epub
 
падключыць
слоўнікі

Кузьма Чорны

Лявон Бушмар

Раздзел першы
  І
  ІІ
  ІІІ
  ІV
  V
  
  VІІ
  VІІІ
  ІХ
  Х
  ХІ
  ХІІ
  ХІІІ
  ХІV
Раздзел другі
  І
  ІІ
  ІІІ
  ІV
  V
  
  VІІ
  VІІІ
  ІХ
  Х
  ХІ
Раздзел трэці
  І
  ІІ
  ІІІ
  ІV
  V
  
  VІІ
  VІІІ
  ІХ


Раздзел першы

 

І

 

Звераватую панурасць Лявону Бушмару перадаў бацька - княжацкі дробны арандатар. Памёр ён тады, калі Расея ваявала з немцамі. Акрай таго лесу, які ўсё жыццё сваё вартаваў яго бацька, арандаваў ён ад князя добрую дзялянку зямлі. Калі ажаніўся і аддзяліўся ад бацькі - забудаваўся на арэндзе, усё ў лік арэндных выплатак князю. Гэта быў стары моцны, як дуб, пражыў ён на свеце год, мусіць, з дзевяноста і рабіў усё да самых апошніх дзён сваіх. Нават казалі, што гадзін за дзве да смерці з'еў яшчэ пару цвёрдых антонавак - гэтак сканаў у памяці і без думак пра смерць; доктара пры ім не было ніколі, ад самых малых дзён і аж да сканання. Не любіў ён дакторскіх лекаў, зваў гэта прымхаю, панскаю выдумкаю, хоць паноў сам не цураўся. Не верачы ў дактароў, ён гаварыў, што чалавек павінен як мае быць працаваць, колькі трэба выспацца, у меру, смачна з'есці - і тады будзе здароў. Калі прыязджаў, бывала, у свае лясы князь, ён, разам з іншымі княжацкімі дзедзічамі і гэтакімі, як сам, дробнымі арандатарамі, заўсёды з'яўляўся ў маёнтак - стаяў там з усімі перад ганкам па гадзіны дзве без шапкі, пакуль выйдзе павітацца з імі князь. Тады цалаваў князю ў калена (у руку цалавалі толькі самыя буйныя дзедзічы і маёнтаўскія фундатары) і ішоў адразу дадому, ніколі не застаючыся пагаварыць з людзьмі.

Малады ваўчок - Лявон быў ужо дарослы хлопец тады, калі памёр бацька, але яшчэ ў салдаты не папаў праз гады свае. Незадоўга да смерці бацька колькі раз гаварыў яму:

- Ты, сынку, глядзі, каб не папасціся адно ў войска, а калі вайна зацягнецца, дык і пагатоў пра гэта думай, што ж, я ўжо век свой пражыў, можа, і не будзе мяне хутка на свеце, дык думай сам. Калі прыйдзе пара ісці ў салдаты, дык напрамілуй Бог старайся як-небудзь выкруціцца. Можа, грошай трэба будзе паткнуць доктару ці якому іншаму гаду, дык што ж ты зробіш. Трэба дык трэба! Я сам не служыў, грашыма адкупіўся, і нябожчык дзед твой ад рэкрутаў захаваўся: некалькі год засаб стуляўся, часамі, расказваў, цэлы тыдзень пралежыць, бывала, у хляве пад гноем; дык не канечне і табе ісці служыць ліха ведае за што чорту лысаму.

А калі вайна была з палякамі, Лявону прыйшла ўжо была пара ісці ў войска, але так усё ішлося, што не лішне ён і клопату ўжываў, каб не ісці - то адступленні, то наступленні, то прыхоўваўся крыху, так яно і сыходзіла. Толькі калі ўжо вайна канчалася, выйшаў быў загад такі, што ўсім дэзертырам будзе даравана, калі ў тры дні самі з'явяцца. У Лявона, вядома, і ў думках не было з'яўляцца, ды, можа, і не чуў ён пра гэты загад, седзячы, як воўк, у сваёй лясной гушчырні, але з блізкіх залесных хутароў два хлапцы сабраліся ехаць і яго падгаварылі:

- Дурны ты, што ты выгадаеш, калі будзеш сядзець дома! Можа, неўзабаве, кажуць, замірэнне будзе, дык доўга служыць не давядзецца, а так - усё роўна не падаруюць.

- А ці праўда, што цяпер нічога не будзе?

Яму паказалі друкаваны загад. І хоць ён чытаць не ўмеў, але друкаванай паперцы паверыў і такім чынам праслужыў у Чырвонай арміі нешта з год. Расказвалі, што чырвонаармеец з яго выйшаў несамавіты. Страляў ён добра (разам з бацькам найлепшымі паляўнічымі былі), але палітграмата - дык гэта была для яго пакута. Чытаць яго таксама ледзьве-ледзьве навучылі, але ж калі ён пасля вярнуўся дадому, дык адразу і гэта забыўся.

У арміі папаў ён у тую часць, якая кагадзе з фронту прыйшла. Стаялі раней у казармах, а пасля выйшлі з іх.

Сярод лясоў і поля Лявон Бушмар павесялеў, стаў вастрэйшым на слова, а то раней, у горадзе, у казармах быў надта ўжо панурым і маўклівым. Часамі слова ад яго выцягнуць нельга было. Сярод гэткага збору людзей і гарадской таўкатні ён адчуваў сябе, як мядзведзь за сталом у пакоях. Некалькі разоў за ўсю службу ён прасіў усё аднаго ж таварыша напісаць да мацеры ліст:

- Напішы ты, будзь ласкаў, ліст мне дадому, я табе аддзякую.

З гэтага «я табе аддзякую» заўсёды смяяліся ўсе яго таварышы і раз нават вывелі яго з цярплівасці.

- Які тут можа быць смех! А што ж ён павінен мне пісаць, ці што? Або ты мне, або я табе - што рабіць? Усякі сам і для сябе толькі можа рабіць што і калі сам захоча.

- Ты зусім, Бушмар, не калектыўны чалавек, - сказаў хтосьці з таварышаў.

На гэта ён нічога не адказаў, унурыўся і лёг на свой ложак, адвярнуўшыся ад усіх. Ліста ў той дзень ён пісаць ужо не захацеў. Ліст напісалі на другі дзень, калі той таварыш, што пісаў заўсёды яму, сам падышоў да яго:

- Ну дык давай, Лявон, напішам, ці што?

Лявон пачаў дыктаваць:

- Дзякуй Богу жыў, напішы, здароў. Нудна па доме, і няхай не збывае жарабіцы і рабіць каго найме, пакуль я прыйду, каб не рашаць гаспадаркі...

Маці раз прыслала была яму пасылку. Дык ён дастаў з пасылкі самы большы сыр і падышоў да таго таварыша, што заўсёды пісаў яму:

- Вазьмі, будзь ласкаў, сыр. Ты заўсёды мяне слухаеш, калі я прашу цябе напісаць дадому.

Таварыш пакрыўдзіўся:

- Так, па-таварыску, дык я вазьму, а калі гэта заплата, дык не хачу.

Лявон Бушмар, як бездапаможнае дзіця, аглянуўся навокал. Высокая постаць яго крыху прыгнулася ад нейкай як бы нецярплівасці, непаразуменне было ў вачах.

- Вазьмі, - яшчэ раз сказаў і працягнуў у руках сыр.

- Не вазьму. Давай усе гуртам яго з'ямо.

Ён не ведаў, што рабіць з сырам, схаваць яго назад ці пакінуць на таварышавым ложку, але тут сам таварыш дапамог яму - забраў сыр, і тут жа ўсе гуртам з'елі яго. З таго часу Бушмар яшчэ большым ваўком зрабіўся, а яму яшчэ больш сталі надакучаць.

- Не калектыўны ты чалавек. Звераваты.

- Дзікі і нялюдскі.

- Ты ж ніколі чалавеку, каб прыйшлося, не паможаш, калі ў таго не будзе чым адплаціць табе.

Бушмар раз у такі момант усхваціўся і размахнуў сваімі шырокімі плячыма. У адну руку згроб нешта з траіх і шпурнуў на блізкі ложак. Кароткая шыя яго густа пачырванела, ён моцна і шумна дыхнуў. Тады з ім ужо мала загаворвалі. Твар яго стаў жорсткім, бровы часта ссоўваліся.

Калі выйшлі з горада, дачыненні між ім і таварышамі сталі лепшымі. Бушмар стаў сам загаворваць з усімі, але не быў ніколі ў вялікім гурце - любіў адзіноцтва і нават кватараваць застаўся ў сялянскай хаце адзін, без таварышаў. Ён тут трохі здружыўся з гаспадаром хаты. Калі льга было ад службы, вельмі ахвотна ішоў у гумно малаціць і тады ажыўляўся:

- Чалавек без работы не можа доўга быць, хіба толькі спрадвечны лайдак або каторы змалку не прывык.

Тады ж нейк раз ён, разгаварыўшыся, прызнаўся гаспадару, што трохі каецца, што пайшоў служыць:

- Не ведаў, што гэтак доўга зацягнецца. Чорт ведае чым займайся тут. Хіба гэта работа!

Ён вельмі рваўся цяпер дадому.

 

ІІ

 

На ціхім небе стылі зоры. Вільгаць ішла з лясоў і туманамі асядала на голую зямлю, перад світаннем маўчала поле; злазячы ў рэчку, бялелі на чорнай зямлі лапіны апошняга снегу.

Над самай рэчкаю, на ўзгоркаватым яе беразе, высока над змрочнымі паплавамі, узнімалася няроўная сцяна лесу. Дарога ў лес ішла праз рэчку, цераз мост, з поля і паплавоў. На дарозе ў лесе было чорна і ціха. Таму пад нагамі ў чалавека звонка і мокра трашчала леташняе лісце. Чалавек ішоў паволі, нёс за плячыма клунак. Часамі ён прыпыняўся, дзе дрэвы разыходзіліся ад дарогі і над палянкай ніжэй звісала зорнае неба. Чалавек як бы прыглядаўся ці прыслухоўваўся да чаго. Стаяў так хвіліны са тры і зноў ішоў далей. Ступаў ён моцна, але хада яго была лёгкаю, хоць і ўтомленаю, так, як ходзіць чалавек па роднай зямлі. Дарога доўга ішла лесам, перакідалася праз кавалкі поля, праз нізкія ядлаўцовыя лагчыны.

Ужо світаць пачало, як чалавек прыпыніўся каля густой няроўнай агароджы. Застукаў брамкаю і пхнуў яе каленам. Забрахаў сабака, заядла захроп, кінуўся пад чалавека, заскроб кіпцямі па вільготным крысе салдацкага шыняля.

- Галас, Галас, - загукаў чалавек.

Сабака адбегся і брахаў, пачаўшы павільваць хвастом.

- Галас! Не пазнаў? Ах ты дурны!..

Сабака радасна завішчаў, падбег, абняў гаспадара пярэднімі лапамі, лізнуў у твар. Чалавек усё стаяў, аж пакуль не прайшло сабачае захапленне. Тады ўзышоў на ганак, спусціў з плеч клунак. У сенцах ужо стукалі хатнія дзверы - сабака кагосьці пабудзіў сваім брэхам.

- Хто?

Голас з сянец чуваць быў малады, жаночы, прывабны, хрыплаваты ад сну. Чалавек на ганку ад гэтага голасу падняў галаву і падаўся крыху назад.

- Хто? - зноў запытала жанчына.

- Гаспадар.

- Які гаспадар?

І, здагадаўшыся, загаласіла:

- А Божачка ж мой, Лявон!

Яна з грукатам адкінула ад дзвярэй завалу, і Лявон Бушмар пачуў знаёмы пах сяней. У кухні жанчына запаліла газоўку, і тут Бушмар ацапянеў, глянуўшы на жанчыну. Яна таксама не зусім, мусіць, вольна пачувала сябе: стаяла ля печы маўкліва, спусціла ўніз рукі і не гаварыла больш ні слова. Твар яе густа ружавеў.

- Ты... тут?.. - запытаўся Бушмар.

- Служу... Як напісаў тады адразу быў, каб хоць каго маці ўзяла рабіць... Дык я нанялася...

- Нанялася?

Жанчына маўчала. Глыбокае непаразуменне прайшло па Бушмаравым твары.

- А маці дзе?

- Маці хворая... Не ўстае... Другі ўжо тыдзень.

Бушмар адчыніў дзверы ў чыстую хату. Жанчына запаліла лямпу. Маці прачнулася, пачала ад радасці плакаць, гаварыць і стагнаць.

Маладая жанчына колькі разоў выходзіла і ўваходзіла - пачыналася дзённая гаспадарская таўкатня. Бушмар не захацеў адпачываць, пасядзеў каля маці, пераапрануўся ў сваю цывільную адзежу і адразу пайшоў на сялібу. Сабака весела гайсаў следам за ім. Бушмар агледзеў непапраўленую агароджу, непадгрэбеную салому, незачыненыя вароты на прыгуменне... Выцягнуў з студні вады, паспрабаваў, ці добра ходзіць коварат.

Як і заўсёды, пануры быў выгляд яго, пахадзіўшы па двары, ён выйшаў за гумно. Там скідаўся сялібны ўзгорак глыбока ўніз, у рэчку, пад стагоднімі дубамі прэла леташняе іх лісце. Малады ельнік зубіў цёмную зеляніну за паплаўною лукою. З трох бакоў быў дубняк і ельнік. З чацвёртага - горбілася поле. Неба над светам было высокае, ціхае, веснавое.

Бушмар правёў рукою па твары, як бы знімаючы з яго штосьці чужое і непрыемнае. Вочы яго ператварыліся ў агністыя стрэлкі. Ён зняў шапку, расшпіліў жакетку. Здавалася, што ён хоча гэта пазбавіцца ўсяго лішняга, каб як мага глыбей чуць вялікую музыку лясной адзіноты.

Бушмар стаяў. І от твар яго выцягнуўся, губы сціснуліся. Ноздры раздзьмуліся і заварушыліся. Так звер чуе магутны пах лесу, зямлі, вады, вясны, адзіноты. Так жа звер чуе пах і цёплай крыві. Вочы прыжмурыліся, бровы пацягнулі за сабою ўніз лоб.

Бушмар ішоў назад па прэлых лісцях. Маладая жанчына, нанятая гаспадыня, упоперак перад ім перайшла двор. Бушмар спусціў у зямлю вочы і жорстка запытаў:

- Як жа ты нанялася з хаты?

Жанчына адказала не адразу. І то як бы нехаця:

- Так здарылася.

- Як?

- Памёр мой.

Бушмар аж уздрыгануўся. Вочы яго ўскінуліся на жанчыну. Яна чамусьці ад гэтага зірку пачырванела, апусціла галаву, уздыхнула. Заспяшалася ў сенцы. Бушмар стаяў усё і не зводзіў вачэй з жанчыны, аж пакуль яна праз увесь двор ішла.

У той дзень Бушмар рабіў многа. Заходзячы ў хату, ён разоў два падыходзіў да матчынай пасцелі, стаяў па колькі хвілін і маўчаў. Старая жанчына была слабою зусім.

Бушмар стараўся цяпер не заставацца падоўгу ў хаце. Дарваўшыся да работы, ён у той дзень зрабіў шмат і надвечар, прытомлены, распачаў ужо завіхацца каля агарожы.

Жанчына зноў папалася яму на вочы. Яна ўскінула цяпер на яго вочы свае, і ў голасе яе цяжка было заўважыць што большае за гаспадарлівую звычайную руплівасць, за абыякавасць да гаспадара і чужой работы. Была нават недаверлівасць і варожасць да чужога чалавека. Яна іначай ужо, як раніцаю, гаварыла цяпер:

- Можа, памагчы насіць?

Ён змоўчаў, а праз хвіліну сказаў:

- Рабі там, што ў хаце трэба.

І глянуў гэтак, як і той раз ёй услед, але тут жа ўнурыўся ў работу, а яна пайшла ад яго подбегам, можа, штучна спяшаючы. Завязаная назад рагамі хустка збілася ў яе з галавы, кароткая кудзельная вопратка была абсыпана асцюкамі. Яна была ў хаце, аж пакуль не змеркла, а на змярканні шукала па двары яго вачыма. Нідзе нікога не было, яна вярнулася ў хату і пагаварыла з хвораю:

- Лявона няма нідзе поблізу, можа, куды адышоўся, а тут мне позна будзе ісці адной, яго чакаўшы. Я ўсё ўправіла, дык я так пайду. Чуць дзень буду зноў.

- Добра, - адазвалася старая.

Жанчына рушыла з хаты. Мінула сялібны лясок, перайшла па кладцы рэчку; адышлася ўжо трохі ад сялібы. І там убачыла Бушмара. Ён стаяў над загіністым берагам каламутнай рэчачкі і кудысьці глядзеў.

Яна на момант прыпынілася, трохі жахнулася ад нечаканасці. Ён пачуў яе крокі і азірнуўся. Бровы яго былі ссунуты - гэта яна добра заўважыла.

- Аміля? - неспадзеўкі сказаў ён першы раз за гэты дзень яе імя, таксама ўздрыгануўшыся ад раптоўнага яе з'яўлення.

- Я іду дадому на сёння, даўно не была, заўтра на світанні прыйду. Тут усё ў парадку.

- Ідзі, - адказаў ён адразу.

Яна заспяшалася. Ён доўга яшчэ стаяў, аж пакуль змрок не агарнуў усяго. Тады паволі пайшоў назад. Так ён сярод цішыні спаткаў першы вечар у роднай сялібе.

«Ёй не хочацца быць тут са мною, - думаў Бушмар уночы, - пайшла, уцякла. Баіцца».

Ён усміхнуўся жорстка і ціха, як бы дамогшыся таго, чаго доўга дамагаўся.

- Гэта вы самі, мамуня, падгаварылі яе застацца да нас? - падышоў ён, устаючы на світанні, да старой.

- Каго? - не зразумела адразу маці.

- Амілю?

Стогнучы і вохкаючы, маці гаварыла:

- Яна толькі як дачулася, што наняць нам каго трэба, дык сама прыйшла прасіцца. Дзе ж яна тут ноймецца іначай, няма тут лішне дзе і да каго, а так ёй жыць - хто яго ведае як і з чаго. У хаце - галота.

- Шпарка ж яна аўдавела, - панура сказаў Бушмар.

 

ІІІ

 

За колькі год перад гэтым на тым самым месцы, дзе стаяў на змроку Бушмар, калі напаткала там яго Аміля, адбылося адно не зусім звычайнае здарэнне, польскія салдаты стаялі тады густа па ўсіх суседніх вёсках. Бушмар жыў у сваім звычайным жывым спакоі. Раз у два тыдні выязджаў у пастарунак на стойку з фурманкаю, а больш, як і заўсёды, мала дзе яго хто бачыў. Вечарамі ж ён падыходзіў праз свой лес да вёскі. Там ужо чакала яго Аміля. Часта яна выходзіла яму на спатканне, тады ён вёў яе да лесу. Там садзіліся блізка адно пры адным на паваленай яліне. Лес ціха гуў, страсаючы з сябе сухія іголкі і снег. Снег быў і пад нагамі ў іх - абледзянелы, гладкі і ўлежаны. Яна мерзла на халодным дрэве, ён браў яе на свае калені, яна згіналася ў яго руках, рабілася маленькаю перад ім, бездапаможнаю. Часта ён дзеля жартаў пераносіў яе праз усю паляну да дарогі, адкуль яна бегла дадому, а ён стаяў пад ельнікаваю сцяною і пільнаваў яе ўзрокам сваім. Замарожаная цішыня скоўвала поле, а гул лесу быў спакайнейшым за ўсялякую цішыню. Яна знікала з вачэй яго недзе ў цёмным міргаценні сцен і стрэх, а ён усё стаяў. Высокая постаць яго цямнелася наводшыбе за колькі крокаў ад лесу. Ён пасля паволі падаваўся ў свой бок, ніколі не познячыся ў сваю мярлогу. Дзень назаўтра праходзіў ні доўга ні коратка - ішоў, як ішоў у рабоце, а вечарам Бушмар зноў ішоў праз лес.

У той памятны для некаторых вечар Аміля была такая, як і кожны раз - маленькая, блізкая. Яна нават больш, як заўсёды, праседзела ў яго на каленях, але ўжо, калі ён памкнуўся давесці яе да самага дому, яна сказала скрозь прынадны смех:

- Я адна перабягу, а ты ідзі.

Звярыная трывога ўкалола яго. Ён, як з помстаю, да болі сціснуў яе пальцы; яна аж закрычала ціха. Ён сціснуў руку ёй яшчэ мацней.

- Бяжы, - як бура, дыхнуў ён.

І сам пайшоў, але злосная трывога не пакідала яго. Як на тое ўсё роўна ішлося. З паўдарогі ён вярнуўся ў вуліцу і прыпыніўся каля знаёмай хаты. Праз акно ён убачыў, як Аміля стаяла ля стала і моцна смяялася. У хаце чулася мужчынская польская мова. Нешта яго цюкнула. Ён падбег да акна з двара і ўбачыў з другога боку стала паляка з афіцэрскімі нашыўкамі на зялёным салдацкім сурдуце. Бушмаравы вочы ў той жа момант зажмурыліся, губы сціснуліся.

Па вуліцы хадзіла колькі жаўнераў. З сваімі польскімі няспрытнымі жартамі яны зазіралі ў вокны, дзе былі дзяўчаты. Бушмар пайшоў на прыгуменне і сеў на бярвеннях. Быў ён тут нядоўга. Забразгалі дзверы, і дзве постаці пайшлі паволі на вуліцу. Бушмар краўся следам. Ён чуў, як паляк дробна сыпаў кавалерскімі жартамі, а Аміля, як шамкамі, звінела вясёлым смехам і пробавала адказваць нешта, падрабляючыся пад польскую мову:

- Цепер позна...

- Панна муві «цепер» - хо-хо!

