, як, яму здавалася, трэба было, ды яшчэ чакалі чаргі, каб узяць слова. Дык ён разгроб рукамі натоўп, вылез з-за спін, растапыраны ўвесь, з паднятым угару тварам і, глушачы ўсё, раўнуў:
— Адным словам, як той казаў, што кухар повару, аддзёўб бы носам голаву! Вы гэта рэвалюцу ў які бок пускаеце? На тое была равалюца, каб кожны жыў, як сабе хоча, а не то што зганяць усіх у талаку. Чалавек я ці быдла?
— Табе ніхто слова не даваў.
— Не даваў, дык я сам узяў! Калгас — гэта не правільна. Паноў на тое праганялі, каб кожны сам сабе панам быў.
— Каб жа кожны сам сабе! А то ты зараз будзеш панам не толькі сабе, але і мне. Ты і так ужо за гэты час дзедзічам зрабіўся. От зараз мне да цябе за парабка прыйдзецца ісці.
— Гэтакага абібока, як ты, я не вазьму, каб ты і хацеў!
— Ну, дык калі я табе абібок, дык і ты панком не будзеш. Колькі ў цябе скарбовага дабра ляснула? Кулак!
— Я кулак? А хто сваімі рукамі паноў з пакояў выграбаў?
— На тое, каб самому над усімі панком стаць? Ці не трэба адно і цябе раскулачыць?
— Мяне ты будзеш раскулачваць?
— Нашто канечне я, і без мяне гэта зробяць.
— Зробяць? Нічога не зробяць. Няма такога равалюцоннага права. На гатовую равалюцу цяпер і ты прыйшоў. Разысціся са сходу, таварышы, зараз жа, і больш нічога! Нашто нам гэта! Мы калгаса не зналі і не знацьмем. Ніхто ў нас яго не хоча. Сама што людзі пачалі абжывацца, а тут — на табе! Я кажу, казаў і казаць буду...
— Хто абжывацца? Ты?!
Нахлябіч крычаў доўга, і цяжка было яго сцішыць. Ля яго сабраўся гурт, спачувальна глядзелі на яго і падгуквалі яму. Але іх ужо і сцішаць пакінулі. Адбылося галасаванне па ўсіх пунктах сходу яшчэ да Нахлябічавага крыку, і цяпер надыходзілі да стала і распісваліся. Рабілася гэта павольна, часта з аглядкаю на суседзяў, але спіс вырастаў. Малады вельмі, бялявы, сядзеў за сталом хлопец і падтрымліваў за ражкі аркуш паперы, каб не сцяглі яго доле. Рыжавусы чалавек падпёр локцямі твар і глядзеў на ўсіх. Нахлябіч раптам з’явіўся ля стала і тут разгроб рукамі ўсіх, каб самому выбрацца наперад. Тут ён дыхнуў у твар рыжавусаму чалавеку:
— Ты гэта прыехаў памагаць нам ці бунтаваць усіх? Ты там сабе на фабрыцы панам, ці д’яблам, ці кім сабе хочаш быў, дык няхай бы сабе і быў там! Ты тут прыехаў свае парадкі наводзіць? Таварышы, на чорта нам прышляцы гэтыя!..
— Я вас пазбаўлю голасу, як старшыня сходу,— сказаў рыжавусы.
Раптам выткнуўся наперад ціхі дагэтуль чалавек. У яго былі буйныя рысы твару, высокі лоб. Сівізна пачынала абельваць срэбнымі ніткамі яго галаву, гаварыў ён ціхавата, голас гэтакі, відаць, меў слабы:
— Я не ведаю, ці добра я кажу, але мне здаецца, што нам трэба Нахлябіча раскулачыць таксама. Што вы не бачыце, ці што? Ён адзін можа закупіць, каб прыйшлося, нас усіх. Колькі ў яго дабра хаваецца, мы ўсяго і не ведаем.
— Дык нашто ж ты гаворыш, калі не ведаеш. Ты хаця раней раскулач брата свайго, Сегенецкага.
— Ты мяне братам не ўпікай. Гэтакі ён і брат мне.
— А дачку ж, аднак, пасылаў да яго! Можа, гэта гішэфты якія мерыўся з ім вырабляць, пакуль не папаўся разам з дачкою. Я проціў цябе нічога не маю, але ты! Ты! Ты і дачку згубіў! Можа, цераз цябе калека якая назаўсёды астанецца...
— Я не магу яго перакрычаць...
— Я вам голасу не даваў,— сказаў рыжавусы чалавек.— Вас ніхто ў калгас не цягнуў, дый нікога ніхто туды дубінаю не заганяе. Вы адгаворваеце таго, хто хоча туды пайсці... Я сам, як вы жывеце, мала ведаю, але вы самі чулі, што тут падаў чалавек думку. Дык я стаўлю на галасаванне.
Сход яго раскулачыў. Ён ішоў з яшчэ большым крыкам дадому разам з усімі. Ён вылаяў бялявага хлопца, што пісаў пратакол сходу. Ён, здаецца, раструшчыў бы сківіцамі ўсё, што папалася пад іх. Нарэшце ён прыціх, як бы акінуў одумам усё, што адбылося. Ён не трапятаўся. Ён спакойна закурыў насупроць свайго двара і пайшоў у вуліцу. Ён і там яшчэ, у самым канцы пастаяў, падумаў. І тады цвёрда падаўся ў дарогу, больш нідзе ўжо не прыпыняючыся. Ён мінуў і палявую разгацістую дзічку, і ўсе, якія былі на дарозе, грады хвойнага лесу. Сегенецкага хутар спаў. У стайні грукалі коні; два сабакі спаткалі яго моцным брэхам. Ён пастукаў адразу ў крайняе акно і ўсё адмахваў рукою сабак. Сегенецкі абазваўся адразу, здалося яму, што нават раней, чым успеў ён стукнуць.
— Я гэта, Аляксандр,— гукнуў ён Сегенецкаму.
Нахлябіч моўчкі, нічога не адказваючы Сегенецкаму, увайшоў у салончык.
— Болесь прыйшоў,— сказаў Сегенецкі.
— Атрамант і папера ў цябе ёсць?
— Ёсць,— здзівіўся Сегенецкі.
— Ну, дык садзіся, напішы мне ліст да Мікалая.
— Нешта здарылася, што ты ўночы прыйшоў дзеля гэтага?!
Нахлябіч маўчаў і чакаў. Сегенецкі моўчкі і пакорліва шукаў атраманта, пасля пайшоў будзіць Балеслава. «Няхай Балеслаў, ён лепш складзе, мае ўночы вочы не свецяць».
Балеслаў усцягнуў галіфэ і з’явіўся перад Нахлябічам. На яго прывітанне Нахлябіч ледзьве адказаў. Балеслаў сеў пісаць.
«...Мяне гэтымі днямі будуць раскулачваць. Зараз жа пачынай што-небудзь рабіць. Націскай на тое, што ты некалі быў за камісара над дварамі, а я ў камітэтчыках, ці што яшчэ прыдумай. Сам лепш за мяне ведаеш, куды павярнуцца. Адразу пачынай, не спі ў шапку...»
Старая Сегенецкая чула з суседняга пакоя гэтую Нахлябічаву дыктоўку, і, як трывога ні мучыла яе, яна ўсё ж моцна ўсміхнулася: гэтак і дыктуе, каб пісаў — не спі ў шапку, папросту так і валіць, як гаворыць. Сегенецкі стаў над Балеславам і не зводзіў вачэй з паперы. Нарэшце ён дачакаўся канца.
— Ну, а мяне? — цяпер толькі асмеліўся запытаць ён.
— І цябе, цябе яшчэ першага,— адразу высмаліў праўду ў вочы Нахлябіч.
Сегенецкі кашляў і дагэтуль, а гэта зусім закашляўся і сеў. З замілаваннем і клапатлівасцю Балеслаў палажыў яго ў пасцель. Нахлябіч пайшоў. Сегенецкі кашляў доўга.
— У гэтага дык хоць ёсць каму паклапаціцца, а гэта хто тут паклапоціцца,— нарэшце выгаварыў ён.
Балеслаў і старая не адыходзілі ад яго цэлую ноч. Пад дзень яму яшчэ горш стала, але ён падняўся на ногі. Думка з’явілася ў яго адразу. Ён загадаў Балеславу ўзяць пяро ў рукі.
— Пішы: дарагой пляменніцы Галене Сегень. Напішы — Сегенецкай. У нас — пішы — у гэтым годзе было вельмі ўсё добра — фруктаў многа і мёду шмат. Толькі дарагая пляменніца ніколі ў госці не загляне да нас. А цяпер раскулачваць усё будуць, дык мы просім вас як няшчаснаму старцу руку дапамогі працягнуць і выратаваць нас ад знішчэння гаспадаркі. Вы ўцяклі з-пад панскае няволі, адтуль, дзе паны і цяпер яшчэ здзекуюцца з мужыка, і вы, як равалюцынерка, маеце ў нас сілу і павагу, дык можаце выклапатаць збавенне нам...
— Гэтак не можна ёй пісаць,— сказаў Балеслаў.
Ад бацькавага імя ён пачаў пісаць іначай. Было позна. Пакуль ён дапісаў, цадзілася першае світанне. Змучаны бяссоннаю ночаю і ўсёю мінулай зімою, выйшаў ён на кухню. Там ужо абуваў лапці хлапчук ісці да жывёлы. Ён узяў з стала хлеба і, жуючы, адзяваў вопратку. Сегенецкая не магла спаць цэлую ноч. Яна стаяла ўжо ў дзвярах і пачала навучаць хлапчука:
— Чаму ж ты, богу не памаліўшыся, ясі, што ж я тваёй матцы скажу, калі ты ад мяне выйдзеш гэтакі, без бога, без сэрца, без душы... Усялякі чалавек павінен насіць у сэрцы бога, міласэрдзе да людзей...
Хлапчук маўчаў. Яны ўдвух з Балеславам выйшлі на двор. Мокры снег шастаў у іх пад нагамі.
— Апошнія дні ты ў нас,— сказаў Балеслаў.
— Я ўсё чуў, як дзядзька Нахлябіч прыходзіў, як твой тата гаварыў табе ліст пісаць... Я ведаю.
— Ты на нас скаргі будзеш заносіць? Ты ў нас быў як свой...
— А калі ж будуць раскулачваць?
— Бачыш, тата мой хворы, яго трэба пашкадаваць, цяпер свет перавярнуўся, і ўсё пайшло наадварот. Ён цяпер мучыцца...
— Я ведаю і сам. Ён успамінаў уночы, як пан той курыў вішнёвае лісце, вельмі спагадаў яму, дык я і падумаў быў — нашто ён гэтак гаворыць, а ніколі не ўспомніў, што от нават і мой тата заўсёды без хлеба галодны быў, як каля вас жывіўся. Мне горна стала...
Балеслаў нічога яму не адказаў і моўчкі, унурыўшыся, пайшоў за браму. Ён ішоў адзін саннаю дарогаю, плюхаў нагамі на мокрым снезе, глядзеў усё перад сабою. Палявая дзічка забрала на некалькі часу яго ўвагу. Ён прыпыніўся насупроць яе і ўсё глядзеў на зямлю пад ёю, дзе звісала і ляжала над самаю зямлёю выгіністая рала. Пасля ён пайшоў назад. Упарты агонь загарэўся ў яго ваччу.
Ананасу Сегеню ў тыя дні падыходзіў тэрмін выязджаць у Чарніцу. На другі дзень пасля таго сходу ён доўга сядзеў у сельсавецкай канцылярыі на нарадзе. Ён перадаваў усю работу бяляваму хлапцу, таму, што на сходзе тады пісаў пратакол. Ён сам бачыў, Апанас Сегень: не было часу лішне гаварыць, вясна ішла шпарка.
«Вывесці масы на работу ў пору. Пераступіць парог першай неспрактыкаванасці...»
Ён праз некалькі дзён выехаў, і, пакуль прыехаў зноў, вясна як мае быць пачала ўсталёўвацца. У тыя дні, як выязджаў ён, Якуб Сегень чакаў з дня на дзень Зосю дадому. Выйшла ж, аднак, што яна прыехала крыху пазней, тады, як Апанас Сегень зноў вярнуўся на работу сюды. Яны прыехалі разам. Тады ўжо вялікія змены адбыліся тут за гэты кароткі час. Змены адбыліся і на Сегенецкага сялібе. Там усё ўжо было да таго часу з’іначана.
Зося з вялікім радасным утрапеннем праехала тады была па гэтай усёй мясцовасці...
Балеслаў, як вярнуўся быў тады раніцою пасля тае ночы ў хату, застаў бацьку слабога.
— Нецярпенне і трывога ў мяне,— гаварыў стары.— Ты прыпісаў Галене, што я тады сам быў па яе прыйшоў запрасіць да нас, напомніў ёй?
Балеслаў цешыў яго. Але праз гадзін дзве яшчэ яму стала горш. Ён папрасіў ксяндза. Балеслаў запрог лепшага каня і паехаў па апошняга доктара душы чалавечай. Пнівадзіцкі ксёндз прыехаў недалёка да змроку. Балеслаў з маткаю выйшлі ў другі пакой. Сегенецкі спавядаўся доўга.
Як увайшлі ўсе, ён сканаў. Ксёндз сказаў, што пехатою пойдзе дадому. Балеслаў правёў яго за сад, пад мост цераз Пнівадку, і ён ціхутка пайшоў, разглядаючы знаёмую мясцовасць. Балеслаў некалькі разоў азірнуўся на чорную постаць у сутане. Ён хацеў адзін момант вярнуцца, дагнаць ксяндза і прызнацца яму пра свае намеры, пра сваю думку, што ў гэтую хвіліну як мае быць сфармавалася ў яго. Але ён не вярнуўся і не пайшоў. Ён подбегам падышоў дадому. Тут у сенцах яшчэ другая думка з’явілася ў яго, менш важная і, як пасля ацаніў ён яе, непатрэбная. Але цяпер яна не давала яму спакою. Ён яе выканаў назаўтра ўвечары. Апоўдні пахавалі старога Сегенецкага, а ў самы змрок Балеслаў зачыніўся ў пакоі і дастаў паперу. Першы ліст ён напісаў да Гаруса.
«...Я тады, як гаварыў з вамі, убачыў, што вы не падобны да ўсіх. Таму і сказаў быў вам тады тое. Вы не гневайцеся на мяне і даруйце. Цяпер прашу вас зрабіць, каб я мог пабачыцца гэтымі днямі з братам. Я гэтымі днямі з’яўлюся да вас у горад, і вы гэта, прашу вас, зрабіце...»
Ён пасля момантамі шкадаваў, што паслаў гэты ліст: «І так жа мог пабачыцца з Толякам».
Другі ліст быў да Галены.
«Цераз вас усіх тата памёр» — была думка гэтага кароткага, злога ліста. У той жа вечар ён выклікаў тэлеграмай дзядзьку свайго, мацерынага брата, з дальняга мястэчка і адправіў туды з ім маці. Тут у яго таксама былі планы. Маці паехала зранку, а апаўдні прыйшла сельсавецкая камісія і апісала малатарню, жняяркі, коні... Ён не выйшаў спачатку, і вадзіў камісію паказваць усё хлапчук-парабчук. З камісіяй хлапчук і пайшоў назаўсёды з гэтага хутара, расказваючы, як нябожчык Сегенецкі бедаваў, што пан курыў вішнёвае лісце.
Вясна пачалася адразу. У Пнівадзічах, як у вуллі, закіпела новая работа. Зноў тады і надоўга прыехаў Апанас Сегень.
Балеслаў з таго самага дня, як паехала маці, зусім знік. Ніхто яго тут больш не бачыў, толькі Зося — раз, у тую ўтрапёную хвіліну свайго ненаўмыснага момантнага спаткання з ім.
Той адвячорак, як прыехала Зося, быў ясны і ціхі. Змяркалася доўга, тонкае сутонне лёгка клалася на голае поле. Пакуль умеркла, яны праехалі ўсе гэтыя Зосіны дарогі. Ананас Сегень утульваў рукі ў рукавы сваёй нязменнай ватоўкі — ясны захад павяваў здароўем веснавой замаразі. Неба над лясамі чырвоніла тонкія каснікі, яны трымаліся доўга і сплываць пачалі аж пад поўнач. Зося маўчала праз усю гэтую мясцовасць, дзе скрозь грады хвойнага лесу межаваліся з роўным полем. Праз дарогі, праз хвойнікі віліся сцежкі. Зося выхадзіла іх усе тут за сваё маленства. Ёй здавалася цяпер, што яна ўжо цэлыя гады не была тут; яна слухала гэтую маўклівую музыку родных лясоў і поля. Ехалі ціха. За апошнім паваротам вузкай дарогі яна злезла з воза і пайшла, разглядаючы ўсё, як бы навіну якую; асталася і ішла адна. Ружовае сонца плыло па паўзлесных дзірванцах і палявых галах і сыходзіла на хвойныя вяршаліны. Якраз як у той колішні адвячорак; толькі каб вецер, дык, здаецца, і музыка ішла б з-за лесу.
Яна ішла ўсё цішэй, як бы з думкаю, што ніколі не будзе позна дайсці сюды, вярнуцца, прыйсці ў гэтае месца, да гэтых людзей.
Нага яе ступіла на мост над Пнівадкаю. Веснавая вада сышла, і паплавы абсыхалі. Вячорнае сонца было ўжо толькі на хвоях. Яна сышла з дарогі на сцежку, каб ісці нацянькі, скрозь паўз лес, цераз поле, тым узгоркаватым палеткам... Ралістая дзічка цяжка асядала на высокую мяжу. Поле навокал было яшчэ не чэпана баронамі, леташні быльнёг чарнеў скрозь на мяжы. З упартым жаданнем Зося пайшла проста полем.
Чорнае і дробнае леташняе лісце пад дзічкаю шаргавата шастала пад нагамі; вецер — і леташні асенні і веснавы — паразвейвалі яго далёка навокал; сярод яго гнілі дробныя, як гарох, грушы...
«...Дзічка, старая, як той сівер, аж скрыпела тады двума дуплістымі раламі. Зусім голая яна яшчэ не была, чорнае лісце і апошнія грушы, дробныя, як гарох, у той вечар вельмі сыпаліся з яе. У сутонлівай каламуце тады выносістыя хвоі гойдалі шумлівае верхавінне. Над лясамі неба доўга чырвоніла тонкія каснікі, агорталася лістападаўскім змрокам. Хмары рваліся і плылі...» Дзве постаці падыходзілі тады былі пад дзічку...
Але быў тут і яшчэ адзін вечар, і ён гэтак лёгка не сыдзе з памяці. Адно што было тады лета, а не восень.
Усе Сегенецкія, і старыя і хлопцы, сядзелі на чыстым ганку ў газончыку пасля працы. Адвячорак быў сонечны. У хаце, у кухні была адна толькі парабчанка Зося. Ад палявой дзённай утомы мучыла сярэдзіна. Яна рыхтавала вячэру. Вуголле тлела на прыпеку; гаспадыня ўжо колькі разоў уваходзіла пытацца, ці хутка яна ўправіцца. Раптам у кухенных сенцах забурчаў сабака, і гэтакі знаёмы дзіцячы голас узрадаваў Зосю. Брат! Яна адчыніла дзверы ў сенцы і спаткала яго на парозе.
— Чаго ты прыйшоў? — запытала яна, папраўляючы на ім падперазку на рубашцы.
— От так... Даўно ты дома не была...
— А як нашы, усе здаровы?
Ён пасядзеў хвілін дзесяць, не больш, і ўздзеў на галаву шапку.
— Дык я ўжо і пайду хіба, бо сцямнее зараз.
І тут ён убачыў на стале сала.
— Я гэтак даўно сала не еў!
Ён не спускаў воч з стала. Дык яна адрэзала кавалак невялікі і дала яму:
— Адно ж ты не нясі гэтак у руцэ, а то ўбачаць і будуць гневацца.
Ён намерыўся схаваць сала пад рубашку, але ў гэты момант адчыніліся дзверы з пакоя, і Сегенецкая ўбачыла ўсю гэтую сцэну.
— Нашто ж ты, Зося, сала ў нас крадзеш, гэта ж не тваё, што ты гэтак смела ім распараджаешся...
Яна чым больш гаварыла, тым больш уваходзіла ў злосць. Яна ўжо неўзабаве крычала:
— ...Гэтак усё прападае. Дзіва, што ўсё гіне. Гіне ўсё, гіне...
Зося маўчала, але тут не сцярпела: крыўда за галоднага брата вывела яе з пакорлівага маўчання.
— Што ў вас гіне? Калі ў вас што прападала!
І заплакала з крыўды. Над ёю прайшла цэлая навальніца. Сегенецкая сама ўзялася рыхтаваць вячэру, бразнула вобземлю чапялу, шмарганула з усяе сілы трапкачом сабаку па спіне. Зося бачыла: гэта па ёй хоча вытнуць гэтак гаспадыня, каб прымела, дык увагнала б яе ў зямлю... Зося сядзела з ціхім плачам. Гаспадыня ж свае крыўды вылічвала больш: выявілася раптам, што папрападалі куры, што карова калісьці хварэла, што гуркі ў пограбе згнілі, што сельсаветчыкі падатак спагналі ўвесь як ёсць...
«...Навалач, гады, галетнікі... Нехта вінават, што яны гультаі, што яны галадранцы...»
— У мяне аж у плячах ломіць ад работы,— заплакала мацней Зося,— які ж я гультай!
— Дык чаму ж ты нічога не маеш, калі ты ўжо гэтак перадала з работаю... Гэтак і ўсе вы, павыклі на чужое рот разяўляць. Плойма!
І гаспадынінаму літанню, здаецца, канца не будзе. Зося ўстала і выйшла зусім з хаты. Яна паволі, стараючыся задушыць у сабе бурныя ўзрывы, пайшла праз увесь двор, выйшла за браму, а там ужо ішло поле ў сонечным летнім змроку. Яна ішла, сама не ведаючы куды, сцежыстаю дарогаю і раптам заўважыла брата ў бок крыху ад дарогі, на купчастай мяжы, пад разгацістаю дзічкаю. Яна звярнула туды і села ля яго. Ён быў вясёлы. Ён смачна еў сала, кусаючы яго проста з гэтага невялікага кавалка. Позірк яго свяціўся ўдзячнасцю да сястры за гэты падарунак.
— Братка!
І яна агарнула яго галаву рукамі. Ён яшчэ не ўбачыў, што яна плача, і гаварыў весела:
— От добра, што хлеб у мяне быў. Гэта ж я, ведаеш што? Як ішоў, дык быў вельмі галодны. Як вёў пасціць каня — не ўзяў полудню. Дык ідучы да цябе, хапіў крыху хлеба і жаваў сабе, сюды ідучы... Чаго ты плачаш?
Ён пакінуў есці і ўставіўся на яе доўгім позіркам.
— Старая ўбачыла, што я сала табе дала, дык нарабіла на мяне крыку. Ты ж чуў спачатку...
— Ну, дык чаго ж ты плачаш? Чорт яе не возьме з яе салам. Не плач, ну, пакінь...
Ён шпарка ўсхапіўся і стаў перад ёю.
— Хадзем дадому.
— Мне ж тут трэба быць.
— Дык заўтра прыйдзеш.
Яна ўсё яшчэ сядзела, але ўжо гатовая ісці разам з братам.
— Каб я ведаў, што яна будзе на цябе гэтак крычаць, дык я хоць бы больш сала адрэзаў, а то ты вельмі мала дала мне. Ну, колькі ты мне дала яго, паглядзі.
Ён паднёс да яе твару накусаны і паклычаны кавалак.
— Ну, бачыш?
Гэтую рэшту сала ён палажыў у кішэню з развагаю:
— А гэта я занясу дадому Марыльцы. От яна будзе ўсмак есці!
І яшчэ больш павесялеў. Яна ўся ўстрапянулася ад прыліву новага ўздымнага і моцнага пачуцця і ўжо цвёрда рушыла ісці. Брат ішоў подбегам поплеч з ёю. Яна абняла яго рукою, і гэтак яны прайшлі нацянькі аж да самага дому. Там яны засталі вячорны змрок. У хаце куродымела газоўка, усе садзіліся вячэраць.
— А я вячэраць не хачу,— сказаў малы,— я толькі што сала еў.
— Дзе ж ты ўзяў?
— Мне Зося дала... На і табе, малая.
Тут ужо ўсе зарагаталі. Рагатала і Зося, гледзячы, як малы, з бацькаўскім выглядам, частаваў меншую сястрыцу. Неўзабаве селі вячэраць. Елі цыбулю з квасам, а нарэшце маці ўсім давала па паўшклянкі малака. Шклянкі было ўсяго дзве, і малако елі па чарзе. Зося ад сваёй часткі адмовілася. Зноў, з усяго гэтага, трывога сціснула сэрца. І яшчэ горш ёй стала, калі брат весела забраў сабе яе частку малака, прыгаворваючы:
— От, малака не хоча... Як гэта не хацець малака!
Ён яшчэ не мог уразумець Зосінага ўчынку.
Яна пайшла з хаты ў цёмны вечар. Дзесьці ў залеснай вёсцы спявалі, а навокал яе туліліся адна да адной чорныя хаты. Дрэвы стаялі ціха; ноч была, як мяшок, чорная. Вокны свяціліся мізэрнымі агнямі. І гэтакае ўсё здалося ёй навокал цеснае! Як вярнулася ў хату, там клаліся спаць. Бацька стаяў ля стала і закурваў. Спрацованая постаць стаяла нязграбна, рука доўга шнырыла, пакуль знайшла адарваную кішэню ў жакетцы, пакласці назад тытунь, а жакетка тая была — адны лахманы. Цяпер яна ўпершыню заўважыла гэтакую бацькаву постаць.
«Як старац які!»
«Праўда што, няхай бы я яму ўсё тое сала аддала з стала».
Яна выйшла ў сені, дзе спаў брат. Села ля яго на край пасцелі. Ён, узрадаваўшыся ёй, закрычаў:
— Зоська!
І сеў, смеючыся. Ён куляўся па пасцелі, сваволіў, і гэты яго настрой як бы перадаваўся ёй. Яна ўвайшла ў хату з цвёрдаю думкаю ісці заўтра да Сегенецкага і больш ніколі не плакаць ад крыўды. Малы брат як бы навучыў яе нечаму, і яна была ўдзячна яму за тыя хвіліны, калі сядзелі яны на мяжы пад дзічкаю. Бо перад гэтым, калі яна адмовілася ад сваёй часткі малака, у яе яшчэ жыла думка не ісці больш туды на хутар. «Але ж тут цесна, жыццё здушана; не, не гэтак тут штосьці, не гэтак!»
Назаўтра, ледзь развіднела, яна выйшла ўжо з дому. Выходзячы, яна чула, як бацька будзіў малога брата весці каня на пашу і як той прасіўся: «Хоць крышку яшчэ, татачка, пасплю». Яна хутчэй пастаралася выйсці, каб не бачыць і не чуць гэтага. Але яна гэтага не забыла.
Усе гэтакія сцэны ажылі ў думках і сэрцы яе.
«Латы, каравыя андаракі, спрацованасць, галодныя полудні; як здушана жыццё!..»
На хутары яе спаткалі ласкавей, як учора:
— Чаму ж ты не сказала хаця, што пойдзеш начаваць дадому?
Але яна ведала ўжо гэтую ласкавасць. У першыя дні, як прыйшла яна была сюды, цётка Сегенецкага нават уздыхала колькі разоў:
— Гэта ж мы гэтакія родныя, а нейк гэтак жывом... Калі ж бо твой тата, няма, каб прыйшоў калі парадзіцца, як там... жыць ці што, ці гэтае... А то нейк...
І яна пачала ўспамінаць нейкія крыўды на Зосінага бацьку. Зося збянтэжылася, а пасля ёй было ўжо не навіна слухаць, што бацька яе невядома ў чым тут вельмі ж вінаваты. Праз некалькі дзён сваяўство пачало гінуць.
І сам Сегенецкі скардзіўся, але тут была вялікая гордасць.
«Што я вінаваты, што я пракіткі чалавек, а тата твой непаваротны ў жыцці, і я маю, а ён не мае. Я сабе прыстараўся, а дзе ж ён быў? Да апусклівага чалавека мне інтарэсу няма».
Балеслаў перад ядою хрысціўся і часта гаварыў:
— Бога, можа, і няма, лічаць ужо цяпер, але кожны чалавек павінен насіць у сваім сэрцы нешта гэтакае... адным словам, трымаць у сэрцы ці то бога, ці то што... Каб трымацца нечага аднаго; насіць у сэрцы павінен!..