Паляк сам рагатаў і ўсё трымаў за руку Амілю. Бушмар следам за імі выйшаў за апошнюю хату. У галаве яго стукала кроў, ён трымаў у зубах губу і краўся ззаду. Стараўся даслухаць гаворкі. Тут яму зноў прыйшлося прыпыніцца і стаць пад дрэвам, паляк доўга трымаў Амілю, пасля павёў назад у вуліцу. Яна ўсё смяялася, весела і гулліва. Бушмар ірваўся падбегчы да іх. Нарэшце яна зноў пайшла з ім з вуліцы. Так Бушмар прастаяў доўга. І што больш за ўсё страсянула яго, гэта Амілін смех, такі бесклапотны, шчыры, вясёлы. І гэтакі ж знаёмы яму.

Бушмар цярпеў і дачакаўся канца. Было з палавіна ночы, калі ён убачыў паляка аднаго. Той ішоў дарогаю, мінаючы ўбаку лес. Бушмар паўз лес абабег кругам і пайшоў насустрач.

- Хто? - гукнуў паручнік.

- Чалавек! - гукнуў у адказ Бушмар, падняў угару рукі і стаў так на дарозе.

Паручнік падышоў, трымаючыся за рэвальвер.

- Сконт?!

Бушмар як стаяў, кінуўся наперад і грунуў кулакамі паручніку ў грудзі. Той адно звіўся Бушмару пад ногі і духу не ўказаў.

Можа б, і не лішне ўзялі б на падазронасць Бушмара, каб ён праз дзён два недзе не знік з дому. Назаўтра пасля забойства паручніка знайшлі пасярод дарогі, і следства пачало трэсці кожную хату. Былі і ў Бушмара, але нічога не даводзіла яго вінаватасці, хіба толькі што сляды на снезе зварочвалі з дарогі на яго хутар. Але ж слядоў было шмат, і ці мала куды і чаго ходзяць людзі напрамік, каб карацей было? Аднак жа ён доўга не сядзеў дома. Калі на трэці дзень з'явіліся, каб забраць яго, у хаце знайшлі адну маці. Яна енчыла і стагнала, што Лявон паехаў да стрэчнага брата і вернецца дзён праз чатыры, бо брат жыве далёка, вёрст за трыццаць, «таксама на арэндзе ў найяснейшага князя». Яе перацягнулі колькі раз нагайкаю і дапыталіся, дзе жыве той Лявонаў брат. Арыштаваная Аміля расказала ўсё, як гадзін за тры да развітання з польскім афіцэрам яна бачылася з Бушмарам, а пасля «бавілася ў хаце і на вуліцы з панам паручнікам». Праз месяцаў два яе выпусцілі, а Бушмара і ў брата не знайшлі - счуўшы бяду, ён там застаўся прыхоўвацца.

Так справа дацягнулася да польскага адыходу, тады ён і вярнуўся. На адыходзе палякі хутар яго паскублі, дый так маці пачала рашаць гаспадарку, бо не было сілы ўпраўляцца адной.

Нікому Бушмар ні ў чым не прызнаўся, нават самой Амілі, якая пасля прыйшла была сама да яго бледная і трывожная. За ласкавы і нявольніцкі зірк яе вачэй ён тады ж адвярнуўся ад яе.

- Не я забіў, - адказаў ён і мацеры.

І маці з таго была ўпэўнена, што сын яе не вінаваты. Час прайшоў, і пра цёмнае здарэнне толькі калі-нікалі ўспаміналі людзі. На Бушмара ж, можна сказаць, ніхто і не думаў цяпер.

Другі раз Аміля прыйшла была да яго ўжо нейк пад восень. Незвычайная для яе, нездаровая смеласць была ў вачах яе. Узбуджанасць прыкметна была ў ёй надзвычайная.

- Я прыйшла запытацца ў цябе, Лявон.

- Пытай.

Ён чуць-чуць паказаў зубы ад штучнага смеху.

- Ці ісці мне замуж? Да мяне адзін сватаецца.

- Калі добры чалавек трапляецца, дык ідзі.

У яе была трохі надзея на нейкі іншы адказ яго, пасля ж гэтага яна прыкусіла губы і пайшла шпарка. Ён упэўніў сябе, што добра зрабіў, напусціў на сябе весялосць, выбраўся на пару дзён да таго самага стрэчнага брата. Цяпер ён увесь аддаўся аднаўленню сваёй паскубленай гаспадарскай мярлогі.

Аміля ж, можа, і на злосць Бушмару, паслухала яго рады. Чалавек знайшоўся не кепскі. Яна пайшла замуж праз месяцаў чатыры пасля апошняга свайго прыходу да Бушмара. Ад гэтага замуства яна нарадзіла сына.

 

ІV

 

Бушмарава маці яшчэ больш аслабела. Сярод ночы ён вымасціў сядзенне ў возе і паехаў па брата. У полі як мае быць асталёўвалася вясна. Раннія гаспадары пачыналі скародзіць.

Апаўночы было ў полі цёмна і холадна-парна. Бушмар выбіраўся з лагчын паволі. Паўз дарогу бялелі каморніцкія тычкі і межавыя слупы - яшчэ без самога гаспадара Бушмара вёска адціснула яго да самага лесу і ўрэзалася ў яго паплавы.

Ужо ў наступныя дні пасля прыходу свайго ён спробаваў не паддавацца, але гаварыў ён толькі з самімі суседзьмі - мець дачыненне да начальства, хоць і да самага малога, было для яго горш усялякай пакуты. Ён тады пачынаў заікацца ад жадання выказаць усё як ёсць разам. Блытаў словы, нарэшце змаўкаў і пачынаў спачатку.

- Чаму гэта залезлі сюды? - сыпаў ён злоснаю гаворкаю і паказваў рукой на лес.

- А як жа? На тое абрэзка, - адказалі яму.

- Чаму гэта? - зноў перапытваў ён.

Маўчалі.

- Чаму гэта? Што, у мяне лішняе ёсць, ці што? Можа, вы і на той бок лесу палезеце?

- Можа, і палезем.

- Хто арэнду плаціў, а хто палезе! Чаму гэта?

З братам яны прыехалі ў наступную ноч. Зноў бялелі каля дарогі межавыя слупы і тычкі.

- О, - паказаў рукой Бушмар.

- Але, - адказаў брат.

Больш яны нічога пра гэта не гаварылі і ўехалі ў лес моўчкі.

Брат быў вельмі падобным да Лявона, але ростам быў яму, высокаму, па плячо ўсяго. Бушмар падстрыгаў вусы, а гэты падкручваў іх стрэлкамі ў бакі. Гаварылі яны адзін з адным мала і без слоў вельмі добра разумелі адзін аднаго.

Назаўтра зусім парушыўся звычайны ход жыцця ў Бушмаравай сялібе. Папаўдні Бушмару давялося ісці ў вёску прасіць людской дапамогі. Сёй-той потым прыйшоў з вёскі. Прыйшоў стары Вінцэнты, што ўмеў на памяць усялякую касцельную адправу. Труну рабілі самі Бушмары, а Вінцэнты маліўся з кантычак - пераспяваў колькі разоў «анёл панскі» і «Здровась Марыя», пасля труну ўдвух Бушмары завезлі ў мястэчка пад касцёл. Вярнуліся позна, а назаўтра сышліся ўсе ў Бушмаравай чыстай хаце на жалобны абед. Вінцэнты прыйшоў з жонкаю, за гаспадыню была Аміля. Бушмар дастаў людзям выпіць, перад абедам Вінцэнты зрабіў жалобную адправу - заспяваў зноў «анёл панскі», усе падцягалі. Нават сам Бушмар падаваў свой, як з-пад зямлі, голас.

Спачатку быў ціхі настрой. Бушмараў брат, расчулены і ўзлагоджаны, успомніў свайго хлапчука:

- Бывала, адна ўцеха была, прыедзеш дадому, распрагаеш каня, а ён пад нагамі трэцца, памагаць лезе. Часамі і крыкнеш на яго, і ўшчунеш, калі пасваволіць, але як памёр, дык сам палез бы лёг на яго месца, абы падняць яго.

На твары яго засвяцілася чуласць. Жанкі заплакалі, уцёр слёзы і сам Бушмараў брат. Так прайшоў абед, а як выйшлі на ганак, каб разысціся, той жа самы Бушмараў брат не сцярпеў:

- У мяне адрэзалі палавіну ўсяе зямлі, але я хоць толькі што на арэнду быў сеў, але ён!

Ён ткнуў пальцам на брата:

- О! Спрадвеку арэнду плаціў.

- Нічога не зробіш, - сам жа адказаў брат.

- Чаму гэта не зробіш! - зароў Бушмар.

- Можа, што і зробіш, - хітра сказаў Вінцэнты.

 

V

 

Меркла ў лясах. Гусцілася цёплае неба, адвячорак цадзіў паплаўныя туманы.

Рэчка ўлілася ўжо ў свае берагі, цякла ціха-ціха. Магутнасць вясны жыла ў лясах і ў полі.

Бушмарава постаць чарнелася над рэчкаю.

Ён зноў быў адзін. Брат паехаў дзён праз тры пасля матчынага пахавання. Бушмар жа яшчэ некалькі дзён, як выбіты з свае каляіны, не задумваўся ні над чым. Аміля каля яго чула сябе ніякава, кожны адвячорак пакідала ў сялібе яго аднаго, начаваць хадзіла ў вёску. Можа, таму, што ад Бушмара слова цяпер больш як калі цяжка было выцягнуць.

- Я пакіну служыць тут зараз, - сказала была раз Аміля.

Ён не пачуў ці так нічога не адказаў.

На змроку высокая постаць узвышалася над рэкаваю лукою. Чалавек маўчаў, як і ўсё, што было навокал яго. Доўга стаяла высокая постаць. Змрок пагусцеў, неба яшчэ не запаліла зораў.

Чалавек азірнуўся і пайшоў паволі назад. Храсткі яго носа варушыліся, бровы з'ехалі нізка і зрасліся.

Маленькая жанчына ішла па траве. У руках яна несла чаравікі, ад работы ружавеў твар. Яна ішла подбегам ад гумна. Вольнай рукою папраўляла валасы і глядзела кудысьці паверх усяго. Яна напаткалася высокаму чалавеку. На адзін момант вочы іх спаткаліся, але чалавек адвярнуўся і пайшоў на высокі ганак. Жаночая постаць прыгнулася ад таго ўзроку мужчыны, больш заспяшалася. От яна сядзіць на ганку і абуваецца. Марудзіць, абцірае ногі аб мокрую траву, ціха навокал, нікога нідзе няма. Жанчына ўстала, яна ўжо гатова была ісці.

- Дык я пайшла ўжо, заўтра на світанні прыйду, - моцна гаворыць яна тое, што і кожны дзень у гэтую самую пору.

Але чамусьці яшчэ марудзіць. Яшчэ нагнулася паправіць у чаравіку шнурок, шнурок нешта завязваецца доўга, раптам ірвецца, і яго трэба звязаць. Ідзе жанчына паволі, унурыўшы галаву, трымаецца роўна, як бы чуючы ўсё яшчэ на сабе той момантны зірк.

Яна ідзе паўз разваленую пуню; пахне з яе прэлая салома і веснавая цвіль. Тут жанчына пайшла шпарчэй, але чалавек выбягае на ганак і моцна заве сабаку:

- Галас, Галас!

Жанчына бачыць здалёк, як цераз двор імчыцца да гаспадара сабака, як сам гаспадар сыходзіць з ганка. Яна прыпыняецца і глядзіць: а можа, там здарылася што, яна ж тут усю гаспадыніну работу адна парабляе, можа, чаго і не дагледзела.

Чалавек жа адагнаў ужо ад сябе сабаку і ідзе цераз двор. От пайшоў ён шпарка. Яна вельмі павольна паварочваецца да дарогі і ідзе сабе: яна ж ужо развіталася - сказала, што пайшла.

За брамаю гарачая хада магутных ног дагнала яе. Яна не азірнулася, але чула на сабе чужую буру. Тады з востраю, непераможнаю, пакутнаю і страшнаю радасцю пайшла шпарчэй, штосьці бяздумна ўгадаўшы ў гэтым. І тады ж пачула, як схапіла яе тая чужая бура. Бушмаравы рукі ўзнялі яе высока, пад звярыным дыхам яго валасы з-пад хусткі казытнулі твар. Слабасць і раптоўны ўздым страсянулі яе. Разам з тым ласкавая хітрасць прайшла па твары яе.

- Я чуць не вярнулася, думала, што здарылася, - шапнула яна і змоўкла зусім.

Бушмар цераз увесь двор бегам нёс яе назад на руках.

Праз паўгадзіны яна нехаця выйшла на ганак. У расчыненых дзвярах неўзабаве з'явіўся за ёю Бушмар. Яна сышла з ганка, вельмі паволі зноў моўчкі пайшла да брата ці толькі зрабіла выгляд, што ідзе. Бушмар збег з ганка за ёю. І з трох крокаў зноў схапіў яе на рукі. Хітрая жаночая ўсмешка лягла на твар яе. Яна ўзмахнула рукамі, вызваліўшы іх з-пад Бушмаравых, узняла ўгору галаву і ахапіла яго за шыю. Бушмар панёс яе зноў у хату.

 

 

Віславухі, белавусы, стары Вінцэнты стаяў за лесам на дарозе. Амілін брат падыходзіў да яго ўпоперак цераз раллю. Твар Вінцэнтага тоненька ружавеў на ветры, нядаўна зголены, гладзенькі. Амілін брат ледзьве цягнуў ногі па цяжкай, скібаватай раллі.

- Адпоўз Бушмар за лес, - сказаў Амілін брат.

- Напалі на чалавека, - адказаў Вінцэнты.

- Будзе з яго аднаго.

- Можа, будзе, а можа, і не. З таго боку лесу тамашнія яшчэ падбіраюцца. Так, мусіць, і адхвацяць усю гору.

Вінцэнты задумённа плюнуў, абцёр рукавом вусы. Твар яго на ветры заружавеў і пагладзеў больш. Здаваўся мокрым. Цераз поле, з кустоў, ішлі людзі. Амілін брат уваткнуў ля дарогі тычку, мігнуў Вінцэнтаму. Той пайшоў далей ад дарогі, набраўшы з зямлі пад паху гатовых тычак. Мужчыны прыпыніліся ля дарогі.

З лесу, з-пад Бушмаравай сялібы, выйшла Аміля. Яна ішла шпарка, заклапочана. Брат памкнуўся быў пайсці ёй насустрач, але пад цікаўнымі і хітрымі позіркамі мужчын застаўся.

Аміля падышла да яго адразу.

- Чаму Бушмар сам не прыйшоў? - запыталася колькі галасоў разам.

Аміля адказала аднаму толькі брату:

- Не прыйдзе... Мяне прыслаў... што тут хаця робіцца?..

Яна спусціла рукі і стаяла з сухой заклапочанасцю. Глядзела на ўсю работу.

- Што гэта за чалавек, чаму ён вачэй не пакажа: а пасля смяртэльнай крыўды не абярэшся, - загаманілі некаторыя мужчыны.

- Каб тут каморніка не было, можа б, і прыйшоў, - засмяяўся Амілін брат. - Што, невядома, як яму цяжка з начальствам гаварыць?

Аміля бездапаможна глянула на брата. Той падступіў да яе бліжэй.

Мужчыны заварушыліся па полі.

- Думаеш кідаць служыць? - запытаў брат ціха, адводзячы сястру ўбок.

Аміля паціснула плечуком і апусціла вочы. Скрытнасць цяпер удалася ёй.

- Кідай! Што гэта не ўгаварыць цябе ніяк! І тады вырвалася з хаты ліха ведае чаго, як бы не можа памеркавацца разам. Гэта ж не вечна будзе цяснота ў хаце, зараз што-небудзь зробім. Кідай, годзе табе ліпець за наймічку. Чаму ты паслухаць мяне не хочаш? Чаго ты баішся, што ў хаце цесна і хлеба можа не хапіць? Не прападзем! Будзем разам рабіць, разам жыць... Гэтак табе трэба было і адразу ісці за наймічку! Што ж не паслухала! Кідай!.. Чаму ты босая прыйшла, халодны дзень гэтакі? Раніцою мароз быў.

Яна аглядзела яшчэ раз падлеснае поле і пайшла назад.

Брат паглядзеў ёй услед, нахмурыўся.

- Можа, яна крыўдзіцца чаго, - з'явіўся раптам з боку Вінцэнты.

Амілін брат не захацеў з ім гаварыць. Вінцэнты, як знячэўку дзе абмочаны на холадзе, заклапаціўся вельмі каля тычак.

 

VІІ

 

За лесам насядала на сялібу вясковае поле, арудаваў там Андрэй - Амілін брат, праціўны Бушмару чалавек. Бушмар і ніколі не меў з ім сталай гаворкі (хіба, бывала, трэба было пагаварыць крыху, увайшоўшы ў хату да Амілі), а цяпер і пагатоў. Ён з-за лесу чуў праз Амілю, што Андрэй сіберна заеўся на Вінцэнтага за ўсялякія там справы, што Вінцэнты нагаворваў супроць Андрэя людзей, што ў самога Вінцэнтага ў хаце нелады нейкія... Аміля кожны дзень пад вечар даведвалася да свайго дзіцяці, доўга не бавілася там, у Андрэя, - цяпер ужо заўсёды варочалася нанач. Яна ўсё была такою ж самаю ціхаю, прывабна, па-жаноцку пакорліваю. Вечарам, прыбегшы ад брата, яна знаходзіла Бушмара ў хаце, зазірала яму ў вочы. Ён цягнуў яе да сябе.

Вясна тады ўбіралася ў сілу. На полі, на палянах і лесавых выцерабах зазяленьвала ярына.

Навокал Бушмаравай сялібы з'явілася новая агарожа. За лесам, тут жа пад бокам у Бушмара, забялелі слупы на другую іншую агарожу. Дарога з лесу, што з Бушмаравай сялібы падалася ўбок, закруцілася пад самую рэчку - новы перароблены вясковы палетак адапхнуў яе.

Аміля з Бушмарам часамі, у нядзелю, калі быў час, выходзіла сюды за лес. Яна-то, праўда, ішла не разам з ім, а ззаду, як бы назіркам. Ён выходзіў з хаты адзін, ён нікуды не клікаў яе з сабою, калі ішоў куды так, без работы, але яна даганяла яго, убачыўшы за брамаю. Сыходзілася з ім ужо ў лесе. Тады гаварыла:

- Можа, мы сёння ўдваіх да Андрэя пойдзем?

Ёй хацелася, каб гэта было, і баялася яна зводзіць іх.

Ён сціскаў губы, хмурыўся, адказваў не адразу, а ўжо калі яна начакаецца гэтага адказу:

- Ты ж кожны вечар бываеш там.

Яна так ужо і ведае, што ён гэта скажа, але яшчэ не паддаецца:

- Мала што я адна хаджу. Каб з табою калі ўдваіх пайсці, мне гэтак хочацца... Лявонка...

Яна ведае, што на гэта ён ужо нічога не скажа. Толькі як бы дзеля таго, каб разглядзець што па дарозе ці ў полі, адвернецца ён і колькі хвілін не змігне з аднаго месца, а там і Андрэеву хату відаць на ўзгорку, другая з краю. Разбіты маланкаю клён гнецца пад растрэсенаю страхою, развалены комін накрыты вялікаю бляшанаю міскаю без дна. Там Андрэй, можа, дзе ў нядзелю курыць да вуліцы на бярвеннях з мужчынамі і, можа, зноў нагаворвае людзей на Бушмара.

Ніколі Бушмар не пойдзе туды!

Амілю цягне туды хоць на момант.

- Я пайду, - гаворыць яна, - калі ты пачакаеш крыху тут, я не забаўлюся. Добра?

Яна глядзіць пакорліва ў вочы яго. Усё роўна як просіць ласкі якой. Ён жа заўсёды адзін і той жа - пануры, маўклівы. Хто яго ведае, якія думкі варушацца ў яго віхрастай галаве, пад гэтым навіслым чэрапам.

- Ідзі сабе.

Ах, каб ён не гаварыў гэтага «сабе»!

З прычыны гэтакага тону яна не ідзе. Ён сядзіць дзе-небудзь на пенчуку ці на вывернутым дрэве.

Край лесу, перад імі поле - цяпер ужо чужое, не яго. Бярозавыя прысады туманяцца за полем, іх ледзьве відаць - з гэтага, аднаго толькі боку, поле чыстае ад лесу. Скрыўленая, адсунутая Бушмарава дарога яшчэ мала вызначылася калясьмі. Межавыя палявыя слупы залезлі аж на яе - ледзьве з драбінамі льга прасунуцца.

Аміля кладзе рукі на Бушмарава плячо:

- Чаму ты гэтакі, Лявон?

- Што? - гаворыць ён адразу, - што ты сказала?

(Часамі ён гэтак ажыўляецца без прычыны.)

- Чаго ты на мяне сярдуеш?

- Ідзі туды, - паказвае ён пальцам на вёску. - Ідзі, адно прыходзь хутка.

Цяпер яна ўжо ідзе адразу, моцна ўздыхнуўшы, але ж і праўда, што не бавіцца там доўга.

Андрэй спатыкае яе жартлівым смехам:

- Хутарская гаспадыня ідзе. Ну, як гаспадар, не лішне эксплаатуе цябе?

Яна вымушана смяяцца.

У акне з двара відаць дзеці. Ходзяць за сталом па высокай лаве, насамі ледзьве дастаюць вокны. Вочы ў абодвух чорненькія, як вугельчыкі, аднагодкі - Амілін і Андрэеў.

- Ідзіце, сынкі, я вам тварыкі памыю, - гаворыць Аміля, калі ўвойдзе ў хату.

Бярэ іх абодвух на рукі і нясе ў мыцельнік да вядра з вадою. Хлапчукі ў захапленні пішчаць.

- Сыночак, - туліць яна да сябе свайго малога. - Можа, табе баліць што?

- Каб балела што, дык плакаў бы, - аскірзаецца пакрыўджаная Андрэіха. - Разам жа з маім і ядуць і спяць.

- От пасварыцеся нечага, - рагоча на ўсю хату Андрэй.

- Я так гавару, мала што маці скажа, - апраўдваецца Аміля, - ці гэта што я скажу, дык...

Яна гладзіць па белай галоўцы свайго малога і спяшае назад да Бушмара. Андрэй выходзіць у сенцы. Стоячы ў дзвярах, глядзіць Амілі ўслед:

- Пабыла б калі больш... Эксплаатуе цябе твой гаспадар.

Ён раптам кідае жартаваць. Тон яго робіцца сталым:

- Табе і нядзелі няма?

Аміля ўжо выходзіць з двара.

Бушмар усё ж чакае яе. Яна як бы просіць яго:

- Я не бавілася, праўда?

Яны ідуць назад ужо разам. Калі край лесу губіцца за востраю павароткаю лясной сцежкі, Бушмар туліць яе да сябе. Яна, у гэты момант шчаслівая, глядзіць яму ў вочы; уся больш яшчэ прыгажэе, ружавее, жмурыцца, лашчыцца да яго. Падыходзяць да дому, і яна тут зноў успамінае тое, на што ён раней не адказаў:

- Чаму ты гэтакі... Нейкі...

- Які?

- Не гаворыш ніколі са мною?

Яна не спускае з яго вачэй, і ён глядзіць доўга ў яе гвар. Жанчына робіць цуд: на Бушмаравым твары з'яўляецца ласкавая мяккасць.

 

VІІІ

 

Вінцэнты на погляд здаецца ціхі чалавек. Ён ходзіць павольна і стала. У нядзелю заўсёды ўсцягвае на ногі шкарпэткі - шэрыя, у чырвоную палоску ўпоперак - жончына работа - і камашы. Ногі ў яго крывыя - разагнутыя дугі, і паходка - з боку на бок. Святочная ватоўка яго з рудога, чырванаватага старасвецкага бобрыку, ці то ўлетку горача, ці то ўвосень, ці ўвясну здорава - ён у свята заўсёды ў ёй. Колер твару яго дзіўна падобны да колеру гэтай вопраткі.

З Бушмарам ён - так сабе, ні вораг, ні прыяцель.

Трохі дружыў з Лявонавым бацькам, - але як дружыў! - разам палавічных пчол разводзілі, пакуль не заеліся ідзін на аднаго за мёд, а з маладым Бушмарам Вінцэнтаму пакуль што не здарылася за што пасварыцца.

І от у нядзелю, калі Бушмар рыхтаваўся снедаць, прыйшоў да яго Вінцэнты. Ён колькі часу стаяў за Бушмараваю брамаю і разглядаў Бушмараву ярыну.

- А-а-а як жа авёс пайшоў, аж сінее, - енчыў Вінцэнты з нейкай пакутнай зайздрасці. - Шалее твой авёс, дзянь добры, жэгнай Божа, - сказаў ён, калі пралез цераз парог у хату.

Бушмар бачыў яшчэ яго праз акно за брамаю. І буркнуў быў сабе пад нос:

- Ці не сюды яго няшчасце гоніць.

- Добры дзень, проша на сняданне, - прывітаў ён госця.

Вінцэнты сядзеў на парозе, пастукваў па падлозе кійком сваім, цадзіў па слову гаворку - чакаў, калі Бушмар скончыць снедаць і калі адыдзецца ад стала Аміля.

- Я прыйшоў да цябе, - загаварыў ён пра справу, выводзячы Бушмара на двор.

Бушмар як бы пачуў што трывожнае, маўчаў і нарыхтаваўся слухаць. Ён вёў Вінцэнтага па двары. Вінцэнты раптам перайшоў на дробныя ўсмешкі і нават сказаў жарт:

- Я хачу ў падсуседзі да цябе.

Бушмар траціў цярплівасць - ён сам ніколі не жартаваў і да людскіх жартаў не прывык. Вінцэнты ж адразу пасталеў, гэтак як напусціў бы на сябе жартаўлівасць:

- Ты ж чуў пэўна?

- Што?.. Нічога я не чуў.

Бушмар як мае быць ужо ўстрывожыўся. Вінцэнты больш не мучыў яго сваімі жартамі:

- Падсуседзі - не падсуседзі, а хаўрус з табою хачу зрабіць. Уцячы ў лес да цябе хачу. Хлопцы мае самі прыслалі мяне да цябе... Дарогу тваю адапхнулі? Палетак паўз лес адрэзалі? На гэты бок лесу залазяць? Андрэй арудуе? І арудаваць будзе, бо ён на цябе вока не мае. Ён пытаў (сам я чуў) у Амілі нядаўна - ці запісана яна ў гэтым рабачкоме...

Вінцэнты раптам спыніў гаворку і палажыў рукі на полы вопраткі. Расцягнулася ніжняя губа, стала тоненькаю, і мяшкі пад вачыма пачырванелі. Ён трошкі прысеў, трошкі нагнуўся да Бушмарава вуха. Спачатку так памаўчаў, пасля захіхікаў:

- Хі-хі-хі, хі-хі-і-і...

Бушмар зусім здзівіўся, аж злосць папаўзла па твары яго.

- Хі-хі, гэта такі недурны нехта выдумаў, імя яму даў - рабачок... падточвае гаспадароў... ці запісалася ты, кажа, у рабачок... Хі-хі-і-і.

Зноў ён раптам зрабіўся сталым, пасля гэтай штучнай весялосці:

- Страшная штука робіцца. Усё к чортавай матары пойдзе. Гады, запанаваць хочуць... Будзе табе яшчэ не гэта. Яшчэ і хату адбяруць у цябе, і самога з торбаю па свеце пусцяць, калі самому не ратавацца.

- Што? - гукнуў з усіх жыл Бушмар.

А той як бы наўмысля прыйшоў сюды, каб памучыць:

- І ўсім нам тое самае будзе, калі, я ж кажу, не ратавацца.

Тут ён змоўк і ўздыхнуў. Бушмар, каб прымеў, дык увагнаў бы тут яго на месцы ў зямлю. Вінцэнты яшчэ трохі памучыў:

- Гэта можна было адразу бачыць, што гэта будзе...

- Што?! - нема раўнуў Бушмар.

І ўжо тут Вінцэнты як мае быць дайшоў да справы:

- Усё пойдзе нанава. Гэта, што яны там панастаўлялі тычак і слупоў, дык увосень усё параскідаюць самі ж. Гэтыя новыя межы на знос пойдуць. І гэта, што падзялілі гэтыя дзялянкі, што адхапілі ад хутароў (і тваё тут дабро запала), - усё ў адзін кацёл пойдзе. Усё, як ёсць! Нават больш яшчэ ад хутароў адхопяць, нават зусім некаторых пазганяюць з месц сваіх - няма табе, кажа, ні хаткі, ні градкі. Народ, можа, паддавацца не будзе, але гэта... займі чорта ад варот, дык ён цераз плот! Ён цябе пройме навылёт, а свайго дойдзе... Згоняць усіх разам, выдзеляць табе, каб з голаду ўздоўж лавы лытак не стуліў, а рэштку спажыве той, хто будзе на чыёй шыі сядзець.

- Можа, да гэтага яшчэ не дойдзе, - разважыў сам з сябе Бушмар.

Ён аж панурасць сваю пачаў траціць.

- Ты тут сядзіш, як воўк, і нічога не ведаеш, што па людзях робіцца, цябе да калецтва як мае быць збіраюцца давесці, а ты снедаеш сабе, як на выгодзе...

- Хто гэта хоча?

- Гады. Андрэй. Аміля нябось маўчыць табе. От папытайся ты ў яе, што Андрэй парабляе...

- Ну, дык што рабіць?

- Я табе скажу, што рабіць - яны сваё, а мы сваё. Няхай сабе іх там дзвесце сядзе каля аднаго катла, а мы тут удзесяцярох сядзем. Ты, я, хлопцы мае, можа, яшчэ хто з адзін падахвоціцца, от табе і кацёл. Без гадаў, без нікога, сам сабе. І ўсё маё будзе пры мне, і пальцам ніхто не зачэпіць. Тады мы і адсудзіць можам законам, што і ад цябе забралі. Яны няхай сабе, а мы сабе, не канешне галетніка ўспамагаць сваім уласным ды родным. Ну як? Ты сядзіш і нічога не чуеш?

Бушмар маўчаў.

- Я сам на гэты бок лесу перабяруся. Забудуем усё як мае быць. Уцячы адтуль, хай яны там хоць падушаць адзін аднаго.

- Сюды? На гэты бок? Тут жа маё!

- Усё роўна забяруць.

Бушмар памаўчаў.

- Можа, нічога яшчэ не будзе.

- Як-то не будзе. Ты сядзіш і нічога не бачыш.

- Ці ім там мала?.. І так жа паадрэзвалі ад усіх.

- Хамскага горла ніколі не ўтхланіш.

- Дык што ж рабіць?

- Я ж табе гавару што.

- Пачакаем крыху, будзе відаць. Калі што якое...

- Позна будзе чакаць. Да восені, калі пачакаем, дык там і аман будзе на ўсё.

Бушмар не ведаў, што рабіць і што думаць.

 

ІХ

 

Вінцэнты прыходзіў яшчэ раз, але Бушмар упарта не хацеў яго слухаць. Вінцэнты ўгаворваў яго:

- Гэта не прыперла табе яшчэ бяда, дык ты атрэпаеш рук, а пачакай, што ўвосень будзе.

- Не ўсё роўна мне! Ці сціснуць мяне, ці з кім я за адным катлом буду ні госць, ні гаспадар. Няхай што хочуць, то і робяць, а за адзін кацёл я ні з кім не сяду.

Вінцэнты тады пакінуў хадзіць да Бушмара. Бушмар пачаў задумоўвацца.

Вясна ўжо зусім увабралася ў сілу і паддавацца пачала лету. Рыхтаваліся да сенажаці; буялі аўсы і ячмені, адкрасоўвала жыта.

Аміля тады стала больш сумнаю, як калі раней была. Яна ціха корпалася з цямна да цямна за сваёю работаю, сам Бушмар ніколі ў хаце не прыпыняўся, - ледзьве ўхапіў управіць адзін веснавое поле.

Адзін раз у яго сялібе была пакутная ноч.

Надвечар яшчэ ён заўважыў, што Аміля як бы рвецца штосьці сказаць яму. Яна падыходзіла да яго колькі разоў, зазірала ў вочы, а ён быў утомленым з поля, тупаў па хаце. Яны павячэралі моўчкі, толькі яна сказала разы са два штосьці нецікавае ні ёй, ні яму. Ён адказваў вяла, нехаця, як і заўсёды. Аміля ведала ўжо добра гэтую яго натуру, ніколі не зважала на гэта. Пасля ж ужо ўсёй хатняй упраўкі, калі ён раздзяваўся класціся спаць, яна падышла да яго, паглядзела на яго з дакорам, просьбаю, замілаваннем, паслушэнствам, села каля яго і сказала тое, ад чаго ён падняў вочы, але з твару не змяніўся:

- Ад мяне?

- А ад каго ж яшчэ?

- А можа, ад каго іншага?

- Лявонка?!

Ён маўчаў. Яна падсела яшчэ бліжэй, зазірнула яму ў вочы, прыпёрлася галавою да пляча. Яна гаварыла хутка, выказвала ўсё, што сабралася за ўсю вясну, але што было дагэтуль цяжка выказаць Бушмару:

- ...Мы тады і малога майго забярэм сюды. Добра, Лявонка? Ён неўзабаве падрасце, дык і помач ад яго гатовая будзе. Ты, Лявонка, запішыся са мною ці павянчайся - трэба зрабіць што-небудзь, ці скажы мне пэўнае слова, дык я тады спакойнаю буду, а не хочаш можа вянчацца ці запісвацца, дык я так магу быць, адно каб ты мне сказаў напэўна, што я твая жонка. Можна і так, калі хочаш, людзі цяпер усякся жывуць...

Ён устаў падкруціць у лямпе агонь. Яна чакала, сядзела ўсё. Ей здалося, што ён стаў тады такім, якім яна яго жадала сабе - ласкавым, добрым. Ён сеў поплеч з ёю і маўчаў доўга. Яна палажыла галаву яму на плячо. Тады ён адхіснуўся і не зводзіў з яе вачэй:

- А той твой хлапчук, якога трэба забраць сюды, ад каго? Можа, ад паручніка?

Яна жахнулася:

- Нашто ты пытаеш тое, што сам ведаеш?

- А ты скажы.

- Нашто ты гэта?

Ён усё глядзеў на яе.

- Ну ад нябожчыка... памёр жа...

Яна моцна заплакала. Нагнулася і скінула шпарка рукі.

Бушмар стаяў пасярод хаты, прыжмурыўшы вочы. Ён бачыў Амілю ранейшую, калі яшчэ насіў яе на руках снежнымі палянамі з лесу. Чуў яе каля сябе там, на паваленым дрэве ў снегавыя ночы. Чуў і смех яе паручніку. Чуў яе і ў раннюю вясну, у той вечар, калі, не памятаючы нічога, хапіў за брамаю на рукі і мчаў у хату. І ўсе тыя наступныя дні і тыдні, нават, можа, месяцы... Калі ён ужо не пускаць пачаў яе да Андрэя, да гэтага ненавіднага брата яе, гэтага ворага, злыдня...

От ужо ён бачыць Андрэеў твар - гэты насмешлівы твар!

Андрэй усё зробіць, усюды дападзе. Ён і праўда, што гатоў сагнаць з месца сялібу, гэтак, як дарогу адапхнуў, як за лесам адрэзаў самую лепшую дзялянку. Усе слухаюць яго, не паможа і Вінцэнтага хітрасць. Усё будзе на восень, як казаў Вінцэнты. Андрэй арудуе, Андрэй стараецца, Андрэй - Амілін брат.

- А калі багацце я сваё страчу?! - смальнуў Бушмар. - Дык як тагды будзе з жонкаю, з дзецьмі і з сваімі, і з паручнікавымі...

Ён паварушыў барадою.

- Непаручнікаў! -крыкнула яна.

- Не, не, гэта я так сабе! - падступіў ён да яе на крок, збянтэжыўшыся ад яе крыку. - Дык чаго ж ты.

Яна заплакала мацней, плечы яе затрасліся, галава звесілася на рукі. Скрозь пальцы капалі слёзы.

Бушмар прыгледзеўся. Ён як бы ніколі не бачыў чалавечых слёз, гэтакіх горных. Цераз твар яго прабегла дзіўная рыса. - Дзіва? Нецярплівасць? Новае разуменне рэчаў?

- Сціхні, - сказаў ён ласкавей.

- Лявонка, што мне рабіць? - ледзьве выгаварыла яна за слязьмі.

Аміля сілком пасадзіла яго каля сябе. Выплаквала свае слёзы доўга на плячы яго. І гэта зрабіла з Бушмарам цуд. Ён пачаў сцішаць яе, заспакойваць, прытульваў да сябе твар. І ўсё стараўся скрывіць губы ў ціхую ўсмешку.

Пад поўнач яна старалася забыцца на тое, што было вечарам, і ўсё не магла. Яна была адна ўжо ў хаце. Бушмар быў сказаў:

- Мне галава баліць вельмі, пайду лягу на салому ў пуню, там вальней.

- Ідзі, - абняла яна яго.

Забыла патушыць лямпу і лягла. Заснуць не магла. Успомніла вячэрнюю гаворку з Бушмарам і зноў затраслася ад слёз.

 

Х

 

Бушмар паволі спусціўся з ганка ў чорную ноч. Чула драмала зямля, вялікая цішыня вартавала Бушмараву сялібу. У маўчанні начаваў лес, маўчалі ж пад туманамі і паплавы.

Бушмар павалокся аж да брамы, дзе мацней пахла па загоне канюшына, дзе лясная вільгаць чулася мацней. Бушмар там не стаяў доўга. Ён як бы шукаў чаго - з непакоем нейкім пайшоў назад і зноў вярнуўся, пасля падаўся да старой пуні, пралез у прычыненыя дзверы, лёг на салому. Так ён ляжаў доўга, шырока расплюшчанымі вачыма глядзеў у цемень, штосьці тупа ныла пад сэрцам. Было гэта новым. Толькі засмактала было гэтак калісьці ў грудзях, як выбраўся быў у салдаты і пакінуў за сабою сялібны лес. Ён паспрабаваў самохаць кашляць, заплюшчваць вочы... Нарэшце ні то дрымота, ні то тупое бяздум'е апанавалі ім.

Бушмар уздрыгануўся і прысеў, цяпер збіраў думкі свае, пачынаў думаць. Далёка было тут да разважлівасці, але думкі хутка прагналі жах нядаўняй дрымоты.

Нізка навісла цемень, здаецца, ён бачыў над сабою яе - цвёрдую, моцную, непераможную. У ёй жыў увесь свет, усё там дзейнічала і душыла яго. Ён устаў на ногі. У думках з'явіўся Вінцэнты з сваімі прароцтвамі. Цяпер ужо трывога і крыўда адганялі ад чалавека ўсё іншае, праходзіў жах, трывога ўсё павялічвалася. Ён зноў лёг, штучна пакашляў і моцна ўголас уздыхнуў.

- Лявон, - пачуў ён голас з двара.

І магло б стаць яму самому дзіўна, каб адно ён мог раздумаць пра гэта: ён самымі пачаткамі адчуванняў сваіх узрадаваўся гэтаму голасу. У той жа момант, як у гарачыню піць, прагнуць ён стаў гэтага слова, каб хоць раз яшчэ яна гэтак сказала.

- Ты на двары? - абазваўся ён.

Аміля прыйшла на яго голас.

- Мне страшна адной... Ты мяне пакінуў там адну... Ты мяне знявідзеў, я табе непатрэбна больш, я ведаю, я ведаю... праўда, Лявон? Скажы, ці праўда? Скажы... скажы...

- Хадзі сюды, - падаў ён голас.

- Скажы, якая я для цябе?

- Сядзь.

Ён пачуў, што яна плача, што яна не асмельваецца ўжо сесці блізка да яго. Ён прагнуў яе ранейшага, нядаўняга слова, дзе не было ні папроку, ні слёз, а толькі пакорлівасць - гатовай да ўсяго дзеля яго жанчыны. Абое маўчалі доўга.

- Лявон...

Цяпер ён працягнуў руку, падцягнуў яе да сябе.

- Скажы.

Як у бяспамяцтве, ён прыціснуў да сябе яе галаву. Яна плакала ўжо ціхімі, бяздумнымі слязьмі, выпрошвала ў яго слова:

- Скажы, ну скажы, Лявонка, якая я табе?.. Ты мяне знявідзеў... Завошта. Чаму ты?..

- Маўчы, - зашаптаў ён, - ты маўчы.

- Чаму ты сказаць не хочаш?.. Ты мяне гэтак укалоў, гэтак скрыўдзіў... Нашто ты мяне гэтак?..

- Маўчы, - папрасіў ужо ён.

Яна больш не гаварыла, маўчаў і ён. Цяпер пасадзіў сабе на калені і прытуліў яе твар да свайго. Яна пакінула плакаць, ціснулася да яго, вісла рукамі на яго шыі. Так доўга цягнулася маладое шаленства, радаснае і пакутнае.

Ужо забялела над лесам, ужо нават і ружавець пачало, а ніхто не хадзіў па Бушмаравым двары. І от нарэшце з цёмнай нары выйшла Аміля. Яна была новая нейкая, не падобная на сябе ранейшую, штосьці было ў вачах закончанае, зусім сфармаванае. Можа, гэта цвёрдае ўяўленне назаўсёды было, што такое яна і што такое Бушмар і што яны адзін для другога.

Яна доўга сядзела на ганку, гледзячы перад сабою ў зямлю. Гэтая ноч змучыла яе. Яна ўсё глядзела на свой росны след на траве.

Бушмар выйшаў неўзабаве. Ён пайшоў проста да студні. Выцягнуў вядро вады, нагнуўся і стаў ліць празрысты холад сабе на галаву.

 

ХІ

 

Ужо зблекла ружовасць на ўсходзе. Вяршаліны лесу гарэлі сонечнымі агнямі, і лес слухаў безутрапёную музыку чулай раніцы. Сонца было за ўзгоркам, але далёка яшчэ, пакуль знікне раса. Росны след скрозь клаўся з-пад Аміліных ног, да лесу, а ў лесе сцежка з леташніх хвойных іголак маўчала пад нагамі. Тут было ціха і прытульна. З-пад дрэў цёк водыр вечна маладога ядлоўцу, пахла хвоя і лясная зямля. Вечнасцю дыхала ўсё. Нават чулыя гукі былі як цішыня.

Аміля выйшла за лес. Сонечнае поле жыло клапатлівым веснавым днём. Яно гучэла птушынымі галасамі, зелянілася ячменямі і аўсамі. У бок ад узгорка туліліся да яго знаёмыя стрэхі.

Як бы шукаючы чаго, Аміля палажыла да лба над вачыма руку і ўгледзелася ў поле. Вецер абвеяў ёй твар. Не думаючы, яна пайшла паціху цераз поле, перад ёю, наводдалек, бегла хвалямі жыта.

Андрэева хата ветліва глянула на яе спарахнеласцю сваіх сцен. На прызбе, на ўмятай кастрыцы, драмаў узлахмачаны сабака. Ён толькі гультайскім зіркам правёў яе ў двор. Там яна ўбачыла свайго малога. Ён адразу пабег да яе:

- Мама!

Яна панесла яго ў хату. Там быў ранішні рэзрух. Ляжалі непрыбраныя, расцягненыя пасцелі; самому ад сябе цесна здавалася. Усё было гэтакім знаёмым - усё, як і заўсёды, - на тым самым месцы, як і шмат год да гэтай хвіліны. Усё тут цякло паволі, з вонкавым спакоем... Нават нейкае зелле, якое яна сама, гадоў, можа, тры таму, заткнула за трам - яшчэ і цяпер тырчыць адтуль.

Аміля выцягнула гэтае зелле і кінула ў сенцы. На палку каля печы панакіданы знаёмыя лахманы...