Ён зачасаў перад люстэркам намочаныя валасы, перацягваў тонка каўказскім поясам талстоўку. У маленькім пакойчыку, на самаробным століку, было ў яго радыё. Кожную нядзелю ён стараўся злавіць Варшаву і слухаў кафедральную імшу. Клікаў маці і перадаваў ёй навушнікі. Дзве слязіны сцякалі ў яе з воч і застывалі гэтак паабапал рота. Але найчасцей у гэтую пору яе дома не было: у пнівадзіцкім драўляным касцёле таксама ў гэты час адбывалася імша, і яна была там. Зося ў гэты час спачатку гаспадарыла, пасля ж яна дачулася, што можа ў гэты дзень зусім не быць тут. З гэтай пары як мае быць адышлі ў нябыт ранейшыя гаворкі пра сваяўство. Яна цяпер пачала зусім чуць сябе тут як да часу і кожныя шэсць дзён чакала сёмага, нядзелі, а тады з самага рання старалася пайсці на цэлы дзень дадому.
Толяк імшы па радыё ніколі не слухаў. Ён прысядаў да радыё ўвечары, калі ішлі перадачы свецкай музыкі. Ён яшчэ часамі слухаў газетныя перадачы, але мала калі. Балеслаў жа і маці ад радыёгазеты адварочваліся з агідаю. Балеслаў моцна, нават сумысля, каб падкрэсліць гэты момант, пляваў, адыходзячы ад радыё. Тады садзіўся за столік бацька. Ён прагна выслухваў палітычныя навіны і пасля цэлы вечар выводзіў свае здагадкі і пераконанні.
«А чаму гэта прадаюць замежным дзяржавам тавары? Значыцца, каб ласкі ў Францыі і Англіі не страціць. А чаму Англія і Францыя строяцца ваяваць, а дагэтуль яшчэ не сабраліся на бальшавікоў? Бо яны думаюць сабе: трэба сабрацца гэтак, каб адным махам скончыць усю гэтую бальшавіцкую музыку. Усё цераз Польшчу будзе рабіцца, дык трэба, каб Польшча памацнела. Да часу ўсё гэта на свеце!»
І ён спадзяваўся моцна. І кожны дзень, можа, нават кожны год, трэба было перабыць; гаспадаркі не спускаць, каб у кожны момант яна магла шпарка ажыць, але і не высоўваць яе лішне наперад, каб у вочы вельмі не кідалася. Што ёсць, павінна быць прыхована або ператворана ў непрыкметныя формы.
Балеслаў быў тут бацькаў павяроны і самы гарачы аднадумнік. Ён сам тут вымяркоўваў і падаваў свае вельмі добрыя планы. Ён быў душа бацькавага гнязда.
Толяк — гэты не стараўся ўвайсці ў глыбіню справы. Яго бацька пачаў быў рыхтаваць за «вялікага чалавека» праз навуку, і гэта з самых маладых і нават малых год захавалася ў яго. Усё змянілася на свеце, і ўласны Сегенецкага свет, усе ўяўленні пра парадак яго цяпер былі як мізэрная выспа сярод бурнага чужога, варожага мора. І ў гэтае мора ўрэзвалася вострая, свая, адмысловая Толякава думка: ёсць і ў савецкім жыцці гэтакія своеасаблівыя мясціны, дзе льга стаць, каб толькі ўдалося, цвёрда на ногі, не разбураючы свайго свету, звыклага ўяўлення пра парадак яго, не ломячы сябе. Гэтага злому ён дрыжаў усім бяздум’ем сваім, усімі сваімі глыбіннымі пачуццямі. І ён стаў прыслухоўвацца да свету і выбіраць. Доктар? Позна ўжо! Вайсковы камандзір, адкуль можа быць дарога да чырвонага генерала? Дзеля гэтага можна было б і зламацца. Паветраны флот? І тут з усяго свайго разгону думка яго спынілася. Ён аж жахнуўся вялікіх перспектыў, калі ўсё ўдасца. Тут можна і прыламаць сябе, хоць дзеля вока людскога. Дзеля вока! І тут зноў думка радасна жахнула яго: калі падняўся ў паветра, над зямлёю, дык жа табе тады вольная дарога на ўвесь свет, куды сабе хочаш! Але як зрабіць першыя захады? Як распачаць першую хаду? Ён усё адкладваў гэта і гэтакім парадкам ён стаў марыць. І гэта стала пакрысе яго адмысловай чалавечай асаблівасцю.
Яны з Балеславам былі блізкія, але пра самыя глыбінныя жаданні і імкненні свае не гаварылі ніколі паміж сабою. Толькі на адным пункце сыходзіліся выразна — у перадачы адзін аднаму настрояў, перакідваліся часамі словамі. Зося адзін раз, як ішла па дзядзінцы, адчула на сабе пільны позірк іх абодвух. Збянтэжыўшыся, яна азірнулася і пайшла шпарчэй з дзядзінца, а яны стаялі ўсе.
— Як яна ходзіць,— пачула яна Балеславаў голас.
Балеслаў пачаў вечарамі хадзіць гуляць туды, куды хадзіла Зося.
Тут усе часта сыходзіліся ў залеснай вёсцы. І тутэйшая моладзь і пнівадзіцкая. І Зося, і пнівадзіцкі сельсаветчык, бялявы малады хлапец, і Балеслаў пачаў з’яўляцца сюды, і часамі Толяк падыходзіў позна, варочаючыся аднекуль з іншага месца. Ён хадзіў тады сюды ломанаю паўзлеснаю дарогаю, з-за апошняй грады лесу, дзе пачыналася на некалькі кіламетраў узгоркаватае поле і дзе на ўзлессі стаяла заняпалая за апошнія гады сяліба. Фальварковы выгляд меў невялікі дамок, але ўсё навокал было запушчана, не дагледжана. І крыха поля ля дому было абы-як, дрэнна выраблена. Толькі кветнік перад вокнамі быў у вялікім доглядзе. А крокаў за пяцьсот адгэтуль стаяў яшчэ адзін дамок. Гэты быў саўсім малы, але дагледжаны, чысты, з вымаляванаю агарожаю навокал і з меншым, але таксама, яшчэ, можа, нават лепш, дагледжаным кветнікам. Тут Толяк ніколі не быў, але заўсёды, праходзячы паўз гэты дамок, цешыў вока прытульным хараством. Часамі ён бачыў, як гаспадар гэтага гнязда, сярэдніх год ксёндз, пан пробашч усіх навакольных касцёлаў, цяпер прыгінаўся з нажніцамі ў кветніку да градак, зрэзваючы кветкі. Толяк спыняўся і назіркам цешыўся з павольных рухаў даволі яшчэ маладой далікатнай асобы. Пасля ішоў далей, да другога дамка. Там выходзіла да яго, у чорнай аксамітавай сукенцы і гэтакай жа шапачцы, дзяўчына, і яны хадзілі па навакольных дарогах. У хату Толяк не заходзіў, і наконт гэтага ўсяго ў залеснай вёсцы моладзь жартавала і смяялася.
«Збяднелы патомак радавітых паноў не хоча мяшаць белае касці з чорнаю косткаю радавітага мужыка».
Уласнік запушчанага дамка спадзяваўся ўсё яшчэ гэтаксама, як і Сегенецкія, праз усе гады аднаўлення старога свету, надыходу лепшых часоў. Непрывыклыя да работы рукі сяк-так перакорпвалі дзялянку зямлі, сама «пані Зямкавічова» мала калі выходзіла на гэты, як мае быць зарослы пырнікам, палетак. А адзіная дачка, панна Анця, глядзела толькі кветак. Быў тут за кожнадзённага гасця толькі ксёндз, і цяпер ужо больш нікога. Сегенецкі ў старыя часы не смеў дамагацца дружбы з «панам Зямковічам», а ў рэвалюцыю, як той яшчэ больш абяднеў, папробаваў здружыцца, але ўсё адно нічога не выйшла. Той як быў, гэтак і астаўся занадта ганарысты. Анця мела яшчэ першае юнацтва, як Толяк пачаў даходжваць да яе.
Адтуль от і пазніўся Толяк Сегенецкі на гулянкі ў залесную вёску. Яны ўтраіх варочаліся тады на хутар — Зося, Балеслаў і Толяк. Самае падарожжа гэтае патрабавала нейкіх адмысловых гаворак, іншых ад тых, што могуць адбываца кожны дзень за работаю. І Зосі цяжка было мець гэтыя гаворкі. Яна нават дзеля гэтага менш, мала калі, стала хадзіць туды гуляць, хоць і так не лішне ўчашчала; хутарская кожнадзённая работа вельмі таміла яе.
Раз убачыў Толяк: бялявы пнівадзіцкі хлапец пайшоў з Зосяю раней, як заўсёды. Пайшлі на хутар, у Зосіну дарогу. Толяк пайшоў назіркам следам. Каб хто раней сказаў яму, што гэтакі выпадак уколе яго, ён не паверыў бы. А гэта як бы што рванула яго ўсяго. Ён і сам не ведаў, што гэта і з чаго. Самае большае — тут была нянавісць да бялявага пнівадзіцкага сельсаветчыка. Варожасць, дагэтуль спакойная, пачала выяўляцца бурна. І простай прычыны тут да гэтага не было. Быў толькі спрыяльны выпадак. Тут і Зося не была прычына. Тут быў сам ён, яе гэты новы спадарожнік. Ён правёў Зосю на самы хутар і варочаўся назад. Тут, на ўзлессі, яны і спаткаліся з Толякам. Ім не было пра што гаварыць гэтак, як і заўсёды. Яны нават у першую хвіліну хацелі моўчкі прайсці адзін паўз аднаго, але Толяк першы не вытрымаў.
— У нас быў?
— Не, не ў вас быў.
— Зосю праводзіў?
— Праводзіў.
— Ага...
Толяк змагаўся з жаданнем прыбіць тут жа на месцы ненавіднага чалавека. Бацькава вымушаная працоўная ўмова з Зосяю, падатак, увесь паварот жыцця — ажыло раптам усё гэта перад вачыма ў Толяка. І яшчэ самае важнае тут — што яму самому ходу няма. І чырвоны генерал, і выдатны лётчык, і ўсё, усё — толькі мары. Трэба нічым не адзначацца ад усіх гэтых навакольных сельсаветчыкаў, камітэтчыкаў, лапцявозаў...
І тут упартая думка на момант як бы разагнала пустыя толькі мары: даможацца той, хто дамагаецца; значыцца, трэба варушыцца. Смешная фантазія паставіла раптам перад уяўленнем усё, што можа тады гэтакі чалавек: лётчык або камандзір эскадрыллі забірае шмат важных вестак і дакументаў і ўзнімаецца з імі ў вольную высокую дарогу. Там адкрыта разлегласць на ўсе канцы свету. І от неўзабаве ён ужо там, дзе ўсё ідзе гэтак, як навыкла змалку яго душа. Усё там перад ім. Ён дапамог сабранымі весткамі выратаваць свет ад жудасці, і тут зноў устанавіўся парадак жыцця. А калі і не гэтак, ды ўсё адно ён апынаецца за ўсімі межамі, далёка адгэтуль. І ўсё там перад ім адкрыта, усе дзверы адчынены, і ён не тое, што гэты вось бялявы галетнік, ён не раўня яму!..
Як тумановыя засцілы, ірвануліся перад ім на момант гэтыя думкі і гэтакім чынам зноў ператварыліся ў мары. Але яны ўзварушылі ў ім інстынкт асцярожнасці. І ён моўчкі падаўся ў сваю дарогу, несучы ў сабе яшчэ большую нянавісць да гэтага хлапца за тое, што ён ёсць ён. І дзіўна яму пасля самому было: з таго часу, як бы ад прагнасці зрабіць усё па-свойму, у яго думках Зося заняла нейкае месца. Усялякія думкі, часта штучныя, абуджваліся ў ім. Часамі нават як бы ў іншым святле Зося, як у тумане, паўставала перад ім. Ён раптам заўважыў, што яна зграбная і прыгожая.
Яна ж цэлымі днямі не прыпынялася. А ўвечары нылі ад работы ногі і рукі. Кожны ж сёмы дзень, як прыходзіла яна да сваіх, заставала там нязменных спадарожнікаў усіх іх, ад продкаў і да бацькоў,— цясноту і галечу. І кожны раз адмаўлялася яна вечарам ад сваёй паўшклянкі малака. І гэта кожны панядзелак гнала яе назад. Як усходзіла сонца, яна пратоптвала росную сцежку на поплаве, да Сегенецкага хутара, мінаючы грады выносістых хвояў.
Паўз дзічку яна прайшла як праз зварушаную назад хаду часу. Гэта было сапраўднае ўтрапенне пачуццяў. І яна мінула гэтае ціхае цяпер, пустое ёй заўсёды дзікае месца. Зусім звечарэла, як дайшла яна да роднай сваёй хаты. Яна пакінула ў баку ад дарогі сваёй пусты цяпер, самотны Сегенецкага дом. Антэна здалёк была відна пад гонтавым дахам, ліпы і кляны не варушылі голым яшчэ сваім веццем. Сяліба танула ў змроку.
Як доўгія гады яна не была тут! Усё было ёй новае і як бы ў іншым свеце. Змрок асядаў на нізенькія хаты ў роднай вуліцы, і тут з нецярплівасці яна пайшла шпарчэй. Усе ўжо ведалі, што яна зараз з’явіцца. Малы брат паглядаў цераз плацец на вуліцу, бацька стаяў у адчыненых сенечных дзвярах. Ёй спачатку здалося, што бацька нейк змяніўся за гэты час, што постаць яго стала буйнейшая, што адзежа больш знасілася, твар пастарэў і вочы глыбей увайшлі ў сябе.
— Тата,— прывітала яна яго, узыходзячы на ганак.
— Дачушка!
І ён узяў яе за локці рук і гэтак прытрымаў у дзвярах, не зводзячы з яе вачэй. Яна ўбачыла, што вочы яго зачырванелі, ніжняя палова твару ўздрыганулася, і дзве слязіны застылі на шчоках. А з хаты ўжо выбягала маці і з галошаннем кінулася да яе. Брат валтузіў яе за вопратку, з хаты абзывалася меншая сястрыца.
— Чаго ж вы запынілі тут яе ў дзвярах,— галасіла маці,— няхай жа госцейка ў хату хутчэй.
На комінку куродымела газоўка. Бацька ўзяўся каля лямпы, прыгаворваючы:
— Не шкада сёння і лямпу запаліць...
Ён запаліў лямпу і доўга праціраў чорным ручніком шкло.
— Дайце мне,— забрала ў яго з рук шкло Зося. І ён сеў, не зводзячы з яе вачэй.
Малы брат цёрся ўсё ля яе. Яна як села і абняла яго рукою, ён ужо ўвесь час і сядзеў гэтак, не адсоўваючыся ад яе. Вячэра цягнулася ў гэты вечар доўга. Маці наставіла на стол усяго, што толькі было ў іх. А яна ўсё прыглядалася да бацькі, ён і вячэраць сеў гэтак, як быў, не распратаючыся, у сваёй раскудзеленай вопратцы, як прыхваткам усё гэта рабіў. Гаварыў ён звычайна — мала і спакойна, без лішняга слова і спрыту ў гаворцы. Як бы штосьці гэтакае ласкавае і добрае хацеў сказаць гэты чалавек і не адважваўся ці не мог. І адлюстраванне гэтага нявыказанага замілавання ляжала на твары яго, як глядзеў ён на сваю госцю. А яна ўспамінала, як Галена чытала ёй пра яго з свайго ліста да яе (не ўспела паслаць Галена ліста ў той вечар іхняга спаткання ў больнічным карыдоры).
«...Тым летам як была я ў вас, дык тата твой усё гаварыў мне, што я вельмі да цябе падобна. А сам ён як жывы, тата мой, стаіць перада мною. Штосьці адмысловае цераз увесь твар ідзе».
— Татуля!
Яна адарвалася ад брата і, заплакаўшы, абняла бацьку за шыю. І гэта была навіна ў гэтай хаце, дзе не прывыклі выказваць гэтак сваё замілаванне адно да другога. Тады маці моцна раптам заплакала, і брат, сумеўшыся, пачаў выціраць сціснутымі пальцамі вочы. Пасля ж гэтай хвіліны запанавала ціхая яснота. Пачалі гаварыць шмат, смяяцца, жартаваць, успамінаць...
«...Я цябе, дачушка, толькі і памятаю дзіцём, а здаецца мне, што я цябе ніколі з воч не спускаў...»
Галена!
І яна пачала гаварыць:
— Я ж прыехала ад Галены.
Усе глянулі на яе.
— Яна ж цяпер у той самай больніцы за доктара. Я ж з яе рукі і выехала сюды.
Дык было як бы і здзіўленне і радасць. І гаворка тады пайшла шырэй. Брат і дзядзька — нябожчык дворнік з вялікага места пачаў ажываць тады ва ўяўленнях гэтых людзей. Зося слухала бацькаву гаворку пра няведамага ёй Галенінага бацьку, і ўяўленне яе злівала гэты вобраз з жывым вобразам роднага бацькі. Адзін чалавек паўставаў гэта з блізкіх і далёкіх засцілаў свету!
«...Я чула, што ён хоча сказаць, што любіць і шкадуе мяне...»
Гэта Галена ведае, што любіць і шкадуе яе Зосін бацька, Якуб Сегень.
— Тата, а Галена гэтак усё ўспамінае, як была ў нас тады... Яна і выгаворвала мне, што я не пісала ёй доўга...
— Галена? Яна ў бацьку пайшла; і з твару на яго падобная і з голасу нават...
— Вы з ім бачыліся калі, як яны выехалі былі адгэтуль?
— Раз усяго. Ездзіў я да яго быў, усё зацвярджаў на сябе яго спадчынную дзесяціну. А ён, небарак, увесь час ірваўся назад каб гэта як. Але нельга было — за што ён тут узяўся б? Або мне, або яму трэба было сыходзіць. Я калі ўвайшоў быў да яго туды, у тую дворніцкую кватэру, дык мне як зробіцца нядобра! Што ж! Гэта ні тое што хата, хоць гнілая. Тут яе, здаецца, вецер разнясе, а прывыкшы... А там усё ўціснута ў зямлю. Два акенцы пад самаю столяю, хоць ты ўслон падстаўляй, каб прыйшлося глянуць на вуліцу. А сцены ўсе ў зямлі, кватэра тая ўся як ёсць увагнана ў зямлю велічэзным мурам. А дом той, дом! Здаецца, там людзей тых як чорнае хмары жыве, і сярод іх яму месца не знайшлося. Як у магіле жыў. А Галенку як убачыў быў тады! Слабенькае дзіця, як цявіна. Трымае мятлу ў руках большую за сябе і змятае з тратуара на вуліцы. Бацька пасярод бруку, а яна найбольш ля сцен трымаецца. Ідуць сабе людзі — той яе абміне, а той на мятлу паступіць. У кожнага свой інтэрас... Я там пабыў дзён са два. А больш ужо і быць не давялося. Праз колькі год раз нейк прыходзіць ліст; Галенка сама пісала. Я калі разабраў гэты ліст, каб ты ведала, як кальнула мяне ў сэрца. Няма, памёр ён! Галенка асірацела! Хлопцы, Уладзімір і Кастусь! — што ж, большы і тады ўжо, як быў я ў іх, не жыў дома, у маёнтак нейкі там наняўся за падпаска, а меншы — дык зусім яшчэ дзіця. От і асталіся яны, немаведама як і пры чым. Ехаць ім сюды? Там заставацца? Нейк яна, удава, падалася ў той самы маёнтак, дзе за падпаска хлапец быў. Нешта там рабіла, а пасля адкупілі ў таго ж пана старэнькую афіцыну, пісалі, што недзе ў лесе ці на ўзлеску. Лясны стражнік жыў некалі. Так нейк і жылі мы адны ад адных, як за светам...
Зося слухала ўсё гэта, даўно знаёмае з бацькавых і ранейшых расказаў, але як бы гэта першы раз яна чуе гэта. Ёй хочацца бачыць тут ля сябе Галену.
Галена ж расказвала ўсё пра сябе Зосі, і Зося — Галене.
Як Галена ішла туды паўзлесным выганам!
«...Ты нават не ведаеш, хто гэта Галена. Забыўся. А мо і не ведаў ніколі!..»
Вядома, што было Толяку і ўсім ім, Сегенецкім, да Галены!.. І да яе, да Зосі! Толькі — рабочыя рукі, а не чалавек, не сястра, не пляменніца!..
Усе вобразы, жывыя, стаяць перад ёю.
Старасвецкі дом уростаў пакрысе ў зямлю, навокал быў густы сад. Вокны ў доме патрухлявелі, сцены пабраны на ўклюбы. У доме некалькі пакояў з нізкаю столлю. Сцены нядаўна пабелены вапнаю, новыя даўжэзныя сталы стаяць у кожным пакоі. У адным пакоі на сцяне некалькі танных друкаваных плакатаў. Пілсудскі з бізуном у руках, Чэмберлен з д’ябальскімі пазурамі замест пазногцяў, поп з тварам, большым нават за свой жывот... Некалькі доўгіх заслонаў стаяць паўз сцены і ля стала. Побач з дзвярыма ў суседні пакой — шафа з дрэнна абгабляваных дошак, у дзверцы яе нават шкло ўстаўлена, а за шклом з паўсотні кніжак, пазачытваных насмерць, зашмальцаваных, растрэсеных. От і ўсё, што ёсць у гэтым пакоі. У наступным пакоі, большым, папрыбіваны проста да падлогі на падстаўках абгабляваныя дошкі ў два рады, з праходам пасярэдзіне, і перад імі сцэна, завешаная зрэбным палатном. А яшчэ ў наступным пакоі, меншым за гэтыя два, тры сталы, некалькі крэслаў і заслонаў і шафа з паперамі. Тут усяго адно акно ў самую гушчыню саду. І тут ніколі не бывае пуста. На падлозе тут натупана зямлі, заўсёды адчыненая фортка ў акне не можа як мае быць выцягнуць накуранага дыму. Малады хлапец з зачэсанымі назад бялявымі валасамі колькі разоў падае голас:
— Дзядзькі, не курыце гэтак многа.
Дык які-небудзь хрыпаты або танклявы голас заўсёды адказвае:
— От я адно дакуру і кіну.
Стараючыся, каб як не падсмаліць вусоў, чалавек дакурвае да самых губ і смела тады кідае недакурак у кут. І тады разважае, што вельмі ж дыму накурылі шмат.
Стаяць людзі ля дзвярэй, узлягаюць на сталы; патыхае ад людзей кажушынаю, тытунём, караваю павольнасцю, сталаю няўпэўненасцю...
У аконныя шыбы глядзіць першая вясна, неба — сіняе і глыбокае, зямля — вільготная і прасторная, нават і ў цясноце сваёй; ветравыя ўзмахі прыносяць сюды і праз сцены водыр веснавой, хвойнай і палявой разлегласці.
Людзей сюды збіраецца ўсё больш, яны збіраюцца з самага рання.
— Зэня, Зэнка,— падае голас чалавек, выплішчваючыся наперад.
Бялявы хлопец не слухае, канчае пісаць і падае камусьці цераз галовы людскія паперку. І тады шукае вачыма, хто клікаў яго. А той ужо стаіць ля самага стала. Хлопец бачыць перад сабою даволі высокага чалавека. Стаптаныя ўшчэнт боты, рыжая ватоўка, ці то гэта гэтакі кажух — замест каўняра калмаціцца паскубленая аўчыніна; твар — моцны, рысы яго — буйныя...
— Я от што, Зэнка, каб ты як выстараўся мне плуга, хоць на тыдзень, хоць каб як-небудзь ускорпаць палетак... Прыйшлося, хоць ты носам ары — да таго плуг дайшоў, што і паправіць нельга. Дык я і думаю — пайду я адно ў сельсавет...
— А табе адно каб гатовае хто даваў. Сельсавет табе павінен усё зрабіць! Ах, які ты майстар.
Зэнка бачыць, як сказаў гэта і засмяяўся дробны чалавек: малы чухае раз-поразу пад шапкаю, вольная ад гэтай работы рука ў кішэні суконных нагавіц (адны латы!), на шыі — шаль, падобны і колерам і ўсім выглядам да раскудзеленага вужышча. На твары калючая ўсмешка, так і праколе, здаецца, навылёт і Зэнку і гаспадара, што просіць плуга.
— А табе, Андрэй, што да таго, што мне сельсавет плуга выстараецца?
Той адварочваецца і зноў глядзіць на Зэнку, што той скажа. Навокал іх усіх ужо навісае жывая сцяна, той трымае ў руках нейкую чорную, як падэшва, паперу, той усё шукае недзе ў нетрах пазухі чагосьці і ніяк не можа знайсці і раптам пачынае крыўдзіцца, немаведама на каго:
— От і клаў жа, здаецца, у кішэню ці за пазуху, як выбіраўся сюды, а дзе яна магла дзецца, дык агні яе ведаюць, хоць ты з свечкаю шукай.
— З свечкаю за пазухай? Ха-ха-ха... Яшчэ пазуха загарыцца!
— А чаго гэта ты за сваёю пазухаю не далічыўся?
— Як чаго! Дакумент згубіў. Мне трэба... у мяне насення вобмаль, дык я ад члена паперку...
— От, яму насення вобмаль, дык ён сюды!
Гэта зноў падае скептычны голас той самы дробны чалавек. Зэня ўстае за сваім сталом:
— Дык, дзядзька Самоцька, член у вас глядзеў, што плуга няма?
Самоцька яшчэ бліжэй стараецца выбрацца да Зэні. Ён адгрэбае рукамі ад стала дробнага чалавека і шпарка перабірае пальцамі нейкія паперачкі.
— Няўжо ў вас гэтак сышло? — пытае Зэнка.
— Сышло, дальбог, сышло,— гаворыць Самоцька і ўсё шукае чагосьці ў паперках. Іх у яго цэлы жмут.
Зэня запісвае яго прозвішча ў спіс.
— О так, адразу ў спіс яго! О так! — не ўнімаецца дробны чалавек, міргнуўшы дробным сваім адным вокам.
— Цябе, Андрэй, ніхто не просіць быць за адваката.
— Я не чакаю, пакуль мяне прасіць будуць. Гэтаму дай, таму дай, а дзе ўзяць? Праўда ці не? Што гэта, Самоцьку сышло на тое, што плуга небарак агораць не можа? Праўда ці не?
Тут Самоцька і Андрэй счапіліся.
— Што я табе сельсавецкага ці якога там плуга шкадую, ці што? Ты думаеш, я заўбожаю ад таго, што Зэня там табе выстараецца? Праўда ці не? Што я тут свой інтэрас загінаю, ці што? Праўда ці не?
— Ну дык чаго ж ты кіпіш гэтак?
— Як чаго!
— Але, чаго?
— Я нічога!
— Эх, Пніцкі, Пніцкі, Андрэйка, ты добрая цаца. У цябе унь брат у Чарніцы гаруе, а ты і яго часцінаю заўладаў. Цябе людзі ведаюць! Што ты тут на мяне нагаворваеш!
— Нічога табе не пашкодзіць.
— Я твае шкоды баюся?
І тут Самоцька разышоўся, як мог. Здаецца, ён ужо і забыўся на той плуг, з прычыны якога Зэня запісаў яго ў спіс. Ён адставіў нагу ўбок, засадзіў руку за папругу і чакаў чагосьці ад Пніцкага. А той ужо сама што ў смак гаворкі ўваходзіў: пырскаў слінаю, патрасаў плячыма і гаварыў, гаварыў («Праўда ці не? Праўда ці не?»).
— ...Братам мяне ўпікаюць, братам! Я з братам біўся калі, як гаспадарку дзялілі, ці што? Я яго абязвечыў, я яго прыгубіў? Хай хто што скажа. Праўда ці не? Праўда ці не? Я гарую, я бядняк. А што мне равалюца дала, каб я мог назаўсёды на ногі паўстаць. Гэта як каму, і больш нічога. Аднаму унь што, от пагэтуль (шмаргануў пальцамі сабе па барадзе), а іншаму дык і от пагэтуль нават не хапае (шмаргануў пальцам па калене). Мне як пасынку якому! Праўда ці не? Няхай людзі скажуць. Бедняку дапамога, бедняку дапамога, а той бядняк як каторы: адзін угару адразу пайшоў, а другі як ліпеў, гэтак і ліпіць, як той казаў, як на пакуце. От табе і равалюца? Праўда ці не? Гляньце на Нахлябіча! У таго што? У таго, пане мой, як скарб які ў двары завёўся. От, гэтаму дык рэвалюца дык памагла. Гэты адразу стаў гаспадар гэтакі, што...
— Што аж яго адразу раскулачылі.
— Раскулачылі не раскулачылі, а я гавару напрыклад. Праўда ці не? Я гавару, што аднаму унь як, а мне, скажам... Мне дык і памагалі, я не кажу... але...
— Але што за карысць, што табе памагалі. Табе гэтая помач ішла, як у прадонне якое. І следу і знаку няма.