Думкі пачалі бегчы шпарчэй, вырывалі абрыўкі мінулага, забытага, што здавалася пахаваным назаўсёды. Можа, ёй было гадоў шэсць ці сем, як (гэта страшна цяпер укалола яе) сварыліся ў хаце за старую вопратку, што засталася пасля нябожчыка, бацькавага бацькі. Прыходзіла па вопратку бацькава сястра, бацька ж ірваўся ўсё прагнаць яе з хаты. Тая вопратка, можа, і каштавала ўсяго якую двазлотку, а колькі было сказана з-за яе ўсялякіх крыўдных слоў. І праз яе, праз Амілю. Ёй не было ў што апрануцца, гнаць у поле быдла і гэтаксама стрыечнаму брату, малому, сыну гэтай самай цёткі. Чаму, як якія дзікуны, забыўшыся на блізкае сваяўство, крыўдзяць адно аднаго з-за гэтакай дробязі нядобрымі словамі? Гэтак жылі, што і старыя лахманы для іх не заўсёды драбяза, а яшчэ - калі чалавек кожны дзень у голадзе і холадзе, дык тут ужо ўсякія межы і ўстанаўленні руйнуюцца.

Беглі ў яе думкі няроўна, утрапёна.

То выхапяць яны з чалавечай таямніцы што-небудзь з таго, што калісьці было перажыта, ранейшае бацькава парабкоўства ў двары, бадзянне па месцах, то засцелюць усё перад чалавекам у ясныя колеры чагосьці невядомага, што вельмі падобна пад маўклівую шырыню зямлі ў гарачы поўдзень, калі ў чалавека такое ўтрапенне, а навокал усё само ў сабе і ў сваім спакоі.

З усіх гэтых думак і ўяўленняў паўстала спёка на пыльнай дарозе і аж чырвоны бляск сонца на ёй. Яна, гэтая дарога, была пустая, і пыл на ёй, што ўзнімаўся з-пад калёс, не ападаў, а стаяў невысока над зямлёю. На драбінах поплеч з Аміляю сядзеў Андрэй, якога яна везла ў горад да доктара.

Ён не спадзяваўся выжыць, і на захадзе сонца сумна яна развіталася з ім каля глухога будынка гарадской больніцы. І ўсю ноч ехала адна дадому.

Хлопчык усё стаяў каля яе на зямлі, трымаўся за яе ногі, а яна глядзела кудысьці за вокны ў гарачае неба.

У гэтай хатняй сумятні, у цясноце пачула яна яшчэ тое, што часцей за ўсё чула ў несвядомых успамінах сваіх. Чула ў самыя вострыя моманты. Гэта брала пад сваю ўладу думкі і волю, каб - або зрабіць чалавека вельмі моцным і рашучым, або зусім нямоцным, слабым. Усё тады робіцца малым і нязначным перад адным, што займае ў тыя хвіліны чалавека.

Калі яшчэ была дзіцём Аміля, дык з таго часу памятае яна адзін гэтакі момант. Ён навек застаўся ў памяці, і цяпер заўсёды паўстае ва ўяўленнях гарачы сонечны адвячорак, калі было гэта. Яна малая не магла ўседзець дома ўвесь той дзень і назаўтра, пакуль не сплыла патроху горкасць з душы.

- Занясі, дачушка, тату хлеба, бо ён не еў з самага ранку, - сказала была тады маці.

І яна панесла той нішчымны хлеб, сухі, вымучаны з апошняй мукі, а бацька з поўдня ўжо нешта стаяў без шапкі перад ганкам аканома ў двары, выпрошваючы нейкай палёгкі за нейкія даўгі.

- Табе колькі разоў казалі - не таўчыся тут перад вокнамі дарэмна, - сказала пакаёўка, выходзячы на ганак.

Тады бацька заенчыў:

- Унь мне дзіця апошні кусок хлеба з стала прынясло. Няўжо я з раскошы прашу? Няўжо я...

І вось тады адбылося тое самае важнае. Сам аканом, высокі і моцны, выскачыў на ганак і схапіў бацьку за шыю, пхаў яго гэтак перад сабою цераз увесь дзядзінец, да самай дарогі, дзе стаялі дваровыя людзі, і некаторыя спачувалі, некаторыя смяяліся. Бацька пайшоў, а яна, малая, бегла за ім, і страшны малюнак бацькавай прыніжанасці не даваў ёй спакою.

- Заўтра пайду папрашу аканоміху, - сказаў спакойна бацька, калі адышліся яны трохі ад двара.

- Не ідзі!

Яна закрычала немым голасам. Не магла больш выгаварыць ніводнага слова ад слёз і вялікай цяжкасці.

- Чаму? - сказаў бацька. - Можа, яе ўпрашу, дык як-небудзь і абыдзецца добра.

І, памаўчаўшы, яшчэ сказаў сам сабе:

- Яна, кажуць, ніштаватая кабета, ласкавейшая за яго.

І яшчэ большая крыўда за гэты бацькаў спакой і халодную нявольніцкую разважлівасць пеканула яе ў сэрца. Бацька ж гаварыў:

- Давай хлеб, падсілкавацца трохі.

Яны селі на дарозе, і Аміля магла толькі сказаць:

- Як ён цябе пхаў цераз увесь двор.

- Што ж ты зробіш, - адказаў бацька. - Будзе горшая бяда, калі прыйдуць ды апошняе забяруць.

І маўчаў. Можа, буры кіпелі ў ім на дне душы, але твар яго, грубы, абветраны, быў халодны. І от з таго доўга насіла яна ў сабе страшны роспач: «Можа, яму не зусім моцна балела, як яго ціснулі за шыю, але як гэта ён яго гнуў уніз, пхаў!»

Бацька ішоў гэтак у чужых руках праз увесь дзядзінец, той самы бацька, які заўсёды галодны і спрацованы. Ён пойдзе да аканоміхі, хоць тут зусім не можна ісці прасіць - нейкая сіла не дазваляе ісці зноў прасіць, а загадвае штосьці іншае: пайсці і ўзяць таго, хто пхаў бацьку, і забіць яго, але не адразу, а каб ён мучыўся перад смерцю і каб слухаў, як яму будзе яна за скрыўджанага бацьку выгаворваць усю крыўду. Толькі гэта трэба зрабіць, больш нічога не можна рабіць.

Але нічога не магла яна, тады малая, выказаць. Толькі праз колькі ўжо дзён сказала бацьку:

- Тата, набі яго.

Ён здзівіўся:

- Каго?

- Аканома.

- Што ты выдумляеш?

І ўсё гэта засталося навек.

Аміля стаяла ўсё ў хаце, ні з кім не гаворачы.

- Як ты прыйшла ад работы? - запытала Андрэіха. - Хіба Бушмара дома няма?

Аміля ўздрыганулася ад чалавечага слова. Яна ўзяла на рукі дзіця і вынесла на двор.

- Гуляй, сынок, гуляй сабе.

- Ты пойдзеш? - запытала дзіця.

- Пайду, сынок.

- Чаму ты пойдзеш?

Яна панесла яго да варот і там паставіла на зямлю.

- Не ідзі, мама.

- Я прыйду... Бяжы ў хату, сынок.

У полі вецер плыў па засевах, жыта шаптала.

Праз узгорак Аміля выйшла да лесу. На самым узгорку пад ветрам прыпынілася азірнуцца. Высыхала пад нагамі раса. Вецер мяў і трапаў адзежу.

Яна ўзняла галаву, штосьці незнаёмае дагэтуль нараджалася з думак пра Бушмара. І як хмары перад навальніцай збіралася ўсё больш і запаноўвала ў чалавеку. Бушмар стаяў як жывы ў яе вачах з ссунутымі брывамі, нездаволены, упарты...

Першы раз у жыцці ў яе сціснуліся губы. Гэта было толькі лёгкае дрыжанне іх.

Яна адна была на ўзгорку, перад сцяною лесу, постаць яе ўзвышалася над аўсамі і жытам. Вецер абвяваў яе, і галава яе была ўзнята.

Шпаркаю звычайнаю сваёю хадою яна ўвайшла ў лес.

 

ХІІ

 

Чалавеку цяжка перарабіцца адразу. Можна думаць і гаварыць іначай, а сам чалавек доўга будзе ранейшым. Так, як ляцяць кожны год, абы толькі замакрэе веснавы снег, гусі над Бушмаравай сялібай, так, як адлятаюць яны над гэтымі ж лясамі назад, абы толькі пацямнее ад старасці на ржышчы белае павуцінне, - гэтак сваімі дарогамі будзе хадзіць чалавек, пакуль увесь узыдзе на дарогі іншыя.

У той дзень, калі вярнулася Аміля пасля ўтрапення свайго ў Бушмараў дом, яна ажыла была дзеля іншай сваёй дзейнасці, жывучы на свеце. Яна, як Бушмар прыйшоў толькі ў хату, пад поўдзень пачала выгаворваць яму ўсё, што сабралася ў яе; гаварыла яму і пра сябе і пра яго.

- ...Ты пануры, ты цяжкі, і з табою цяжка, але ты можаш з'іначыцца. Толькі скажы мне раз назаўсёды, што я для цябе і ці патрэбна я табе. Калі ты знявідзеў мяне, дык годзе папрокамі ўсякімі мучыць мяне, а выгані мяне з хаты. Тады я ведаць буду! Калі ж ты сам не ведаеш, што я для цябе, дык слухай - я застануся з табою... Нам не кепска будзе жыць... У нас будзе дзіцё, тваё дзіцё... а маё дзіцё цяжкім для цябе не будзе. Я зраблю тут усё ў нашым доме так, што нічога лішняга і непатрэбнага для нас не будзе, усё будзе добра і табе і мне. Толькі не будзь воўкам для мяне, а калі інакшым быць не можаш, дык - скажы мне, не маўчы - нашто я табе? Ты скажы... Ты не маўчы больш, але скажы тое, што трэба. Без папрокаў скажы... Тады лепш будзе ўсё...

Яна гаварыла доўга. Ён спачатку маўчаў з новым прасветленым нейкім тварам, як ад якой трывожнай і важнай навіны, пасля якой прыкра яму стала, але ж ён даслухаць хацеў да канца. Усё маўчаў, ніводнага разу не глянуў на яе.

- Чаго ты? - сказаў ён раптам.

- Што?

- Што з табою зрабілася? Дзе ты была?

Яна глядзела на яго.

- Дзе ты была? Чаму ты гэтакая?

- Дома была.

- Дзе дома?

- У Андрэя была. Сына свайго глядзець хадзіла. Сын у мяне ёсць, ведаеш?.. Той самы, пра якога ты ўчора дапытваўся, ад каго ён, той самы, мой сын. Ты чуеш пра майго сына?

Ён сціснуў зубы, але на гэта змоўчаў. Толькі глянуў на яе. І раптам здзіўленне нейкае засвяцілася ў яго вачах.

- Дык от я цябе пытаю, ты павінен сказаць мне.

- Я не ведаю, што ты хочаш, каб я табе сказаў.

- Я кагадзе гаварыла табе што.

- Я табе нічога не рабіў кепскага.

- А вечарам учора, ты забыўся?

- Я цябе не біў.

- Канешне біць?! - а што ты гаварыў мне! Ты памятаеш, што ты гаварыў мне?

- Я табе гаварыў праўду.

- Праўду? Гэта твая праўда?

Ён зноў узняў на яе вочы. Ён ніколі не бачыў яшчэ яе гэтакаю. Ні адна жанчына ніколі не гаварыла яшчэ з ім гэтак. Ён маўчаў, здзіўлены.

- Што ж ты маўчыш?

- Што табе гаварыць?

- Ты лепей сам ведаеш.

Пасля доўгай маўчанкі свае яна пачула яго пануры голас:

- Тое прайшло.

Ён пачаў заікацца.

- Што прайшло?

- Што было ўчора вечарам.

Больш ён маўчаў. Яна адышлася ў чыстую хату, старалася разагнаць сваю ўзбуджанасць, сваё ўтрапенне. Ён доўга сядзеў, успёршыся локцямі на стол, пакуль яна не ўвайшла. Цяпер спакайнейшаю здавалася, штучна нават усміхнулася, калі падышла да стала:

- Усё прайшло, што было?

І памаўчаўшы:

- Ты праўду кажаш мне?

Села з ім поплеч. Зноў штучна - не было яшчэ прычыны для шчырасці - хмурна ўсміхнулася і сама ж адразу прагнала з твару гэтую непатрэбную ўсмешку. Так сядзелі яны, і яна каля яго рабілася ўжо той самай ранейшай Аміляй.

 

ХІІІ

 

Людзі жылі тут павольным жыццём, спрадвечным, ціхім... Людское жыццё было, як жыццё гэтага поля навокал і гэтых лясоў. Кожны год зямля мяняла ўсё твар свой, але праз год яна была той жа самай. І гэта трымала людзей пад нейкаю ўладаю.

Кожную восень над гэтым полем і лясамі адляталі жоравы і гусі. Тады людзі глядзелі на гэты свой радасны сум, думалі свае няхітрыя рэчы, падоўгу стаялі і ўглядаліся ў гэтых адвечных падарожнікаў, якія ведаюць толькі сваю, гэтую адвечную дарогу, але дарога гэтая здавалася людзям незвычайнаю і вольнаю. Можа, людзі зайздросцілі гэтай птушынай волі, можа, яны чулі ў гэты час тое сваё адвечнае імкненне, што жыве ў іх, у глыбіні пад нявольніцкімі путамі гаспадарскай клапатлівасці.

Так ішло тут жыццё зямлі і людзей на ёй.

Калі Бушмар служыў яшчэ ў войску, ён нудзеў па гэтым жыцці. Тут быў для яго цэнтр свету. Гэта ён тады чуў больш, як цяпер. Цяпер толькі жыў, больш, можа, як хто тут заклапочаны ўпартым сваім змаганнем з зямлёй. Ён папрабаваў быў выкарчоўваць падлесную неўрадлівую і дагэтуль граду, але не даў рады. Так у яго гэта засталося, толькі ў думках - от нешта такое прыйдзе, пара гэтакая, калі неяк гэта ў яго зробіцца, ён сам пра гэта пастараецца, тады будзе нешта іншае... Такое чаканне ўсё было ў чалавека, пакуль ён ладзіў і ладзіў удала, што пакінуў яму бацька.

Гэтакае ж чаканне было і ва ўсіх. Бушмаравы вясковыя суседзі спрадвеку мучыліся на сваёй зямлі, яна была цяжкаю, але яе было мала. Людзі думалі - каб яе было больш, яна была б лягчэйшай.

З вялікаю радасцю людзі пачалі рэзаць яе, адрэзваць сабе, дзе толькі льга было. Суседнія ад вёскі хутары адразу паменшыліся. Вяскоўцы ўрэзалі сабе зямлі і з княжацкага маёнтка. Зямлі хапіла, яе стала даволі, але яна стала яшчэ цяжэйшаю. Таму яе яшчэ ўсё было мала.

Трэба было рабіць з зямлёю штосьці зусім іншае.

У гэты ж час Бушмар узнявідзеў Андрэя. Андрэй тады пачаў арудаваць над зямлёю. Тады, калі Бушмар быў яшчэ ў войску, Андрэй першы падаў быў думку пра тое, за што стары Вінцэнты назваў быў яго ў Бушмара гадам.

Людзі не любілі Бушмара, і ён не любіў людзей. Ён быў звераваты з натуры сваёй і, яшчэ з бацькам жывучы, прывык адмяжоўвацца заўсёды ад усіх.

Ужо ў тую ноч, калі варочаўся Бушмар дадому з войска, ён, ступіўшы на сваю зямлю, адчуў быў сумную трывогу, але пасля гэта прайшло, ён як бы не заўважаў ці стараўся не заўважаць таго, што навокал яго рабілася.

Але ў глыбіні яго душы з гэтага расло страшнае пачуццё. Можа, яно павялічвалася з таго, што гэтак неспадзявана і гэтакаю блізкаю стала да яго Андрэева сястра. Аміля сама заўважала гэта, і гэта яе мучыла. Яна не магла дзеля Бушмара сцурацца брата, - там было ўсё роднае, з малых дзён блізкае і знаёмае. Там было і праходзіла ўсё, чым поўнілася аж дагэтуль жыццё. Там былі і радасці і гора. Таму ва ўсе цяперашнія горкія хвіліны свае яна заўсёды была там. І да Бушмара ж яна была прывязана вялікаю і страшнаю цяпер для яе прычынаю. Яна цяпер пакутавала страшна. Ей хацелася расказаць каму пра гэта, але каму? А Бушмар? У наступныя ж дні пасля той шалёнай ночы Аміля зноў стала ад яго плакаць. Ён рабіўся больш усё жорсткім, хоць часамі находзіла на яго нейкае прасвятленне, аднак жа гэта была толькі слабая праява чалавечага пачуцця, якое і ў яго недзе драмала. Аміля бачыла - гэта не ёсць блізкасць яго да яе, блізкасць таго Лявона, які ў першыя дні быў для яе ўсім.

Тая навала, якую прарочыў Вінцэнты, упарта насядала на Бушмара. Чым больш набліжалася восень, тым шырэй ішлі гаворкі пра гэта і ўсё больш адбіралі ў Бушмара гаспадарскі спакой.

Лета тады было гарачае, сухое. Гэтакага лета ніколі не ведала Аміля. Штосьці чорнае, страшнае стаяла перад ёю. Гэта было няведанне страшнага далейшага, роспач, які к канцу лета стаў з'яўляцца кожны дзень на доўгія хвіліны разам з пакутнымі думкамі. Бушмар быў бязлітасным. Яна ўжо не пытала больш, завошта ён знявідзеў яе. Гэтага не трэба было пытаць. На гэта ён не сказаў бы нічога. Ён сам, можа, жахнуўся б, каб мог уразумець, што гэта ж ён сапраўды страшна знявідзеў яе. Непатрэбнасць тут Амілі панавала ў яго над усім. Яна была звязана праз Андрэя з той навалаю, што ішла разам з восенню.

За лета Аміля напакутавалася ў полі. Бушмар прынаймаў на поле людзей; яму было ўжо страшна, што Аміля тут сярод іх за гаспадыню. Людзі не ведалі гэтага, ніхто ні пра што не думаў, але Бушмару здавалася ўсё пра людскія думкі. Ён стаў ужо думаць пра свае справы. Раней думак было ў яго мала, думаць ён не прывык.

Лета канчалася сухімі днямі, Аміля не прыкмячала больш росных раніц, ціхіх адвячоркаў. Усё стала няважным, другарадным. Цяпер сапраўды яна ўсё больш рабілася ў Бушмаравай хаце наймічкай.

Гаварыць з Бушмарам яна пакідала, а Бушмар і пагатоў маўчаў.

 

ХІV

 

Бушмар бачыў, як Аміля далей усё адыходзіла ад яго. Нейк гэта раптам заўважыў ён, у адзін сонечны дзень. Усё нагадвала тады блізкую восень. Сям-там жаўцеў лісток на дрэве, вялікая была ўжо атава на паплавах. Ён не здагадваўся, не чуў, што Амілі цяжка з ім. Ён не мог гэтага ведаць з самой натуры сваёй. Сам жа ён несвядома адчуў дзікую радасць з усяго гэтага. Можа, і яшчэ ён калі будзе блізкі да яе, але ўжо быў тут канец. Ён штосьці мармытнуў раз быў ёй, але яна не адказала наўмысля ці не заўважыла. І гэта аж страсянула яго. Ён выйшаў на двор і агледзеў шпаркім зіркам навокал усё - зялёную рунь зямлі, лес, неба... і пайшоў так, як ёсць, без вопраткі, без шапкі за браму. Ён сеў на каня, каб завесці яго на атаву, а выехаў за лес і прыпыніўся там. Ён доўга сядзеў так на сваім хутарскім дэрашу, трапаў яму грыву і стаў, як дзіцё, - радасны, без думак аб прычынах. Ён чуў, як вецер ідзе над лесам, трашчыць і гудзе ў верхавінах спрадвечных дрэў, падае на зямлю і вялікаю свежасцю абдымае ўсё. Ён убачыў над лесам буйнага коршака і не зводзіў з яго вачэй. Ён, здавалася яму самому, чуў нават пах пер'я гэтай птушкі, і от ужо - раздзьмуліся яго ноздры, вочы сталі шпаркімі іскрамі. Ён пусціў каня і сеў на зямлю. На траве, на хвойных шыпулях сядзеў ён доўга, так як бы тут было яго ўсё.

Перад гэтым жа, у той самы дзень Аміля перажыла пакутную гаворку з братам. Ён ужо сам збіраўся ісці да яе, бо сам ужо ведаў.

- Я за ім замужам.

Гэта яна адказала брату.

- А як, зусім ці так сабе?

Ён гэта сказаў, бо бачыў, што яна сама зараз пра гэта будзе гаварыць. І ён пастараўся памагчы ёй лягчэй пачаць гэтую гаворку. Адказ яе быў гэтакі: яна страсянулася ўся, і скрозь штучную цвёрдасць прарваўся плач.

- М-гу.

Ён толькі і выказаў гэта.

Пасля яшчэ:

- Гэта я сам вінават, што пусціў цябе. Трэба было тады мне сілком цябе не пусціць служыць...

- Сама я...

- Трэба рабіць зараз жа канец, усяму.

- Чаму канец?

- Уцякай адтуль і падавай у суд.

- Ён мяне адтуль не гоніць.

Тады брат аж зазлаваў, доўга хваляваўся і гаварыў.

Так прайшоў той дзень. Яна пад вечар адна была дома, а Бушмара ўсё не было. Ён не прыходзіў доўга, ён сядзеў там усё, каля свайго каня. Вечар пачаў агортваць яго, а ён як бы і не думаў рушыць адсюль. Ён як бы першы раз цяпер на жыцці сваім адчуў моц водыру лясной зямлі, вялікую цішыню гэтай адзіноты тут, гарачую імклівасць конскіх вачэй каля яго, пераможныя гукі вялікай птушкі над лесам.

Аміля ні за што не бралася дома, адвячорак спаткаў яе ў полі, з другога боку ад сялібнай брамы, там, дзе за агароджаю пачыналася ржышча на лясным выцерабе. «Ці не паручнікаў гэта?» - тачыла яе сэрца крыўднае Бушмарава слова, якое яна чула ад яго нават гэтымі днямі, калі прынесла была сюды на кароткі час свайго малога.

Ля ног яе ляжала пустое ржышча. Над полем, над ёю, над усім вакольным - чула яна - гуў лес. Яна сядзела на зямлі, маленькая, змучаная, без ранейшых жывых колераў уваччу.

Быў вецер, было чыстае неба і адзіноцтва. Шумеў лес, і маўчала поле.

 

Раздзел другі

 

І

 

Вінцэнты ніколі не ўспамінаў ужо сваіх дзяцей ад першай жонкі - яны даўно рассыпаліся па свеце, ад другой жонкі былі два сыны. Праз колькі ўжо год яны сварыліся - ніяк не маглі выжыць разам, але гаспадарка была гэтакая, што дзяліцца было нельга. Жывучы пры іх, Вінцэнты трымаў руку то аднаго, то другога, як калі, а ўсім гаварыў, што ўмешвацца яму ў спрэчку дзяцей няма ўжо лішне чаго - ён іх пагадаваў, а цяпер яны павінны яго дагледзець, і больш ён нічога да іх не мае.

Багатым лішне Вінцэнты ніколі не быў, але ганарыстым быў заўсёды. З Бушмаравага бацькі смяяўся, бывала, што той хоць і заможны, але страціў з выгляду ўсю сваю шляхетнасць, забыўся, мусіць, на сваю радавітасць і не знаўся з выдатнымі арандатарамі і панамі. Сам жа Вінцэнты з панамі знаўся гэтак: чакаў, бывала, у нядзелю ля касцёла пры панскіх фаэтонах, пакуль не выйдзе з касцёла знаёмы пан. Панскія фурманы пакеплівалі з яго, а ён зняважліва, моўчкі адно паглядаў на іх з вышыні свайго шляхетнага гонару. Як выходзіў да фаэтона знаёмы пан, Вінцэнты далікатна вітаўся, пакуль лёкай зашпільваў на пану дарожны пыльнік, Вінцэнты падтрымліваў панаў локаць і пасля падсаджваў пана ў фаэтон. За гэта пан пры спатканні ніколі не адмаўляўся адказаць на прывітанне Вінцэнтага, а калі Вінцэнты раз у год з'яўляўся ў маёнтак да панскіх пакояў, пакаёўка выносіла яму што-небудзь з старых панскіх убораў - нагавіцы, сурдут або камізэльку. Гэтакія дачыненні былі ў яго, можна сказаць, з усімі вакольнымі панамі і нават некаторымі падпанкамі. З гэтай прычыны іншы пан ля касцёла яшчэ здалёк пазнаваў яго па сваіх, напрыклад, нагавіцах, другі па сурдуце, а па камізэльцы - які-небудзь маянтковы радзівілаўскі фундатар.

Як на паноў прыйшоў звод, Вінцэнты пачаў прарокаваць, што «гэта так не будзе хамам даравана», але пасля, як сыны яго панацягвалі з панскага лесу дрэва, ён стаў цішэйшым. Моўчкі ўжо ўбіраўся святочнымі днямі ў панскія неданоскі.

З суседзьмі ён ладзіў, але дружбы ні з кім не меў. Каго і ненавідзеў, дык і з тым гаварыў заўсёды лагодна. Так ён гаварыў і з Аміліным братам Андрэем. Андрэя называў ён гадам, шмат было прычын дзеля таго, каб быць яму «гадам». Зусім сцураўся ён усялякай веры ў Бога. Ён першы павёў вёску на панскую зямлю і шляхечыя хутары, тлумачачы ўсім, што савецкая ўлада ніколі не лопне. І хоць сыны Вінцэнтага таксама раскашней атайбаваліся на зямлі цяпер, але Вінцэнты ведае, што «не аб адным толькі хлебе жыў будзе чалавек».

Быў час, калі Вінцэнты гатоў быў з кожным Андрэевым словам згаджацца. Гэта ў той год, калі сыны яго панабіралі зямлі і лесу. Андрэй рабіў «выгадную справу», і каб на гэтым справа гэтая спынілася, лепшага нічога і не трзба было б. Цяпер паны ўжо могуць і не варочацца, можна, калі на тое пайшлося, і без іх пражываць на свеце, абы толькі ўсё як мае быць усталявалася; абы паўрасталі як мае быць новыя межы. Вінцэнтаму вялікай работы не было, дык ён так у сваю ахвоту папрацаваў тут, паглядзеў - мяжу хлопцы зрабілі шырокую, нават яна ўжо дзірваном пачала ўростаць. І Вінцэнты панасаджваў скрозь на ёй грушак-дзічак: «Няхай урастаюць - і мяжа будзе вечна трымацца аднаго месца, і ў спёку адпачыць добра на сваім полі, пад сваёю дзічкаю». А пасля і над дзічкамі гэтымі і над мяжою пачала навісаць хмара. Тады Вінцэнты лішні раз упэўніўся, што гады гадамі застануцца вечна і з імі таму, хто не гад, не выжыць разам.

З таго часу, як Вінцэнты прыходзіў да Лявона Бушмара пагаварыць аб ратунку, ужо два ці тры разы прыходзіла і праходзіла восень. І як снег закідаў зямлю, сціхалі і ўсялякія трывожныя гаворкі, і ўсё зімавала спакойна. Дзічкі на мяжы пачалі ўжо як мае быць убірацца ў сілу, але гэтая восень была самаю трывожнаю, і гаворкі былі самымі пэўнымі.

Восень даўно запанавала ў полі. Лес загуў мацней і трывожней, дарога паўз яго не хацела высыхаць. Мокрымі прасторамі тхнула з лесу, поле сінела пад рухавым ветраным небам.

Вецер імчаўся полем.

З узгорка павольна спускаўся чалавек. Ён лёгка апіраўся на сукаваты старасвецкі кій, ішоў як бы спацырам, нават штосьці мармытаў сабе пад нос, нейкую песню, без слоў і мелодыі. Ён перакідаўся з нагі на нагу і ішоў да лесу. За плячыма яго танула ў імгле вёска.

У лесе, на прыдарожных выцерабах, вецер шастаў непрыбраным галлём і шыпулямі, ганяў кусты і весяліўся. Чалавек спыняўся, слухаў, але твар яго заставаўся халодным, як у таго, хто ўсё гэта спрадвеку ведае, уведаў стала і назаўсёды.

Імглісты дзень. Мокры скавыш. Яна патрэбна тут, павольная постаць гэтага чалавека.

Так чалавек выйшаў за лес.

Сабака вартуе хутарскую адзіноту. Яго брэх доўга, аж пакуль чалавек не падышоў да ганка, ваюе з ветрам. Чалавеку непрыемны сабачы брэх.

- Галас, Галас, сціхні...

І, нарэшце, з раптоўнаю злосцю:

- Сціхні, каб ты апруцянеў, каб ты!

Тады адчыняе сенечныя дзверы жанчына ці дзяўчына - гэтакая яна свежая, ружовая. Вочы чорныя і вялікія. Нездаваленне і разам з тым жартлівая хітрасць у яе ўсмешцы:

- Як гэта ён не парваў вас?

- Дзяньдобры, пані Галена.

Жанчына ўсё стаіць на парозе, і ветліваму старому няма як ісці далей. Ён трымаецца на адным месцы, растапырыўшы рукі.

- Якая ж я пані? - смяецца жанчына, - цяпер няма паноў.

- Ну, няхай сабе няма, а вы пані.

Ён гаворыць гэта спрытна, лёгка, падступае бліжэй і есць вачыма жанчыну. Відаць, за свой век добра вывучыў ён разнастайнасці жаночых характараў. Жанчына разумее яго добра і хітра глядзіць на яго. Ёй робіцца весела, і яна смяецца, але стары ведае цану ўсім жаночым смехам, ён ім не верыць адразу. І гады яго гэтакія ўжо, што толькі хіба кпіць можа з яго, усмешкаю, маладая жанчына, але думак гэтакіх няма ў старога. Ён вітаецца з жанчынай за руку. Тая руку падае, але з хітрым, моцным смехам адразу вырывае назад. Тады стары бярэ яе за плечы, каб прайсці ў сенцы. Жанчына бачыць, што ўжо досыць расцвяліла старога, і годзе ўжо гэтага. Дык яна робіцца жорсткаю:

- Вы за якою патрэбаю прыйшлі ці зноў...

- За патрэбаю, за патрэбаю, - шпарка ратуецца ён, - з таею ж самаю ўсё патрэбаю... З таею ж...

- З якою?

Жанчына быццам не памятае або і зусім не ведала нічога. На твары яе вясёлая рашучасць і злосць. От яна зараз назаўсёды адшые адгэтуль старога, каб больш не цягаўся сюды.

- Пані Галена?

- Якая я пані!

Мала калі чалавека гэтага бачыць такім лагодным, якім ён раптам цяпер робіцца, хіба можа, тады ён бываў такім, як разам з лёкаямі падтрымліваў пад локаць пана. Ён як бы просіць Галену:

- Бушмар усё роўна не вернецца...

Галена востра ўсміхнулася, ускінула ўгару вочы: ёй штосьці вядома! А той гаворыць:

- Гэтакіх хутка не пускаюць. Яго закапалі надоўга. Усё адно да аднаго сабралася там.

- Вы ўсё пра нешта гаворыце можа з паўгода, - крычыць жанчына, - я сама здагадваюся, чаго вы ад мяне хочаце, але самі вы ніколі выразна пра тое, чаго вы ходзіце сюды, -не гаворыце. Гаварыце выразна!

- Я з паўгода ўсё думаю, ходзячы сюды, гэта праўда. Бушмар не вернецца, пройдуць гады, пакуль ён будзе тут. Я па-чалавецку хачу сказаць. Два разы вы адкінулі ад сябе майго сына - навошта вы гэта робіце? Нашто вам траціць маладыя гады, прападаць так? Гаспадарка гэта не Бушмарава...

- Мая! Я жонка Бушмарава!

- Вось, вось! Ваша! Цяпер гэтакае права. Хто робіць - таго, а вы ж яшчэ і жонка, а Бушмар правоў не мае, ён арыштант! Вам з ім разлуку трэба браць. Вы сына майго не адпіхайце. Жыць будзеце, рабіць будзеце. І тут будзеце гаспадарамі. Як гэта вы жывяцё, ліха ведае як, не па-людску.

Жанчына кіпіць ад крыўды і злосці, але чакае яшчэ чагосьці.

Нарэшце Вінцэнты гаворыць тое, што павінна давяршыць цераз край келіх:

- Я перабраўся б сюды, галавою я яшчэ ў гаспадарстве кіраваць магу... што меў я там з гадамі ў адзін кацёл нос мачаць...

- Во-о-он! - раптам крычыць Галена. - Вон!.. Вон!..

Вінцэнты чакаў усяго, толькі не гэтага. Ён нават не разумее спачатку, адступае назад і глядзіць на Галену.

- Каб больш я цябе тут не бачыла!

Вінцэнты ўпірае ў зямлю кій: няўжо ўсё гэтак па-дурному скончыцца? Гэтулькі прапала думак і хатніх нарадаў? Ён ужо глядзіць у зямлю. Жанчына закрычала:

- Галас! Галас!

Аднекуль з'яўляецца сабака. Жанчына кіўнула галавою на старога. Галас пачаў браць яго. Стары замахаў навокал сябе кіем. Сабака стаў зверам. Стары пайшоў задам да брамы, адмахваючыся ад сабакі.

- Як гэта я дагэтуль не здагадвалася! Гэта ж ты ўсадзіў яго!

- Бушмара? Я! - урачыста крычыць Вінцэнты. - Гэта я. Гэта мая работа. Забойцаў я не мілую! Гадаў не цярплю!.. А ты хочаш жыць з ім! Паручніка забіў, казённага лесу насек, раённага начальніка забіць хацеў!.. Гэта я каля яго пастараўся, нашто мне таіцца...

З-пад брамы ён крычыць, гатовы памірыцца:

- Сын мой яшчэ прыйдзе да вас!

- Добра, што сказаў, я другога сабаку дастану!

Сабака праводзіць старога да лесу, па лесе гулка ходзіць сабачы брэх.

 

ІІ

 

Чаму так Вінцэнты дзіўна думаў пра Галену? Не толькі ўпэўнены быў, што сына пажэніць з ёю і сам заўладае Бушмаравым хутарам, але нават сам каля яе быў смелы: пачынаючы гаворку, не раз гэта ён, стары, клаў руку ёй на плечы. Ён і ўсе навокал пасміхаліся адно, успамінаючы Бушмарава вяселле. Пра Галену і ва ўсіх была пэўная думка - яна не пара сталаму чалавеку, а сталым быў тут Бушмар, сталым быў і Вінцэнты! Сталых людзей тут шмат.

Пасміхаліся, успамінаючы, як Бушмар падхваціў Галену.

Яму цяжка гаварыць з начальствам, нават і з сельсавецкім - гэта для яго вялікая пакута, а перад раённым начальствам ён хвалюецца, заікаецца. Начальству яго лёгка збіць, ён блытаецца, усё выходзіць у яго не гэтак, як было, хоць яму і няма ніякай патрэбы гаварыць няпраўду, але затое, калі дзе давядзецца не гаварыць, а дзейнічаць рукамі, хоць перад якім сабе хочаш начальнікам, дык тады Бушмара не пазнаць - ён спрытны тады і бязлітасны. Свайго ён тады не перапусціць.

Суд тады трашчаў ад рогату, не памагаў і злосны званок суддзі. Нават народныя заседачы ўсміхаліся ў вусы - калі Бушмар выступаў перад судом. Рудая суконная бурка рабіла яго тонкім і больш высокім, шапку ён няспрытна трымаў у руках, у руках трымаў і стусінавую пугу, пакуль яму не параілі хоць пугу гэтую куды-небудзь паставіць у кут. Ён заікаўся і хваляваўся страшна, пра Амілю як пачаў гаварыць, дык каб траха, дагаварыўся б да паручніка. Сыпаў паўсловамі, чырванеў і бялеў, угаворваў усё сюды, што не было тут патрэбна, і ўгаварыў сам сябе. Пра паручніка не ўспомніў, але не далёка было ўжо і да гэтага. І раптам усе зноў успомнілі пра тое забойства. Усякі, хто памятаў тую справу, адразу падумаў - няйначай-такі гэта Бушмарава работа. Суд пацвердзіў патрабаванне Амілі - Бушмару прысудзілі даваць на дзіцянё і сплаціць Амілі за ўвесь час яе работы на хутары. Так скончыўся гэты суд. Бушмар уночы ехаў адзін дадому, разганяючы адзіноцтвам сваё судовае ўтрапенне. Паспакайнеўшы, ён пачаў думаць пра маладую жанчыну, справу якой ён, да свайго яшчэ выступлення, гэтак як і ўсе, з цікавасцю выслухаў. Яна пажыла з мужам два месяцы і цяпер разлучалася; выявілася, што муж хворы, а жыць з хворым яна не хацела. Яна пра ўсё спакойна расказвала суду, ад мужа яе было ўражанне вялікай, але ціхай нездаволенасці гэтакім здарэннем, а яна гаварыла жорстка, вінаваціла яго, што ён хворы жаніўся. Калі пасля выдзяляла яна сабе свой пасаг, выступалі сведкі - суседзі іх, вяскоўцы. Бушмар разам з усімі слухаў справу, чакаючы сваёй чаргі, а жанчына, гаворачы, колькі разоў ненаўмысля глянула на яго. І гэты позірк укалоў яго, пасля суду, ад'язджаючы дадому, ён убачыў яе на возе - чамусьці яна яшчэ не паехала. Бацька яе завіхаўся каля воза.

- Бывайце, - з смуткам сказаў ёй Бушмар.

- Бывайце.

І яна ўсміхнулася, можа, успомніўшы, як ён апраўдваўся ў судзе, а ад яго гэтая ўсмешка адабрала спакой.

Наступныя дні ён усё думаў пра жанчыну, а праз некаторы час паехаў радзіцца да брата. Той яму даў параду такую, якая надала яму радаснай пэўнасці. І ён з братам паехаў сватацца. Яму было патрэбна цяпер скончыць як найхутчэй усё ранейшае. Гады два прайшло, мусіць, з таго, як назаўсёды пайшла з яго хутара Аміля. І Галена застала тут вялікі непарадак ва ўсім тым, што не належала да зямлі і жывёлы. Навокал пачалі гаварыць пра Бушмараву жонку. Яе першае замуства пачало абростаць людскімі выдумкамі, праз паўгода якога самы суд яе з першым мужам зрабіўся ў людскіх вуснах, можна сказаць, легендаю нейкаю, асабліва стараліся каля гэтага хлопцы. І нават стары Вінцэнты раз быў пусціў брыдкую здагадку, што праз нейкі час, як і першы муж, Бушмар стане хворым і няўгодным ёй, але гэта не прышчапілася да людской думкі - больш усяго цікавіліся Галенаю цяперашняю, а не заўтрашняю. Яна з хітрым жартам дражніла зіркам хлопцаў і мужчын. Святымі днямі хлопцы знаходзілі прычыну зайсці на Бушмараў хутар - патаргаваць насеннай канюшыны або садавіны. Галена калола іх вачыма, даводзіла іх да таго, што ім не хацелася ісці адгэтуль, а сама, зірнуўшы катораму з іх у вочы апошні раз, жорстка гаварыла, што тут не саўгас, каб прадаваць канюшыну, і ішла ў хату. Хлопцы яшчэ тупалі каля Бушмаравай хаты, а Бушмар, як звер, паглядаў у акно, а пасля як бы ненарокам выпускаў з сянец сабаку. Хлапячы рогат і сабачы брэх доўга абуджвалі лясныя нетры, пасля гэтага Бушмар даходзіў ад Галены «праўды». Яна адказвала яму ласкава, але гэтак, што ён дрыжаў, каб не страціць гэтай яе ласкі. Ледзьве яна з штучнаю абыякавасцю на яго гляне, ён, не думаючы, усхватваўся, патрабаваў, прасіў, выпрошваў ад яе сказаць «праўду», а яна, патрымаўшы яго крыху гэтакім, упэўнівала яго, што не ведае, чаго хлопцы валочацца сюды, і дакляроўвала другі раз сама адразу выпусціць сабаку і не выходзіць да іх. Яна ўскідала на яго вачыма гэтак, што ён пакорліва змаўкаў і верыў. Усе так і гаварылі, што Бушмар пад бабскаю ўладаю, а ўлада гэтая нават і самому Бушмару дасць рады. «Гэта яму не Аміля!», а Бушмару было ўсё роўна, што і як пра яго гавораць. Людскою думкаю ён не цікавіўся. Ён быў бы рад, калі нават чалавечая нага не ступала на яго хутар, каб ніводная жывая істота, якая можа думаць і гаварыць, не з'яўлялася ніколі па гэты бок лесу.

Але гэтае ўтрапенне Бушмарава не цягнулася доўга. Зацяжарыўшы, яна стала іншаю. Яе пакінула цягнуць на вёску, яна пакінула скардзіцца на воўчую адзіноту ляснога хутара, часта ўсміхалася сама сабе ціхаю ўсмешкаю, гэтакаю непадобнаю да той момантнай усмешкі, якая прыкоўвала да аднаго месца хлопцаў каля хаты, а Бушмара - у хаце. Бушмару было больш цяпер спакою, і яшчэ больш, здаецца, ён пачаў ненавідзець кожнага, хто заходзіў калі-небудзь на хутар.

На той бок лесу ішла тады ўпартая работа, ад якой свет не міл быў Вінцэнтаму, але на хутар да Бушмара ён не прыходзіў больш радзіцца і даваць парады. Пачаў хадзіць ён сюды тады, калі бяда навалілася на Бушмара. Сам Вінцэнты памог гэтаму - у яго тады ўжо раджалася думка сілаю засталявацца каля Бушмара. Ён пачаў варушыцца - стараўся ўсё падгадзіць начальства, каб, як будзе поўная абрэзка, далі яму кавалак Бушмаравай зямлі. І калі не ўдалося гэта, стаў прыглядацца да новай справы. Бушмара пацяглі тады ў суд за буйную высечку лесу: ён пачаў патроху спускаць хвоі і закладаць неўзаметкі разабраную сцяну ў гумне. Вінцэнты адразу даглядзеў гэтай Бушмаравай работы. На Бушмара наклалі вялікі штраф. Бушмар яго не выплаціў, таксама як і не аддаваў падатку. Хтосьці прыехаў з раёна спагнаць з яго штраф. Бушмар захваляваўся, пачаў заікацца, злаваць, а ў тыя дні штосьці не паладзілі яны з Галенаю, і ён тады хадзіў, як звер. Якраз здалося яму (ці, можа, гэтак і сапраўды было), што раённы начальнік вельмі нешта прыглядацца пачаў на Галену, а тая не прагнала яго з хаты, што было патрэбна дзеля Бушмаравага спакою. І от на двары раённы службовец штосьці пачаў гаварыць Галене, смеючыся гэтак, як смяюцца прыгожым жанчынам. Бушмар, сціснуўшы зубы, схапіў службоўца за пояс, перамчаў упоперак цераз двор і кінуў на той бок плота. Той ледзьве падняўся, доўга сядзеў на зямлі, пакуль сяк-так здолеў павалачыся ў вёску, а назаўтра Бушмара арыштавалі. Тут было ўсё - і нявыплата падатку, і лясныя высечкі, і калецтва раённага службоўца (той доўга ляжаў у больніцы і ледзьве ачуняў), і Бушмара засудзілі на два ці тры гады адседкі.

Выходзячы з двара, Бушмар нічога не сказаў Галене. Яна з плачам правяла яго за лес, а ён нават не азірнуўся. Гэта яе не ўкалола. Яна як бы чакала гэтага і ведала, што іначай з Бушмарам нельга.