— Дык што ты мяне ўпікаеш, ці што? Няхай людзі скажуць, я прапіваю ці я раскідаю? Хто пра мяне калі што скажа! Праўда ці не? Праўда ці не? Гаварэце, мужчыны. Я ж кажу, я не магу паскардзіцца, дай божа здароўе хоць бы гэтаму, скажам, і Зэнку і камітэтчыкам,— то насеннем увясну памогуць, то канём увосень, а не ідзецца мне, дый усё тут. От табе, як той казаў, я ж кажу, і равалюца тут табе.
— Значыцца, колькі цябе ні тхлань, усё адно табе нічога не паможа. Як у бочку без дна. А чаму?
Пніцкі растапырыў рукі і застыў гэтак.
— Агні яго ведаюць. Нахлябіч дык унь як пайшоў угору, а я дык, як... як... як грыб, і сяджу пры зямлі.
— Бочка без дна?
— Можа, яно і гэтак.
— А чаго ты на Самоцьку заеўся, што ён плуга прыйшоў прасіць?
— Я на яго заеўся? Няхай ён сам скажа, калі я на яго заядаўся. Праўда ці не, Самоцька? Як той казаў, я з нецярплівасці праўду выказаў. Я табе і ўсё магу выказаць. Я скажу проста і адкрыта, да чаго я гэта ўсё. Што гэта за дапамога, калі яна ўсё адно як кот свіснуў. Высалапіць макулінку, і няма больш. Ты мне, пане мой, каб я адразу паўстаў на ногі, а тады я табе аддзякую ў некалькі столак. Праўда ці не? Гэтак, як Нахлябіч...
Самоцька тут уз’еўся:
— Як Нахлябіч? А ты ж сам крычаў, каб яго раскулачыць.
— Бо ён сабе вельмі ж і грабянуў быў!..
— Ага і цябе пад сваю лапу падгроб быў, дык табе не смачна стала пішчаць праз каторы ўжо год у Нахлябічавай лапе. Ага, цяпер дык і ты... Аддаў ты яму свае даўгі ці не ўспеў яшчэ? Адрабіў ты яму, аджала яму твая жонка ці не?..
— Цяпер трасцы, не сышча.
— Ну, дык чаго ж ты? А сам дык аж з скуры вылазіш, каб самому за Нахлябіча стаць, адно каб не раскулачвалі... Як вош на струп лезеш, каб аднаго сапхнуць ды каб самому сесці. А трасцы з хваробаю! Ты думаеш, сам ты быў бы лепшы за Нахлябіча, каб прыйшлося да гэтага?
— Што ты мяне з кім раўняеш? Можа, я маю натуру іншую, як Нахлябіч. Не зраўняў бог лесу, не зраўняў і людзей, калі ты хочаш ведаць. Праўда ці не?
— А чаго ж табе душа забалела, калі я плуга прыйшоў папрасіць? Табе ўжо і кальнула ў ныркі: а ну як дадуць. Зайздрасць цябе як перуном страсянула.
— Бяры, бя-я-яры-ы-ы не то што плуг, малатарню бяры, грабі, жары ўсё. Выстарайся яму, Зэня, малатарню, сячкарню, вальцы пад пшанічны пыталь, цынтрыфугу... Як той казаў... цягні, валачы, грабі, жары, калі маеш горла шырокае і кіндзюк моцны, можа, ператравіш. Я табе не шкадую. Хто яму што шкадуе? Мужчыны!
Зэня ціха глянуў на Самоцьку:
— А чаму ж вам гэтак калгас страшны; вы ж самі можаце, не сягоння, дык заўтра яшчэ, мо горай за Нахлябіча стаць. Вы ж самі кажаце. Тады, можа, і нада мною панком будзеце.
— Я над табою панком? Хай мяне бог крые, я апошняе кожнаму аддам.
— Але ж вы іначай крыху Пніцкаму тлумачылі, калі ён скардзіўся, што кожны год памагай яму, а ў яго і следу няма. Хіба каб век вечны нейкі дзядзька сядзеў каля яго і падсыпаў яму ўсё то таго, то гэтага. Самі ж вы...
— У калгас гэты, у калгас!.. Непрывычная справа. А можа, я там волі мець свае не буду. Можа, там мною камандаваць будзе які дурань, што майго і падноска не варт. А я павінен наравіць яму. От чаго я баюся. Я гавару адкрыта.
— А калі вы там самі камандаваць будзеце?
— То, можа, нехта не будзе рад гэтаму.
— А калі вы ці хто другі, як старац, век свой зжываеце, і вам здаецца, што гэта воля, калі выйдзеш ды на прызбе галодны пасядзіш...
— Або чарку, добра кажа, перакуліш, праўда ці не?
— Дык гэта воля? А там нехта будзе над табою камандаваць? А дзе вы гэтую каманду бачылі! А калі ты сам будзеш разумны і дбайны гэтак, як на сваёй курынай гаспадарцы, якая тады каманда патрэбна, апроч таварыства... Вашывы іншы, галодны, гібее, цэлы век прасветлае гадзіны не меўшы... Сам ты, дзядзька, робіш па дваццаць гадзін у суткі, галодны, араць нават не маеш чым...
— Як той казаў, як мы робім! Хто ведае наша гора, дык той хай сам скажа. Праўда ці не? Я ж кажу, як мы робім? З цёмнага да цёмнага. Як сабака які жывеш. А дзіця тое ў цябе! Яно аж праз сэрца тваё крывёю пройдзе, пакуль ты яго выгадуеш. Калі ты добрае бацькаўскае сэрца маеш, дык, як той казаў, не рад, што на свет яго пусціў. Крывёю сэрца табе часамі ацекае, калі ты паглядзіш на яго. Ты яго і б’еш часам і заснуць яму не даеш, калі ён нацямочку аж вачэй расплюшчыць не можа, аж енчыць небарак, аж просіцца перада мною, аж моліцца, як перад катам якім, а ты яго валачэш з цёплае пасцелі босага ў расу, у туман, у непагадзь... А што гэта я вораг яму, я яму пакуты жадаю, я катам над ім хачу быць? Я ж яму бацька родны, я ж яму першы прыяцель. А ідзецца гэтак, іншая рада не служыць; я яго б’ю, катую, ушчуваю. Гэтак мой дзед вырас, гэтак бацька і я выраслі, гэтак і маё дзіця расце. Што я або хто там іншы парадзіць! Я не вораг свайму дзіцяці, а што я зраблю? Бяда прымушае. І сам, як старац, на чалавека не падобен, і дзіця маё гэтакае...
— А от трымаешся ж за гэтую старэчую торбу і рукамі і зубамі.
— Я трымаюся. А можа, там яшчэ горш будзе? Я і сам... што, я не хачу смачнейшага кавалка з’есці або рабіць лягчэй, каб на мне жылле гэтак не рвалася? Хто гэта хоча быць жабраком!
— А хто цябе прымушае быць жабраком?
Усе азірнуліся на гэты грымучы голас. За адчыненымі дзвярыма, жуючы саломіну, стаяў Нахлябіч. Вочы яго былі як свярдлы, калі ўрэзваюцца яны ў дубовае бервяно.
— Ты заўсёды быў галетнікам і будзеш! Табе колькі ні дай! Ты не можаш выкіраваць сам сабою, каб гаспадаром зрабіцца. Ты, можа, і робіш і стараешся, а трасцы ты мець будзеш, бо гаспадар з цябе, як з Самоцькі міністар.
Самоцька шатнуўся ад стала і ўзяўся церабіць вусы.
— Я што ж, пры чым жа тут я.
І голас яго быў ціхі.
— Ты што? Сам гукаў, што мяне раскулачыць трэба, а ў калгас чаму не ідзеш? Гэтаксама і ты, Пніцкі. Дык чаму ж не запісваецеся, а ўсе аціраецеся, вывіжоўваеце, за нечыя спіны хаваецеся?
— Можа, гэта за тваю спіну ён хаваецца.
Гэта быў новы голас. Чалавек стаяў у самых дзвярах. Усе азірнуліся на яго. Гэта быў Якуб Сегень.
— Ты сам падставіў яму сваю спіну, каб ён за яе хаваўся. Яны ўдвух, Самоцька і Пніцкі. Што, не праўда, ты не падгаворваў іх, каб яны і самі не ішлі і іншых адгаворвалі? Хто іх і ўгаворваў, і палохаў, і дакляроўваў там ім неба на зямлі?..
— Неба на зямлі гэта ты ім дакляроўваеш.
— Ён адной рукою трымаецца за адно, гукаў жа ён, што цябе трэба раскулачыць, а другою рукою ён за цябе трымаецца. А табе толькі гэтага і трэба...
— Я сам за раскулачванне, але за якое! Сегенецкага трэба было раскулачыць, а не мяне. Таго раскулачылі і добра зрабілі, а я што? Я сам равалюцу рабіў.
— Каб самому нажыцца?
— Каб кожны жыў сам сабе за пана.
— А ты ж стаў ужо як мае быць панком над усімі намі.
— Чаму ж ты не стаў?!
— Мог бы і я стаць, дык на чорта гэта.
— Паглядзімо яшчэ, што з гэтага ўсяго выйдзе. Яшчэ са мною справа не скончана. Я пушчу яе куды трэба. Я і сам за равалюцу стаяў, і сын мой.
— Які ты сам, гэтакі твой і сын!
— Заціскайлы абодва!
Гэта гукнуў Андрэй Пніцкі і палахліва паглядзеў на ўсіх і на Нахлябіча. Але той нібы і не чуў. Ён ужо маўчаў і клычыў зубамі саломіну. Сківіца заядла хадзіла, як у сячкарні нажы. Андрэй Пніцкі падышоў тады крыху ў яго бок, але загаварыў немаведама да каго ці да ўсіх:
— Я і яшчэ пра тое ўсё самае. Хіба я вораг сабе? Гэтак і кожны. Гарую, мучуся, стагну. Гэта і ты ведаеш (зірнуў на Нахлябіча), гэта і ўсе ведаюць...
— Перад кім жа ты апраўдваешся? Баішся Нахлябіча, што перад ім сказаў пра яго праўду?
— Я казаў заўсёды, што ў нашым жыцці, як той казаў, праўда ці не? Мы як жывом? Я тут кагадзе ўсё выказаў...
— Ты сам да нас зараз прыйдзеш. І Самоцька з табою, разам удвух.
І Самоцька і Андрэй Пніцкі азірнуліся. Якуб Сегень блізка ля іх.
— Каб жа чалавек ведаў, што рабіць, куды падавацца. А то аддай сваё ўласнае немаведама куды, а сам тады, калі прыйдзецца...
— Нічога, сам прыйдзеш. І ўсё добра будзе.
Самоцька ж маўчаў, апусціўшы вусы.
Яны выйшлі ўтрох: Самоцька, Якуб Сегень і Зэнак. Назіркам пайшоў Андрэй Пніцкі, а за ім павалокся Нахлябіч. Самоцька павёў Зэнака ў свой двор паказваць плуга.
— Паглядзі, ты адно паглядзі, увесь злізаўся, пагнуўся, ну як я з ім выеду на гэтае поле?
Зэнак пайшоў глядзець. Якуба дагнаў Пніцкі.
— А ліха яго ведае, можа, і мне, каб папрасіць, памаглі б што.
— А чаго табе трэба?
— Чаго трэба?.. Усяго, сказаць трэба. Гэтак трэба, што хоць гвалт крычы. За што ні возьмешся, нічога а ні-ні. Усяго трэба, бо нічога няма, а калі што і ёсць, дык яно гэтакае, што лепш бы яго і не бачыць.
Ён азірнуўся і ўбачыў Нахлябіча.
— От ходзіць за мною назіркам. От бо чалавек!
— Бо ты ў яго быў за нейкага папіхача ўвесь час. Плюнь ты на яго, што ён табе даў!
— А няўжо ж! Даў ён? Каб тое наадварот ды яму ў жывот. Праўда ці не?
— Дык што ж ты яго слухаеш яшчэ і цяпер? Ён цябе ўсё нагаворвае, а ты і рад старацца. Што ты сам гаварыў кагадзе ў сельсавеце, як ты тлумачыў пра сваё, ды і пра нас усіх, жыццё? А чаго ты яго слухаеш, што ён табе таварыш, ці што? Ён на табе конна заўсёды ездзіў і яшчэ строіцца ехаць, калі будзеш гэтак і надалей.
— А няўжо ж! Ён гэтакі! Ён цябе не памілуе.
Якуб пайшоў. Пніцкі рушыў спачатку за ім і пасля астаўся на вуліцы.
— Ты ўсё яго слухаеш,— загаварыў Нахлябіч, падыходзячы пад Пніцкага,— ты ўсё яго слухаеш. Яму што! Ён сам нічога не мае і кожнага строіцца па свеце з торбаю пусціць. Ён не глядзіць, багацейшы хто ці бедны хто. От пасцягалі ўсё ў адну кучу, пазабіралі ўсё добрае, а там як на паншчыну і будуць выганяць. І так унь ужо кожны дзень па падвоканню ходзіць, як цівун, бывала, панскі, заказвае ўсё — то на работу, то на сход, то яшчэ на якую бяду. Ты не ўпісаўся, дык і трымайся ад гэтага яго калгаса! Прыехаў жа яго нейкі братаніч ці нябож з Чарніцы гэтае, дык яны от і закруцілі светам. Гэта доўга не патрымаецца — або само раскідаецца, або як груне вайна, дык... Дзе ў іх там што будзе, калі там галетнікаў больш, як каго. Яны нічога не мелі і мець не будуць. Яны не прывыклі мець. Яны не прывыклі старацца... Мяне раскулачылі, дык я скасую гэта! Сын мой стараецца. Гэта няправільна зроблена. Я сваё вазьму назад, і гэта паглядзім тады, што будзе, хто верх возьме. Тады ты да мяне смела ідзі. А там — што яны там табе дадуць?!
Пніцкі сам не ведаў, што яму рабіць і каго слухаць.
— Аднак жа цябе не пабаяліся раскулачыць,— нарэшце сказаў ён і азірнуўся на Самоцькаву хату.
У двары там стаялі Зэня і Самоцька.
— Гэты цівун табе нагаворыць, слухай ты адно яго. Цівун гад! Ты зайдзі да мяне, меўшы час. Пагаворым. Трэба не паддавацца. Ты Самоцьку скажы, паклічаш яго. Мой сын цяпер — ведаеш хто?
— Аднак жа цябе не пабаяліся раскулачыць,— зноў сказаў Пніцкі.
Ён заўважыў, што Самоцька і Зэня пайшлі ў хату, і сам рушыў да Самоцькі ў двор. Там было разгружана пад нагамі; каструбаватая ад засохлага гною карова паглядала з прычыненага хлява. Дзяўчынка бегла па двары з рэшатам сечкі. Яна была босая і старалася ступаць дзе сушэй. І яна бегла скрозь подскакам.
Пніцкі падаўся ў хату. Чорна было там і цёмна. Гулялі на зямлі дзеці, нейкіх рыштункаў было ўсюды аж не павярнуцца.
— Прападу, калі не будзе ніякай помачы,— гаварыў Самоцька,— няма ў каго пазычыць, хоць што хочаш.
— Бывала, калі што якое, дык я ў Нахлябіча браў,— абазваўся Пніцкі.
— Але і то сказаць, кожны год мне і камітэт памагаў, дай божа здароўя, дзякуй ім... Ну, Нахлябічу я, сказаць, не аддаў двух пудоў жыта яшчэ, дык цяпер трасцы і аддаваць буду. Цяпер не сышча, няхай у кулак пасвішча. Годзе яму...
— Я, сказаць,— гаварыў Самоцька,— цяпер-то і лепш пайшоў крыху, як у равалюцу зямлі больш прырэзалі. Я не кажу. Я не крыўджуся на ўладу, я не кажу... Я паправіўся, але не гэтулькі, каб... Добра, Зэня, кажаш... Няхай сабе я серадняк, як вы лічыце, няхай я буду бядняк, я адно... от плуга я не маю...
— Зайдзі, Зэня, да мяне,— сказаў Пніцкі, не слухаючы Самоцькі, як Зэня збіраўся выходзіць.
Ён па дарозе шаптаў Зэню:
— Я выказаў усё ў сельсавеце, як і я і мы ўсе жывом і жылі. Я гаварыў адкрыта, як на споведзі. Я не маю нічога, мне гэтаксама трэба, каб памаглі, каб не пакінулі.
— А што ў вас?
— Што ў мяне? Усё ў мяне! Я гэтае самае кагадзе і Якубу казаў. На што ні глянь, дык усім трэба мне памагчы. Нахлябіч мне нагаворвае, а я і думаю сабе: э-гэгэт, ты мне пулі заліваеш, ты мне вярзеш. Вярзі сабе. Якуб мне праўду сказаў: годзе табе, кажа, на яго паглядаць. І праўда, не пабаяліся ж яго раскулачыць.
У хаце ў яго было яшчэ чарней, як у Самоцькі. І павуцінне было, і ў качэргах цэлы сметнік. Ён доўга трымаў у хаце Зэню і ўсё тлумачыў, што ўсім трэба яму памагчы. І ўсё ўспамінаў Нахлябіча.
— Э-гэ-гэ, э-гэ-гэ, ты мне пулі заліваеш!
З вялікім задавальненнем заўважыў ён, што Зэня ўпісаў яго ў нейкі спіс. А як пайшоў Зэня, ён пайшоў на прыгуменне і, соўваючыся там, падаваў сам сабе голас:
— Ну, цяпер калі што, калі сапраўды Нахлябічаў сын не малы начальнік, дык тады хоць ліха ведае што рабі. Нагаварыў я лішняга на яго і яму самому ўспомніў, што не пабаяліся яго раскулачыць. Як бы хто мяне за язык цягнуў. За дурною галавою гатова быць нагам бяда. Усё можа быць.
Пасля, папакорпаўшыся ля сваіх хлеўчукоў і свінушкоў, пачухаў шыю і заенчыў:
— Ой, ой, божа мой, жывеш чалавек, як на курыным седале.
Увечары на нарадзе Зэня пытаўся ў Апанаса Сегеня: — У нас усяго цяпер дваццаць гаспадарак абагулена добраахвотна. На прымеце ёсць яшчэ чалавек пяць. Можа, упісаць іх, хоць яны і самі яшчэ аглядаюцца ўсё? Які-небудзь Андрэй Пніцкі сам не ведае, чаго чакае: яго можа Нахлябіч у адзін бок павярнуць, а мы ў другі. Ён і сам не ведае, што яму рабіць. Дык, можа, адразу ўзяць і ўпісаць яго, а тады ён патрапечацца крыху, патрапечацца і ўсё адно тут будзе.
— Не трэба гэтага рабіць,— сказаў Апанас.
— Мне шкода яго. Не штурханеш яго, дык гэтак усё і блытацца будзе.
Апанас пачаў гаварыць.
— Гэтак не трэба рабіць. Калі што нядобра яму здасца, дык усё наракаць будзе, што сілаю яго ўцяглі...
— Дык трэба рабіць гэтак, каб нічога не было нядобра.
— Малады ты яшчэ, Зэнак. Як гэта ты адразу зробіш, каб усё было як мае быць, каб Пніцкі не знайшоў прычыны паенчыць і, чаго добрага, кінуць-рынуць і адцурацца ўсяго. Тады яшчэ горш будзе. Тады ён табе завядзе сваю песню, як той старац з лераю. Ужо што-што, а енчыць, дык на гэта паш чалавек здатны. Проста мастак на гэта. Тады толькі ёп пачне рабіць усё сам цвёрда і добра, калі кіне енчыць. Чуў жа, як сёння, удзень, пачаў ён гаварыць пра сваё і пра наша ўсіх шчасце...
— Ён гаварыў праўду. Ён разумее ўсё, як, можа, ніхто.
— Але ж да якое думкі ён прыходзіць. Ні да якае. Ён табе расказаў усё, як ён жыве і гаруе, і толькі ўсяго. Ніякіх вывадаў ён не робіць. І пайшоў сабе ў сваю адвечную мышыную нару ці, як сам казаў, курынае седала, і там гатоў сядзець да канца дзён сваіх, і ўсё некаму скардзіцца.
— Дык от я ж і гавару, што трэба зняць яго з гэтага седала, бо сам не злезе адтуль.
— Ты забываеш, што не на гатовае сюды вы ўсе прыходзіце, што не паспрыяў нейкі дзядзька тут усім гатовага, а вы толькі, будзьце ласкавы, ідзіце спажывайце на здароўе, а ідзяце рабіць. Ідзяце ў лепшы спосаб па гэта. І недастачы спачатку будуць, і клопату вялікага давядзецца ўжыць. Няхай пакуль што будуць гэтыя дваццаць чалавек, але затое тут пэўнасць, што праз нейкі час Пніцкі і ўсе з ім самі прыйдуць памагаць і рабіць. Прыйдзе і Самоцьку за сабою пацягне. Даводзьма да канца тое, што пачалі.
— А мне здаецца, што ён неўзабаве прыйдзе, адно трэба ачысціць яму дарогу. А то яго тузаюць ва ўсе бакі, і ён сам не ведае, каго слухаць.
Гэта сказаў Якуб Сегень. Ён дагэтуль ціха сядзеў і ўсё задуменна вадзіў каструбаватым пальцам сваім па стале.
— Ты гэта пра што?
— Пра тое, што на яго дарозе трэцца Нахлябіч ды яшчэ з сваім сынам.
— Як з сынам?
— Ну, ты няўжо ж не чуў? Сын, усё кажа, мой сын вялікі начальнік ці камісар. А той думае, што і праўда, бо бачыў сам, што некалі тут быў самы начальнік над дварамі, у першую равалюцу. А тут чорт яго ведае, дзе ён цяпер.
— Ён цяпер у Чарніцы на фабрыцы загадвае рабочым клубам... Але ж ён бацькі свайго выракся.
— Як выракся?!
— Выракся. Заявіў на рабочым сходзе. Бацькава гаспадарка, кажа, перарасла ў кулацкую, і сам бацька, кажа, сапраўдны кулак, дык я, кажа, з гэтае прычыны...
— Эгэ, чаму ж ты раней...
— А што нам з гэтага?
— Не палохаў бы ён тут усіх сваім сынам. Ты не ведаеш, што гэта тут у нас, калі ў каго хто-небудзь за вялікага начальніка.
— Які там начальнік!
— А што тут хто ведае. Наганяе страху... От яно як... А я ж думаў, што сынок гэты яго немаведама куды адгэтуль выкруціўся... А ці выракся ён самога сябе ранейшага, як з бацькам разам гэтую гаспадарку рабіў? Каб не ён, можа б, і бацька гэтакім не зрабіўся. Раней бацьку за багатыра зрабіў, а цяпер ужо выракаецца. Бач ты, што за чалавек!
— А што ж ён, сын яго гэты?
— З маёнткаў усё цягаў да бацькі. От гэтыя бароны і плугі, што паабагульвалі, пазабіралі мы, адкуль жа гэта яны ў яго! Людзі не ведаюць, ці што? Але тут і яшчэ адно. Я не ведаю, як гэта дагэтуль усё цягнецца...
— Што?
— А от у Сегенецкага парабчук служыў, ці пастушок, як яго клікалі. Там, з залеснае вёскі. Той небарак аж у горад пеша пайшоў быў тады, гэтак дапякло яму было ўсё гэта.
— У горад? Чаго?
— На Нахлябіча скардзіцца. Я тады сам узяўся быў за гэта, а пасля нейк і пайшло яно само па сабе. Бацька гэтага хлапчука гаварыў тады са мною. Я думаў, што ён сам узяўся, а як цяпер здагадваюся, дык ці не сыпануў быў Нахлябіч грошай яму, каб маўчаў. А сын тады пасварыўся з бацькам.
— Пасварыўся? Значыцца, і тады ўжо з бацькам яны не ладзілі.
— Я думаю, што дзеля людскога вока. Калі што і было, дык на бацькаву галаву, а сам сынок чысты. Бо яму ж трэба было за камісара выбівацца. Пасля гэтага ён неўзабаве і рушыў некуды з дому. І нічога пра яго нідзе не чуваць, пакуль от ты не сказаў цяпер. Бацька пра яго маўчаў аж па гэтыя дні.
— Мы пра гэта пасля,— сказаў Зэня,— давайце скончым і без Нахлябіча.
— Гэтымі днямі выезд у поле,— гаварыў Апанас.— Мусіць, Нахлябічавы і Сегенецкага коні самая сіла.
— Самая сіла. Рэшта ўсё — так сабе. Ёсць яшчэ некалькі нішто, а шмат — дрэнных. Каб канёў чатыры прыкупіць — усё было б вельмі добра. У Самоцькі конь добры...
— Я і Самоцьку ўпісаў бы, гэтак, як і Пніцкага. Я сваё гавару,— сказаў зноў Зэня.
— Няхай самі прыйдуць...
Яны гаварылі доўга і разышліся позна. Была ясная ноч. Якуб развітаўся з Зэнкам і Апанасам насупроць свайго двара. Яны пайшлі, а ён адзін доўга стаяў на пустой вуліцы.
Бег у паразрываных хмарах месяц, веснавыя подыхі ішлі па зямлі.
«Як будзе ўсё ў нас увосень, што будзе праз год? Што і як мы будзем праз некалькі год?»
Ён адзін стаяў і думаў. Балелі ў яго ад дзённай работы плечы, вочы яго глядзелі на цёмныя абрысы старой, як грыб, роднай хаты. За ёю чарнелі, як кучы гною, усялякія прыбудоўкі: гаспадарка.
«Гаспадарка!»
І нязвычна яму штосьці было тут, у новай справе, і нават лёгкія адценні незразумелага страху з’яўляліся перад тым, да чаго ён шпарка ішоў цяпер і вёў нават за сабою некаторых. Усё адно, як адным махам рукі, знішчае ён тое, у чым ён радзіўся, жыў і дзяцей гадаваў. Што ішло спрадвеку. Думкі ішлі ўкрадкі, тачыліся, як чэрві. І ён пастараўся адагнаць іх ад сябе. Ірваў іх у гэтую хвіліну і ўсё, што было з імі.
Зося! Яна была дзесьці ў гэтай спарахнелай хаце. Дачушка! Дзеці! Самае дарагое яму!
«Я яшчэ думаю часамі пакінуць ім на іх увесь век гэтую гнілую долю, гэтую спарахнеласць,— упікнуў ён сябе.— Яны самі рвуць і разбураюць гэта».
Ён пайшоў у хату. Цьмяна там гарэла газоўка. Зося сляпіла вочы пры ёй: зашывала брату вопратку. Ён падышоў да яе і з вялікім замілаваннем правёў каструбаватаю рукою па яе галаве. Яна з удзячнасцю паглядзела яму ў твар. І ён падаўся хутчэй у свой кут.
— Кладзіся ты спаць,— сказаў адно ён.
Яна павярнула ў руках вопратку і зноў пачала шыць.
У тыя часы Апанас Сегень не меў спакою. Клапаціўся разам з ім і Зэня. Якуб Сегень трымаўся каля іх, каля штабу, але ў яго была свая работа: ён рабіў, што было апланована раней. Прыгнуўшы свае спрацованыя плечы, ён павольнаю сваёю хадою варушыўся кожную раніцу пад вокнамі хат і заказваў — каму што рабіць, каму куды ісці. Зэня паспрабаваў быў выклеіць расклад працы і абавязкаў, але Якуб адразу сказаў:
— Нашы людзі пакуль яшчэ не прывыклі да гэтага. От паглядзіш, што трэба будзе кожны дзень або ўвечары гаварыць заўсёды.
Гэтак і было. Рыхтаваліся спешна. Навокал ляжала нячэпанае поле: цэлы палетак. Яно чакала плугоў і барон. Гэты дзень надыходзіў.
Было ўсіх дваццаць хат. Як прыйшлі ўсе былі разам на першы агульны калгасны сход, дык — шмат народу. У Зэні аж твар пабялеў ад хвалявання. Радзіліся ўсе доўга. Апанас Сегень прапанаваў план працы. І неяк само па сабе выйшла на тым сходзе, што сельсаветчыкі сталі і за кіраўнікоў калгаса. Усе паднялі рукі за Апанаса і Зэню. Зрабілі некалькі брыгад: абсталяваць хоць да часу будоўлю пад абагуленую жывёлу, перагледзець і ўпарадкаваць прыладдзе, каб было з чым неўзабаве выехаць па поле, адабраць лепшае насенне...
У тыя ж дні Нахлябічава новае гумно адгарадзілі ад старога, выгарадзілі прагон да яго, і там ужо стаялі калгасныя коні. Пніцкі прыходзіў усё паглядаць, як даглядаюцца коні, і часамі бедаваў, што пачне прападаць жывёла «ў вялікім гурце і ў дрэнным доглядзе». Жанкі кожны дзень хадзілі даіць кароў, і тут Пніцкі тужыў, што не чыста выдойваюць: «бо, вядома ж, не сваё».
Ціхі і спакойны Якуб Сегень колькі разоў ужо адварочваўся ад Нахлябіча, як той стаяў на вуліцы.