Галена хутка разумець стала Бушмара. За кароткі час навучылася пазнаваць яна ўсю звераватую простасць яго характару. Яна сэрцам пазнавала ўсю яго чалавечую ўрачыстасць і прыгнечанасць. І застаўшыся адна, яна адразу зразумела, што гаварыла Бушмарава маўклівасць на адвітанні і ссунутыя бровы. І яна стала берагчы тое абяцанне, якое дала б Бушмару, каб той не маўчаннем, а словамі развітаўся з ёю. Яна адразу стала такою, што нікому і на думку не ўзбягала мець якія-небудзь інтарэсы на Бушмаравым хутары. Не было Бушмара, не прадавалася тут і насенная канюшына. Толькі праз месяцаў два зайшоў быў сюды як бы ненарокам Вінцэнты. Тады ўжо ў яго пачала фармавацца цвёрдая думка ажаніць дзе-небудзь малодшага сына і разам з ім перабрацца куды-небудзь так, каб дажыць свой век самому сабе панам. Жыццё гнала яго з уласнай хаты, ад слядоў былога. Цяпер ужо ён ненавідзеў Бушмара гэтак, як і Амілінага брата: адзін быў ворагам, які не паддаваўся, а другі - які наступаў.

Галена адразу і не чакала ніякіх вестак ад мужа. Яна разумела яго навылёт. І праўда, што Бушмар маўчаў месяцаў мо з тры, а пасля загаварыў раптам, адно за адным пайшлі ад яго лісты: «глядзі сябе добра», «пільнуй сябе ў сваёй хаце», «трымай усё, як мага, не збывай нічога, а я доўга тут не буду...» Хтосьці малапісьменны, мусіць, допраўскі Бушмараў таварыш, выпісваў прывітанні, пажаданні, імкненні Бушмаравай душы, але Галена пазнала Бушмара толькі ў словах пра гаспадарскі набытак, пра «пільнаванне сябе ў хаце». За гэтымі словамі і жыла Бушмарава душа, якая для Галены была яснаю і вядомаю і якая не патрабавала для выказванняў шматслоўя. Галена разгадала: поўны нечаканым утрапеннем, прыглушаны бядою, Бушмар спачатку не думаў ні пра што. Як бы ўсё ўжо было скончана, больш ужо нічога не трэба на свеце чалавеку, але пасля з'яўляцца пачала абыкласць, незвычайнае стала набываць адзнакі звычайнасці, і тады зноў чалавек стаяў на зямным грунце.

 

ІІІ

 

У хутарской адзіноце Галена нарадзіла сына. У той самы дзень Бушмараў брат ледзьве ўспеў прывесці сваю жонку, а праз які дзень Галена пачала брацца за работу.

Братава жонка паехала. Гэтай Бушмаравай радні Галена не любіла.

Бушмараў сын удаўся ўвесь у матку. Бацькаўскі быў толькі колер вачэй. Гэта гаварылі ўсе, хто бачыў яго, а паглядзець на малога падыходзілі людзі пад Галену, калі яна выносіла яго ў лес і за лес. Яна несла яго скрозь паўз сцяну лесу, думала толькі пра яго і гэтым адцягвала непатрэбны клопат свой ад непазбыўнага бязладдзя ў хаце. Бо як ты ні глядзі і ні клапаціся, аднымі рукамі нічога не парадзіш. Як яна спачатку ні разрывалася за работаю і клопатам, усё роўна не ўтрымала парадку. Усё было не дагледжана, параскідана. І яна прыняла гэта з лёгкім сэрцам. У яе з'яўляцца пачала нуда па людзях, таму яе гэтак часта і цягнула за лес, а тады якраз адбыліся вялікія змены навокал. Бушмару пакінулі толькі сялібу і зямлі па норме на душу. На гэты бок лесу было ўжо калектыўнае поле. Яно ціснула сялібу неміласэрна. Тады Галена першы раз за ўвесь час напісала Бушмару праўду пра гаспадарку.

У тыя часы Вінцэнты трапятаўся як падсмалены. Мусіць, дапякло чалавеку добра, калі не цураўся ўзяць на сынаву шыю Бушмарава дзіцянё, але пасля апошняга таго прыходу да Галены ён асеў як знясілены. Ён толькі шаптацца пачаў з людзьмі і вохкаць.

Тады была трэцяя восень, як адышла Аміля з хутара. Пра Амілю Бушмар ніколі не гаварыў Галене, яна і не дапытвалася, ведала толькі тое, што пачула была тады на Бушмаравым судзе.

Несучы малога паўз лес, яна бачыла людзей на полі. На яе прыглядаліся здалёк, як бы ненарокам падыходзілі бліжэй. Яна сама пайшла да ўсіх. Дзіцянё разглядалі доўга, спачувалі, што яна адна з ім. Галена пагаварыла з людзьмі і пайшла назад. Гэта было пасля апошняга здарэння з Вінцэнтым. Восень у той дзень прачнулася пагодліваю, цвілі паўз лес верасы, беразняк увесь зіхацеў ад сонца і лісця. Лясы дыхалі спакоем, сумная радасць поўніла іх. У бяздум'і Галена ўвайшла ў лес, на сваю дарогу. І тады пачула, што хтосьці даганяў яе. Крокі былі лёгкія і шпаркія, Галена азірнулася. Бегла жанчына. Галена пачакала яе, і от яны сышліся.

- Я пагляджу вашага малога, - сказала жанчына.

Галена ўбачыла сумны спакой незнаёмага твару, незвычайную шпаркасць у рухах, здэтэнаванасць.

- Не падобен да Бушмара, - устрапянулася жанчына.

Штосьці яшчэ яна хацела сказаць - Галена заўважыла гэта і чакала. Яны ішлі поплеч - тая першая рушыла праз лес. Галена здагадвацца пачала. Ісці моўчкі ім было нядобра. Галена спакойна глядзела на дзіцянё і на ўсё, тая была неспакойнаю.

- Вы Аміля? - проста і звычайна сказала Галена.

- Я.

- Хадзем на хутар.

Сказала яна гэта так проста, што Аміля пайшла. Ішлі яны паволі. Аміля ўглядалася ўсё ў дзіцячы твар.

- Ён мог бы быць падобным да свайго брата...

- Да якога?

- Да майго малога, да другога Бушмаравага сына. Ён якраз мог бы быць гэтакім...

Пасля яна падумала, што Галена магла пакрыўдзіцца за што, і глянула на яе, а тая ішла, як ішла. Толькі як бы не разумела гаворкі. З-за лесу Аміля пайшла назад:

- Не пайду далей. Нядобра мне ісці туды.

- А я даўно хацела вас пабачыць.

Аміля ішла назад шпарчэй. Яна ж толькі хацела паглядзець на другога Бушмаравага сына, ці не падобен ён да яе сына! Гэта было б страшна! Тады яна магла б знелюбіць яго. Бо і прыйшоў ён на свет праз гэтакія пакуты, якія дарэшты выветрылі ўсе маладыя імкненні. Першы ж сын яе раней браў усю матчыну ласку! Не, яна пароўні дзеліць цяпер гэтую ласку між абодвума сваімі сынамі! Сынамі сваімі!

Яна гнала ад сябе страшныя думкі.

«А яшчэ тая запрашае на хутар! На той самы хутар!»

Чамусьці нейкую крыўду раптам пачула яна ў гэтым запрашэнні. Наўмысную знявагу да сябе. Нават, можа, кпіны.

Не думаючы, Аміля вярнулася. Галена паволі ішла сцежкаю на ржышчы.

- Я пайду на хутар.

- Добра... Я ж прасіла вас.

Галас пазнаў сваю ранейшую гаспадыню, стаў лашчыцца да Амілі.

Вось тое самае месца, дзе яна была калісьці нагнулася завязваць чаравік. Той самы дзядзінец і сад...

Аміля ўвайшла ў хату следам за Галенаю.

- Не ўдаліся мне маладыя гады, - сказала Галена.

- А вы думаеце мне ўдаліся!

Аміля гэта аж крыкнула. Галена здэтэнавалася.

- ...І мне не ўдаліся! Вы ж тады (я добра заўважыла вас) былі на судзе, вы чулі ўсё, як жа вы гэта пайшлі за яго? Як вы не пабаяліся! Хіба не відаць было тады, што гэта за чалавек!..

- Мы з ім жывём добра.

Аміля плакала. Дрэннае пачуццё да Галены расло ў ёй.

- Дзякуй Богу, што яны не падобны адзін на аднаго.

- Хто?

- Дзеці. Я свайго знявідзела б тады.

- За што? Нашто вы гэта гаворыце? Вы і на мяне нядобра, як на ворага, глядзіце? А за што?.. Я ж бачу, што пра Бушмара вы і цяпер думаеце. Які б ён ні быў, вы на яго не забыліся...

- Забылася... Не думаю...

- Мусіць, думаеце, калі гаворыце гэтак, калі адразу што ўцяклі былі тады ад яго, з першых дзён. Бо ён цяжкі чалавек, інакшым ён ніколі не будзе.

- А вы ж жывяце з ім, не ўцяклі ад яго.

- Я жыву, але каб ён паздзекаваўся з мяне, я і дня ніколі з ім не была б. Бо нашто гэтак жыць...

- А калі лепш няма як?

- Як гэта няма? На свеце ўсякага жыцця даволі і чалавечае долі шмат...

Аміля панура слухала. Якраз так гаворыць часам брат, калі жонка пачне скардзіцца на долю.

- Чаму ж ты сам свае добрае долі не знайшоў, а каго дык вучыш? - крыўдзіцца жонка на Андрэя тады.

Андрэй тады гаворыць колькі жорсткіх слоў пра дурную чалавечую нецярплівасць і пра нуду з гэтакімі людзьмі. І сыходзіць куды-небудзь з хаты.

«Пануры ён чалавек», - думае тады пра Андрэя Аміля, не ўмеючы іначай назваць братавай натуры.

 

ІV

 

Неба было над лясамі сіняе і ціхае. І ціха было ў самых лясах. Восень зрабіла сваё і адпачывала на палянах - там яшчэ зелянілася трава, стаяла вада. Сям-там яшчэ жоўты лісток трымаўся на дрэве, гатовы і зімаваць там... Гэтай ціхасці не парушалі і вятры. Яны густа ішлі ў сваю дарогу, дзікаю ласкаю ападаючы на зямлю. Сонца часамі выкрадвалася з-за хмар, але восень, перад скананнем сваім, любіла хмурнасць. Гэтак дажывала восень апошнія дні. Туман з рэчкі ці лагчыны або дым з пастушковага вогнішча калі ўзнімецца, дык невысока стаіць над зямлёю. І гукі людскога голасу звіняць доўга ў гэтай прасторнай цішыні.

Дарогі былі пустыя. На дарозе высокая чалавечая постаць вырасла раз надвечар. Жорсткі і рухавы выгляд яе рваў гармонію ціхай восеннай ласкавасці.

Чалавек спяшаў. За плячыма ў яго матлялася пустая торба. Ён толькі на ўзгорку прыпыніўся, адкуль больш відаць было зямлі навокал. І зноў заспяшаў. Вёску ён абышоў стараною, але яго ўсё роўна ўбачылі. І ўсе гаварыць пачалі пра яго:

- Бушмар ішоў дадому з астрога.

- Спяшаў страшна.

- Не адбыў свайго часу, амунісція, мусіць, нейкая!

Вечар увосень находзіць шпарка. Бушмара ён агарнуў ля хутарской брамы. Сінь неба згусцілася, лясы пачарнелі.

Дубняк падыходзіў да самых хат. Увечары ён зусім зліваецца з мізэрным драўляным чалавечым прытулкам. Як запальваюцца на небе зоры, неба ўздымаецца вышэй, зямля чула дрэмле пад ім. Тады, калі заплача ў хаце дзіцянё, дзіцячы голас далёка чуваць у лесе.

Я цябе люляла...

Спявае жанчына. На дварэ чуваць, як скрыпяць вяроўкі ад калыскі. У хаце гавораць. Жанчына ўсё спявае.

- Андрук, ты збіраешся куды? - чуваць другі жаночы голас.

- Я надвечар бачыў, як Бушмар дадому з допру ішоў, - адказвае мужчына.

- Гэтак хутка...

Жанчына яшчэ нешта гаворыць, але чалавек выходзіць з хаты. Другі чалавек шпарка адбягае ад акна. У змроку ён здаецца клышаногім. Адбегшы крокаў дзесяць, ён спакойна варочаецца назад, нібы ідзе сабе спакойна ў сваю дарогу.

- Добры вечар, Андрук, - гаворыць ён, стараючыся быць спакойным.

- Добры вечар, Вінцэнты, - гэтаксама стрымліваючыся, гаворыць Андрэй.

- Бушмар вярнуўся.

- Ну!

- Не бачыў?

І Вінцэнты хітра ўсміхаецца, як следчы, які злавіў на слове падсуднага. Пасля гаворыць:

- Лепш бы ён зусім не вярнуўся.

- Чаму?

- Брыдкі чалавек. Воўк. Звер. Людзей ненавідзіць. З яго карысці людзям жаднае быць не можа.

- Дзіўлюся. Вы ж з ім павінны добра ладзіць. Ён сабе дзедзіч, а ты далікатны чалавек і хамаў не любіш, з гадамі знацца не хочаш... Хіба вы не падзялілі чаго?

- А адкуль ты ведаеш, што я з ім вельмі вялікі прыяцель павінен быць?

- Па-мойму, няма вам за што сварыцца. Жылі б вы сабе як мае быць, далікатна, па-Божаму; зналіся б, як добрыя людзі, як сваякі якія...

Вінцэнты недаслухаў. Ён пайшоў шпарка, з маўкліваю нянавісцю.

- Бож-жа мой, Бож-жа мой, - шаптаў ён, прыціскаючы на «ж». Ён здалёк чуў, як пайшоў у вуліцу Андрэй і як Аміля спявала ўсё свайму меншаму сыну.

 

V

 

Калі Бушмар выйшаў за страшную браму допра, яшчэ чуў на сабе цяжкасць прыгнечання, аж пакуль не мінуў апошняга гарадскога завулка. Як бы хто магутны, непераможны трымаў яго за плечы і ціснуў у зямлю. Калі праходзіў местам, пазнаў блізкіх, з свайго боку людзей каля вазоў, але яшчэ больш тады даў ходу, - каб хаця не заўважылі і не запрасілі садзіцца на воз. Ён зусім прыйшоў да спакою, калі пачуў, як палявы вецер свішча ў вушы і б'е проста ў вочы. Тады адчуў ён струмень бурнай волі. Яна гнала яго па зямлі асеннімі дарогамі, сцежыстымі пераходамі, лясамі. Больш нешта за сорак вёрст зрабіў ён за той дзень і яшчэ больш ішоў бы. Лёгка ўвайшоў ён у лес, як бура, мінуў яго зараз жа. Галас ірвануўся да яго на поўны рух сваёй сабачай радасці. У браме яны стаялі ўдвух, абняўшыся. Бушмар раздзьмутымі ноздрамі цягнуў у сябе восенны пах мокрага дрэва, саломы, зямлі, сабака захлынаўся віскам, калаціўся з радасці. Апамятаўшыся, Бушмар рушыў пад хату. Сабака павалокся на задніх лапах следам, трымаючы ў абдымках гаспадараву спіну. Галена спаткала Бушмара на ганку. Яна абняла яго за шыю і павяла ў хату. І толькі тут, калі ўжо запахла знаёмым спрадвеку кутком, заварушылася дзесьці ў нетрах сэрца трывога. Ён і сам не разумеў яшчэ, што гэта і з чаго, ці гэта пачатак чагосьці вялікага, ці драбяза якая? Галена падвяла яго да калыскі:

- Бачыш?

Ён чыркануў запалку, каб угледзецца ў твар невядомага яшчэ сына. Галена не зводзіла з яго вачэй.

Праз паўгадзіны ён ужо хадзіў па двары. Сабака гайсаў за ім, постаці іх шпарка варушыліся ў раннім змроку, яны некалькі разоў абышлі двор. Нарэшце Бушмар рушыў за браму. Ён ішоў шырокаю сваёю мяжою і тут чуў, як тая трывога шпарка расла. І ён пачаў усвядомліваць яе. Ён ужо трымаў у думках тое, што бачыў, як толькі падышоў быў сёння пад дом, але што ўцякло тады з галавы і сэрца. Каб бязлітасна вярнуцца цяпер.

За дзікаю, яшчэ бацькаўскаю палявою грушаю мяжа была развернена плугам. Нават спачатку, пакуль яшчэ не закіпела думка, ён з гаспадарскай прывычкі падумаў быў: «Нейкі няўмека зворваў», - а пасля раптам усё патанула ў мітусенні навакольнага зямнога змроку і надлеснай ясноты. Усё скрозь пабіта было разорамі на дзялянкі - пачатак позняга зябу. Далёка чарнеў у змроку хутар. Разоры вялі Бушмара да самай агароджы. Дзіка кінуўся ён у хату да Галены.

- Наша поле вунь там, - сказала яна, паказваючы яму ў акно за сад. - На тры душы пакінена нам. От нядаўна ўсё зрабілася. Я ж пісала табе.

- Без мяне?!

- А што ты памог бы?

Яна глядзела яму ў вочы, прасіла позіркам не думаць пра гэта. Вочы ў яе былі гэтакія, як тады, калі ён першы раз убачыў быў яе на судзе. Вочы гэтыя палілі яго. І гэта яшчэ больш узняло ў ім навальніцу страшнага ўтрапення, падобна было тады, як калісьці першы раз пасля паверкі сеў ён на ложак у казарме і як першы раз зачынілі яго ў допраўскай камеры. Ён кінуўся з лямпаю раптам да калыскі.

- Чаго ты ўглядаешся гэтак? - здзівілася Галена на страшны неспакой яго панурага твару.

- Гэта мой?

Яна гнеўна, горда стала перад ім:

- Твой!

- А не хлусіш?

Яна ўзняла галаву і адышла моўчкі.

- Ага, чаго ж ты змоўкла?!

Ёц пачынаў ужо крычаць. Яна стаяла напроці акна.

- Мусіць, грэх нейкі ёсць, калі маўчыш!

- Ёсць! - адказала яна, павярнуўшыся да яго.

- Гавары!

- Не скажу.

- Скажы!

- Не!

- Дык я зараз іначай пагавару.

- Ніяк ты іначай не пагаворыш.

- Гавары, хто прыходзіў да цябе.

- Хто толькі хацеў, той і прыходзіў.

- Скажы!

- Не скажу.

- Скажы...

Яна стаяла перад ім, не зводзячы з яго вачэй. Ён усё гаварыў: «Скажы... скажы...» Раней крычаў, пасля пачаў прасіць. Прасіў доўга, раптам рабіўся мяккім - дзіўным нават для Галены, то зноў узнімаўся да сваёй звярынай сілы ў голасе. Біў тады кулакамі аб стол, пасля зноў ападаў да просьбы, а яна глядзела, як ён варочаецца, і ўсё сцвярджала:

- Не скажу.

Нарэшце ён абяссілеў. Пайшоў з хаты, гукнуў за сабою Галаса. Як віхор прамчаўся да лесу і праз лес, ішоў, сам не думаючы куды. У лесе моцна шастала пад цяжкімі ботамі яго не зляжалае яшчэ лісце, за лесам - гучна шоргаўся аб абцасы жвірысты пясок на дарозе. Бушмар нагадваў штосьці бязлітаснае і цяжкае, што ўсё крышыць дашчэнту пад нагамі сваімі, сцірае ўсё з твару зямлі і, не заўважваючы гэтага, у імя сваіх адчуванняў свету для сябе аднаго. Малыя і слабейшыя істоты ратуюцца, уцякаюць з-пад гэтага страшнага ходу, але іх ніхто не заўважае. Тут толькі дзікасць і выпадковасць, што і хто пападзецца пад бот?! Хто і што будзе растаптана насмерць?! Хто і што застогне пад ботам, развітваючыся з жыццём?

Бушмар шукаў свайго спакою ў шпаркай хадзе. І толькі цяпер загаварылі сорак вёрст дарогі за дзень. У нагах з'яўлялася цяжкасць, ападаць пачалі нездаваленне, страх, злосць, нянавісць, трывога... перад ім чарнелі сцены і стрэхі, мільгацелі святлом вокны. Даўно не быў тут Бушмар. Ён цураўся гэтага месца даўно ўжо, аж з самага здарэння з паручнікам, а цяпер і пагатоў. Каля крайняй хаты ён стаў, пакуль узыходзіць пачала на думку вялікая патрэба яго рушыць зараз жа адсюль.

- Здароў, Бушмар!

Бушмар здрыгануўся. Ён не заўважыў быў, што ў варотах стаялі людзі. Некалькі чалавек. Цяпер ён пазнаваў тутэйшых хлопцаў. Яму нядобра стала пры іх.

- Як маешся, Лявон?

- Нечага ж да нас?

Бушмар не гаварыў нічога. Да яго падышлі. Цяпер ён пазнаў і Андрэя тут, штосьці там гаварылі каля яго ці то з ім, ці то самі з сабою, але ён не чуў пра што. Толькі кальнула яго Андрэева слова. З гэтага ён і чуць пачаў гаворку:

- Кагадзе што пра цябе мне Вінцэнты ўспамінаў. Нешта вельмі не любіць ён цябе.

І тут прайшло ўсё ранейшае. Выразна вырасла перад усім адно вялікае і найважнейшае цяпер: нянавісць да Андрэя.

- А ты яго ці не нацкоўваеш на мяне?!

- Хіба мне работы іншае няма?

- А што табе больш рабіць? Табе іншае работы і не трэба.

- Чаму ты гэтак думаеш?

Бушмар чуў на сабе зняважлівы і злосны Андрэеў зірк, бачыў, як той падступіў бліжэй.

- Я не думаю, а на сабе бачу тваю работу. Я яе пачуў добра! Можа, лепш ужо і чуць не трэба.

Ён стрымліваў моцнае жаданне змяшаць Андрэя з зямлёю.