— Цівун! Пайшоў ужо цівун па падвоканню! Лазіць ужо,— роў ён, сцяўшы зубы.
Якуб шпарка мінаў некалгасныя хаты і ішоў ціха да сваіх. А нарэшце раз не вытрымаў:
— Я цябе, Аляксандр, пакуль што прашу, пакінь і глядзі сябе. Не чапай ты ні мяне, нікога... Кінь ты і Пніцкага нагаворваць, і, можа, яшчэ і Самоцьку.
Нахлябіч змоўчаў. А ўвечары да яго прыйшоў Зэня:
— Калі вы не пакінеце ўсяго гэтага, дык ведаеце што? Тады вас трэба будзе сцішыць.
Нахлябіч сапраўды ў наступныя дні пачаў цішэць. Ён пачаў задумвацца: ніякага адказу ад сына не было. Ён пасля тае ночы яшчэ раз пісаў, а той усё маўчаў. Тады бацька сам уздумаў паехаць да сына. Збіраўся ён не доўга і паехаў ціха, каб ніхто і не ведаў лішне. Выехаў ён уночы.
Усе тыя дні было хмурнае надвор’е. А як пачаў дзьмуць напорысты вецер, пачала сохнуць зямля і заяснела неба. Пнівадзіцкія гаспадары выязджалі пакрысе араць. Абагуленае ж поле яшчэ некалькі дзён чакала. Той дзень, як выехалі ў поле, быў ясны. Блізка не дваццаць параконных плугоў пачалі рваць вільготную зямлю. Назаўсёды рэзаліся і клаліся дзірваністымі скібамі межы. Укарчанелыя кусты быльнягу адно трашчалі пад блішчастым жалезам. Аратыя як разышліся, дык адцягнулі полудзень, і да паўдня скрозь ралля адно чарнела ўся спрэс роўная, без межаў. Якуб Сегень ішоў у сярэдзіне аратых, за ім — Зэня, і ўсё падаваў голас:
— От каб трактар быў хоць на першы раз. Адразу б пацягнула да нас людзей.
За ім абзываліся хлопцы.
За дзень узаралі з чвэртку ўсяго палетка. Межаў не было. Прапала і вузкая сцежыстая дарожка, адно лагчаінка скрозь па полі асталася на яе месцы. Яна скрозь, як след які, ішла гэтая лагчаінка па полі, аж да самага лесу. Там яна яшчэ не была заворана. Першая вясна — трава пачынала зелянець на ёй там, леташняе дробнае лісце прэла на яе каляінах. Крыху ў бок ад яе, на мяжы, разгацілася адвечная, старая дзічка. Там ужо блізка быў густы лес, вялікасная сцяна выносістых хвояў.
Неба сінела, свісталі птушкі навокал; параконныя плугі да самага вечара бралі ўсё зямлю.
— Ну, што ўжо вам бог дасць,— сказаў увечары Пніцкі, злавіўшы Зэнка на вуліцы.— Гляджу я адно.
— Даўно пара табе, дзядзька, быць з намі,— не сцярпеў Зэня.
— Не ведаю і сам. Няпэўна ўсё на свеце, а я чалавек цёмны, я бядняк. Што я ведаю! Як людзі, гэтак і я ўжо за людзьмі. Праўда ці не?.. Хто яго ведае...
І пайшоў у сваю хату. Там ён доўга шнырыў нечага па кутках, чагосьці тупаў па хаце, як бы нехта не даваў яму спакою. Гэтакі заклапочаны ён лёг спаць і доўга не мог заснуць. Думкі лезлі яму ў галаву і не давалі задрамаць. На другі дзень пачалі гаварыць, што захварэла адна з калгасных кароў, дык ён пайшоў пытацца да Якуба, ці праўда. І як дазнаўся, што праўда, ішоў шпарка, подбегам дадому і, сам не свой, як бы што рушылася ў яго ў хаце, ні то радаваўся, ні то бедаваў:
— Гэтакая ж была карова. Ніколі не хварэла, а гэта — на табе! Што ж, не гаспадарскі догляд. Добра, што пакуль што я яшчэ сам сабе гаспадар. Трэба прыглядацца. Праўда ці не? (як бы хто яго слухаў). Праўда ці не?
І расчараванне, і разам з тым радасць, і горнасць, і тужлівасць — усё было ў яго.
Ён у тыя дні хадзіў некалькі разоў у сельсавет, заходзіў і ў калгасную кантору — гаварыў, слухаў, прыглядаўся. Не мог уседзець спакойна на адным месцы. Нават спрабаваў падаваць парады Апанасу Сегеню:
— Ты пабольш наглядай за гэтаю ўсёю работаю, каб усё было добра, а то, сам жа ведаеш, які ў нас народ — як што дзе якое нядобра, дык гатоў ён адцурацца табе ўсяго і тады яшчэ іншым напсуе.
Сегень усміхаўся.
— Ты от смяешся, а я табе, дальбог жа, праўду кажу.
І з гаспадарскай кемлівасцю ўгадваў:
— Вам цяпер што трэба? Вам цяпер трэба, каб поле было як мае быць у пору ўроблена, каб пасеяна і каб расло нават лепш, як у іншых усіх. Заводзьце добрую жывёлу, набывайце коней, а ўвосень, як пусціце малатарню ды як намалоціце, дык эх... Праўда ці не?
— Ну, ты цяпер ужо неўзабаве ў калгас падасіся,— смяяўся Апанас.
— Гэта як сказаць,— тут ужо стараўся не траціць свайго гонару Пніцкі.
«Як блізнюкі з Зыдорам»,— думаў Апанас, як Пніцківыходзіў.
І раз, пасля гэтакай гаворкі, сказаў яму:
— Ну, годзе табе, ідзі да нас. Забірай свайго канька — і сюды. Ты ж сам пра гэта думаеш.
— Пабачым,— панура сказаў Пніцкі і пайшоў шпарка дахаты.
Апанас чакаў яго ў гэтыя дні. Была самая гарачая пара. Сама што разгарэлася работа на полі. Пачыналася сяўба. Як скончылі былі араць сваё, пайшлі на паўдня памагаць гуртам бяднейшым пнівадзічанам. Апанас вёў падлік і размеркаванне работы і прывучаў да гэтага Зэню.
У залеснай вёсцы збіралася моладзь. Сышліся ўсе адразу, калі было згаворана. Зося і Зэня прыйшлі разам. Тады ўжо дзень хіліўся да захаду. Былі ўсе ў хаце самага маладзейшага з іх — Сегенецкага — дагэтуль пастушок ці парабчук. Яму было яшчэ крыху няспрытна, што ў яго хаце збіраюцца ўсе. Крыху рабаценьлівы твар яго пачырванеў, і ён усё паглядаў на Зэню, як той увайшоў з Зосяю. Нікога з старых у хаце не было.
Зэня сеў за стол.
— Ціха,— сказаў ён.— Пачынаем. Няхай нам Паўлік сам усё як было раскажа; першае пытанне — яго справа.
— І чаму ён дагэтуль маўчаў пра гэта,— яшчэ сказаў хтосьці...— Можа, гэта нават і не зусім яго справа, яго аднаго...
— Ціха. Паўлючок, ну?
Хлапчук, гаспадар у хаце, пакашляў, падышоў да стала, густа пачырванеў. Гаварыў ён злёгку заікаючыся.
«...Ён жа не маўчаў дагэтуль, як на яго цяпер гавораць. Ён нават пеша ў горад хадзіў, два дні ішоў і ледзьве дайшоў, аж хварэў пасля гэтакай нялюдскай дарогі. А калі ён сам тады памыляўся, калі рабіў брыдкую справу, дык ён малы яшчэ быў і нічога гэтага не ведаў, яму ж і цяпер няма яшчэ пятнаццаці год. Гэта адно. А другое,— ён папаўся ў лапы агіднага чалавека. Ён жа яшчэ дзіця тады быў, гэта трэба цяпер разумець. У лапах у гэтакага чалавека! Гэта не жарты. Хто калі што пра Нахлябіча добрае сказаў ці скажа! А трэба яшчэ і тое ўзяць на ўвагу, што ён з вялікага гора выйшаў, што не з дабра гэта ўсё рабілася. З бруду і з голаду чалавек скрывіўся. Дзіця разумела, як галоднаму і халоднаму бацьку смачна рабіць. І да самых жа апошніх дзён сваіх ён то пастушок, то парабчук...»
— Я цяпер ведаю, што страх за што гэта быў узяўся, паслухаў гада, шкодніка...
— А да каго ты тады з’явіўся быў у горадзе, як пайшоў?
— Да гэтае самае, Зосінае сваячкі.
Паглядзеў на Зосю:
— Да Галены Сегень.
— А больш ты з кім там гаварыў?
— Ну, там, дзе яна вучылася, мяне пыталі там пра ўсё, пыталі пра Сегенецкага, пра Зосінага бацьку...
— А чым скончылася тады?
— Тады я ўсё як трэба расказаў, прызнаўся гэтак, як цяпер тут, і мне сказалі ісці дадому.
— А як ты пасля пайшоў служыць за пастуха да Сегенецкага?
— Ну як жа пайшоў. Вядома, як. Дзе ж мне было дзецца? Што-небудзь рабіць і есці трэба было. Ён прыйшоў да бацькі, угадзіліся, а я і пайшоў. Пасвіў цэлае лета. А зімою, як парабчук душыўся — аглядаў... ды і ўсё праз мае рукі праходзіла...
— А як гэта ўсё было пачалося?
— Як пачалося? Памятаю, было надвечар. Нікога не было дома. Убачыў мяне на двары Нахлябіч і падышоў...
— Каторы Нахлябіч?
— Малады... Ну, падышоў ён, паглядзеў навокал ды і кажа: гумно, кажа, ваша ледзьве ліпіць, ды і ўсе будынкі папарахнелі, зараз параскідаюцца. Гаруе твой бацька, кажа. Я маўчу. Я, кажа ён, мог бы пастарацца твайму бацьку дрэва на гумно і на ўсе будынкі. Я, кажа, як пастараюся, дык адразу будзе дрэва. У мяне, куды ні глянь, дык усё начальства знаёмае. Яшчэ памаўчаў ды і кажа: ты, кажа, напішы адну карэспандэнцыю ў газету. Чаму табе не стаць за селькора? Ты ведаеш, якая гэта патрэбная савецкай уладзе работа. Пачні пісаць у газету, я табе нават скажу, што напісаць на першы раз, а пасля сам, як злаўчышся, дык будзеш знаходзіць, пра што пісаць. І пачаў мне тлумачыць пра ўсю гэтую справу. Убіў мне ў галаву, дык я і напісаў. А пасля ён прачытаў, нават паказаў мне, дзе што паправіць трэба. Я, паправіўшы, аддаў яму, а ён паслаў. І ён сказаў мне: нікому ж ты, кажа, не гавары пра ўсё гэта. Нават бацьку не кажы. Бо няможна, каб ведалі, хто селькор, хто піша. Калі ўведаюць, дык заб’юць адразу. Я і маўчаў. Як і надрукавалі былі ў газеце і як усе пачалі гаварыць, дык я, праўду сказаць, праўда што баяўся спачатку. Але і рад быў: супроць багатыроў выступіў, з кулакамі змагаюся. Бо бацька мой да самых апошніх дзён не мог ніяк з даўгоў выбрацца — Сегенецкаму вінаваты быў гэтулькі, што маці кожны год па паўлета дарэмна яму жала. А тым часам прыйдзе зіма, дык даўгі яшчэ большыя робяцца. От я і быў рад, што ўзяўся за гэтых людзей. Толькі пасля, як прызнаўся бацьку, дык той на мяне нарабіў крыку, і я ўпотай ад яго пайшоў у горад.
— Ты, Зося, не ведала пра гэта, што маўчала?
— Не ведала.
— А калі даведалася?
— Нядаўна. Ад самое Галены. Галена і цяпер толькі здагадваецца, што гэта Нахлябіч.
— Дык ты, Паўлючок, не сказаў быў ёй, што гэта Нахлябіч?
— Я гаварыў там у іхняй канцылярыі.
— Ну, а дрэва на гумно бацьку даў табе Нахлябіч,— абазваўся хлапечы голас з кутка.
Паўлючок азірнуўся, пасля глянуў на стол, дзе ляжалі Зэневы рукі, і раптам заплакаў. Валасы яго былі мокрыя ад поту. Пастаяў, пастаяў і сеў плачучы. А як паспакайнеў, яшчэ глянуў на таго, што падаў голас пра Нахлябічава дрэва на гумно і, заікаючыся, чырванеючы, выгаварыў:
— Вы можаце што хочаце рабіць мне, але...
— Але не трэба здзекавацца. Нашто крыўдзіць яго,— гукнула Зося.— Хіба мы не ведаем і не бачым усяго гэтага? Ясна ж усё нам...
І змоўкла.
— Больш нічога яшчэ не маеш сказаць, Зося?
— Яшчэ што сказаць? Скажу яшчэ, што... ну, няхай будзе з намі... што трэба прыняць да нас. Няхай піша заяву ў камсамол.
Яшчэ пасля гаварылі пра нардом, пра камсамольскі клуб, пра заканчэнне сяўбы, пра калгаснае лета...
Зося ішла дадому адна. Зэня астаўся ў вёсцы. Паўлік хацеў перш правесці яе крыху, пасля, як выйшаў з ёю за браму, збянтэжыўся, што на яго і на Зосю хтосьці паглядзеў. Узяў ды і вярнуўся. А яна адна выйшла за агароды. Хлопцы і дзяўчаты разышліся. У яе бок нікога не было.
Пачало змяркацца. Нават добра асядаў ужо вечар на зямлю, як выйшла яна ў поле. Сцежка ішла цераз паплавы да лесу і там паўз яго на палявую дарогу. Трава на дарозе ўбіралася ў сілу, жыта зелянілася на паўзлесных галах.
Лес цямнеў. Толькі хвойныя вяршаліны яшчэ былі пад бяляваю дзённаю павалокаю.
Ёй трэба было прайсці гэтакаю знаёмаю сцежкаю паўз лес да пнівадзіцкай дарогі. Знаёмыя і пакутныя мясціны — Сегенецкага хутар, каржакаватая дзічка — аставаліся ў баку за ўзгоркам і хмызняком.
Яна пра ўсё гэта не думала. Вясна і праца выгналі з думак рэшткі хваравітай чуласці да ўспамінаў пра ўсё гэта. Яна ішла ціхаю хадою, зрываючы махам рукі сухое высокае бадыллё на каляінах. І раптам — ці здалося ёй, ці сапраўды гэта — хтосьці як бы перайшоў цераз дарогу перад ёю наперадзе ля лесу. Паўзлесныя хмызнякі там гусціліся вельмі. «Нехта, мусіць, з нашых хлопцаў». Яна ішла далей, як ішла дагэтуль. Як падышла да лесу і завярнулася паўз яго на вялікую прагаліну, адкуль поле ўжо і пнівадзіцкія хаты, глянула — і аж здрыганулася ўся. Балеслаў стаяў у самым лесе, на мяжы з полем. У першую хвіліну ён як бы падаўся да яе, але астаўся стаяць на сваім месцы. Ён быў у чорным, у высокіх ботах. Яна пабегла. Лес мінаўся неўзабаве. На полі было ясней. Ціха было навокал. Вячорны змрок астаўся пад хвоямі.
Добра занялося на дзень, як Зыдор Пніцкі пачаў варушыцца ў хаце. Звыклым парадкам ён уцягваў на сябе свае латы — закарэлыя ў зямлі нагавіцы, вечны свой кароценькі кажушок без воўны; укорзваўся ў лапці... Усё гэта рабілася некалькі хвілін; ён і не спяшаў лішне, а так усё ў яго адбывалася шпарка. З гэтай трапятлівасці ён анучы як мае быць у аборы не ўвабраў, і яна зараз жа павісла над ёю, як свіное вуха. Ён прысеў да нізенькага стала, пасёрбаў з гаршка ўчарашняга квасу з грыбамі; чорныя казлякі аж скрыпелі ў зубах яго, як ён іх дробненька жаваў. Па хадзе закруціў ён на шыю вераўчаны нейкі шалік, закурыў ля чорнага прыпеку прысадзістай ночы і рушыў да дзвярэй. З печы спаўзла жонка яго, вышэйшая ад яго ростам жанчына; закручваючы злямцаваныя за ноч валасы на галаве, яна гаварыла:
— Калі будзеш браць з сабою хлеб, Зыдорка, дык той над настольнікам, чарсцвейшы.
— Не буду браць,— адказаў ён і ляпнуў дзвярыма.
Гэтакая гаворка адбывалася кожную раніцу: ніколі ён, выбіраючыся на работу, не браў з сабою хлеба на полудзень, а клапатлівая жанчына кожны раз успамінала чарсцвейшы кавалак хлеба.
Уночы быў дождж, на няроўным Пніцкага двары стаяла вада; птушкі крычалі на стрэхах усялякіх яго дробных, спарахнелых гаспадарчых прыбудовак; заўсёды пустая падпаветка на дровы, заўсёды з адчыненымі дзвярыма свінушок... Сані, тыя самыя разваліны, што доўгія гады пад’язджаў ён на іх усё пад станцыю, каб «абарваць з пасажыра паўрубля якога», стаялі прыпёртыя да суседняй сцяны. Панарад — адно кола без шыны — стаяў пасярод двара, насупроць ганка. Зыдор мінуў усё гэта шпарка, як бы ніякага інтарэсу яму да ўсяго гэтак не было. Ён выйшаў на вуліцу, пускаючы дым угару. Хмурнае неба вісела нізка; вуліца была пустая; за агародамі па нізкай паплавіне звінела дажджавая ручаіна. Зыдор мінаў пустыя хаты старога мястэчка, ішоў няроўнаю сваёю хадою. Прыпыніўся ён толькі на момант ужо ў полі, насупроць вузенькай палоскі — на ёй весела рунеў малады засеў ярыны.
Палоска была ўшыркі крокаў чатыры, з гарбом на сярэдзіне, а ля самых меж не сышла яшчэ пасля ночы дажджавая вада.
— Ах, якая няўдалая штука,— сказаў сам сабе паціху Зыдор,— ля меж за вясну вымакне, а на гарбе за лета высахне.
І пайшоў далей, паглядаючы перад сабой у дарогу. Дарога загарбацілася раптам і гэтак жа адразу ўпала ўніз, і там хмызнячок курыўся ўжо ледзь прыкметным засцілам туману. Ядловец быў мокры, крушыннік купчасціўся над ім і саступаў пакрысе дарогу росламу алешніку. А там ужо Пнівадка дала ў нос неабдымным водырам павольнай вады. Тут сцяна хвояў высока над ёю, іх прарэзала новая дарога, а з другога боку — балотная разлегласць. Там, у адным месцы, курэў сіненькі дымок. Раптам вырваўся за плячыма ў Пніцкага гудок. Ён азірнуўся на момант, звыкла, гэтак як і кожную раніцу, можна сказаць, усё на гэтай самай мяжы поля і хмызняку. Адно фабрычны комін чарнеў за ўзгоркам; чорны струменьчык дыму ўзнімаўся з коміна і раставаў у хмарным небе. Гудок крычаў доўга, і цяпер Пніцкі зусім выкінуў з памяці, з думак горб на сваёй палосцы і ваду ля меж... З гэтай вясны гэта быў ужо бабскі клопат. Яна — хударлявая, без меры клапатлівая жанчына, усю вясну пятрэла адна на палосцы гэтай з плугам і драўлянаю бараною, агрубелым на ветры голасам падахвочваючы да работы лянога ад старасці і голага балотнага сена каня. Зыдор агледзеў толькі панарад, з лёгкім одумам дастаў з гары кола без шыны і, без вялікай заклапочанасці, уздзеў яго на вось. «Бабе забаўка»,— як бы хацеў сказаць у гэтую хвіліну яго спакойны позірк. Толькі раз у яго была з’явілася думка: а што калі, пакінуўшы гаспадарку, прападу на свеце? Гэта калі жонка сказала раз:
— Гэтая ж работа на балоце не вечная. Скончыцца, а тады што?
Але іначай нельга было: корпацца дзень у дзень на гаспадарцы і хадзіць дзень у дзень на работу ніхто не мог бы патрапіць. Дык ён і махнуў рукою. І выйшла так, што нават як бы лепш усё зрабілася. Пачалі заводзіцца ў хаце грошы, дык пачала пакрысе выводзіцца і нішчымніца. Чорствы кавалак хлеба не пагоршаў, нават палепшаў, а жонка, што менш глядзела хаты, а ўсё поля, гэтаксама, як раней, была заклапочаная. Хата ад гэтага не зліняла, смецця ў хаце больш не стала, анучы з палатак не прапалі. Наадварот, неўзабаве Зыдор купіў жонцы ў кааператыве добрую ватовую вопратку на свята. Сам жа пра сябе ён не прывык лішне дбаць. Гэтак і праходзіла вясна. Ён і сам не заўважыў, як вельмі шпарка адвыкаць пачаў ад сваёй ранейшай местачковай клапатлівасці, ад важдання з канём, ад немачы гэтага небаракі каня. Таксама не думаў ён, ці моцна жыла ў сэрцы яго гэтая капеечная адвечнасць.
Цяпер, як ішоў ён, ніякія дробныя непазбыўныя клопаты не мучылі яго. Гудок на фабрыцы прымусіў яго паддаць ходу. Ён неўзабаве мінуў масток над рэчкаю і пайшоў хвойным берагам. Чуваць было яму тут, як непадалёку чмыхае ў лесе пільня, а праз хвілін дзве выйшаў па прагаліну. Некалькі знаёмых хат туліліся да зямлі; з каміноў ішоў дым. Ля варот людзям ён даваў дзяньдобры. За хатамі стаяў новы барак. Там варушыліся людзі. Людзей было шмат. Усе, можна сказаць, былі яму тут знаёмыя ўжо, твары гэтыя ён бачыў тут кожны дзень, але, разам з тым, нікога вельмі ён тут і не ведаў. Гаворка тут была ўсялякая, людзей прысылалі некалькі разоў з розных месц. Чуліся тут апроч тутэйшых, сваіх людзей, украінцы, рускія, нават заўважыў раз Пніцкі двух цыган. Палуднуючы, ён падышоў бліжэй да іх і чуў, як яны нешта гаварылі паміж сабою. Ён усміхнуўся немаведама чаго і падышоў яшчэ бліжэй.
— Здароў, бацю! — сказаў ён да аднаго.
Цыган цмокнуў языком і падміргнуў яму.
Тручыся паміж новых людзей, Пніцкі нават і сам пачаў часамі трапляць у тахту іхняй гаворкі. Ён пакрысе пазнаваў, што некаторыя тут таксама, як і ён, нядаўна, яшчэ нічога не ведалі, апроч гнілой саламянай страхі ды трох якіх вазоў гною на поле з-пад аднаго худога каняняці. А былі і гэтакія, што прайшлі за жыццё сваё свет. Гэтыя былі байчэйшыя, гаварылі моваю нейкаю нязвыклаю Зыдораваму вуху. З гэтымі ён не адважваўся пачынаць яшчэ блізкае сяброўства. Былі ж і блізкія Зыдоравы суседзі: з блізкіх вёсак, нават з самай Чарніцы. Гэтыя — некаторыя, робячы тут, страшэнна дбалі пра дамоўку, кожную капейку, як мурашкі ў свой мурашнік, цяглі дадому і ашчаджалі яе. Толькі і гаворкі ў іх было што пра гэтыя хатнія справы. Некаторыя ж гэтак, як і сам Зыдор, з лёгкаю душою адыходзілі кожную раніцу ад сваёй непазбыўнай дагэтуль хатняй спарахнеласці.
Барак быў доўгі і нізкі. Плакаты і абвесткі віселі на яго новых жоўтых сценах, ля нізенькага ганка ціснуліся людзі. Зыдор падаўся туды.
— Здароў,— гукнуў ён знаёмаму цыгану.
Той рухава сунуў яму сваю руку.
Заглядаючы ўсім у вочы, Пніцкі пачаў прыслухоўвацца да гаворкі. Ён пачуў голас:
— Гэта пасля можна будзе. Знайшлі час! Таварышы, цяпер пара разыходзіцца на работу. Зараз на фабрыцы другі гудок будзе.
Пніцкі згадзіўся з гэтым: калі што важнае, дык не пара гаварыць цяпер, не ўспеюць. Гудок, праўда, мог быць кожную хвіліну: тут фабрычны гудок з Чарніцы быў дармовы сігналізатар.
Тым часам ён пачаў прыслухоўвацца да гаворак.
«Трэба ўзмацніць тэмп падрыхтоўчых работ, каб першага мая льга было зрабіць закладку галоўнага будынка электрастанцыі».
«І так тэмпы шалёныя, як тут яшчэ больш?»
«А табе каб абы варушыцца!»
«Што мы? Мы тут нічога. Самае важнае, каб цагельня справілася, каб быў заўсёды запас цэглы...»
Пніцкі адчуваў: найбольш налягаюць на цагельню. Што тут чаму гэта ўсё, ён яшчэ не разумеў. Але ўжо стараўся як мага больш пачуць усяго: ён працаваў у цагельні. Абазваўся з фабрыкі гудок, і людзі заспяшаліся; натоўп заварушыўся. Зыдор папоўз следам за ўсімі. Пакрысе пачалі расплывацца людзі, кожны ў свой бок. Цесляры выбягалі з баракаў, размахваючы на хадзе казённымі сякерамі; пратаптаная і выцерабленая ў гушчыні лесу сцежка шпарка ўбірала іх у сябе. Струмень грабароў паплыў у тумановую разлегласць з рыдлёўкамі. Цагельшчыкі, завязваючы тут жа бразантовыя фартухі, пайшлі на палявы лог, дзе гарбаценькія хаткі задымілі ўжо кожнадзённым ранішнім дымам. Каміны ледзь выглядалі з віхрастай саломы на стрэхах, і дым з іх ападаў адразу на растрыбушаныя платы навокал. У тумане ўзыходзіла сонца. Яснасць кралася паволі, туман заружавеў, ласкавая ўсмешка паплыла навокал. Туман ападаў, на полі было зусім чыста. Цагельшчыкі збіраліся павольна, а там ужо раннія пачалі работу. Пніцкі папляваў на рукі і палез з рыдлёўкаю ў раскапанае глінішча.
«Як той казаў, каб не схлусіць, пачнём паволі».
І яшчэ раз папляваў на рукі і ўсадзіў рыдлёўку ў размоклую за ноч гліну. Глінішча было глыбокае, на ўзровень яго галавы, толькі неба, усё больш і больш яснае, было відаць яму з ямы. Навокал хадзіў шум працы: з лесу стукалі сякеры, шоргала моцна ў лесе пільня: тры змены круглыя суткі не давалі ёй заснуць. Недзе тут і над самаю галавою грукалі, стукалі, моцна гаварылі. Укопвалі нейкія слупы, падвозілі цяжкія пакі — ён ведаў: устанаўляць будуць машыну, якая будзе мяць гліну, рабіць цэглу, можа, нават сама і капаць гліну. Што ж гэта за прыстройка гэтакая, ён не ведаў таксама, як не мог выразна разабрацца, што пачало рабіцца на свеце тут. Цэлымі сотнямі з’яўляліся новыя людзі, зменьвацца пачала нават мясцовасць: балота разбівалі на роўныя дзялянкі; незадоўга яно будзе сухое, у гэта ён верыў, бо слухаў уважна чарнявага маладога чалавека, прыяцеля новай чарніцкай дакторкі Галены. На станцыі торф будзе пераганяцца на электрычную энергію, іншыя кавалкі балота пойдуць пад засевы; раптам нечакана вырастаць пачалі драўляныя будынкі, пакуль часовыя баракі; самы лепшы барак будаваўся мулярам. Яны павінны будуць сабрацца неўзабаве, перад закладкаю галоўнага будынка. Ён сам цэлую ўжо вясну не браўся за пугу, каб паганяць свайго з’езджанага каня, цэлымі днямі ён не быў дома, прыходзіў толькі начаваць, і шмат гэтакіх, як ён, суседзяў яго таксама, як і ён, уцягваліся ў новы парадак жыцця, адрываючыся ад старога. На мяжы хмызнякоў і поля вырастаў з дошак і бярвення пасёлак, дзе людзі не асталёўваліся як мае быць, а жылі толькі сённяшнім днём, часта мяняючыся, прыходзячы сюды часамі нават як бы з-за свету. Вочы яго толькі бачылі ўвесь гэты нечуваны працэс, думкі ж толькі патроху даходзілі да таго, каб разабрацца ў парадку яго. Усё адно, як жоўтае лісце з крушынніку і алешніку увосень цягне Пнівадка па вадзе сваёй у новую разлегласць, гэтак новая плынь уцягвала яго. Ён адчуваў, што гэта не на жарты, што гэта зусім і назаўсёды, і чамусьці яму было лёгка. Гэтакае можа быць адчуванне ў чалавека, які, нічога не трацячы, цвёрда спадзяецца неўзабаве знайсці штосьці добрае на сваёй дарозе.