 

 

Што ён там гаварыў з Андрэем ці Андрэй гэта з ім - Бушмар не памятаў, штосьці ён адказваў, а то маўчаў у злосці. Толькі пасля ўжо, калі Андрэй знік недзе з-пад яго, ён адчуў яго гаворку. Не ўспомніў, а адчуў. Той кідаў словамі як каменнямі, а як дагаварыўся Андрэй да сваёй гэтай казані, не ішло на памяць.

- ...Ты дзе ні павернешся, усюды прыкрасць, а можа, што і большае каму зробіш. Як бы ўвесь свет табе павінен быць...

- Я на чужое не лезу, - закрычаў Бушмар, - каб адно ніхто мяне не чапаў! Не чапай мяне!

- А ты пагавары пра людзей, а не пра свой хутар! Ты ж яго ад усяго свету не агародзіш! Райвыканкомавец ступіў быў раз на твой хутар? Ты нікога не чапаеш? Успомні пра ўсё, з кім ты спаткаўся калі, а Амілі ты не забыўся яшчэ ці ўжо і следу ў тваёй галаве яе не засталося? Ты хочаш прайсці, жывучы на свеце проста, як сабе хочаш, што на дарозе - павінна саступіць табе, а што не ўспее саступіць, пападзецца пад твой бот, а каго-небудзь ты і сам паклічаш да сябе на момант, дзеля якое-небудзь прагнасці свае ці патрэбы. Бо і воўк жа не цягаецца вечна адзін, без канпані. А пасля ідзеш далей і ні на што не глядзіш, нічога пад нагамі не прыкмячаеш. Як бы ўсё гэта толькі дзеля цябе жыве на свеце...

Калі ішоў ужо Бушмар назад, словы гэтыя жылі дзесьці ў адчуваннях яго, але былі яны далёкія ад яго, нічога ў ім не чапалі і павялічвалі толькі нянавісць да Андрэя. Ён адумаўся адзін на вуліцы. І што ўкалола яго тут, дык гэта толькі неспадзяванае, што стаіць ён каля той хаты, дзе жыла калісьці, а можа, і цяпер жыве, Аміля. Ён рушыў назад ціха, не гэтак, як ішоў сюды. Ён быў стомлены гэтак моцна, можа, першы раз на жыцці сваім. Ні то што яму балелі ногі, ці нылі плечы, ці туманілася галава - ад дзённай дарогі, ад вячорнага ўтрапення, - штосьці іншае было. Як у тумане прайшоў ён тое месца паўз лес, дзе сядзеў калісьці, чуючы радасць сцяны між ім і Аміляю, дзе ўглядаўся ён на коршака над лесам - ён цяпер гэта, праз колькі год, задрыжаўшы ўвесь, успомніў. Як праз імглу, бачыў ён пакарпаную плугамі дарогу пад нагамі, раскапанае глінішча на цэглу, навожанае дрэва за вёскаю, паадворваныя межы, паразбіраную агароджу... Усё інакшае, як было нават гэтак нядаўна, калі забіралі яго ў адседку...

Усё рушыцца і ўцякае!

Галас гайсаў перад ім. Брэх яго гулка рваў лесавую цішыню.

Прыйшоў дадому Бушмар позна. Галена карміла дзіцянё.

- Дзе ты ходзіш? - сказала яна.

Ён маўчаў.

- Чаму не адказваеш?

Як бы ўсё ішлося тады на тое, каб выслухваць яму людскія ўшчынкі.

- Ты маўчыш, дык і я магу маўчаць. Як ты прывітаў мяне, вярнуўшыся ад такое свае бяды? Няшчасце мінула, дык ты няма каб пачуў гэта, разам са мною, з дзіцём, якога яшчэ не бачыў, а пачаў думаць пра ўсё, чаго не было. Чаму ты не паверыў мне і нават чаму ты пытаў гэта? Ці гэта вінават хто, што гаспадаром ты стаў меншым? Можа б, ты мог бы на ўсё іншае забыцца тады, а пабыць, як чалавек, з сваёю сям'ёю. Усё роўна як я табе не блізкі чалавек, а хто чужы, што табе трапіўся на дарозе...

Яна гаварыла доўга. Успамінала назнарок пра ўсё.

- ...Тут Аміля заходзіла. Мы з ёю разгаварыліся былі доўга.

- Пра што ж вы гаварылі гэта з ёю?

- Менш за ўсё пра цябе. Яна парывалася ўсё на гэта, але ж хіба малы свет чалавеку, што канечне думаць пра адно ўсё?.. Пра ўсё мы гаварылі. Яна ўспамінала ўсё, як гадавалася, як расла, што ў іх у хаце рабілася, а я дык не! Ніколі я нічога не ўспамінаю і не хачу ні пра што ўспамінаць. Што было, тое аджылося, а што будзе, тое важней...

Бушмар стаяў, скруціўшы пальцы ў кішэнях жакеткі.

- Каб ты павесяліўся сваёю воляй, дык не, ганяешся за нечым уночы недзе па полі, шукаеш немаведама чаго, чаго ніколі не губляў, чаго, можа, і не было ніколі ў цябе...

- Не было? Не губляў?! Я з-гу-б-іў!

- Што ж ты гэтакае згубіў?

Яна сапраўды чакала ад яго адказу.

- Якраз ты, можа, і не згубіў нічога, хоць і здаецца табе. Нічога ты не згубіў, а калі што і згубіў, дык нехта знайшоў, так яно на дарозе не прапала. Можа, той, што знайшоў, не мог жыць без яго, а цябе гэта толькі сапсавала навек, што ты на чалавека не падобен, што з табою і табе самому жыць на свеце цяжка...

Галас драпаў з сянец у хатнія дзверы. адчыніў іх і ўскочыў у хату. З віскам кінуўся да гаспадара. Той з асалодаю ткнуў яму ў жывот наском бота. Галас заенчыў, не ведаючы, што гэта раптам зрабілася, адскочыў. Малы прачнуўся, заплакаў. Зрабілася шумна ў хаце. Бушмар выкінуў Галаса на ганак, пайшоў у кухню, лёг за сталом на голай вузенькай лаве і заснуў.

Галена раніцаю не будзіла яго позна, ціха хадзіла па кухні. Ён, калі прачнуўся, з дзівам нейкім у вачах, як бы не разумеючы нічога, глядзеў навокал. Як і заўсёды, спрадвеку, быў ён панурым, маўклівым.

- Не думай ні пра што, - падышла да яго Галена.

І, не дачакаўшыся адказу:

- Можа, нават да ўсіх прыстанеш жыць, мне хочацца ў людзі. І ты там зменішся...

- Дык мне змяніцца трэба?

Яна адчула, што сказала ў гэтую хвіліну глупства. І паправілася як магла:

- Гэта так я сказала. Так сабе... Кінь, не думай ні пра што, давай жыць будзем, як людзі жывуць... Вазьмі сябе ў рукі, не злуй, не муч сябе і мяне ліха ведае якімі думкамі, словамі...

Яна палажыла яму локці на плечы, нагнулася да яго тварам. Ён сядзеў цяпер гэтакі малы і слабы перад ёю. Яна стаяла над ім, глядзела яму ў твар.

Але ён не паддаўся. Ён перш за ўсё глыбока чуў мяжу між сабою і ўсімі, нават ёю. У іх нейкае там сваё жыццё, а ў яго сваё. Ён, дзеля прыклёпу, пагладзіў яе па галаве і падняўся. Нехаця ўзяўся ён за работу на двары, чуючы сябе чужым усяму і ўсім нават тут. Ён і не спрабаваў саўладаць з сабою. Нашто гэта патрэбна чалавеку! Ніколі гэтага не было, не радзілася гэта разам з ім на свет!

 

VІІ

 

І Андрэй бачыў цеснату навокал сябе, але ў сабе самім чуў волю.

Як тады, пасля неспадзяванай гаворкі з Бушмарам, увайшоў ён у хату, чамусьці, як ніколі раней, ахваціла яго адчуванне цеснаты тут. Можа, гэтая гаворка абудзіла ў ім парыванні, што заўсёды жылі ў ім.

Яго і Аміліны дзеці спалі. Аміля больш не спявала калыханкі. Яна і жонка яго шылі штосьці, нагінаючыся над сталом да лямпы. Пахла ў хаце парнасцю, тхнула запечным пылам. Ён заўважыў: за трамам пылела праз доўгія ўжо гады колькі кніг, з тых часоў, як яшчэ яму было калі больш цікавіцца імі, калі яшчэ з арміі некаторыя з іх прынёс ён, а цяпер гаспадарскі клопат - адны яго мужчынскія рукі ў хаце - забіваў у ім увесь час.

Ён падышоў да стала, глянуў у жончын твар. Ён часта спрабаваў уявіць яе сабе ранейшаю, маладою. І не мог. Даўно ўжо яна замужам за ім. Твар яе даўно пачаў блекнуць і старэць. І толькі рабіўся маладым, дзявочым, калі радасць якая ажыўляла яго. Тады вочы яе свяціліся агнямі, разганялася з твару надакучлівая і прыкрая непазбыўнасцю сваёю заклапочанасць.

Калісьці, у зусім яшчэ маладыя гады, калі ён быў удалым цымбалістам, яна была сарамяжаю і ціхаю. Першыя спатканні яшчэ і цяпер хвалявалі яго. Колькі разоў ён, жывучы з ёю, успамінаў той час. Яна глядзела ў адно месца, кудысьці скрозь усё, што было перад вачыма, далей за ўсё, і надоўга клала на твар летуценную ўсмешку...

- Памятаеш, як ты да мяне бегла тады праз поплаў, уцякаючы ад канпані?

Яна пераводзіла вочы на яго, не зганяючы з твару той прывабнай заўсёды дзеля яго ўсмешкі.

- А я крычаў табе: «Хутчэй, хутчэй, дагоняць!» Памятаеш?

Можа, ад яго цяперашняга пільнага зірку яна ўзнімае на яго вочы. Штосьці гэтакае нечаканае ўзбягае на яе думкі, робіць нецікавую работу. Яна нават крыху адкідае ад сябе сфастрыгаваную з палатном кудзелю і апускае вочы на стол. Думае. Настрой гэты перадаецца і Амілі. Утраіх яны маўчаць. Думкі ці то летуценні пануюць у іх. Думкі - як бяздумнасць. Гэтак доўга. Над дзвярыма ледзьве жыве няроўным стукам сваім старасвецкі, можа, дзедаўскі яшчэ, гадзіннік. Раптам пачынае плакаць меншы Амілін сын. Аміля кідаецца да калыскі закалыхваць яго. Зноў калыханка льецца за вокны, а там яе падхватываюць дубы і пераносяць у сваю гушчырню. Там яна тоне ў роўнай песні ветру. Вецер ідзе ў сваю дарогу.

Даўнейшыя Андрэевы цымбалы вісяць у каморы насупроць акенца без шкла. Ветру, калі ён з гэтага боку, латва кожны раз казытаць запыленыя струны іх. Цымбалы і цяпер звіняць ціхім звонам.

- Цымбалы звіняць, - гаворыць Андрэю жонка, летуценна гледзячы ў вяршаліны дубоў над страхою.

Яны выходзяць з хаты, у ясную ноч. Восень спіць у бляску зямлі пад срэбрам неба. Дубы гудуць.

Удваіх яны стаяць на вуліцы. Нічога не хочацца гаварыць, а толькі думаць бяздум'ем.

- Ліхі малы, не дае Амілі спакою ніколі, - гаворыць яна, азіраючыся на хату.

- Тут кагадзе быў Бушмар, я гаварыў яму, а ён слухаў, - гаворыць ён.

- Ну? - дзівіцца яна.

Зноў яны маўчаць. У хаце сціхла калыханка, Аміля выбягае ў ноч. Утраіх яны стаяць.

- Цымбалы звіняць, - прыслухоўваецца Аміля.

- Няхай адно хлопцы падрастаюць, - смяецца Андрэй.

Ноч.

 

VІІІ

 

Вінцэнты ліпеў, як на пакуце. Цяпер яго не мучыў ужо ні смутак, ні якое-небудзь моцнае вельмі жаданне, а была толькі злосць. Старэйшы сын у пачатку зімы зусім выбраўся з хаты, чуць нават не сцураўся бацькі за яго дурную ўпартасць. Сам застаўся ў падсуседзях, хат праз чатыры ад бацькі. На вясну палавіна вёскі ішла на знос, усё перараблялася, зменьвалася. Ён не адступіўся ад усіх. Колькі гаспадароў засталіся адшчапенцамі, і Вінцэнты з імі. Балазе поле іхняе было ў самым кутку, за дубняком, нават наводшыбе крыху. Меншы сын Вінцэнтага тае зімы ажаніўся і ўпарта трымаўся бацькі.

Вінцэнты больш не патыкаў носа на Бушмараў хутар. Ён дрыжаў аднаго: каб Галена нічога не сказала Бушмару пра яго. Бушмар сіберны чалавек, ён можа, засцігнуўшы дзе, адным махам рукі адабраць навек здароўе або і зусім душу выняць. Адно толькі цешыла тут і заспакойвала Вінцэнтага: чуткі ішлі па ўсім наваколлі, што ў Бушмара ў хаце нелады. Калатні няма (Галена не такая жанчына, каб дапусціцца да гэтакай сараматы), але Бушмар знявідзеў яе. Хоць, можа, і не знявідзеў, не можа Бушмар Галены знявідзець, але ж і не будзе яна вельмі любаю яму. Бо яна толькі падабалася яму, а сама далёкая ад яго. Яна ўжо рвецца адтуль, ад яго, цяжкога чалавека. Яна ў людзі рвецца. Ён сам чуе далёкасць сваю да яе, гэтак як і да ўсіх. З таго вар'яцкага вечара, як толькі з'явіўся ён дадому, не ўспала жыццё на дабро, дык гэтак і далей пайшло. Можа, тут і не вінаваты ніхто ў іх...

Вінцэнты гоніць ад сябе сваю трывогу.

Але Бушмар раз такі засцігнуў Вінцэнтага.

Хмурны дзень. Снег сінее паўз лес. Вінцэнты выбіраецца на дарогу з вязкаю вецця. Валёнкі яго мокрыя, нагамі ён ледзьве грабае па вільготным снезе.

- Стой, Вінцэнты, - гукнуў Бушмар.

Гэта было знячэўку. Вінцэнты здрыгануўся. Бушмар ехаў паўз лес аднекуль, з-за лясной завіліны выехаў раптоўна. Вінцэнты спыняецца і дрыжыць.

- Адкуль гэта едзеш, васпане? - выгаворвае ён.

- От я табе зараз скажу, адкуль я еду, - чуе ён Бушмараў адказ.

Дык ён пачынае падлагоджвацца пад Бушмара гаворкаю:

- Гэта я дзеля разрыўкі, па вецце пайшоў. Ты думаеш, мяне з хаты вельмі выпраўляюць гэта? Барані Божа. На сына і на нявестку я не паскарджуся. Гэта я сам дзеля разрыўкі. Дзеля разрыўкі...

Гаворыць слабым, роспачным голасам і глядзіць, як Бушмар злазіць з возка і прывязвае свайго каня да прыдарожнага дубка.

- Дзеля разрыўкі гэта я...

- От тут табе зараз будзе і разрыўка.

Гаворыць Бушмар і з д'ябальскаю ўсмешкаю ідзе да яго. Барада яго зрабілася няроўнаю ад таго, што сціснуты зубы. Бровы ссунуліся і з'ехалі ўніз так, што аж закрылі вочы, але вочы гэтыя ядуць Вінцэнтага. Ён чуе гэта яшчэ здалёк і спускае на снег вецце. Бушмар, не спяшаючы, бярэ яго за штрыфлі вопраткі.

- Гва-а-алт!.. Васпане, што робіш!

- Пачакай, не гвалтуй.

Яны так і стаяць, упіўшыся адзін у аднаго вачыма, - адзін глядзіць, як агнём смаліць, другі міргае і пускае паабапал носа дзве слязіны.

- Дык цябе сын не выпраўляе па вецце?

- Барані Божа, гэта я сам дзеля свае разрыўкі.

- Добры ж твой сын. Гэта гэты, што ажаніўся нядаўна?

- Але, гэты самы.

- Каго ж ён узяў?

- Узяў, далібог...

- Чаму ж гэта ён мае жонкі не ўзяў?

Вінцэнты прысядае каленьмі на снег, і галава яго, як вялая, звешваецца набок. Бушмар арудуе не спяшаючы. Ён як трымаў за штрыфлі Вінцэнтага, так нясе яго перад сабою і з размаху кідае аб дрэва.

- Гык! - абазваўся адно Вінцэнты і ўткнуўся плечуком у снег, шапка з галавы яго з'ехала, і галава лягла на яе.

Бушмар па-вар'яцку глянуў на Вінцэнтага і, усё таксама не спяшаючы, сеў на воз і свіснуў над стаеннікам пугаю.

 

ІХ

 

Бушмара ўзяў одум тады, калі ён ужо ўз'ехаў на свой двор. Тут ён затрапятаўся. «Забіў ці так адно прыглушыў, але гатова пачацца ўсё як пасля таго райвыканкомаўца». І як ні находзіла цяпер на яго часта абыякавасць да ўсяго, у гэтую вострую хвіліну ён мацней, як заўсёды, цяпер пачуў прынаднасць і водыр гэтага сіняга снегу, і гэтага дубовага шуму, і смольнага паху з зімовага лесу.

Бушмар кінуўся да стайні, выпраг каня і вымасціў вазок у далёкую дарогу. З вялікай нецярплівасцю чакаў ён вечара. Быў сам не свой, выбягаў з хаты глядзець, ці не меркне над лясамі дзень, колькі разоў падсыпаў каню перад дарогаю аўса...

- Я паеду да брата, - сказаў ён Галене.

- Чаго гэтак раптоўна?

- З'еду на нейкі час.

- Чаго? - устрывожылася яна.

- Трэба мне з'ехаць адсюль.

Яна застыла перад ім у маўклівым чаканні.

- Я ці не забіў гэта адно Вінцэнтага.

- Калі?

- От цяпер.

- Дзе?!

- Ай!

Ён адмахнуўся ад яе рукою, як ад якой назолы, сярдзіта пранізаў яе зіркам.

- Ты заўсёды сам сабе бяды наробіш. Сам заўсёды няшчасце на сваю галаву...

- Маўчы! - грукнуў ён страшным голасам. - Праз цябе гэта ўсё!

- Праз мяне?!

- А праз каго ж! Ты мне калі прызналася, што ён даходжваў сюды ці прысылаў свайго сына? Што тут насупроць мяне ўсё падстройвалася...

Галена стаяла белая як палатно.

- Калі ты мне прызналася, што ён цябе падгаворваў кінуць мяне! Адразу не сказала, як я толькі прыйшоў, а ў паўзімы прызналася!..

- Не было ў чым мне прызнавацца.

- Мусібыць жа было, калі не прызнавалася, калі адразу не гаварыла!

- Як жа я магла гаварыць тады пра такія рэчы, калі ты якім быў тады, у той першы вечар?

- Маўчы, у маёй галаве цяпер увесь свет пераварочваецца. Мяне за сэрца смокча. Маўчы, калі хочаш, бо зараз і цябе заб'ю!

- Мяне? Завошта?!

- За ўсё!

- Нашто ты кідаешся гэтакімі словамі?

- Ай!

Ён страсянуў рукамі і выбег з хаты, пасля вярнуўся яшчэ, падбег да калыскі, паглядзеў на сына. І адтуль ірвануўся зараз жа, як бы ён зрабіў які нядобры гэта ўчынак.

Сінеў вечар. Бушмар запрагаў каня. Галена на ганку плакала. Бушмар не бачыў гэтага. Ён шпарка пагнаў каня ў дарогу. За лесам, дзе павінен быў ляжаць забіты Вінцэнты, Бушмар пусціў каня паволі. Ён азірнуўся. Нікога нідзе не было відаць. Змрок гусціўся ў кустах і пад дрэвамі. Ён звярнуў пад тое месца і ўгледзеўся. Вінцэнтага не было. Дзіўны след, цэлая дарога раўчуком цяглася напрамік цераз поле да сцежкі ў вёску.

- Жывы, - мармынуў Бушмар, - папоўз дадому.

Яму не стала ад гэтага ні цяжэй, ні лягчэй, але ён пасмялеў. Сцёбнуў каня і памчаўся цераз вёску. У Вінцэнтавай хаце, як і ва ўсіх, не было ні вялікага святла, ні руху.

- Каб памёр, дык варушыліся б каля яго, - сказаў пад нос сабе Бушмар і прамчаўся вёскаю. Галас дагнаў яго ў чыстым полі. Ён прагнаў сабаку дадому. Каня гнаў так, як бы пагоня насцігала яго.

 

Х

 

Вінцэнты ачомаўся надвечар. Снегавы холад абудзіў яго. Вельмі балеў левы бок і плячо. Нават зварухнуцца было цяжка. Ён папробаваў крычаць, але не мог. Замест голасу было штосьці нялюдскае, немагушчае. Ён ляжаў гэтак і калаціўся ад холаду. Разам з тым гарачка туманіла галаву і ламала калені. Разгаты дуб упіраўся над ім у неба. Вецер не даваў спакою. Вінцэнты зноў пачаў траціць прытомнасць, але востры струменьчык думкі на момант устрасянуў яго. Ён зрабіў нечалавечы рух балючым целам і сяк-так перакінуўся на другі бок, пасля лёг на жывот. Грудзі ўехалі ў цяжкі снег. Уткнуўся ў яго і твар. Цяпер стала яшчэ горш. Ён так пабыў, пакуль адсопся і папробаваў паўзці. Ногі былі здаровыя, ён імі ўпіраўся ў снег і гэтак патроху браўся наперад. Так выкіроўвацца пачаў на сцежку, а там ужо шукалі яго.

Тым часам каля сцежкі ён зусім страціў сілы і прытомнасць. Як бралі яго пасля на сані, яму здавалася, што гэта Бушмар, дробны паўпанак, саджае яго ў свой фаэтон, а ён не хоча лезці: «Я яго ніколі ля касцёла за локаць не трымаю, у яго нават свайго лёкая няма. І не гонар мне ездзіць у яго фаятоне, ды яшчэ разам з ім». У хвіліны прасвятлення думкі ён шаптаў:

- Гэта ён, гэта ён.