Пніцкі кідаў гліну разам з усімі, часта паплёўваў на свае рукі, паглядаў навокал сябе. Крокаў за пяць ад яго, цераз двух суседзяў, кідаў гліну белазубы цыган. Той, відаць, яшчэ ўсё прывыкаў да новай работы, хутчэй ад усіх таміўся, часта выяўляў жаданне закурыць. Пніцкі міргнуў яму, і той бліснуў зубамі, смеючыся. Навокал было толькі шорганне рыдлёвак і часамі ціхія галасы людзей. Гэтак ішло да полудня, пакуль зноў не абазваўся гудок на фабрыцы ў Чарніцы. Абмываючы тут жа ў дажджавой вадзе рукі, людзі таўкліся на адным месцы: некаторыя садзіліся тут жа і пачыналі жаваць свой хатні полудзень; гэта былі людзі тутэйшыя; яны яшчэ не прывыклі траціць кожны дзень дробныя грошы на гарачы абед у страўні. Гарачаю страваю яны здавольвалі сябе ўвечары дома. Але найбольш людзей бегла ў страўню. Там, патоўкшыся колькі хвілін у чарзе, яны неслі на сталы аберуч міскі з страваю. Сярод гэтых быў і Пніцкі.
У вялікай нізкай страўні абед падыходзіў да канца. Ужо некаторыя нават круцілі махорку ў газетную паперу. Некалькі чалавек увайшло і спынілася ля дзвярэй. Пніцкі пазнаў перш за ўсё Бародзіча, пасля ўбачыў у натоўпе Мікалая Нахлябіча. «Нешта будзе»,— падумаў Пніцкі весела, усыпаў у паперу махоркі, пачаў круціць і апаражніў месца за сталом. Ён падаўся туды да дзвярэй. Тут жа ў дзверы пачалі збірацца знадворку яшчэ рабочыя, зрабілася цесна. Малады мясцкомавец (Пніцкі ўсіх і ўсялякіх кіраўнікоў уведаў нейк з першых дзён як мае быць) падняў руку ўгару:
— Таварышы, пачынаем мітынг. Слова мае таварыш Бародзіч!
Адам Бародзіч стаў на заслон.
— ...Да Першага мая тэрмін не вялікі. Дык мы павінны пастарацца, каб цераз нас не адцягнулася закладка галоўнага будынка. Уся краіна чакае нашай работы і спадзяецца на нас. Мы не проста чужыя, нанятыя работнікі, мы робім не на нейкага, а самі на сябе. І робячы вялікую гэтую работу, мы самі перарабляем сябе ў лепшы бок, усё сваё жыццё з’іначваем. Кожны з нас як ёсць павінен быць звязаны з гэтаю работаю...
— Яно правільна,— падаў голас Пніцкі, пралазячы бліжэй да Бародзіча.
— Правільна ці не правільна,— пачуў ён тут жа ля сябе голас,— а калі гэтак, дык павінны набавіць плату.
— А што ты думаеш,— згадзіўся Пніцкі,— можа, такі і набавяць. Паслухаем, што ён больш скажа.
— ...Самае важнае — гэта цагельшчыкі. Гэтымі днямі будзе пастаўлена машына, але і да яе трэба, каб не стаяла і абы-як не варушылася работа. Бо калі закладка адбудзецца, а пасля сцен рабіць не будзе з чаго, дык лепш і не пачынаць. Мы самі ўсё гэта ведаем.
— Так што цяпер на нас націснуць,— ціха сказаў Зыдор.
— Патрабаваць трэба падвышэння,— абазваўся той, ранейшы.
— Праўду кажаш,— згадзіўся Пніцкі, гатовы на ўсё, куды яго павядуць.
Тут ён убачыў на Бародзічавым месцы Нахлябіча і поплеч з ім мясцкомаўца. Пніцкі чуў, як чыталі прапанаванне рэзалюцыі.
«...Выкарыстаць усе сілы, каб да тэрміну скончыць падрыхтоўчыя работы...»
Як на галасаванні рэзалюцыю ўхвалілі, заяву зрабіў Нахлябіч:
— ...Адчыненне рабочага клуба будзе дапасована да дня закладкі станцыі, але гатовая палова клуба пачынае працаваць з сённяшняга дня.
Сказаўшы, ён адразу спусціўся на падлогу. Пніцкі стаяў ужо на самым выхадзе, у дзвярах, і Нахлябіч спаткаўся з ім. Ён сунуў Пніцкаму руку і хацеў ужо ісці далей, але Пніцкі перапыніў яго:
— Ну, як вам паводзіцца?
— Мяне перакідаюць на работу сюды, у рабочы клуб,— паспеў адно сказаць Нахлябіч і раптам змоўк, падтуліў плечы, сумеўся і зрабіў ад Пніцкага крок убок. Пніцкі кінуў зірк туды ж і ўбачыў старога Нахлябіча. Той сына не бачыў яшчэ і ўсё стрыг вачыма натоўп: то ў адзін гурт кідаў вокам, то ў другі. Пакуль малады Нахлябіч стаяў, апусціўшы рукі, Пніцкі кінуўся да Аляксандра Нахлябіча і пацягнуў яго за руку:
— Чаго ты тут? Што ты тут робіш?.. Ага, ведаю. Сюды, сюды...
Ён прыцягнуў яго да сына, а сын маўчаў.
— Ледзьве я цябе знайшоў,— сказаў бацька.
— Чаго ты прыехаў? — адказаў сын.
— Як гэта чаго?
Пніцкі бачыў, як моцна здзівіўся стары Нахлябіч. Аж выпрастаўся разам на нагах і стаў яшчэ вышэйшы. Пніцкі глядзеў, і яшчэ некалькі чалавек падышло. Малады Нахлябіч бачыў, што некаторыя пільна ўглядаюцца ў іх абодвух, у яго і ў бацьку, і адразу скеміў усё. Ён ціха, але гэтак, каб усе чулі, сказаў да бацькі:
— Я цяпер нічога з табою агульнага, бацька, не маю. Нашы дарогі разышліся. Едзь сабе дадому. Я дзіўлюся, чаго ты прыехаў сюды.
«Значыцца, не на жарты ён яго выракся».
І думка гэтая прымусіла Пніцкага ўпіцца позіркам у старога Нахлябіча, як бы ён яго першы раз бачыць. Але тут малады Нахлябіч пацягнуў яго за рукаў:
— Хадзем, Пніцкі.
Зыдор паслухмяна рушыў за ім.
— Зойдзем да мяне на адзін момант, яшчэ да работы паспеем.
Ён увёў яго ў маленькі пакойчык у клубным будынку. Пніцкі ўбачыў новыя з пахучага бярвення сцены, столік з паперамі, жалезны ложак.
— Пасядзі,— сказаў Нахлябіч.
А сам сеў і пачаў штосьці пісаць. Пасля як мае быць заклеіў лісток у канверт і даў Пніцкаму:
— На, Зыдор, знайдзі бацьку і дай яму. Тут я яму як мае быць растлумачваю, што яго выракся. Я яго перасцерагаў пра гаспадарку, а ён зусім іншых поглядаў трымаецца, дык нам не па дарозе. Калі ён закаранелы, дык я іншы. Так яму і скажы. Парай яму, сёння ж няхай едзе дадому. Тады мы будзем зноў сваімі, калі ён перачысціцца і перамелецца.
Пніцкі хапіў у яго з рук канверт і рушыў бегчы, бо ўжо гучаў сігнал станавіцца на работу. Ён на двары акідаў бокам усё і старога Нахлябіча нідзе не бачыў. Ён гэтак патросся, як перапалоханы які, на адным месцы і кінуўся бегчы да сваіх глінішчаў: ён заўважыў, што стаіць адзін перад баракамі. Канверт ён сунуў сабе ў кішэню. Усё гэта яму зарунела страшна. І самае важнае, што непакоіла яго, дык гэта тое, што расло адчуванне, нібы тут штосьці нядобрае адбылося і ён у гэтым больш за ўсіх вінаваты. Гэтак ён з нецярплівасцю прычакаў канца работы і, вылезшы з ямы, паволі пацягнуўся да ўзлеску, дзе шмат было панакідана свежага бярвення і адкуль разыходзіліся дарогі на ўсе канцы работ і ў Чарніцу. «Дзе дзець мне гэты канверт»,— думаў ён. Але там яму пашанцавала: ён убачыў старога Нахлябіча пад ельнікам. Той сядзеў і паглядаў то ў дарогу, то ў зямлю.
— От табе,— сказаў Пніцкі, падбягаючы да Нахлябіча.
— Што гэта?
— Сын табе напісаў.
— Ага.
Пніцкі бачыў: Нахлябіч павесялеў адразу, як бы прачытаў ужо добрую навіну і як бы ўжо нават гаварыў да Пніцкага: «Я ж гэтак і думаў, свайго Мікалая я добра ведаю».
— Такія справы,— не ведаючы, што казаць, абазваўся Пніцкі.
— Садзіся, Зыдор,— адказаў Нахлябіч, не спяшаючы чытаць сынаў ліст.
Пніцкі пачаў закурваць і прысеў. Толькі цяпер ён пачаў заўважаць, што ўтома гняце яго. Ён зашпіліў каўнер у рубашцы і паволі чыркануў запалкаю.
— Як жывеш, Зыдор?
— Жыву. На работу хаджу.
І тут успомніў Зыдор:
— Ну, як жа там мой брацішак маецца, Андрэй, як ён хаця там жыве? Ой, даўно я ад яго нічога не чуў. Каб не схлусіць, дык я не лішне далёка, а жывецца гэтак, што няма калі выбрацца...
— Жыве. Яго ў калгас цяпер гоняць.
— А ён?
— А ён мае розум, але нічога не парадзіць. Мусіць, трэба будзе і яму пайсці. А можа, гэта раскідаецца яшчэ...
І чым гаварыў больш Нахлябіч, тым больш упэўненасці было ў яго голасе: ён паглядаў на сынаў ліст, і гэта адганяла ад яго ранейшую збянтэжанасць.
— Гаруе, небарак, Андрэй наш,— перабіў яго Пніцкі.
— Гаруе. А што ж, каб не гараваць?..
Штосьці кальнула раптам у душу Няхлябічу. Трывогі апошніх часоў пачалі вылівацца на Пніцкага галаву:
— ...А ты сам як жывеш, не гаруеш? Усе мы гаруем і робім, як умеем і як нам даводзіцца...
Дык Пніцкі пачаў раптам апраўдвацца: ён і сам не ведаў, адкуль у яго ўзялося гэтакае слова. Ён толькі адчуваў, што нешта нядобрае з «імі» робіцца, калі сын выракся бацькі, калі бацька прыязджае немаведама чаго сюды да сына, а сын з ім гаварыць не хоча...
— Ты мяне ўпікаеш за нешта,— сыпаў Пніцкі.— Ці ты гэта брата, Андрэя нашага, не любіш...
Адразу прачнулася ў ім крыўда на нейкага і за сябе, і за брата, і за ўсё жыццё сваё.
— Ты на мяне як бы накідаешся за нешта, а я табе калі што думаў зрабіць нядобрае?..
— Чаго ты, чаго ты!..
Нахлябічу аж нядобра стала, што ён гэтак з самага пачатку загаварыў навучальным тонам з Пніцкім. І тут ён даў маху: ён падумаў цяпер, што, раз сын цераз Пніцкага перадае яму ліст і раз Пніцкі стараецца ўзвесці яго на думку, што ніколі пра яго ён, Пніцкі, дрэнна не думаў, значыцца, перад Пніцкім сын яго не тоіцца. І ён змоўк і разарваў смела пры Пніцкім канверт. Чытаў ён слаба і разбіраў гэтакім шэптам, што Пніцкі ўсё чуў.
«...Ці ты, бацька, не ведаеш, які час цяпер? Я цябе выракся. Сам ведай, што час гэтакі. Пакуль што не рыпайся, сам аддавай усю маёмасць. А там будзе відаць, што на свеце будзе. У гэты бок усё пайшло, дык ты нічога адзін не зробіш. Маўчы і не вытыкайся. Памятай, што час гэтакі. Гэта самае важнае, што ты павінен памятаць. А тады будзе відаць, што як і куды пойдзе на свеце. Сітуацыя гэтакая. Перачакай, а там усё перамелецца...»
От што пачуў Пніцкі. Ён быў сам не свой. Ён чуў, што тут ён нешта павінен сказаць ці нешта зрабіць, але выразна што, яму не ясна было. Ён адно дробна адхаркаўся і моцна плюнуў сабе пад ногі. Устаў і пайшоў.
— Куды ж ты, Зыдор? — з падазронасцю глянуў на яго Нахлябіч.
— Куды я? Ці ты ж не бачыш, што я з работы нядаўна і мне трэба дадому, пад’есці, адпачываць... За дзень жа наробішся гэтак. Ого!..
І, падумаўшы, усё ж развітаўся з Нахлябічам.
— Ну, бывай, Аляксандар.
Той чамусьці вельмі ветліва, як умеў, скланіўся яму, не ўстаючы з свайго бервяна:
— Бывай, Зыдорка.
Аж голас яго (заўважыў гэта Пніцкі і здзівіўся) патанчэў і паласкавеў.
Пніцкі пайшоў у свой бок. Нахлябіч астаўся сядзець на бервяне. Пніцкім апаноўваў звычайны яго лёгкі настрой. Ён некалькі разоў азіраўся ідучы.
— Сядзіць,— гаварыў ён усё кожны раз.
Перад ім тулілася да зямлі Чарніца. Новы рабочы пасёлак жаўцеў крыху наводшыбе, а старое мястэчка было бліжэй. Гучэла фабрыка, зіхацела веснавое неба, за плячыма яго, далёка ўжо, у лесе, пільня губіла свой несціханы кашаль.
Як пагалоска пра незвычайную навіну, даходзіў да ўсялякай шчыліны Пнівадскага раёна новы вецер. Як шпарка, у некалькі гадзін, сохла зямля ў веснавы дзень пасля дажджу, гэтак шпарка і неўзаметку ўядаліся ў жыццё сляды гэтага новага ветру. Самая дзіўная навіна ператваралася тут жа ў абвыкласць, жыццё перамолвалася, як зерне пад каменем, і самі людзі, пускаючы бесперапынку ў ход гэты камень, малоліся пад ім. Ішла шпаркая змена твару зямлі.
З Пнівадзіч ішлі да Зыдора Пніцкага весткі пра брата: ён яшчэ нікуды не прыстаў, але сам чуў, што як бы ў новую старану неўзабаве падасца. Нахлябіч як расказаў быў тады Зыдору пра яго: «а ён мае розум, але нічога не парадзіць...», дык у Зыдора ўсе наступныя дні варушылася думка: «Чаму гэта, колькі я раней ведаю, Нахлябіч ніколі пе гаварыў, што брат або я маем розум?» Думка спела ў Зыдора ўпарта, яна была новая тым, што была дзейная. І праз дзён тры ён пайшоў да Галены:
— Каб не схлусіць, дык з братам я даўно ўжо не бачыўся. Трэба хоць напісаць яму. Як той казаў, я вас папрашу, напішыце, бо ў мяне няскладна выйдзе. Пішыце, я жыў, здароў, на работу хаджу, а гаспадарку сваю кінуў. Гэтак прыйшлося, бо, значыцца, большы мне цяпер выйгрыш. Жонка, як можа, кешкаецца на гаспадарцы. Быў тут Нахлябіч стары, дык ён — ох, што за чалавек! Я такі і раней казаў, што ён гэтакі. Усё нешта думае, а ў вочы наўрад ці гаворыць. Андрэйка, калі што якое, дык цурайся яго...
Ён гэтак захапіўся гаворкаю, што прагаварыў доўга, сам адчуваючы асалоду сваёй гаворкі.
Магутная паводка работы на балоце ўцягвала яго ўсё больш. Ён перш за ўсё пачаў таўчыся на рабочых сходах і нарадах, а пасля пачаў прывыкаць да новай справы, гэтак, як раней да кожнадзённага пад’езду пад вакзал. І от пакрысе ён пачаў нават падаваць свае заўвагі, і часта здаралася, што трапляў якраз на патрэбнае слова.
Работа ішла на трох галоўных дзялянках. Самая важная цяпер работа была на цагельні. Далей ішла работа далёка адсюль, на другой мяжы балота, адтуль яно вымяралася і разбівалася на кавалкі. І яшчэ работа ішла ў лесе: будавалася часовая, патрэбная на рабоце, электрастанцыя.
Апошні момант, што як мае быць уцягнуў Пніцкага ў клопат, гэта быў сход ля глінішчаў перад пачаткам работы, у ясную раніцу. Яшчэ перад гэтым Пніцкі чуў быў адну гаворку: было пасля работы, на тых самых бярвеннях, дзе некалькі дзён да гэтага сядзеў ён з старым Нахлябічам. Пніцкі, памыўшыся ў стаячай балотнай вадзе, крочыў дадому. На бярвеннях сядзеў Адам Бародзіч, Курц, некалькі дзесятнікаў. Пніцкі, і яшчэ больш з ім, спыніліся паслухаць гаворку. Ён чуў, як Бародзіч, з нейкім як бы пакрыўджаным выглядам, тлумачыў:
— У нас нават прымаўка пайшла ў народзе: шавец заўсёды без ботаў. Гэта пра нашага тутэйшага шаўца. Можа, дзе шаўцы іншыя. А наш гэтакі.
— Тэхніка ідзе ад вышэйшай культуры,— перабіваў яго Курц.— Яна ўбірае ў сябе людзей як патрэбную ёй сілу, як пару, як электрычную энергію. І такім парадкам творыць патрэбныя гэтым жа самым людзям матэрыяльныя рэчы культуры.
— А людзі гэтыя самыя?
— А яны ж заўсёды шаўцы, якія без ботаў.
— Значыцца, ад іх саміх нічога не можа быць?
— Прынамсі, ад гэтай масы, якая яшчэ не мае культуры. Тэхніка ідзе ад адзінак. Гэтая і ўся культура.
— Значыцца, творцы культуры і спажыўцы яе?
— Гэтак.
— Ну, не. Перш за ўсё мы павінны выжыць грунт з-пад прымаўкі, што шавец заўсёды без ботаў. А гэта, мне здаецца, будзе тады, калі сам шавец стане гэтакі, без ботаў быць яму — значыцца не жыць на свеце. Тады ён сам стане тварыць тое, што вы аддаеце толькі вашым адзінкам. І гэта робіцца.
— Дзе ж яно робіцца, калі от цэглы ўсё адно не будзе. А куток гэты ўвесь з самай найлепшай гліны. Вашы думкі пра ўдарніцтва, гэта — мы свае людзі тут і сказаць думку можам,— нічога не дасць.
— Дык што трэба?
— Выпісаць машыны і паставіць кваліфікаваных людзей. Пакуль гэта ўсё будзе, справа, вядома, зацягнецца, але затое гэта будзе верна і цвёрда.
— А ў нас жа жывой рабочай сілы хапае. Пакуль мы будзем мець машыны, выкарыстаем гэтую жывую сілу. Яна ўсё адно так сабе прападаць будзе, гібець гэтак, як і дагэтуль. Я ж сам гавару, што пад нагамі ў нас сырэц, а тавару няма. Машыны мы выпішам, а пакуль, да пачатку работы, папробуем так, як і цяпер пачалі.
— Рабіце, як хочаце. Мне здаецца, што ўсё адно не паспеем да Першага мая.
І назаўтра Бародзіч быў з самага ранку на глінішчах. Утварылася шэсць брыгад. Брыгадзіры, пачынаючы працу, заявілі то там, то сям таварышам:
— Цяпер за намі, не аставацца.
— Як яшчэ сам будзеш цягнуць,— гукалі навокал.
Пніцкаму сперш было цікава, што з гэтага будзе. Пасля ён, прыглядаючыся, сам пачаў старацца. А адзін раз, выходзячы з страўні, спаткаў Бародзіча. Той пажартаваў:
— А вы, таварыш Пніцкі, брыгадзір?
— Не,— адказаў весела Зыдор.
— Чаму? — напусціў на сябе хмурнай сталасці Бародзіч.— Трэба ўсім.
Дык Пніцкі назаўтра і ўпісаўся. І пакрысе пачаў адчуваць сябе як бы не так, як трэба, каб было тут. Гэтак пачаў ён уцягвацца ў новы парадак работы. Ранейшая рухавасць яго пачала саступаць месца сталай клапатлівасці.
Даўно ўжо як паслаў ён той ліст да брата Андрэя.
Пра Нахлябіча старога больш ён не ўспамінаў, нават калі спатыкаў Нахлябіча маладога. З кожным днём усё больш і больш Пніцкі рабіўся на будоўлі за свайго чалавека. Атрымаў ён новую спецвопратку, і гэта яшчэ больш укараніла яго тут. У выходныя дні апратаць ён пачаў чыстую картовую жакетку. Пад канец красавіка прыехаў першы гурт муляраў. Чакалі другога. З тым жа цягніком прывезлі першую торфакапальную машыну. Яна была патрэбна часовай электрастанцыі.
Дыміліся сушыльныя печы. А няпаленую цэглу абвяваў вецер пад нізкімі паветкамі; сонца грэла яе там, дзе яна ляжала проста на зямлі. Яе пачалі ўжо звозіць на месца закладкі будынка. Старэйшыя ж майстры баяліся ўсё, што яе мала будзе.
Раніцамі людзі пачыналі тут арудаваць: прафесіяналы — цягавіта і роўна, з навакольных вёсак і вёсачак — нейк неспакойна, яны найбольш думалі пра дзённы свой заработак, а там хай сабе тут хоць спыняць зусім гэтую работу, калі трэба будзе падзарабіць дзе, дык месца павінна знайсціся. На полі расло, усё адно неўзабаве прыйдзецца варочацца дадому. З іх найменш было гэтакіх, як Пніцкі. Ён пачаў гаварыць:
— Мы не прывыклі да акуратнасці. Мы яе, сказаць, ніколі і не мелі.
— Якой гэта ты акуратнасці хочаш? — пасмейваліся з яго знаёмыя і суседзі на рабоце, чарнічане і тутэйшыя вяскоўцы.
— У нас часта пад нагамі прападае, а мы не бачым гэтага.
Людзям было крыўдна слухаць:
— Хто ж гэтак ашчаджае кожную сяніну, як не наш брат! Усялякі каменьчык з поля добры гаспадар цягне дадому, каб даць яму лад. А ты тут гаворыш! Можа, ты адзін гэтакі гаспадар, дык хто ж табе тут вінен.
— Не, я праўду кажу.
Ён прыжмурваў вочы і доўга думаў, успамінаючы, што на гэта гаварыў Бародзіч. І, нарэшце, гаварыў:
— Перш за ўсё, чаму мы гібелі заўсёды?
— Не было на чым разгарнуцца.
Пніцкі зноў думаў:
— Стоячы з рыдлёўкаю, мы наўмысна, бывае, раскідаем хвіліны, а з іх складаецца ва ўсіх нас ого колькі...
Так ён вучыўся дысцыплінаванасці.
Прыходзячы ўвечары дадому, ён садзіўся сёрбаць з хлебам поліўку, паволі курыў. Жонка расказвала яму пра сваю работу, і ён адчуваць стаў, што пачало з’яўляцца ў яго замілаванне да гэтай спрацаванай жанчыны, чаго ўжо доўгія гады не было. Жылі яны ўжо, як чужыя. Хата і непазбыўная работа толькі трымала іх разам. І часта ўсё гэта мела характар, як валу ярмо.
Часта цяпер яны, адчуваючы асалоду перадвячорнага адпачынку пасля дзённай работы, сядзелі разам у хаце ля акна і гэтак спатыкалі яснае вясновае змярканне.
У ранні вечар на ціхай вуліцы невысокі ростам хлопец, у добрым фрэнчы, галіфэ і элеганцкіх калісьці ботах, падышоў да драўлянага зграбнага дамка і доўга прыглядаўся на нумар яго. Нумарны ліхтарык яшчэ не гарэў, але нумар быў зусім чытэльны. Непадалёку тут званіў недзе трамвай, недзе грала вайсковая музыка, не густа праходзілі людзі. Хлопец пазваніў, яму адчыніла немаладая жанчына.
— Тут жыве Гарус? — запытаўся ў яе госць.
— Тут. От сюды.
Малады чалавек увайшоў праз чысты карыдор у досыць прасторны пакой і даў «добры вечар». Ён убачыў знаёмы твар, малады, белы, пад гладка зачэсанымі густымі валасамі.
— Не магу адразу пазнаць,— сказаў гаспадар,— недзе я вас бачыў.
— Я Балеслаў Сегенецкі.
Госць заўважыў, як гаспадар правёў шпарка рукою па твары і адразу прыўзняўся на сваім месцы. Але сядзець астаўся.
— Выбачайце, што я вас турбую.
— Нічога.
— Тады, як быў я ў вас, дык я заўважыў ваш адрас. І цяпер доўга не шукаў.
— Вы гэта пра брата хочаце?
— Пра яго. Але выбачайце, я з вамі заўсёды быў шчыры, бо і вы да мяне гэтакі былі.
Гаворачы гэтак, госць пільна паглядаў на гаспадароў твар, але не заўважыў яшчэ нічога нядобрага.
— Неўзабаве будзе суд. Справа ўжо зусім ясная. Вы ж і тады маглі ўжо ведаць усё: яму нельга не прызнавацца, калі жывая сведка ёсць. Як было, ён сам усё расказаў.
Твар у гасця раптам перасмыкнуўся грымасаю, але адразу ж стаў спакойным. Чалавек, відаць, валодаў сабою добра.
— На колькі яго могуць засудзіць?
— Абсалютна нічога не ведаю,— хітрыў крыху гаспадар,— я, вы ж ведаеце, практыкант толькі пры гэтай справе.
— Выбачайце, я думаў... Вы тады гэтак са мною пагаварылі...
— Дык вы мне і ліст пасля гэтага прыслалі,— як бы папікнуў гаспадар.
— Я тады пісаў глупства, і без вашага хадайнічання я мог бы пабачыцца з братам. Але пісаў на гарачую руку.
— Чаму?
— У тыя дні нас раскулачылі.
— Я ж ужо тады гаварыў вам, як гаварыў, што ведаю пра вас з ліста вашай стрыечнай сястры Галены Сегень.
Госць змоўчаў. Гаспадар заўважыў, што ён пачаў непакоіцца з той хвіліны, як сказаў ён, што брат яго ўсё сам расказаў.
— Дык вы з братам бачыліся пасля таго?
— Не... Бачыўся...
— Вы і самі не ведаеце, ці бачыліся вы з братам?
І гаспадар неспакойна падняўся з свайго месца. Госць падаўся да дзвярэй, але зноў авалодаў сабою і спакойна сеў.
— Выбачайце, я ўзнерваваны.
— Дык вы скажыце выразна, з-за якой справы зайшлі сюды?
— Я думаў запытаць у вас, ці не можна хадайнічаць, каб брата пасля суду пакінулі на работах тут дзе, у гэтай старане, поблізу. Я гэтага і зайшоў.
— Яшчэ невядома, што яму будзе.
З усмешкай госць заўважыў:
— Можна ведаць, што будзе.
Усмешка гэтая пакрыўдзіла гаспадара:
— Дык я вам сказаў, што я тут толькі практыкант і памагаў следства весці. І ўсё. Цяпер мая справа скончана. А цяпер от, у гэтую хвіліну, я збіраюся ісці з дому зусім. Выбачайце.
Госць убачыў ход справы. Ён устаў, памяўся крыху на нагах.
— Але ці могуць не высылаць, а пакінуць тут, калі хадайнічаць? Вы бліжэй да справы, вы лепш ведаеце.
— Я думаю, што наўрад ці паможа што.
— Ён жа сам прызнаўся!
— Ён мог бы сабе і не прызнавацца! Жывая сведка, Зося Сегень! Як ён мог не прызнацца?!
— Выбачайце.
— А што вы самі цяпер робіце? — ужо з адзнакамі простай цікавасці запытаў гаспадар.
— Я? Нічога.
І госць зноў павесялеў.
— Бацька мой памёр у самы гэты рэзрух. Не вытрымаў... Сэрца не стрымала.
— У вас парабкі былі заўсёды? — чамусьці запытаў гаспадар.
— Былі.
— І да апошняга часу?
— Як да апошняга?
— Ну, да... Праўда ж, у вас была Зося Сегень яшчэ нядаўна за парабчанку... Так. Так. У мяне з думак выйшла... Ну, буду збірацца ісці...
Госць павольна варушыўся ля дзвярэй.
— Бывайце... Больш я, мусіць, тут не буду... Я вам папісаў быў усё, я тае гаворкі ніколі з вамі не забуду... Бывайце і выбачайце, што патурбаваў вас дарэмна.
Маўклівы цяпер Гарус сунуў яму руку і правёў цераз карыдор да выхада на вуліцу. Там госць яшчэ раз працягнуў яму руку:
— Дык брат пра ўсё як мае быць прызнаўся?
— Я ж вам гаварыў!
— Я, мусіць, далёка адсюль паеду. Бывайце.
Гарус зачыніў за ім дзверы і вярнуўся назад. Няпэўную думку сваю ён выказаў сам сабе ціхімі словамі:
«Як наглядаць за мною прыходзіў! Чаго гэта ён! І куды гэта ён збіраецца ехаць!»
Сеўшы за стол на ранейшае месца, ён падпёр рукамі лоб і яшчэ ўслых думаў:
«Чаму яго не выслалі?»
І раптам адвёў рукі ад твару:
«А можа, ён туляецца?»
І яшчэ:
«Чаго ён дапытваў гэтак колькі раз, ці пра ўсё прызнаўся брат яго?»
І пайшлі моцныя здогадкі і трывожныя думкі:
«...Чаму ж ён блытаўся, калі адказваў, ці бачыў пасля таго, як яго выпусцілі, брата... Значыцца, ці не ходзіць гэта ён украдкі, не могучы з’явіцца на спатканне з братам?.. Ці цяпер што ў яго, ці можа?.. Ці можа?.. Тое самае, на што падазронасць падала з самага пачатку?! Чаго ж гэта ён дапытваўся гэтак, ці пра ўсё брат прызнаўся! І падаўся гэтак збянтэжана да дзвярэй, як першы раз пачуў пра прызнанне брата!..»
Ён усхапіўся, прамаршыраваў колькі разоў па пакоі і зноў сеў:
— Ат, ліха яго бяры.
Але тут зноў захваляваўся:
— Пабратаўся, як да прыяцеля прыйшоў!
Злосць і раздражненасць перасмыкнула яго твар. Ён шпарка захадзіў па пакоі. Хадзіў доўга і, нарэшце, дастаў з стала некалькі змятых лістоў. Паклаў іх на стол перад сабою, падпёрся локцямі і гэтак астаўся сядзець над імі.
Гадзіннік на вежы вызвоньваў час. Балеслаў Сегенецкі спазніўся палічыць, колькі. Ён ішоў змрочнаю вуліцаю і неўзабаве выйшаў на пляц. Вечар асталяваўся як мае быць. Пачынаў ісці цёплы дождж, на скверыку было цёмна, толькі як праходзіў паўз яго трамвай, рухавае святло бегла па мокрых дрэвах і траве. Трамвайныя вагоны праходзілі часта. Было змрочна. Толькі на рагах вуліц гарэла па адной лямпе: у той дзень штосьці сапсавалася на электрычнай станцыі. Была добра асветлена толькі адна старана пляца. Там трэцяя змена дахоўшчыкаў накрывала нядаўна надбудованы на адзін паверх дом. Ацынкованая бляха пад электрычным святлом блішчэла, як чыстая вада пад месяцам. Праехала некалькі лёгкіх аўто, праехалі сялянскія фурманкі. Людзі з іх ціха паглядалі на замакрэлы брук і на раскоўзаную салому над сабою. Прайшла калона вучняў-дэманстрантаў, і яшчэ пасля гранула музыка, і яшчэ некалькі калон людзей.
Ішлі ва ўсе бакі людзі. Натоўпы збіраліся на рагах гусцей. Раптам палілося святло з усіх вулічных лямп — электрастанцыя дала ток. Больш яшчэ ажыло ўсё. Загуло некалькі сірэн на заводах; дахаўшчыкі ўсё бразгалі над чацвёртым паверхам ацынкованаю бляхаю; трамвайнае святло не гэтак пярэсціла ўжо мокры сквер.
Нечакана зазванілі ў дробныя званы ў праваслаўнай кафедры. Дзвін-цлін, дзвін-цлін... Званілі доўга, хвілін больш за пяць. Насупроць кафедральных дзвярэй разышліся два трамвайныя вагоны, месца на хвіліну апусцела, і чорная постаць выйшла з прычыненай форткі. Прытрымліваючы крыссе тонкай сваёй доўгай адзежы, постаць пайшла паволі і роўна. На чорным фоне адзежы белая рука з адтапыраным пальцам была вельмі выразна белая, як мармуровая, як каменная; халодны быў колер. Другая рука трымала посах і ў тахту сваёй хады пастуквала ім аб мокры брук. Скрозь гул, скрозь трамвайны грукат Балеслаў Сегенецкі чуў гэты выразны — сухі, кароткі, не досыць часты гук.
За цёмнай постаццю епіскапа выйшла з царквы некалькі чалавек.
Пяць-шэсць постацей разышліся ва ўсе бакі, постацей жа тры прайшло крыху за епіскапам. Пара людзей — мужчына і жанчына — неўзабаве адсталі і павярнулі назад. Яны былі старыя, мужчына трымаў жанчыну пад руку. Адзеты яны былі ва ўсё чорнае, мужчына быў у пляскатай летняй шапцы з шырокім круглым верхам, жанчына ў старасвецкай дамскай шапачцы, з вялікаю шпількаю ўпоперак цераз яе. Гэтая пара ішла паволі, жанчына неўзабаве распусціла парасонік. Яны як праходзілі ў бакавую вуліцу, пад электрычнаю лямпаю, Балеслаў Сегенецкі ўбачыў, што ў мужчыны сівая, каротка астрыжаная барада, падстрыжаныя вусы, шырокі ўнізе твар, на вачах акуляры. І раптам заварушыўся ўвесь Балеслаў Сегенецкі. Ён, як стаяў на рагу скверу, так рушыў за старою параю. Ён зайшоў ёй наперад і колькі разоў, па хадзе, азіраўся на старога чалавека. Так ён ішоў праз усю вуліцу, дзе ўжо цямней стала, дзе пайшлі платы, драўляныя тратуары, раўчукі вады ля іх. І чым больш ён ішоў, тым больш не мог так адразу вярнуцца назад ад гэтай старой пары. Ён ужо ішоў блізка, следам за імі, адкідаючы ад сябе апошнюю няўпэўненасць. Ён прыглядаўся да паходкі старога чалавека і пазнаваў гэтае прысяданне за кожным крокам. Ён яшчэ не адважыўся зараз жа загаварыць, але ўжо ведаў, што гэта трэба зрабіць. На драўляным мосце старая пара сцішыла хаду. Над мостам гарэлі дзве лямпы. Моцнае святло падала на ваду, глыбока пад мостам. Вада ішла ціхутка, і ў ёй пагойдвалася, бясконца бруілася ці багавінне, ці вадзяное доўгае зелле.
Побач з мостам стукаў параю завод, а зелле сабе плыло ціхутка. Старая пара зусім спынілася на канцы моста. Абое абаперліся на парэнчы і гэтак пастаялі з паўхвіліны. Яны глядзелі на ваду, як бруіцца на ёй багавінне. Жанчына старым, няроўным голасам зашушукала:
— Калі на душы спакойна, вечна можна глядзець на гэтае багавінне.
Мужчына змоўчаў.
— На гэтую вечнасць... Вечнасць плыве.
— Так,— адказаў ёй яе спадарожнік.
І тут Балеслаў Сегенецкі ад гэтага голасу падаўся паперад. Ён ведаў, што гэты чалавек жыве недзе тут, у гэтым горадзе. І хоць раней і думкі не было ніколі шукаць яго, дык цяпер выпадак паспрыяў гэтаму спатканню. «Якая тут можа быць няпэўнасць, голас гэтакі падобны, як бы нябожчык бацька з труны падняўся і падаў гэты голас». Балеслаў Сегенецкі прайшоў наперад, вярнуўся і пайшоў старой пары насустрэчу. Тыя ішлі паціху. Чамусьці ён не адважваўся загаварыць адразу, а прайшоў крокаў колькі поплеч, аж стары падазрона паглядзеў на яго. Тады ён нясмела і далікатна загаварыў. На першыя пытанні стары не адказаў зусім, а ўсё з недавер'ем глядзеў на неспадзяванага маладога чалавека, а пасля цвёрда махнуў наўкруга рукою, запрашаючы гэтым жэстам паднімацца на ганак. Тут жа, непадалёку ад моста, яны ўсе ўзышлі на высокі ганак, жанчына дастала аднекуль з сваёй адзежы ключ і адамкнула дзверы. У газавай лямпе выкруцілі агонь, і Балеслаў Сегенецкі ўбачыў густа састаўленую даўнейшую мэблю, паабіваную чырвоным плюшам. Густа стаялі паўз сцены столікі, шафачкі, на іх лямпы, збаночкі з сухім зеллем, прыгожыя скрыначкі на пярсцёнкі, голкі, зашпількі, брошкі... На покуці вялікая ікона нейкага святога, за сталом на канапе зложаны адзін на адзін старыя альбомы... Усю гэтую безліч дробных рэчаў разгледзеў Балеслаў, пакуль старыя распраталіся.
«...Бы, значыцца, брата майго сын?.. Я з айцом вашым даўно не бачыўся. Мы з ім толькі перапісваліся. А як жа, мы перапісваліся! Як вы мяне знайшлі? Адрас з лістоў ведалі? Дык я ж нядаўна перабраўся на новую гэтую самую кватэру... Выпадак. Ах, які ж выпадак! Гара з гарою не сходзіцца, а чалавек з чалавекам, калі суджана...»
Як гаварыў, дык праз зубы ішоў у яго шыпучы свіст.
«...Дык вечны пакой брату майму... А вы, а вы, малады чалавек?.. Мы з бацькам вашым жылі душа ў душу. Мы не сварыліся ніколі... Ніколі... Не... Не... Ён хоць быў з фантазіяй вялікай, але... Ён найбольш любіў паноў усадзебных, а на гарадскіх была ў яго муха ў носе... А я іншых поглядаў... Але ўсё ж мы з ім каб не ладзіць, не, не...»
Балеслаў чуў сябе тут, як на выспе сярод бурнага мора. Ён праседзеў да поўначы, дзівячыся сам сабе, як не думаючы пра ўсё, хадзіў надвечар па горадзе. «А чаго Гарус, гэты практыкант судовы, не быў спакойны, калі гаварыў са мною? Няўжо Толяк пра ўсё прызнаўся? Дык чаму ж Гарус не затрымаў мяне адразу...»
Пілі гарбату.
«...Бярог, бярог мэблю, а цяпер прадаю, спродваю, нічога іначай не...
А Сегень Якуб!.. У таго фантазія хамская! Ну, бедны, ну, мужыком астаўся, але чаго ж нянавісць гэтакая!.. Не, не, у мяне з ім не было сардэчнасці...»
Больш ён не ўспамінаў пра гэта. Балеслаў сам не рад быў, што патрывожыў гэтым успамінаннем старога дзядзьку.
«...Свет гіне. Няма інаверцаў, палякаў, галаў, інаязычных... Усе другі за вялікую Расію адзіную... Яны прыйдуць і выратуюць...»
Ён пасля ўскінуў на плечы чорны шынель, з выцертымі рубцамі, з гузікамі, абшытымі чорнай тканінай... І гэтак правёў апоўначы Балеслава на ганак. Балеслаў нават і не здзівіўся, што ён мала распытваў пра яго: што ён тут робіць? як усё ў іх робіцца? Але ён панёс адгэтуль адчуванне, што папаў да свайго блізкага. Ён прайшоў увесь горад і пайшоў далей. Самага важнага баючыся цяпер, што Гарус толькі выпадкова не затрымаў яго, ён стараўся як мага хутчэй пакінуць за сабою найбольш разлегласці.
Ішоў ён больш як суткі, а назаўтра надвечар Пнівадзічы спаткалі яго чужым яму клопатам. Ён з лесу бачыў сярод разбаранованага добра засеву ярыны тую самую дзічку, а зусім на змярканні паўз яго прайшла тады Зося. Як постаць яе схавалася ў паплавах на сцежцы ў Пнівадзічы, ён неўзабаве і сам рушыў у той бок, але іншаю дарогаю.
Старога Нахлябіча ён застаў дома, на двары. Той важдаўся ля свіронка, перасыпаючы з меха ў кадушку муку. Той здзівіўся, убачыўшы Балеслава.
— Ты тут? А я думаў, што цябе даўно тут няма.
— А дзе, вы думалі, я?
— Дзе думаў?..
Ён сам не ведаў, што казаць і нават як гаварыць з Балеславам. Пасля спаткання з сынам усялякія думкі лезлі яму ў галаву; і самая ўпартая думка, што яго мучыла, дык гэта тая, што трэба будзе невядома колькі часу быць ні за госця, ні за гаспадара. Гаспадарка яго цяпер стала маленькая, плугамі, баронамі, коньмі арудавалі чужыя людзі. Нянавісць і непераможная варожасць узмацняла гэтую думку страшэнна. Калі будзе тая змена, дык колькі год будуць гэтакія парадкі? А што, калі будзе гэтакі закон, што зойдзе даўнасць і не верне ён нічога, што цяпер у яго забралі. І як трымацца цяпер, як гаварыць з сваяком Балеславам Сегенецкім? На вуліцы ён ужо сцішэў, вельмі ж пасля спаткання з сынам. «Час гэтакі, час гэтакі!» Гэтак Мікалай сказаў, гэтак ён парадзіў. Адно толькі бяда, што людзі павінны ведаць, што сын яго выракся. Ну, што за ўцеха з таго, што пасля таго, як Пніцкі Зыдор пакінуў яго на бярвеннях, ён дачакаўся змроку і знайшоў-такі сына нішкам ад людзей у той каморцы ля рабочага клуба? І што там яны пагаварылі, як і раней! І што сын яго казаў: «Час гэтакі, час гэтакі, і трэба абрасці карою гэтага часу, а пад карою туліць у сабе свой ранейшы агонь». Простымі словамі сын гэтага не гаварыў, але без слоў бацька бачыў свайго Мікалая навылёт. Можа, нават і сам Мікалай не ўсвядомліваў гэтага выразна і нават колькі-небудзь, але бацькава нутро шмат што можа адчуць у сыне сваім. Сын быў упэўнены, што ёсць адна рэвалюцыйная праўда, акафіст рэвалюцыі; той быў упэўнены, што гэта вялікая рэвалюцыйная ідэя, а бацька гэты самы акафіст вызнаваў за самы цвёрды манеўр. І ўжо цяпер нават ён сам збіраўся парадзіць Андрэю Пніцкаму: «А што, можа, і лепш гэтыя калгасы. Валі, калі прымаюць і маеш ахвоту». Дык цяпер ён не лішне па-прыяцельску зірнуў на Балеслава:
— Дык дзе ж ты цяпер?
— А чаму вы думалі, што я дзе далёка? Дзе ж я магу быць?
— Я падыходзіў пад вас разы са два, дык там пуста. Дык я пачаў думаць...
Тут ён памаўчаў.
— А от што, цябе, напэўна, выслаць павінны.
Балеслаў усё яшчэ разбіраў, якім тонам гаворыць з ім Нахлябіч. Дык і маўчаў і ўсё стараўся, каб той гаварыў. А той узяўся зноў за сваю работу, і Балеслаў скеміў, што гэта жаданне, каб хутчэй пазбавіцца ад яго. Але ён стаяў, дык Нахлябіч яшчэ нехаця падаў слова:
— А мо дзесяцін пару далі табе і ты дзе асеў ужо гаспадарыць і мне не кажаш?
— Не хачу я гэтак! — з нечаканаю і сабе і Нахлябічу ўпартасцю сказаў Балеслаў.
— А як жа?
— От, выдумаю што-небудзь.
Так і лезла ў яго з языка сказаць: «Я ўжо выдумаў».
Гэтак ён і пакінуў Нахлябічаў двор. Вуліца была цёмная, за агародамі яшчэ цямней было. Нахлябіч бачыў, як Балеслаў падаўся цераз агароды, і дагнаў яго:
— Чаму ж ты не ідзеш вуліцаю?
— Чаму вы пытаеце?
Здогадка апанавала Нахлябічам адразу:
— Ты што задумаў?
— Дзядзька...
— Чаго, сынок?
Нахлябіч спрытна схаваў штучнасць сваёй ласкавасці.
— Я... нічога не задумаў.
— Хлусіш! Ты мяне згубіць хочаш! А што, калі людзі бачылі, што ты ў мяне цяпер. А тут пойдзеш і наробіш ліха ведае чаго. Ты малады, ты куды хочаш махнуць можаш, а я што! Тады кожны скажа, што я памагаў табе або падвучваў цябе...
— Не, не...
— Што — не, не!
Нахлябіч спрытна схаваў штучнасць сваёй ласкавасці, ад яго, усё адно як бы гнаў гэта ён перад сабою Балеслава. Гэтак яны моўчкі падышлі да лесу. Балеслаў пайшоў шырокаю дарогаю, а Нахлябіч астаўся сядзець пад дрэвам. Ён думаў: «Калі вернецца, каб што рабіць, дык не пушчу, а туды няхай ідзе, далей адгэтуль; няхай сабе там хоць чырвонага пеўня пускае, куды хоча».
Ён сядзеў доўга. Нікога не чуваць было, як ён пайшоў назад.
З горнаю злосцю Балеслаў думаў: «Сам ты, мусіць, нешта думаеш тут зрабіць, калі пра мяне стараешся здагадацца. Як гэта табе на думку можа ўзбрысці гэтакае...»
Ён ужо быў далёка ад таго месца, дзе пакінуў яго Нахлябіч. На ўзлеску чарнела сяліба. Агонь гарэў за фіранкаю ў акне. Балеслаў пастукаў у акно. Сам гаспадар адчыніў яму, але з-за дзвярэй трывожна запытаў хто. Прозвішча Сегенецкага супакоіла яго. Адзяючы лёгкую хатнюю сутану, ён зацягнуў акно густою фіранкаю, гатовы слухаць.
— Я рушу ў ход,— сказаў Балеслаў.
Ксёндз паклаў яму рукі на галаву і блаславіў яго.
«...Твой айцец перад смерцю на споведзі маўчаў пра свае крыўды. Калі мёртвы маўчыць, дык жывы павінен гаварыць. Калі мёртвы даруе, дык мы на тое жывыя! Я веру ў перамену свету і заснаванне вялікай ідэі з Захаду ад нас...»
Балеслаў пайшоў адсюль ціха. Да раніцы ён мог прайсці не многа. Ён ведаў адно: бацькавы думкі і яго носіць тут у сабе пробашч. Не, ён не можа мірыцца з тым і з тымі, з кім праз увесь век свой не мірыўся бацька! Нават каб і раскулачвання не было!
У наступную ноч ён падышоў ціха да соннага мястэчка. Ён успомніў, што пра гэтае мястэчка ўспамінала калісьці Зося Сегень: «Тут Галена жыла крыху, як прыйшла была адтуль, куды цяпер ён накіроўваецца. Адна дарога вядзе ў розныя бакі!.. Тут жа з Галенаю быў і Гарус». Пры гэтым успамінанні ён уздрыгануўся: мусіць, Толяк такі пра ўсё прызнаўся, і толькі выпадкова Гарус не затрымаў яго. Але тут падскочыла іншая думка: «А можа, не выпадкова, а сумысля». Другая думка пачала браць верх і стварала ўпэўненасць, што Гарус, калі і не аднадумец, дык блізкі да яго чалавек. «А ўрэшце, няхай сабе будзе які хоча. Каб толькі ўдалося».
Яму ўдалося: арка з надпісам «Камунізм змяце ўсе межы» — асталася ў тую ноч у яго за плячыма.
Зыдораў брат Андрэй Пніцкі ў ясную раніцу пачаў збірацца на штодзённы свой клопат. Неба на ўсходзе гарэла, ясната ішла ад ружовай разлегласці па ім. Вясёлы дзень рынуўся ў маленькія акенцы Андрэевай хаты адразу. Андрэй, пацягваючыся, лінуў на рукі з медзянай конаўкі вады, намачыў ёю твар, разы са два пацягнуў па ім даўно не мытым ручніком і спешна пачаў усцягаць на сябе штосьці пашытае з шарачку. Полы гэтай кароткай лёгкай вопраткі абвісалі ўніз, з-пад іх спрабавала абвісаць падшэўка. Ён падперазаўся паверсе вузенькаю папружкаю, знайшоў у сенцах пугу і тады як мае быць падаўся ў глыбіню двара. Ён гаварыў сам з сабою.
«От пакуль выберашся... От пакуль выберашся, дык і паўдня нахопіцца...»
Выцягаў з-пад падваротні ў хлевушку барак, абкручваў анучамі вузлы на пастронках — каб не муляла каню...
«Пакуль выберашся... Больш тае важданіны, як работы!..»
Глянуў у жолаб, загарнуў там рукою конскія за ноч недаедкі: паклычанае і злямцованае сена было на дне.
— Не ясі... не ясі... Эх ты...
І ўздзяваў на каня вобраць.
Выехаў ён з двара, як уся вуліца была заліта першым сонцам. У полі калёсы каціліся ціха, дарога не пылела. Драбіны яго то зусім хаваліся паміж двума ўзгорачкамі, то ўзнімаліся наверх і былі зусім навідавоку. Свіная дарожка круцілася паміж няроўных палеткаў. Былое Сегенецкага поле ляжала унь там паўз лес. На мяжы яго і вузкіх палеткаў зазелянілася маладым лісцем каржакаватая дзічка. Пніцкі, як праязджаў тут, углядаўся ў яе. Яна была навокал абворана, і толькі пад самаю ёю ўзвышаўся кавалак узмежка. Вылётнай ранейшай мяжы пад ёю не было.
«Ой тут гэта. Ах! Што ёсць на свеце... От гэтае самае месца! А Якуб Сегень моцны чалавек! Колькі ён на сваіх плячах вынес за свой век. Браты! Усё адно як дарогі раскрыжаваліся! Ідуць і ідуць у розныя бакі...»
Тут ён мінуў першую граду лесу.
«...Бач ты, узаралі сабе, пасеялі і цяпер... Што адно будзе далей! І не пабаяліся — параскулачвалі, паразганялі, робяць сабе... Спрыяюць сабе... А дзе ж цяпер гэты, маладзейшы, Сегенецкага панічок? Той большы, дык, эх! Як жа гэта адважыцца, мой божа, узняць на чалавека руку! Што бывае, што бывае... Дзе ж гэты падзеўся, знік, прапаў, і следу няма! Прапаў, як кажуць, з скураю. Недзе і канцы і сляды замёў. Каб хоць хто ведаў!.. Але з бацькам — як адзін былі!.. Яго-то павінны былі б выслаць, каб не прапаў недзе. Але ж у той самы дзень. Ах, які спрытны... А, чэрці іх бяры!»
Ён нават пачаў сам сабе выказваць словамі свае думкі.
Паганяў каля паволі, штосьці трывожыла яго, штосьці паддавала, разам з тым, нейкай яснасці ў думках і падзеях.
Пацягліся маладыя засевы ярыны, палетак быў чысты і шырокі. Ён доўга прыглядаўся на маладое зяленіва, углядаўся ў шырыню поля, як бы першы раз гэта ён бачыць яго. І чым больш пад’язджаў ён пад свой палетак, тым больш мучыла яго нейкая трывога. Як згубіў ён што і толькі цяпер заўважыў гэта, як прапала ў яго назаўсёды штосьці звыклае, але і прыкрае, і ён сам не ведае — быць вясёлым ці сумным? Неспакой быў у яго: і конь сена не можа добра есці, і вузлаватыя пастронкі рэжуць гэтаму каню бакі, колькі ты іх ні абкручвай анучамі, і... усё, усё...
Забараноўваў ён запознены свой ячмень доўга. Стараўся, каб як мага лепш зрабіць сваю работу. Тут ужо цвёрдая думка сціскала яго галаву: калі ўсё ў мяне будзе добра, дык я магу смялей і зусім цвёрда глядзець «ім» у вочы. І пад канец работы гэта ператварылася ў непераможную ўпэўненасць. Аж твар яго загарэўся слаўнаю чалавечаю яснотаю ва ўсіх рысах сваіх. Ён паволі хадзіў па сваім палетку, падняў некалькі каменняў і вынес іх з-пад бараны на дарогу. А пасля ўжо яму хацелася, каб найхутчэй скончыць гэтую работу. Гэтак зменьваўся ў яго ў гэтую часіну настрой. Нецярплівасць і раптам зноў трывога апаноўвала ім. І нарэшце ён ужо ледзьве прычакаў канца гэтай работы. Ён успамінаў усе гэтыя дні: думка цяперашняя яго наспявала праз увесь час пакрысе, і як мае быць сфармавала яе вестка ад брата з Чарніцы. Ліст той вельмі ўзрадаваў яго.
«Дык Зыдор, значыцца, як мае быць на работу пайшоў. Уцягнуўся ў заработкі...»
Ён адчуваў, што гэтая навіна ў Зыдоравым жыцці ахапляе не на жарты ўсё навокал, і толькі не мог яшчэ апланаваць гэта сваімі думкамі. Ён адчуваў і нават цяпер ужо бачыць пачынаў, што і ён сам пераступіць зараз цераз нейкі парог да чагосьці новага.
Пасля работы ён даў крыху адпачыць каню і як бачыш сабраўся з поля. Ён праехаў дарогу да яе павароткі ў другі канец далёкай яшчэ адгэтуль вуліцы і ўз’ехаў на гэтую паваротку. Ён стараўся чамусьці гнаць каня як найпшарчэй. На загуменні ён выбраў выезд пад новае, былое Нахлябічава, гумно і завярнуў туды каня.
«Так ім і скажу: от конь, які ёсць, от барана, а от і я сам. Каго тут першага я спаткаю?»
Зэнкаў бацька — калгасаўскі конюх — адгрэбаў там граблямі ад дзвярэй салому.
— Здароў! — гукнуў яму Андрэй Пніцкі.
Спатканне адбылося ў горадзе, у цесным нумарным пакойчыку драўлянай жактаўскай гасцініцы, дзе спынілася Галена. Гарус прыйшоў да яе падвечар. Галена бачыла, як ён узрадаваўся ад таго, што ўбачыў яе.
— Ты прыехала на суд? — запытаў ён.
— Не, я прыехала, каб пабачыцца з Зосяю.
— Значыцца, на суд?
— Не,— упарта не згадзілася яна.— Ды я ж і не адна прыехала. Тут Бародзіч і Наталя.
— А яны чаго?
— А яны проста — маюць кожны свае справы.
— Пачакай,— перабіў Гарус,— ты прыехала на суд! Толькі ты не гаворыш цяпер са мною шчыра. Ты проста цікавішся гэтаю справаю, а мне стараешся паказаць, што цябе нічога гэта не чапае. Я, бачыш, гэтымі днямі доўга сядзеў над тваімі лістамі і ўпэўніўся, што ты стараешся гаварыць са мною навучальным тонам. У тых сваіх першых лістах, калі ты раз-поразу гаварыла «чуеш, Гарус?». Як бы без цябе я нічога не магу ні чуць, ні бачыць! Мы былі з табою заўсёды шчырыя, дык я табе і гавару ўсё гэта адразу...
— Што цябе ўкалола і што з табою робіцца?
— ...Я сядзеў над тваімі лістамі доўга і ўсё думаў пра цябе. Праўда, я тады быў узнерваваны прыходам гэтага... Сегенецкага.
— Каго? Якога Сегенецкага? Гавары!
— Маладзейшага, гэтага... Балеслава.
— Калі ён прыходзіў? Чаго? Ён тут?
— А дзе ж яму быць.
— Чаго ты, Гарус, гэтак усміхаешся? Ты не ведаеш, дзе яму трэба быць? Ты сам павінен ведаць, дзе яму месца павінна быць!
— Як, і ты здагадваешся?
— Пра што здагадваюся?
— Не прыкідвайся гэтакаю просценькаю.
— Пра што ты, Гарус? Ты хворы нейкі, ці што?
— Можа, хто хворы, толькі не я. Я толькі дзіўлюся, адкуль ты гэтую справу ведаеш, што здагадваешся пра тое, што мне цяпер ясна за гэтыя дні стала. Ужо тады, як ён гаварыў са мною, ужо тады я амаль што быў упэўнены, што гэта так ёсць. Хоць і раней ужо часамі ў мяне з’яўляліся гэтакія думкі.
Галена маўчала. Яна нічога не разумела і ведала толькі адно: Гарус усё зараз раскажа, калі не перашкаджаць яму.
— Перш за ўсё, ты павінна ведаць, што я гэтай справы не вёў. Я тут быў толькі практыкант, разглядаў справу, вывучаў, раз пагаварыў з гэтым Балеславам, калі ён быў яшчэ арыштаваны. І ўсё. Я тут зусім пабочная асоба...
— Дык чаго ты перада мною апраўдваешся. Усё адно, як ты тут якое-небудзь злачынства зрабіў.
Гарус тут раптам паглядзеў на яе і пабялеў:
— Я не магу не прызнацца табе.
— Што?
І Галена стала проста перад ім.
— Сядзь, Галенка, і слухай! Ты ведаеш, як усё адбылося. Яна сама, мусіць, расказвала табе. Адным словам, ён рабіў замах на Зосю, гэты старэйшы Сегенецкі, Толяк, бо думаў, што яна перашкодзіць яму ўзяць замуж белую паненачку, нейкую там Анцю Зямковічаву. Пра гэта ён сам прызнаўся. Разумееш? Ну, Зося была яшчэ, можна сказаць, дзіця, а ён на хвіліну прыкінуўся, што сам ненавідзіць усялякае парабкоўства, што думае цурацца бацькі, што ў лётчыкі там, ці куды, думае падавацца. От ён і аблытаў яе, на адзін момант, вядома. Яна яму з-за сваёй зялёнай маладосці паверыла, таксама на адзін момант. Гэты момант, можа, тыдзень ці два цягнуўся. І ўсё. А пасля ён пачаў баяцца яе, што і сапраўды трэба будзе цераз яе адцурацца тае Зямковічаўны. А ён баязлівы, от ён гэта з баязлівасці і зрабіў замах. Страх, як пасля выявілася, быў дарэмны: так сказаць, фізіялагічна, Зося была чыстая. Ён быў у той момант страшна п'яны, пасля памагла яшчэ фантазія, і ён прыходзіў у жах ад уяўленых ім вынікаў тых момантных з Зосяю паводзін сваіх.
— Але быў адзін момант, Зося мне расказвала. Калі яна чытала яму мой ліст, дык яму нянавісці паддало адно слова ў тым лісце. Гэта так, і я і Зося ў гэтым упэўнены...
— Той ліст фігураваў у справе. На гэтае месца націскалі, і ён сам успомніў гэты момант і сам пацвердзіў, што сапраўды гэта паддало яму рашучасці і адвагі. Ты як-небудзь пра гэта дачулася ці сама здагадалася? Калі сама, дык які ў цябе востры розум!
— Не розум тут, Гарус, а адчуванне. Я чую Сегенецкіх з аднаго выгляду іх.
— Дык ён сам прызнае, што яго рука ўзнялася ў той момант, як яна прачытала яму твае ненавідныя яму словы: «...ты тут вышэйшую школу канчаеш, а браты твае змагаюцца з тым, да чаго ён імкнецца. З ім, значыцца, змагаюцца! І ты адтуль уцякла, каб тут памагаць гэтаму іхняму змаганню». От што падліло яму нянавісці да Зосі.
— А ты сам верыш у гэты момант у гэтай усёй справе?
— Чаму мне не верыць. Ён і сам прызнаецца.
— Значыцца, тут не толькі простая ўгалоўшчына?
— Не толькі, як відаць.
— «Як відаць»? Гарус!
— Ну, дык от. Ён думаў, што скончыў з ёю і сляды будуць замецены. Але — чаго пстрыкаў ліхтарыкам? Значыцца, не так гэта, бо, па-першае, святло магло ўвагу людскую ў тое месца накіраваць, а па-другое, ён не ўзяў гэтага на ўвагу і ўпарта некалькі разоў як бы падаваў некаму сігнал. І чаму якраз брат яго найшоў на гэта? За гэта следства было спачатку ўхапілася, бо былі людзі, што бачылі гэтае пстрыканне ліхтарыкам. А пасля ўсё мінулася гэта ў следстве. Балеслаў трымаўся гэтак, што падазронасць з яго сплыла. Яго пусцілі. А я цяпер упэўнены, што гэта брат яму падаў сігнал, што ўсё, значыцца, гатова. Можа, нават раней яшчэ падаў сігнал, што ён там, на месцы, і пачынаецца ўсё паводле плана. Хто ведае, можа, сам Балеслаў памагаў яму скласці гэты план. Балеслаў павінен быў якраз пайсці на гэтае забойства пасля таго, як яно адбылося. Гэтакім чынам, думалі, відаць, яны, усялякая падазронасць на іх лажыцца не будзе. Балеслаў якраз захапіў яшчэ з сабою з тае вечарынкі, ці вяселля, дзе яны гулялі, яшчэ аднаго хлопца. Той, вядома, нічога не ведаў і не вінен, але Балеславу патрэбен ён быў за сведку. Балеслаў, як заходзіў гэтымі днямі да мяне, дык чаго гэта ён усё пытаўся гэтак трывожна: «Дык брат пра ўсё прызнаўся?» Пра што гэта пра ўсё?
— А чаго ён да цябе заходзіў?
— Наконт брата. Пытаў, ці будзе карысць хадайнічаць, каб брата пакінулі пасля прысуду тут. Мне ясна, тут недалёка мяжа з Польшчай! Разумееш?
— І ён смела да цябе пайшоў? Смела хадзіў па горадзе?
— Ён нейк неўзаметку пастараўся змыцца з маёй кватэры. Ён вельмі шпарка пайшоў ад майго дому, я чуў яго крокі па тратуары.
— А дзе ён цяпер?
— А што я ведаю?!
— Як жа ты не ведаеш, калі ты яго аднадумнік! Я гэта гавару шчыра! Ты да гэтага дайшоў, Гарус. Ты папракаў мяне нядаўна, што я пісала табе: «чуеш, Гарус?» Што, не праўду я табе пісала, каб ты чуў тое, пра што я табе пісала? Ты, відаць, адразу з ім гэтак пагаварыў, што ён да цябе гэтак смела хадзіць пачаў. А з Сегенецкімі хіба гэтак трэба гаварыць? З імі ніяк не трэба гаварыць, з імі толькі рабіць трэба, а не гаварыць. Рабіць гэтак, каб назаўсёды ад іх пазбавіцца, каб згладзіць ад іх зямлю. А ты, а ты што зрабіў дзеля гэтага? Што ты зрабіў дзеля таго, каб памагчы гэтаму ачышчэнню зямлі? Ты сам стараешся запаганіць імі зямлю, бо чаму ж ты не затрымаў Балеслава, калі ўпэўнены, што ён тут умешаны. Чаму ты ўпэўніўся ў гэтым, чаму толькі ты адзін? Цяпер я ведаю: ён з табою і гаварыў не гэтак, як з усімі. Ну, хіба ж ты не аднадумец іхні?
— Я паведаміў у той жа вечар, куды трэба, пра сваю гэтую цвёрдую падазронасць і яго ўжо, напэўна, затрымалі?
— А ў тую хвіліну што ты рабіў? А тады, калі ты і раней яшчэ (сам жа кажаш) думаў пра гэта?
— Я перад табою апраўдвацца не буду, але збаў ты тону крыху.
— А можа, я апошні раз з табою гавару.
— Як гэта?
— Памятаеш нашую гаворку тады ў лесе, па той бок яшчэ? Калі я запытала, хто твае родныя?
— Ну?
— А тое, што тады я першы раз падумала пра цябе гэтак, як цяпер адкрыта думаю. А нашы спрэчкі яшчэ ва універсітэце? Ты стаў проста двурушнік! Ты проста і апошні раз скажы — з кім ты і за каго ты? Калі ты яшчэ ўсё спяваеш старую песню, дык яшчэ раз гавару — апошні раз мы гаворым з табою. Як жа я буду глядзець тады ў вочы Наталі, Бародзічу, Зосі, Зосінаму бацьку? Зосінаму бацьку! Пасля таго як не пакінула быць з табою за нейкага там прыяцеля, пасля гэтага? Ды ўрэшце кожная дружба таксама на чым-небудзь трымаецца. Эфірнай дружбы няма на свеце!
— Ну, ну, цікава, калі ты яшчэ раз скажаш тое самае, што гаварыла мне кожны раз.
— Цікава ці не цікава, а скажу, можа, толькі больш выразна, каб больш не варочацца да гэтага і або папрасіць цябе астацца тут, або папрасіць ісці сабе адгэтуль.
— Ну... Я, ведаеш... Той самы Гарус, у імя таго, што ты Галена, гавару толькі табе гэта.
— Толькі мне? А я не хачу, калі ты той самы, каб толькі мне. Дачыненні да «таго самага» павінны стаць выразныя не толькі ў мяне, а і ва ўсіх ранейшых таварышаў тваіх з універсітэта: і ў Бародзіча, і ва ўсіх; таксама і ў таго, хто не твой таварыш блізкі, нават не ведае цябе.
— Што ты гэтым хочаш сказаць?
— Тое, што гавару. Больш нават, як маральна ты спрыяеш таму, што які-небудзь Балеслаў, гэты вораг, ходзіць тут сабе як мае быць і, можа, нават робіць, што сабе захоча. А гэта што? Гэта не ранейшая твая пропаведзь пра адзінства беларускай нацыі, пра тое, што яна павінна быць адна непадзельная, маналітная? Я думала, што ты адыдзеш ад гэтай атруты думак. А ты, відаць, калі што якое, дык і на практыку можаш перайсці.
— На якую практыку?!
— Ты і табе падобныя думаеце хіба пра той «народ», імем якога аперуеце і дзень і ноч? Ды яшчэ не абы-як, а «працоўны народ!». А таму народу, на якога бажыцца прывыклі, яму капаеце! Ты, вядома, малы, але за тваёю спіною нехта большы стаіць. Ну, от, дамагліся вы, скажам, сваіх ідэалаў. Ты сваіх, гандлярскіх, прадажніцкіх...
— Кім я і чым гандляваў?
— Ты не крычы. Не ты гэты гандаль, пра які я гавару, выдумаў. Але ты сам падаўся ў гэтыя гандляры. Гэтак яно выходзіць. Сегенецкаму патрэбна твая тэорыя! От што! Дык тады што будзе, калі вы, скажам, дамагліся сваіх гэтых ідэалаў? Тады, назаўтра ж, пасля абвяшчэння гэтай вашай беларускай рэспублікі, паны і паўпанкі папаўзлі б сюды, як чэрві. Ты думаеш, Сегенецкі адмовіўся б узяць свайго брата Якуба за парабка? Ён нават сам пацягне іх да сябе ў парабкі. А калі той і не захоча ісці, дык прымушаны будзе рабіць гэта, бо хто гэта спакойна ўмірае з голаду? Калі хто топіцца, дык за востры нож хапаецца. Гэтак і ён пойдзе ў парабкі. А Зоська пойдзе тады за вечную наймітку. А ты тады, можа, і выбіўся б у вялікія, так сказаць, людзі. Але пра цябе гаворка малая. На тваім карку нехта другі ўз’ехаў бы на вышыню. Завялі б сабе бельведэрчык, і ўсялякія панкі з’язджаліся б туды грызціся за партфелі. А пасля б банкецікі за Якубавы Сегеневы крывавыя грошыкі ладзілі б і на гадзіну мірыліся б на гэтых банкеціках. Вы ўбілі сабе ў галаву — народ, народ! А які народ? Той, які ў парабкі пайшоў бы, ці той, які наймаў бы сабе парабкоў?..
— Ты нічога не гаворыш пра самастойнасць нацыі...
— Якраз гавару. Адна самастойнасць тая, якая цяпер пачынае скідаць з Сегеня Якуба латы. А другая, якая стварыла б свайго самастойнага беларускага жандара над галавою гэтага ж самага Якуба Сегеня. От — дзве самастойнасці!
— Беларускай культуры не пашкодзіць, калі пабудзе і нацыянал-дэмакратычная рэспубліка.
— Якой культуры? Сегеневай ці Сегенецкага?!
— А ці паспеў яшчэ Сегень стварыць культуру? Ён яе хутчэй стварыў бы, каб...
— Каб служыў у Сегенецкага за парабка?
— Я супроць парабкоўства.
— А за што ж, калі гэтак. За тое, каб стварыць беларускага жандара?
— Мяне польскія жандары пасадзілі былі разам з табою ў астрог. Хіба ты забылася ўжо?
— Дык от польскія. Ты і ненавідзіш польскага жандара за тое, што ён польскі. А супроць беларускага ты нічога не меў бы?!
Галена не магла цяпер сядзець спакойна. Яна стаяла перад Гарусам, не зводзіла з яго вачэй. Гарус сядзеў перад ёю і маўчаў. Ён не быў спакойны, але штосьці стараўся як бы задушыць у сабе. І нарэшце ён пастараўся спакойна сказаць:
— Я ненавіджу гэтак усялякае жандарства, як і парабкоўства. Яшчэ раз гавару табе.
— На словах! На словах ненавідзіш! А на справе...
— На якой справе! Што я раблю?
Цяпер ён не мог трымаць на сабе свае штучнае спакойнасці. Ён стаў насупраць Галены.
— На тэй справе, што... Што ты, Гарус, ануча, нічога не робіш супраць таго, што дагэтуль стараўся ўбіць мне ў галаву. Ды і не тое гавару. Ты дапамог Балеславу выкруціцца, хоць, веру табе, не стараўся, ці, можа, суб’ектыўна,і не хацеў гэтага рабіць. Я ўпэўнена, што яго і следу ніхто не знойдзе.
— Ты забылася, якія мы былі блізкія ў тыя хвіліны, калі разам ішлі сюды.
— Бо нам выпала адна дарога, пакуль не прывяла яна да...
— Ты памятаеш, як пісала мне, як прыехала была ў Чарніцу, што бачыла захад сонца. І я люблю захад сонца. Ты ўспамінала, як заходзіла сонца тады, калі мы ішлі паўзлесным выганам.
— Ты што, думаеш чым-небудзь маю душу разварушыць? У тым і справа, што мы абое па адной дарозе неслі ў сабе розныя, кожны сваё зерне, пакуль не прыйшлі да таго месца ў дарозе, дзе пачынаецца раскрыжаванне. Я не на тое ішла, каб назад варочацца!
— А я назад варочаюся?
— Твая дарога тое самае, што вярнуцца назад, але ўжо не ў астрог, а за наглядчыка над астрогам.
— Гэта ты мяне робіш за наглядчыка над астрогам!
— Ты сам сябе ў маіх вачах за гэтакага робіш... А то я яшчэ ведаю і гэтакіх, якія, калі ім не ўдаецца стварыць свайго, самабытнага, беларускага жандара, дык рады хоць абы-якому пайсці ў апеку, абы далей ад таго, што цяпер у нас тут.
— Гэта я, па-твойму, гэтакі?
— Разбярыся ў сабе сам. Я сёння сказала ўсё выразна, што збіралася ў мяне за ўсе гады нашага знаёмства, нашай таварыскасці, нашых гаворак.
Гарус маўчаў. Ён толькі глядзеў на Галену. Нарэшце ён сказаў, зноў стрымліваючы сябе:
— Я такі самы, я не змяніўся. Я за беларускую нацыю. А ты ніколі за яе не была, калі гэтак.
— Я табе веру, што ты за гэтую нацыю, але за якую? Я за адну беларускую нацыю, а ты за другую. Толькі я не за гэтакую нацыю, якая...
— Якая жандарская, хочаш сказаць?
— Крыху не гэтакімі словамі я хацела сказаць, але ты ўгадаў маю думку. Няхай будзе гэтак.
— А ў тваіх словах у дачыненні да мяне і да маіх ідэалаў няма нічога жандарскага?
Галена ўсхапілася. Чырваната заліла яе твар. Слёзы крыўды заблішчэлі на яе вачах. Яна адчыніла дзверы і паказала на іх Гарусу рукою. Ён узяў адразу шапку і пайшоў. Яна кінулася тварам на стол і старалася ўстрымацца ад слёз вялікай абразы, якой яна яшчэ ніколі ні ад каго не мела.
Ціха заходзіла над горадам сонца. Над гэтаю вуліцаю ішла стрыманая музыка рабочага горада. Гукі гэтыя былі яшчэ цішэйшыя за рамістым акном нумарнога пакойчыка жактаўскай гасцініцы. Галена сядзела доўга адна. Гэтак яна прычакала першага змроку. Адвячорак быў ясны і чысты. Перад акном ішлі нізкія ўжо, драўляныя кварталы. Неба над імі гэтакае чыстае і сонечнае было! І Галена не зводзіла вачэй з гэтага малюнка.
«Зараз на вакзал, спаткаць Зосю...»
«Якое неба! Як чыста заходзіць сонца... Зноў гэтак ясна заходзіць сонца, як тады, у тую трывогу, на тым паўзлесным выгане!»
«...З кім жа я прайшла гэты свой кавалак дарогі? З Гарусам? З гэтым чалавекам, які...»
— Які вораг! — сказала яна моцна сама сабе.— Зоська, гэты чалавек, з якім я думала дружыць, з якім мы разам выйшлі з панскага астрога, прадаў цябе.
«Ат, прывычка гаварыць сама з сабою. І яшчэ сентыментальнасці не хапала!.. Дзе ж яны ўсе падзеліся? Не ідуць так доўга».
І яна ўстала, паправіла валасы перад люстэркам.
Як прыйшлі ўсе, яна была гаваркая, але Наталя заўважыла ёй: .
— Чаму ў цябе твар гэтакі? Ты як бы плакала?
— Я нядаўна прагнала адгэтуль Гаруса.
— Чаму?
— Ён... Ну, я табе пачынала калісьці гаварыць...
І яна расказала ўсё. Наталя адно сказала ёй:
— Я на такім месцы была б зусім спакойная. Ну, што з гэтага? Ну, што табе Гарус, калі гэтак?.. Вы разам прыйшлі адтуль, вы разам... Ну, я памятаю, як вы былі тады ў мяне. Вы былі дружныя, блізкія, дык былі прычыны на гэта. На дружбу патрэбен грунт, і знаходзіліся на ім дзеля гэтай дружбы агульныя мясціны. Ну, і ўсё. Глядзі на рэчы проста.
— Я не таго...
— Ну, дык чаго ж ты?
— Ён гэтым самым паздзекаваўся з Зосі, з старога бацькі яе.
— От зноў у цябе інтэлігенцкая гэтая, ну, проста-такі сентыментальнасць. Кінь! Ты прыехала пабачыцца з Зосяю. Калі яна павінна прыехаць? Я таксама з табою на вакзал магу паехаць. Я цяпер зусім ужо вольная.
— Добра, Наталька.
Яны неўзабаве пачалі збірацца на вакзал. Бародзіч сядзеў усё ля стала ў задуменні.
— Ты пра што, Адам, думаеш? — запытала Наталя.— Пра Гаруса?
— Не. Што тут думаць. Я пра сваё. Ці адразу пасля закладкі здолеем весці безупынку пабудову.
— От маладзец,— сказала яму Наталя.
Галена бачыла гэтакую спакойную жыццярадаснасць сваіх таварышаў і сама набіралася яе.
Да цягніка яны спазніліся крыху. Народ з пакункамі валіў з вакзала, як яны падышлі. Галена шукала сваіх у натоўпе, і нарэшце вочы яе загарэліся. Яна пакінула за сабою Наталю і пабегла наперад. Мужчына ішоў у натоўпе і азіраўся — куды, у які бок лепш і трэба падацца. Ён апіраўся на арэхавы кіёк, нёс пад пахаю невялікі пакунак. Наталя пазнала яго. Зося была — выліты бацька. Яна бачыла, як Галена падбегла да яго, як момант пастаялі яны гэтак адно насупроць другога і як пасля чалавек паволі абняў Галену за галаву і пацалаваў у лоб. А тут з’явілася і Зося. Яна ўсміхалася Галене і з замілаваннем глядзела, як тая вітаецца з бацькам яе.
— Галенка, Галенка,— сказала яна нарэшце.
Галена павярнулася да яе, і тут Наталя ўбачыла, што ў Галены поўны вочы слёз. Яна абняла Зосю, а стары стаяў, глядзеў на іх, і губы яго дрыжалі. Ён сам, здаецца, гатоў быў заплакаць разам з Галенаю. Постаць яго была прыгорблена, ссутулена крыху, спрацованыя ногі нязграбна стаялі на зямлі. Але гэтакую вялікую замілаванасць ён абудзіў раптам да сябе ў Наталі! Яна стаяла наводшыбе, нейкі час не падыходзіла пад іх, каб не перашкодзіць іхняму слаўнаму прывітанню. Галена, здавалася, забыла ў гэтую хвіліну на Наталю, толькі як трэба было ісці, яна азірнулася:
— Наталька!
Наталя ў ваччу яе прачытала падзяку да сябе за штосьці. Галена пазнаёміла іх, і яны пайшлі разам. Зося ішла з Наталяю, крокаў на тры астаўшыся ад Галены і свайго бацькі, а Галена і стары ішлі разам наперадзе. Яны паціху гаварылі штосьці, і Наталя, гледзячы на іх, думала: якая вялікая і моцная паміж імі жыве блізкасць!
Блізкасць, што ўстаялася вякамі гора і нядолі, у крывавым ярме жыцця бацькоў і дзяцей.
У той вечар Наталя была дома. Пайшоў толькі Бародзіч. Зося з бацькам занялі суседні пакойчык, і ўвечары сышліся разам усе. І тут адбыўся Зосін расказ пра тыя справы, што назаўсёды з гэтай хвіліны адагналі ад Галены астаткі ўсялякай няпэўнасці наконт аднаго чалавека. Гэты чалавек быў малады Нахлябіч.
— Ты памятаеш,— сказала Зося,— да цябе калісьці прыходзіў ці прыязджаў у горад, як ты яшчэ вучылася, зусім малады хлапчук. Ён адмаўляўся ад таго, што напісаў быў пра цябе. Ты памятаеш?
— Я памятаю гэта. Ён гаварыў, што памыліўся і няпраўду напісаў.
— Дык гэта былы Сегенецкага парабак, парабчук, пастушок. Ён не гаварыў табе, хто гэта яго рукою пісаў?
— Не.
— Гэта Нахлябіч.
— Я сама гэтак думала. Было напісана, што бываю летам у сваяка, буйнага кулака, трымаю з ім сувязь і сама ёсць кулацкі ці, прынамсі, падкулацкі элемент. Я тады набралася гора, пакуль не з’явіўся сам гэты хлопец і не папрасіў зняць абвінавачанне, бо ён памыліўся.
— А цяпер ён як мае быць расказаў усё і супроць Нахлябіча справу пачаў.
— Дык я цяпер успамінаю, як ён гаварыў мне, што і я прычынілася да гэтага забойства. Да тваёй, значыцца, справы. Гэта, значыцца, я пагасціла раз тры дні ў Сегенецкіх, а Сегенецкі хацеў цябе з свету зжыць. От як ён хацеў бы вывесці...
— Сегенецкі мяне, а Нахлябіч цябе. Што ён мае да цябе?
— Я яго, бачыш, папрасіла была тым летам не хадзіць да мяне. Былі такія паводзіны яго. От і ўсё.
— Дзеткі мае,— сказаў раптам Зосьчын бацька,— ну, нашто вам успамінаць усё гэта. Было і прайшло. І так усё гэта за мой век сэрца мне пераела.
Ён быў утомлены, і яго Наталя паклала спаць у сваім пакоі, а сама перабралася да Зосі, дзе асталася і Галена.
— А ці была калі разабрана дзе справа гэтая з Нахлябічам? — запытала Наталя.— Ён цяпер загадвае рабочым клубам на пабудове ў Чарніцы.
— Я нічога не чула,— адказала Галена.
— Я не ведаю,— адказала Зося.
— А як цяпер стары Нахлябіч жыве? — пацікавілася Галена.
Зося сказала:
— Жыве, раскулачаны. Стаў, як і ўсе гаспадары. Баіцца, каб не выселілі. Пацішэў, але хто яго ведае...
— Але чагосьці прыязджаў да сына ў Чарніцу нядаўна,— сказала Наталя,— быў у сына, але той спачатку яго перад народам не прыняў, бо ён жа выракся яго! А пасля цераз Пніцкага перадаваў запіску нейкую. Мне сам Пніцкі шаптаў. Выразна мне Пніцкі больш нічога не гаварыў.
— Як бы нічога гэтага і не было ўжо мне,— сказала Галена,— толькі шкода таго часу і сілы, што я патраціла за тыя часы, пакуль мяне ўсё дапытвалі з-за яго брахні.
Зося сказала сваё:
— Праўда, як нічога не было. Ні Сегенецкага няма больш, ні майго парабкоўства. Галенка, сястрыца. Ты не ведаеш, як я часам успамінаю тую восень. Замаразкі пачыналіся першыя... а я кожную суботу да сваіх бегала вечарамі...
— А ты ведаеш, што, мусіць, не толькі адзін Толяк, а і другі, Балеслаў?..
— Што?
І Галена расказала ўсё, што сказаў ёй быў у той дзень Гарус. Зося зноў страціла свой спакой. Галена была рада, што няма тут пры гэтым Зосінага бацькі.
— Мне гэтак не хацелася ехаць сюды,— сказала нарэшце Зося.— Каб так, а то з-за гэтай справы. Я забыла б хутчэй усё. Няхай усё хутчэй скончыцца.
— Мне толькі цябе пабачыць,— сказала Галена.— Мне не хочацца быць на гэтай справе. Наталя, калі ты можаш ехаць?
— Я магу заўтра. Мне заўтра трэба ехаць.
— Можа, і я з табою паеду.
І Галена назаўтра з Наталяю паехала.
Праз два дні Зося пісала да Галены:
«...Я не хачу пра гэта шмат гаварыць і ўспамінаць вельмі. Яго засудзілі на адседку і высылку. Я толькі здалёк бачыла яго, а калі мяне пыталі, дык я глядзела, гаворачы, толькі на таго, з кім гавару. Мне цяжка было, хацелася, каб усё хутчэй скончыць. От і скончана нарэшце. Тата, калі дома, дык і робіць і трымаецца цвёрда, а тут проста-такі аслабеў, абнямог. Ён гэтакі спрацованы і гэтакі змучаны за ўсё жыццё сваё, што яму трэба вельмі добра адпачыць. Мы выязджаем сёння дадому, і там я яму не дам пакуль што нічога рабіць: няхай паправіцца. Ён гэтулькі за гэтыя гады вынес гора на сваіх плячах! А дома там цяпер у нас не гэтак: усё ідзе нанава і добра. Усё гэта і суд тату вельмі ператрэслі. А я яму сказала, што не трэба думаць шмат пра тое, што было і больш не вернецца ніколі. Калі добрае, дык можна ўспомніць і пацешыцца, а калі дрэннае, дык — забыцца на яго трэба. Як заедзем заўтра дадому, дык з татам будзе добра. На судзе мне трэба было ўсё, як было, расказаць. Дык мне было цяжка ўспамінаць. Нават пра тое гаварыла, як ачулася была тады пад дзічкаю: каля мяне людзі варушацца, нешта гавораць, а мяне боль працінае. А на мяне гэтая дзічка проста-такі ўсім голлем навісла... Ат, няхай яно хутчэй забудзецца... Бывай здарова, Галенка. Будзь у нас улетку...»
Дзень быў ясны і гарачы. Людзі збіраліся шпарка, тады калі перадвячорная смуга разганяць пачала дзённую спёку. Збіраліся ля старога дома ў садзе, дзе быў сельсавет. Андрэй Пніцкі не даставаў цяпер паперачак з-за пазухі, не енчыў і не хітрыў, каб памаглі яму «стаць на ногі». Ён цяпер цёрся паміж людзей і ўсё як бы каго ўгаворваў:
— Дык няйначай трэба гэта, мужчынкі, зрабіць. Няйначай. Праўда ці не? Няпраўду я кажу? Няйначай.
— Можа, і трэба, а можа, і не трэба,— гаварылі некаторыя.
— Як гэта не трэба! — крыўдзіўся Пніцкі.— Як гэта не трэба. На чорта каб так аставалася.
Самоцька стаяў маўкліва наводшыбе ад усіх і задуменна абсмоктваў вусы. Пніцкі падышоў да яго:
— Ну, а ты як?
— Што я! Як людзі, гэтак і я.
— Што значыць, як людзі! Як ты! От гэта ты скажы. Дык, можа, і людзі цябе паслухаюць. Праўда ці не? Я сам, сказаць, люблю людзей паслухаць, але, як мой брацішак Зыдор з Чарніцы кажа, люблю і сам сваё слова сказаць. Адзін скажа, другі скажа, дык яно разам як збярэцца — паглядзіш тады, дык яно нешта і выходзіць. Праўда ці не?
У рысах твару яго слаўна свяцілася заклапочаная дабрата і ветлівасць.
— Я табе, Самоцька, скажу, што думаю. Я гэтакі чалавек. Я падаўся нядаўна ў калгас. І ты заяву напісаў. Мяне ўжо залічылі. Залічаць і цябе, не бойся. Я ведаю, браце ты мой, толькі адно: клопату — па вушы. Без клопату не абыдзешся. Трэба тое, трэба гэтае. Ну, дык як па-твойму, трэба цяпер, вольным часам, пакуль касіць не пачалі, выцераб гэты зрабіць ці не? Цяпер мы выцерабім, а праз... ну, другім вольным часам, пакасіўшы, ці ўвосень, ці на той год на вясну, мілярацу зробім. Дык паплавы будуць, як лялька! Праўда ці не? Ну, няўжо ж не праўда! Ты сам скажы.
— Ну, добра. Чаму не,— з прыроднаю панурасцю сваёю ціха сказаў Самоцька.
— Але ж гэта яшчэ не ўсё.
Тут Пніцкі перабег да гурту, і неўзабаве адтуль ужо чуўся яго клапатлівы голас. Збіраліся ўсе проста на двары, пад яблынямі. Сад быў стары, і шмат вынес ён, відаць, за апошнія гады нягоды: некаторыя дрэвы былі паабдзіраныя, некаторыя з абламаным веццем. Самоцька падышоў пад гурт і чуў, як Пніцкі гаварыў:
— Або хоць і гэты сад. Вы думаеце, браткі, што! Чаму ён сапсаваўся без догляду? А таму, што кожны думае сабе: ат, не маё, ліха яго бяры, калі я што вырву з яго, дык і спажыву, а рэшта — няхай гіне. Адзін скубяне, другі скубяне, от табе і па ўсім. А сад штука далікатная.
— А ты не скуб? А твае парсюкі не падрывалі тут дрэва? — чуўся голас.
— Мае? Гэтаксама і мае. Я не таюся.
— А пэўна. Што тут таіцца. Ты лепш за ўсіх, ці што?
— Добра кажа, я лепшы за ўсіх, ці што? І я гэтакі самы. Што тут гаварыць, праўда ці не? Я на тое і гавару. Што каб, скажам, чалавек ведаў, што і ён тут нейкае дачыненне мае да гэтага, дык ён бы не псаваў. А то наш народ брыдкі: наш народ не глядзіць, каб захаваць у дабры таварыну.
— Да чаго гэта ты гаворыш?
— А да таго, што каб кожны за чалавека патрэбнага стаў. Я пра сябе скажу: я не глядзеў, бо гэта было не маё. А цяпер трэба, каб калгас сваёю рукою ўзяўся за гэты сад. Значыцца, я сам у сваё цяпер свіней сваіх пускаць не буду. Праўда ці не?..
Тут ён пачаў зменьваць тэму:
— Якуб Сегень мне, бывала, казаў: так і так, кажа, Андрэйка, ты сам, кажа, да нас прыйдзеш. Ажно ж і праўда. Калі ўсё пойдзе як мае быць, адно каб пастараліся нашы людзі, дык я ніколі шкадаваць не буду.
— Ага, дык калі ўсё пойдзе добра! Калі хто пастараецца! А ты сам што будзеш рабіць? Каб нехта табе стараўся?
— Я гавару пра старэйшых тут у нас. Няхай іх галава выводзіць нас і накіроўвае, куды трэба. Праўда ці не? Я нічога і не скажу нават ім, апроч добрага. Якуб Сегень — ого! Гэта чалавек! Як ён пачаў адразу, што гэта гэтак трэба рабіць! Адразу цвёрда як пайшоў, дык і не збочыў нідзе ні разу. Дзе ён, не прыехаў яшчэ? На судзе на гэтым, на судзе! Ах! Ай! Як гэта ўсё здарылася. А каб ён мяне быў падагнаў спачатку, дык я, можа, даўно б тут быў.
— Значыцца, Андрэйка, нашага брата, выходзіць, дубінаю трэба ў рай заганяць? Ці як ты кажаш?
Пачуўся рогат. Пніцкі пачаў апраўдвацца. Пачатак сходу спыніў гаворкі. Абвестка на сцяне дома гаварыла, пра што будзе сход. Андрэй Пніцкі перабраў перад сходам у сваёй гаворцы ўсё, а тут раптам сціх і ўважна слухаў. Шмат пра што гаварылі на гэтым доўгім сходзе. Апанас Сегень павёў справу гэтак, што прымусіў усіх думаць і гаварыць. Перш за ўсё ішла справа пра поплаў, дзе кусціўся вербалоз і распоўзваўся, пакалечаны быдлам у кожную восень, алешнік. Вада стаяла на поплаве ў куп’ях, яна хавалася пад імшыстымі гузамі. Пасля пайшла гаворка пра касьбу і жніво. На гэта Пніцкі папрасіў слова, калі яшчэ Апанас Сегень толькі абвяшчаў пытанне. Андрэю сказалі ўзяць слова крыху пасля, дык ён усё ж сказаў паціху сваім суседзям:
— Праўду Апанас там кажа, што і дзецям патрэбны яслі, каб хоць да гэтага часу ўсталяваць і звыш нормы тыдзень або нават і два папрацаваць сталярнай брыгадзе, каб кары парабіць і паправіць.
Тут ён момант падумаў:
— ...Я сам добры сталяр. Чаму мяне ў сталярную брыгаду не ўпісалі?
Ён ужо не быў спакойны да самага таго часу, пакуль не дазволілі яму выказацца. Ён загаварыў:
— Я тут перад усімі скажу, што гаспадар, калі ён гаспадар добры, гэтак заўсёды і робіць: з вясны ён на малако налягае, а на лета ашчаджае кавалак сала, бо тады работа ў яго пачынаецца, што аж пуп трашчыць. Тым часам я да чаго гэта гавару? А да таго, што добры гаспадар заўсёды загадзя пра тое думае, што наперадзе перад ім стаіць. Дык я гавару: добра там таварыш Апанас Сегень кажа, што пра жніво загадзя трэба падбаць. Цяпер пра сябе. Чаму мяне не ўпісалі ў сталярную брыгаду? Я сталяр — здаецца, не ўломак які. Гэта ўсе ведаюць. Дык прашу і мяне ўпісаць. Добра?
— Добра,— адказаў белагаловы Зэня з-за стала.
Пніцкі падышоў да яго і праверыў: глядзеў, як Зэня ўпісваў яго прозвішча ў спіс сталярнай брыгады. Пасля гаварылі пра справы драбнейшыя: новы план размеркавання працы за час да жніва, вывазка дрэва на гумно...
«Калі мы жніво адбудзем добра, дык на восень у нас прыбавіцца сілы. Жывой людской сілы...»
Апанас Сегень выкіраваў гэтую строму думак з жывога натоўпу людзей навокал сябе. Людзі стаялі цесна; усё сталыя, спрацованыя твары; павольныя словы, цвёрдыя позіркі.
Клапатлівы Андрэй Пніцкі да канца сходу пацішэў, мала цяпер гаварыў. Найбольш маўчаў. Ён штосьці ўсё думаў і пасля сходу астаўся адзін. Ён падышоў да стала, дзе яшчэ Зэня збіраў паперы, і як бы сакрэт нейкі сказаў:
— Маю да цябе справу, Зэня.
— Якую?
— Не пашкадуй, як той казаў, кавалачка паперы і хвіліну часу ды вазьмі напішы ад мяне пару слоў брату майму, Зыдору, у Чарніцу. Пафатыгуйся. Я табе зараз скажу, што пісаць. Я табе буду гаварыць, а ты як складней там будзе пішы.
«...Яшчэ, братка дарагі, я табе пішу, што ў калгас я падаўся адразу пасля таго, як ты мне напісаў. Нахлябіч чалавек гэтакі, што я з ім цяпер не калягую. Хоць і ніколі я з ім гэтак не быў. А ён сам цяпер пацішэў і нічога ніколі ні мне, ні кому не гаворыць. А што ён думае, дык яму аднаму вядома. У чужую душу не залезеш. Мусіць, ён табе што там нядобрае зрабіў, што ты мне радзіў, каб я цураўся яго. Але я і сам. Цяпер жыву, работы хапае, раблю і не ведаю, можа, яно і лепш. І такі, напэўна, лепш. А пасля не тое яшчэ будзе. Дай ты адно нам час умацавацца. Даўно я з табою, братка ты мой, не бачыўся. Было б добра пабачыцца. Ты прыедзь да мяне ў Пнівадзічы нашы. Вазьмі і прыедзь. I толькі яшчэ от што. Трэба і гэта напісаць табе. Я адно думаю — ці не Нахлябічава гэта работа. Ён ездзіў туды да сына свайго Мікалая, а там, як ты пісаў мне, бачыўся з табою. Можа, ён гэта і каля цябе там круціўся, каб у якую авантуру там уцягнуць. Дык я табе раю, калі што якое, дык гані ты яго ад сябе пад ліхавую долю. Бо тут нябож наш Паўлючок, Сымона Цецеравецкага хлопец, ледзьве ў бяду цераз яго не папаўся. За падлог цяпер яго гатовы пацягаць крыху. Гэта ж ты ведаеш, што цяпер сам Сымон расказвае пра ўсё гэта? Нахлябіч, стары ці малады, ліха яго тут разбярэ, надакляроўваў яму і дрэва на хату, і яшчэ там нечага, толькі каб той там напісаў падлог на Якубаву Сегеня пляменніцу Галену. Дык той і напісаў. І цяпер сам усё як мае быць расказаў, пакаяўся, але бацька, чалавек цёмны і баязлівы, баіцца, што за падлог пападзе і яму і хлапцу. Я думаю, што гэтага не павінны дапусціць. Прыходзіў да мяне сам Сымон бедаваць і радзіцца, дык я яму дакляраваў, што напішу табе, каб ты там пагаварыў з гэтаю пляменніцаю Якубаваю, няхай яна даруе за паклёп і заспакоіць Сымонава сэрца...»
— Дык от, Зэня, ты напішы, як той казаў, усё гэта, каб як найскладней выйшла. Апішы ўсё.
— Гэтага нічога пісаць не трэба.
— Чаму?
— А таму, што калі справа пайшла ў ход, дык тут толькі адзін Нахлябіч будзе вінаваты.
— Жартуеш.
— Не. Што я тут буду перад вамі з гэтым жартаваць.
— Усё адно напішы, няхай Сымон не думае, што я не стараўся за яго.
— Дык навошта ж пісаць?
— Зэня, няхай Сымонава сэрца будзе спакойнае. Як той казаў, табе гэта нічога, узяў і напісаў, а яму, цёмнаму чалавеку, го!.. Праўда ці не? А то ён надумае і на мяне...
Зэню давялося напісаць. І Пніцкі доўга дзякаваў яму.
— Ты, Зэня, Зыдора нашага, брата майго, бачыў калі? Ведаеш яго?
— Ведаю.
— Мы з ім як адзін. Гэта ўсе гавораць. Як блізнюкі. Мы як дзяліліся, дык хоць каб хто слова з нас адзін на аднаго дрэннае сказаў. Мы па-брацку разышліся. Як той казаў, гэта ж брат родны, дык каб сварыцца? Барані божа. Дзякуй табе, Зэнечка.
Як успамінаў брата, твар яго засвяціўся добраю, слаўнаю лагоднасцю. І гэтакая жывая, вялікая ласкавасць ляжала на гэтым твары і не сыходзіла доўга, аж пакуль ён ішоў і думаў пра свайго брата. Назаўтра ён цэлы дзень набіваў косы, каб тымі днямі выйшлі гуртам мужчыны на забалочаны поплаў касіць асаку. «А пасля ўвесь хмызняк выкарчуем»,— гаварыў ён. Ліст да брата паслаў ён тады ж. І рад быў ён, што гэтак добра яны з братам Зыдорам.
Зося, як вярнулася з горада, не застала на полі той старой дзічкі. Пакуль да раскарчоўкі паплавоў, хлопцы ачысцілі ад усялякіх зараснікаў тыя мясціны, дзе раней былі межы. Сюды папала і старая груша. Адно каржакаваты пень астаўся нізка пры самай зямлі. Разам з хлопцамі займаўся гэтаю работаю і Андрэй Пніцкі.
Стаяла гарачае надвор’е. Ціхія ясныя дні, пасля дажджоў, палалі сонцам. Цішыня звінела на полі. Засевы добра ўбіраліся ў сілу. Якуб Сегень быў нездароў некалькі дзён. Ён не выходзіў з хаты, і ўсё не давала яму спакою гаспадарская руплівасць, што і не ляжыць ён і нічога не робіць. А пасля ён разам з усімі зноў выйшаў на работу. Ён чакаў, калі прыедзе да іх Галена.
Сцірты сухой цэглы былі складзены на груду перад вёскай, а вёска асталася ў сваёй старой лагчыне і дыміла кожную раніцу дымком сваіх каміноў над растрыбушанымі саламянымі стрэхамі. Хмызняк адыходзіў у балотную лагчыну на той бок Пнівадкі. Узгоркаваты бераг яе з чарніцкага боку жыў новымі гукамі: стук сякер, шоргат піл, песні, свісток... Гэты свісток чуўся цяпер тут бесперастанку. Вузкая істужка рэек ляжала ўпоперак цераз Пнівадку. Яна выходзіла з лесу, а па той бок рэчкі гінула недзе ў далячыні паўзбалотнага груду. І дзень і ноч соўваўся па гэтых рэйках, бегаў дробны паравічок, свістаў, кукаваў на ўсю разлегласць. Стагналі вясёлым лёскатам за ім дробныя вагончыкі. Паглядаючы навокал сябе, асвойтаўшыся з гэтаю шпаркаю зменаю і ўсёй мясцовасці і саміх сябе, ездзілі на іх тутэйшыя людзі — нагрузчыкі торфу і капальнікі яго.
Зыдор Пніцкі арудаваў цяпер на цагляным складзе. Ён вёў цяпер падлік цэглы. Цэглу падвозілі па аднаконных фурманках. Зыдору здавалася, што і не жыў ён ніколі іначай, як цяпер. Як бы ўсё, што было і як жылося яму раней, правалілася кудысьці ў бяздонне без следу. Ён цяпер, з прычыны неабходнасці, успомніў сваё колішняе лемантарнае слібізаванне і спосаб выводзіць лапцяватыя літары і лічбы. І за гэты час удасканаліў гэтую сваю здольнасць. Тут пастараўся Адам Бародзіч, ахвяраваўшы на гэта па некалькі гадзін кожны тыдзень. І чым больш клапаціўся на складзе Зыдор Пніцкі, тым больш набываў ён практыкі ў сваёй пісьменнасці і абыкласці да гэтай мудрасці. Вялікая кішэня яго кароткай спецвопраткі адтапырвалася ад закладзеных туды сшыткаў і блакнотаў з запісамі таго, колькі новых тысяч цаглін кожны дзень з’яўлялася на складзе. З патрэсканай фанеры была прыбудавана на канцы падпаветкі склада нізенькая прыбудоўка — з фанернаю страхою на адзін скат будка. Тут стаяў малюпаценькі столік, і перад ім урос у зямлю новы нефарбаваны ўслончык. Тут Зыдор і займаўся сваімі запісамі, выходзячы адгэтуль да кожнага новага абозу з цэглаю. І ўсе сталі заўважаць, што ён нават як бы менш стаў гаварыць, стаў цвярдзейшы на слова, часта яго бачылі, як ён пра штосьці думаў — маўчаў, гледзячы наперад перад сабою.
Андрэеў ліст ён атрымаў напярэдадні закладкі электрастанцыі. Ён, як прачытаў яго, доўга думаў, седзячы пасля работы ў сваёй фанернай будцы. Думаў ён не пра Нахлябіча, які, можна сказаць, быў адна з галоўных прычын, з якіх Андрэй напісаў яму гэты ліст. Ён думаў пра самога Андрэя. Думкі яго ішлі ў глыб часу, калі яны з Андрэем яшчэ вырасталі ў юнакоў, ведучы ўдвух бацькаўскую капеечную гаспадарку ў Пнівадзічах. Былі тады на ўсю сям’ю ў іх адны боты, і гэта цягнулася аж датуль, пакуль Зыдор не выбраўся на старану ў заработкі. I ўсё гэтакае ішло цяпер Зыдору ў галаву. Ён думаў доўга. Ён і сам не мог бы выразна сказаць у гэтую хвіліну, што з ім робіцца. І жаль нейкі і нечага агортаў яго, і струмень новых жывых сіл варушыўся і вырастаў у ім. І нейкае хваляванне находзіла на яго момантамі. А пасля ён успомніў пра Нахлябіча. Ён схаваў ліст у кішэню і пайшоў дадому. І каб сам ён мог цяпер разгледзець сябе добра, ён заўважыў бы, што цяпер не ўсё магло аднолькава займаць яго ўвагу. Раней усё, у той момант, калі з’яўлялася, было на нейкі час важнае. Цяпер адно, здавалася, было важнае, другое — не важпне і часта нават зусім не цікавае. І дзіўная рэч: Нахлябіч зусім не мог ніяк цяпер доўга трымацца ў яго думках.
Ён сядзеў дома не доўга. З лістом пайшоў ён да Галены. «Няхай сама прачытае, што я тут буду ёй лішне растлумачваць». Галена спаткала яго на ганку, выйшла адчыніць яму дзверы. Ён цяпер вельмі мала заходзіў сюды. Там ён застаў і Наталю.
— От,— сказаў ён,— брат з Пнівадзіч напісаў мне, каб я з вамі пагаварыў. Дык вы самі пачытайце, гэтак яно лепш будзе. Вазьміце і чытайце.
— Пра што гэта? — нават злёгку ўстрывожылася Галена.
— Вы чытайце самі.
Галена, як прачытала, адчула штосьці добрае да гэтага чалавека, Зыдора Пніцкага. Яна сама заўважыла, што калі раней часамі і захацелася па-прыяцельску пасмяяцца з яго трапятлівай ранейшай клапатлівасці, дык цяпер жа прыкра рабілася з-за гэтай ранейшай патрэбнасці.
— Сядзіце, таварыш Пніцкі, я зараз гарбаты нагрэю. І ён астаўся выпіць гарбаты.
— Ну, што вы на гэта скажаце? — запытаў ён Галену, як яна скончыла чытаць яго ліст.
— Я вам вельмі дзякую за вашу клапатлівасць. Я гэта ўсё ведаю, дарэмна ваш сваяк, Паўлючка гэтага бацька, думае пра гэта так нядобра.
— Дык я што,— загаварыў Пніцкі,— я тут ні пры чым. Мяне прасілі, дык я сюды як бы ўмяшаўся. А так — дык я тут пабочны чалавек.
Ён пайшоў адгэтуль гэтак спакойна, як і прыйшоў, забыўшыся на Нахлябіча, каб успомніць пра яго праз некалькі дзён. Галена глядзела на яго праз акно. Відаць ёй была палова яго твару, на ёй ляжала адзнака жыццярадаснасці і спакойнай раўнавагі.
От ужо зусім Зыдор Пніцкі схаваўся за паваротам вуліцы. І сама вуліца патанула ў першым вячорным змроку. Галена ж стаіць усё ля акна. Наталя дапівае сваю гарбату ў поцемках за сталом. Галена падыходзіць да стала і там стаіць колькі хвілін моўчкі. Наталя заўважае гэта.
— Што ты, Галена? Што ты маўчыш?
Наталя адкручвае святло, і ёй відаць, што Галенін твар нейкі незвычайны. Вялікая ўзбуджанасць кладзе на яго свае сляды, нават здаецца Наталі, што Галена заплача зараз.
—- Што ты, Галенка, што з табою?
І Наталя бачыць, як Галена ціха плача. А пасля садзіцца гэтак блізка да яе ды Наталі штосьці хоча сказаць.
— Ну, гавары, Галена. Ну, гавары.
— У мяне вялікае замілаванне да гэтых людзей. Яны выкіроўваюцца цяпер на сваю сапраўдную дарогу. Гэта гэты Пніцкі... гэта Зосьчын бацька, сама яна, Зося...
— Толькі ты не будзь гэтакая...
— Што я плачу? Гэта, бачыш, спадчыннасць старая, з забітай вёскі асталася яшчэ. Я выносіла гэтую чуласць на сваіх плячах з самага маленства свайго. Ну, а ты — зусім іншая тут. Цябе выкаваў горад... Я толькі от думаю — і цяпер жа там недзе, недалёка адсюль, дзе маці цяпер мая!.. І што з братамі там?.. Я не магу ўсядзець тут спакойна. Мяне цягне да чагосьці, я, здаецца, нічога не раблю, што трэба рабіць. Гэта неспакой у мяне ад усяго гэтага. Можа, дзе і маці там ужо ў астрозе. Яна ж пайшла за імі. Я ведаю — не было ўжо чаго пільнаваць там ёй у той старой хаце, калі іх няма... Я сама ў пакуце цяпер... Я не магу забыцца на тое, што з імі...
— Ты толькі пра іх думаеш?
— Ты пытаеш ці, можа, нават папрокам гучаць твае словы? Наталя! Я, калі думаю пра іх, значыцца і пра ўсіх...
— А Гарус?
— Мне прыкра і балюча за яго. Я прайшла з ім разам панскі астрог, а цяпер выйшла, што не за адну справу мы былі там. Але я не шкадую... Ён або на той бок мяжы стане, або тут апусціцца да... так сабе тубыльца...
Яны ўдвух сядзелі доўга. Наталя бачыла Галенін неспакой, трывогу, узбуджанасць. Яна сапраўды не можа цяпер мець сталай і ўпартай Наталінай раўнавагі.
— Хмара вісіць нізка. Чуеш, Наталя? І толькі навальніца ачысціць неба ад хмары... Разаб’е панскія астрогі...
Закладка галоўнага корпуса электрастанцыі адбылася праз дзён тры. Пніцкі да таго дня скончыў прыёмку цэглы ў тым ранейшым месцы. Падвоз пачаўся з іншага месца. Прыехалі муляры, больш яшчэ ажывілася мясцовасць.
З самага ранку Зыдор Пніцкі быў на пабудове. Святочная вопратка была на ім шчыгульна зашпілена. Рукі ён трымаў у кішэнях і пахаджаў паволі паўз роўную лінію складзенай цэглы. На ўсёй тэрыторыі пабудовы работа ў той святочны дзень стаяла. Толькі некалькі чалавек рабочых клапацілася на тым месцы, дзе будзе неўзабаве паложана першая цагліна. Яны выцягвалі роўна шнур, складвалі ў невялікую сцірту цэглу. Пніцкі прыпыніўся ля іх і глядзеў ціха на іхнюю работу. Навокал былі новыя людзі. Яны папрыязджалі на ўрачыстасць з навакольных вёсак, з гарадоў, нават з самых далёкіх. Натоўп збіраўся ў адным месцы, дзе высілася пад высока ўзнятымі сцягамі трыбуна. Вясёлы паравічок прывёз неўзабаве на ваганетках яшчэ новых людзей — прыадзетыя па-святочнаму вяскоўцы; кожная ваганетка з сцягам і ўбрана зелянінаю.
Пніцкі жыў тут у гэты момант сярод гэтых людзей. Яму штосьці незнаёмае і вялікае і слаўнае хацелася расказаць тут кожнаму. Расказаць ім пра самога сябе і пра брата свайго Андрэя. Усё яго жыццё, як на экране, паўставала ў гэтую хвіліну перад ім. І цьмянае адчуванне з’яўлялася, што не павінна яно забыцца, а трэба, няйначай, давесці яго да людской памяці. Ён шукаў вачыма ў натоўпе знаёмых твараў. І не на тое, каб гаварыць з кім, хацелася спаткацца вачыма з кім-небудзь, хто яго разумее. Тут ён заўважыў непадалёку ад сябе свайго ранейшага таварыша ў рабоце, капальніка гліны, белазубага цыгана.
— Здароў! — гукнуў яму Пніцкі здалёк і рушыў да яго.
Той працягнуў яму руку, і яны асталіся тут разам стаяць. Неўзабаве Зыдор заўважыў у натоўпе жонку сваю. Яна стаяла там, дзе людзей было менш, дзе паўкругам перад трыбунаю былі першыя шэрагі натоўпу. Яна была высокая ростам, белая хустка гамотна абкручвала яе галаву. Яна разглядала ўвесь малюнак, што разгортваўся перад ёю.
— Хадзем туды,— сказаў Пніцкі таварышу свайму цыгану.
— Куды?
Але Пніцкі трымаў ужо яго пад руку і цягнуў наперад. Яны падышлі да жанчыны.
— А от мая... ведаеш... баба...
Яна аглядзела цыгана і не ведала, што гаварыць ім.
— От і мы,— сказаў ёй Зыдор.
А цыган працягнуў ёй руку.
Яны асталіся стаяць на гэтым месцы да самага пачатку ўрачыстасці. Натоўп змыкаўся ўсё цясней, падбліжваўся пад самую трыбуну. Чаканне, напружанасць былі ў натоўпе.
Пніцкі штурхануў цыгана пад локаць і сказаў яму:
— І ты тут гліны папакідаў.
Цыган не зразумеў яго спачатку, дык Зыдор пастараўся тут жа растлумачыць яму:
— Колькі ты тут гліны накапаў на гэтую цэглу!..
— Ага,— адказаў гэты чорны Пніцкага таварыш,— мы тут з табою папрацавалі.
І абое яны зразумелі адзін аднаго; яны тут не былі за гасцей толькі.
На трыбуне з’явіліся людзі. Пніцкі бачыў, як першы ўзышоў Адам Бародзіч, за ім яшчэ некалькі незнаёмых чалавек, пасля... Пніцкі адразу рушыў наперад: на трыбуне, трымаючы рукі ў рукавах чорнай картовай вопраткі, стаяў пнівадзіцкі Якуб Сегень. Тады Пніцкаму захацелася самому ўзысці на трыбуну. Ён бы там расказаў пра самога сябе гэтаму старому суседу і земляку, Якубу. А пасля ён пачаў шукаць вачыма Галены.
«Можа, яна і не ведае яшчэ, што дзядзька яе прыехаў,— думаў ён,— можа, яна дзе стаіць і не бачыць».
У наступную хвіліну ён чуў малады голас старшыні мітынгу. Пачыналася ўрачыстасць. Натоўп змоўк. У напружанай цішыні гучэлі толькі старшынёвы словы. Зыкі «Інтэрнацыянала» ўскалыхнулі гэтую напружанасць. Пніцкі ўбачыў, што гурт вайсковых музык стаяў пад самаю трыбунаю. Пасля мітынг пайшоў сваім парадкам, і, нарэшце, Пніцкі пачуў самае важнае яму ў гэты момант.
— Таварышы,— прагучаў гэтакі знаёмы ціхманы голас.
Якуб Сегень павіс тварам цераз трыбунныя балясы над натоўпам, каб прывітаць усіх ад імя пнівадзіцкіх калгаснікаў.
Пніцкі не чуў далей, што гаварыў Якуб Сегень, бо тут ён убачыў пад самаю трыбунаю свайго брата Андрэя. Ён кінуўся да яго.
— Андрэй, братка, гэта ты прыехаў? Няхай бы ты хоць раней абазваўся мне, дык я цябе спаткаў бы...
Браты горача прывіталіся.
— А мы толькі што,— гаварыў Андрэй,— ледзь не спазніліся. Тут яшчэ Якубава Зося шукае недзе сярод людзей сястры сваёй стрыечнай... гэтай... Галены...
Па стромкіх усходах чалавек сыходзіў з трыбуны. Пніцкі ўспомніў, што толькі што праслухаў яго прамову. Старшыня Саўнаркома!
Старшыня Саўнаркома прайшоў у натоўп, дзе стаяла некалькі рабочых на прагаліне, адцятай ад натоўпу роўна нацягненым шнурам. Ён паклаў першую цагліну. Стары рабочы, сярод ціхай і шчыльнай сцяны першага шэрага натоўпу, паклаў яшчэ некалькі цаглін. Музыка «Інтэрнацыянала» ішла на ўсю разлегласць.
Пасля яшчэ былі кароткія прамовы. Мітынг падыходзіў да канца.
Раптам Пніцкі заўважыў, што на трыбуне з’явіўся малады Нахлябіч. І тут Пніцкі ўспомніў усё: як ён перадаваў праз яго ліст да свайго бацькі. Пніцкаму проста ў гэтую хвіліну было цікава, што будзе гаварыць Нахлябіч. Але тут ён пачуў гаворку не зусім звычайную: Нахлябіч пачаў чытаць свой верш. Словы гэтага верша Пніцкаму нічога не гаварылі, ён толькі глядзеў, як ходзіць у бакі Нахлябічава барада, як жмурацца яго вочы:
Гэй у брук
Давай грук,—
Сацыялізму ты спявай,
Гэй грукай,
У бубен стукай —
Будаўніцтва пашырай.
Пніцкі падыходзіў бліжэй. От ён стаіць ужо ля самай трыбуны. А Нахлябічаваму чытанню, здаецца яму, канца не будзе. І тут Нахлябічаў ліст да бацькі зноў укалоў Пніцкага.
— Дык я ж яго ведаю,— сказаў сам сабе Пніцкі,— можа, ніхто не ведае, а я ведаю.
Ён пайшоў паціху паўз трыбуну, адчуваючы, як не дае яму спакою Нахлябіч:
«Час гэтакі. Час гэтакі, бацька. А калі «іншы час» падасць свой знак, дык ты таксама іншы будзеш?»
Ён шукаў тут чалавека, успамінаў, каму б расказаць пра Нахлябіча.
Ён азірнуўся і ўбачыў, што ля брата яго Андрэя стаіць ужо Якуб Сегень і Галена. А от убачыла Галену і Зося. Яна падбягае да Галены. Яны абняліся моцна і шчыра — сёстры.