- Хто і што? - пыталі ў яго.

- Ён, ён, - шаптаў ён і не мог сказаць - «Бушмар».

Дома ён упаў у вялікую гарачку. І ўсё сухімі губамі шаптаў, крывячыся ад болю:

- Вяльможны пане, не турбуйцеся. Калі вяльможная ласка...

Аж сыну яго і нявестцы было прыкра.

Тады былі месячныя ночы. Суседзі выйшлі на тое месца - гаварылі, што навокал санных і пешых слядоў шмат. Убачылі, што праўда. І здагадвацца тады ж пачалі - след павёў якраз у Бушмараву дарогу. Але за якую крыўду Бушмар мог абязвечыць гэтак старога Вінцэнтага? Прычына нікому нават і на думку не магла ўзбрысці.

Ціхая была зіма. Сляды там на снезе засталіся нядоўга.

Доўга Бушмараў след чуў на сабе і Вінцэнты. Не спадзяваліся нават, што ён выжыве. Страшна стала хрыпець у яго ў грудзях, але стары быў жывучы, як кот. Пад вясну сяк-так узвалакацца пачаў на ногі.

- Бушмар? - запытаў раз быў сын, калі бацька весялей глядзець пачаў на свет.

- Але.

- За тое?

- За тое самае.

І між імі стала маўклівая згода, абодва думалі, як адпомсціцца і каб людзі не ведалі, з чаго ўсё пачалося. Стары патроху дужэў. Сонечнымі днямі, пад вясну, вывалакацца пачаў ён на двор. Ён бачыў і чуў навокал рух з'іначвання свету, але ён спачатку не думаў ні пра што - дзякаваў Бога, што сяк-так выскрабся ад хваробы. Пасля ж, калі пачуў у сябе больш сілы, ранейшая злосць пачала варочацца да яго. Ён хадзіў, як атручаны.

Ён усё прапыткоўваў па людзях, дзе што чуваць на свеце, ці не гавораць дзе пра што добрае, ці не ідуць адкуль навіны. Ён цікавіцца пачаў кожным новым чалавекам, але з сваімі, тутэйшымі людзьмі, не лішне трымаўся блізка. Дрэнна чуў ён сябе тут. Брыдкая была тая зіма!

Ён прыслухоўваўся і прыглядаўся, што робіць і дзе паварочваецца Бушмар. І чуў тут прыемныя навіны. Бушмар, казалі, бунтуецца. Хтосьці недзе чуў, як ён гразіў некаму, нібыта гаварыў, што жывым у рукі не дасца, што страсяне ўсю акругу і вялікі след па сабе пакіне...

Дакладна гэтага ніхто не сцвярджаў, але гаворкі былі. І гэта хоць трохі ды цешыла Вінцэнтага. Ён гэтым толькі і жыў цяпер. Брыдкая была зіма. Нудна было на свеце.

Пра Бушмараў хутар Вінцэнты больш не думаў. Сама думка гэтая аж сцепала яго.

Так жыў ён і пакрысе ачуньваў. Усё ішло паволі, цягнулася гэтак марудна!

 

ХІ

 

Бушмар усё больш пачынаў нядобра пачуваць сябе пад зіркам Галеніных вачэй. Зірк гэты пакрысе ператварацца стаў з па-жаноцку хітрага, гуллівага ў цвёрды і нават жорсткі. Яна як бы загадвала яму гэтым зіркам. Ён ні то што баяцца пачынаў яе, а чуў у Галене штосьці яе ўласнае, што ніколі не страціцца ў яе, ніколі не падначаліцца пад чужое.

Яна часта падносіла яму сына:

- На, паглядзі. Бачыш, у яго бровы такія, як у цябе, робяцца.

- Але, - гаварыў ён, дакранаючыся пальцамі да незарослага цемя дзіцяці.

Ён сам пачынаў чуць, як цяжка разбурыць той холад, які з'явіўся між імі з таго самага першага вечара, калі вярнуўся ён з астрога, і з таго другога вечара, калі ён, абязвечыўшы Вінцэнтага, уцякаў да брата. Пасля гэтага вырасла вельмі; калі ён вярнуўся праз тыдзень ад брата, яна сказала яму:

- Ну, заб'еш ты мяне ці не?

Ён маўчаў.

- Скажы.

- Нашто табе гэта?

- Хачу ведаць. Калі гэта ты праўду тады казаў, дык я не буду чакаць, а забяру дзіця і пайду.

- Ты, мусіць, хочаш давесці мяне да гэтага, калі ўспамінаеш наўмысля, што я калі сказаў.

Ён ведаў, што яна гэта здзекуецца з яго, помсціць за яго неабдуманае слова. Бачыў, што яна нідзе ў крыўду не дасца, што яна нават за слова дараваць не хоча. І гэта рабіла яе дзеля яго больш, як калі, прынаднай, але ж больш, як калі, і далёкай. Прыкрасць да ўсяго вырастала ў яго. І горш за ўсё было тое, што ён цяпер пачынаў думаць, прынамсі, несвядомае з'яўлялася імкненне дзесьці ў істоце дазнацца, дзе пачатак гэтай варожасці між ім і Галенаю. Варожасці, якая за кароткі час апрыкрыла ім абодвум, але ж і пазбыцца якой было нельга, але пачаткі думак гэтых прападалі, ледзьве з'явіўшыся.

Былі ў іх і лепшыя хвіліны. Часамі, пасля даўжэзнай маўчанкі, яны пачыналі гаварыць пра што-небудзь не вельмі важнае і цікавае для іх цяпер абаіх. Раз, напрыклад, яна сказала:

- Мусіць, шчэпы ў садзе павымярзалі, ніхто не абгледзеў іх на зіму.

- Не да гэтага было, - буркнуў ён, але чамусьці ўзняў на яе вочы.

Мусіць, штосьці было ў голасе яе цяпер, што нагадала ранейшы час іх, калі яшчэ ён толькі паглядаў з акна, ці не доўга бавяцца каля хаты хлопцы, а яна хвалявала яго бляскам вачэй.

І яны цяпер пачалі гаварыць пра ўсялякую драбязу, маючы асалоду не з гаворкі гэтай, а з нейкай згоды між імі, але гэта сапраўды была толькі згода. Больш за ёю нічога не было. Так гэта і праходзіла, як з'яўлялася. Без следу і карысці.

Затое часамі Бушмару было абыякава ўсё - і халоднасць жонкі, і нелады навокал яго. Хоць з гэтага ўсё нараджалася, але засланяла сабою першапрычыну і само вырастала ў ім і поўніла сабою ўсё. Гэта часта было, і заўсёды тады, калі Бушмар пакідаў за сабою ўсё і быў адзін. Апошні раз гэта было перад самым канцом зімы, і той раз яно скончыла ўсё ранейшае.

Зіма тады канчалася рана. Яшчэ ў канцы лютага збіралася пад снегам вада, і дарогі пачалі прападаць. Бушмар надвечар прыехаў ад брата. Страшна змарыў, аж да пены, свайго стаенніка. Сам прамок на імгле і быў злосны. Гнаў каня па прабоінах і замакрэлых ухабах і нікому не з'язджаў з дарогі (гэта і заўсёды меў ён сабе прывычку гэтую). Дома якраз іскра папала ў порах:

- Нашто ты гэтак каня морыш, улегцы едучы? - сказала Галена.

- Што табе да каня. Маўчала б!

- Чаму маўчала б?

- Таму што... К д'яблу!

Увайшоўшы ў хату, ён заўважыў, што Галена кудысьці збіраецца. Ён моўчкі глядзеў, што з гэтага будзе. Яна раптам пакінула свае зборы і лягла спаць.

- Ага, - загаманіў ён, дзіка і ўрачыста смеючыся, - пастрашыла. Ну што, пастрашыла?

- Слухай, - абазвалася яна, - я цябе не страшыла і страшыць не думаю. Дый не такі ты чалавек, каб цябе можна было чым устрашыць. Да цябе ніякі страх не прыстане... Ты сам бачыш, што - якая гэта наша жытка! Гэта каб увесь век у гэтакім пекле жыць? Лепш мне пайсці адсюль. Я даўно гаварыла пра гэта з людзьмі. І з Аміляю гаварыла, і шмат з кім там гаварыла. Туды я пайду.

- Дык ты ўжо гаварыла?! Даўно ўжо думала пра гэта?! У маёй хаце ўсё гэта робіцца, а я нічога не ведаю!..

Ён крычаў і тупаў нагамі.

Ён пераспаў тую ноч у кухні на лаве, а раніцою знік з хаты, каб не бачыць, нічога не чуць. Ён стаяў на ўзлеску, адзін, пануры постаццю, але не пануры тварам цяпер. Як звер, якому дзесьці здалёк запахла воля. Ноздры яго раздзьмуліся, бровы ссунуліся, і з-пад іх вочы свідравалі ветравую далячынь. Высокая, чуць сутулая постаць яго доўга ўзвышалася на ўзлеску.

Там, на сонцы, снег пасыходзіў, і леташняя трава зеляніла свае вяршкі. Адзін кусцік яе, малады, веснавы, бялявы, папаў пад Бушмараў бот. Падкаваная набойка глыбока ўвагнала яго ў зямлю.

Пакуль не вярнуўся, Бушмар не думаў, зусім забыўся на сваю хату і Галену з сынам.

У тую ж ноч Вінцэнты, адхаяны сынавым доглядам, падпаліў Бушмарава гумно. Ноч была без ветру, і гумно згарэла ціха, як свечка. У ім згарэла шмат Бушмаравага набытку.

Тым часам Вінцэнтаму падпаліць гумно не было лёгка. Ён колькі разоў варочаўся з паўдарогі, ад страху, пасля зноў ішоў. Ён цягаўся ўночы доўга, плюхаўся па мокрым снезе, правальваўся па калені ў ваду, падыходзячы да гумна паплавамі. Нарэшце, калі прытуліўся за гуменным вуглом, пачаў шпарка жагнацца. Ткнуўшы агонь пад навіслую нізка страху, ён з усіх сіл кінуўся наўцёкі. Колькі разоў праваліўся па дарозе і ўвесь вымак у ледзяной вадзе да апошняй ніткі. Дадому ён не пайшоў проста дарогаю, а даў кругу паўз лес, каб не папасціся на людскія вочы - на пажар зараз жа пачалі бегчы. Тут ён ірваўся, каб падпаліць Андрэеву хату, але рух людзей па дарозе перашкодзіў яму. Змучаны і змочаны, дапаў Вінцэнты да хаты, палез на печ, укрыўся кажухом і хваравіта задрамаў. Назаўтра прачнуўся ён у гарачцы, прахварэў нешта з тыдзень і сканаў.

Бушмар жа наказаў брату, каб той прыехаў. Брат вохкаў і бедаваў, але не так па тым, што ўцякла Галена, як па тым, што згарэла гумно.

 

Раздзел трэці

 

І

 

Свет быў шырокі і вольны. У дзіцячым сэрцы нараджалася, расло і жыло захапленне ім. Кожны перажыты дзень даваў большае ўсё ўведванне свету. Так раслі два браты.

Часамі старыя жанчыны, бабулі калгасаўцаў, ківалі галовамі, пускалі нават, калі-нікалі, слязу, божкаючы:

- Ай-ай, за жывым бацькам, бацькі не ведаюць. От пайшлося ім як небаракам.

Аміля тады не перапускала:

- А на чорта ім гэтакі бацька!

Галена ж, тая адно падміргне тады слязлівай старой:

- А яны ж гэта і нарадзіліся без бацькі.

- Без бацькі? А-ёй!

- Але. От надумаліся ды і нарадзіліся.

І тады да Амілі:

- Ну што ім канечне растлумачваць! Ты гавары таму, хто ўразумее тваю гаворку.

Тады і Аміля засмяецца, радасна гляне на сваіх сыноў. Галена ж, калі скончана работа, заўсёды няньчыцца з усімі трыма. Часамі да трох далучае яна чацвёртага - Андрэевага. Андрэй тады жартуе:

- От мацярок у маіх сыноў!

Ён жартам заве іх усіх сваімі сынамі. Жывуць яны не разам, але блізка - цераз сенцы. У сенцах яшчэ падлога пахне свежаю смалою, і яны яшчэ не застолены. Робіцца ўсё не адразу: цяжка ў адзін год зрабіць усё як ёсць, а яшчэ цяжэй было зламаць дурную ўпартасць некаторых суседзяў:

- Як жа я пакіну, калі гэта маё?

- А там жа будзе ўсё тваё гэтак як і ўсіх.

- Калі ўсіх, значыцца, не маё.

- Бушмар ты, - смяяўся неспакойным смехам тады Андрэй. - Гэтае «маё» даводзіць вось да чаго чалавека.

Само слова «Бушмар» было ўжо словам незвычайным. Яно ўжо кожнаму тут гаварыла пра звярыную нялюдскасць, пра здзек над усім, што не ён сам і не яго, пра тое, што не можа навокал яго, пакуль ён пануе, абысціся так, каб не было пакрыўджаных, каб не было слёз людскіх. Тыя ж самыя бабулі божкалі і ўздыхалі, што гэта Бог даў чалавеку гэтакую натуру, можа, за якія грахі яго ці нават бацькоў яго. Мужчыны ўсе і малодшыя жанкі смяяліся з гэтакай «Божае кары», але ўсё ж некаторыя гаварылі, што «натура гэта такая ў чалавека», і толькі. Тым часам былі і яшчэ адны, якія іначай тлумачылі Бушмара. Да іх належаў і Андрэй, але першы як мае быць выказаў гэта не ён. Трымаўся тут вельмі блізка Андрэя заўсёды (а цяпер выйшла наадварот - Андрэй стаў блізка трымацца яго - той набываць пачаў сілу ў сваёй дзейнасці) адзін хлапец. Ён на хутарах за лесам змалку пасвіў каровы, служыў нават год на Бушмаравым хутары. Яго неўзаметку пачалі заўважаць, як пачаў вырастаць тут. Бацькі яго ў вайну ўцяклі недзе з-за Вільні сюды і тут змерлі ад пакутных невыгодаў жыцця, а малы неяк выкідаўся. Так на людзях і ўзрос. Звалі яго Ўладзем; ён, калі яшчэ малым пастушком быў, зблізіўся неяк дзіўна з Андрэем, якога тады пачаў зваць дзядзькам. Раз Андрэй ішоў паўз лес і ўбачыў быў, як на дарозе стаіць і не варушыцца, як аслупянелы, малы хлапчук. Падышоўшы бліжэй, ён пазнаў «бежанскага Ўладзю». Ён глядзеў у адно месца, кудысьці ў поле, і маўчаў. Каля вачэй у яго была чырваната, як ад нездароўя, або бессані, ці ад слёз. Было тады холадна, восень, і ён, відаць, мёрз.

- Чаго ты гэтакі? - запытаў Андрэй.

- Кароў гляджу, - адказаў той.

- Дзе ж твае каровы?

- Недзе пацягліся.

І хлапчук пачаў плакаць.

- Чаго ты?

- Бушмар чуць не забіў мяне.

- Завошта?

- Карова закульгавела, дык ён крычыць, што гэта я не даглядзеў. Раніцаю сёння сукаватым паленам па шыі біў, схаваў мае лапці, нарочна, каб я мёрз, - гэта табе, кажа, навука.

Андрэй глянуў на босыя Ўладзевы ногі. Праўда, што яны аж пасінелі з холаду.

- У мяне была адна запалка, але патухла, як я хацеў раскласці агонь.

Андрэй неўзабаве прыслаў яму з дому свае лапці, а праз колькі дзён падгаварыў кінуць Бушмара і перайсці ў вёску. З таго часу Ўладзя пачаў мець Андрэя як за бацьку.

У той меры, як Уладзя рос на людзях, ён сам заўважаць стаў, што дачыненні яго з Андрэем неяк зменьваюцца. Калі дзялілі панскую зямлю і калі Андрэй на гэтую зямлю першы павёў вяскоўцаў, Уладзя тады ўжо быў як бы нават дапаможнікам Андрэевым. Ён ні то што дзейна дапамагаў яму, а чуў сябе, што як бы гэта ён сам усё гэта робіць. Ён тады ўжо быў сказаў Андрэю:

- А Бушмару нашто гэтулькі лесу?

Ён чуў, як расце ўсё больш і больш у ім страшэнная нянавісць і да Бушмара, і да ўсіх тых гаспадароў, што трымалі яго тут за пастуха. Нават адзін з іх, калі дзялілі вяскоўцы панскую зямлю, выткнуўся быў на сваю мяжу і з хітраю ўсмешкаю сказаў:

- Што ж, зямлю вы бераце, балазе пан уцёк. І лес панскі папрабавалі зачапіць, але маладцы, што лазу пакінулі, не выцерабілі.

- Чаму? - гукнуў Уладзя, чуючы ў гэтым паўпанкавым слове нейкую, няясную яшчэ, страшную крыўду.

- А таму, што калі вернецца пан, дык будзе чым вас сцёбаць.

Уладзя сціснуў кулакі і падаўся бліжэй:

- Маўчы, гадзіна!

Дык той злосна заенчыў:

- А-а-а, глядзі ты! Гэта ты гэтак дзякуеш, што цябе выгадавалі чужыя людзі, што не даў і я табе прапасці на чужой старане!..

- Мая старана ўсюды, дзе я стаю на зямлі.

- Усюды? А от цяпер стаіш на маёй мяжы. Вон!

Уладзя быў тады яшчэ недарослы дзяцюк. І повен ён быў хлапечага задору. Ён тады наўмысля пайшоў упоперак цераз забаранаваную хутаранскую ярыну, а хутаранец, скамячыўшы губы, схапіў яго за плечы. Андрэй рагатаў, стоячы ў мужчынах. Уладзя вылузаўся з хутаранцавых рук і пайшоў назад смеючыся.

Другі раз была ў яго сутычка з Бушмарам. Тут было менш гаворкі, але больш яшчэ выразнасці. Гэта ўжо тады, калі надышла пара зачапіць хутаранцаў. Уладзя сказаў быў пра Бушмараў хутар:

- Вяльможныя паны ўжо ўпарадкаваны, цяпер пара зачапіць звяроў.

Бушмару хтосьці сказаў пра гэта, і пры спатканні з Уладзем ён, звер, пранізаў зіркам яго. Уладзя прыпыніўся і таксама не спускаў вачэй з Бушмара. Так прастоялі яны колькі момантаў. Хто каго пераможа? Але ўсё ж Бушмар заўсёды абмінаў думкамі Ўладзю, можа, таму, што прывык ён дагэтуль бачыць яго хлапчуком? А мо таму, што яму проста страшна было чуць у гэтым хлапчуку варожую сілу, што раптам вырасла. Вобразам гэтай сілы паўставаў перад ім Андрэй.

Дык вось гэты Ўладзя сказаў цяпер быў раз пра Бушмара. Ён гэтае разуменне сваё вынес яшчэ з суду, у якім быў тады, калі судзілі Бушмара і за збойства райвыканкомаўца, і за буйную высечку лесу, і за ўсё іншае. Пра Бушмара тады абвінаваўца гаварыў доўга:

«Бушмар - вынік, аканчальны лагічны вынік ляснога спрадвечнага хутара. Гэта звер, навокал якога павінны быць пакрыўджаныя. Іначай нельга, пакуль жыве на свеце Бушмар. Навакольны лес і дзікі хмызняк валодае Бушмарам, а праз яго адвечная прыродная дзіч спрабуе авалодаць усімі тут людзьмі. Бушмар, каб і хацеў, не можа даць рады ні лесу, ні хмызняку - засталася ж навек няскончанаю дзеля яго раскарчоўка прылеску! Бушмараў лад - гэта пастка і вечная вайна, бо ж нават з сваім, можна сказаць, жыццёвым братам - Вінцэнтым была ў яго смяртэльная спрэчка. У звяроў заўсёды ў адным нават логаве - вайна... Вось ён жыве на свеце, жыве спрадвеку, робіць нават гісторыю свайго часу, гісторыю крыўдаў слабейшых, ад якіх маюць крыўду яшчэ слабейшыя... Чалавечая гісторыя нялюдскасці! Дзе расплоджваюцца звяры і каля іх чэрві!»

 

ІІ

 

Андрэй за гэтыя гады пастарэў крыху, але не змяніўся. Засталася ў ім і яшчэ больш асталявалася мяккая жартаўлівасць і, дзе трэба, ясная цвёрдасць. Ён крыху меў натуру іншую, як Аміля, а можа, гэта не натура, а проста іншае дачыненне да ўсяго. Ён увесь падаўся быў у клопат за ўсю тую справу, якую тут рабілі, адкінуў нават ад сябе неспакой за ўсялякую сваю ўласную гаспадарскую драбязу. Тут ён зусім свядома вучыцца пачаў у Ўладзі. Той бязлітасна кпіў з «усялякае мышы ў сваёй цеснай нары», жыў апошнія гэтыя гады гэтак, што старыя нават навучаць яго браліся:

- Гэтакі ты ўдалы хлапец, а вецер у тваёй натуры нейкі ёсць. У гады ўбіраешся, дык пара табе пра сябе падумаць, паставіў бы ты сабе хату, узяў бы зямлі, меў бы сваю сям'ю, як усякі чалавек...

- Няма зямлі, - аджартоўваецца ён.

- Мала?

- Мне мала. Мне каб усяею заўладаць.

- Дзіўны хлопец, - гаварылі адыходзячы, - от усё жартамі абыходзіцца.

А пасля хтосьці кінуў на людзі здагадку:

- Ён гэта сабе хлеба лёгкага шукае. Службы дзе якое.

- Вось гэта яно і ёсць, - сказаў быў ён раз на гэта, смеючыся. - Хачу нічога не рабіць і добра жыць.

- От зноў жартуе!

А тым часам Уладзя вырас зусім, больш яшчэ пасталеў, больш зблізіўся з Андрэем. Стаў ён рослым і моцным, і хто ўспамінаў таго ранейшага хутарскога пастушка, дык гаварыў:

- От як вырастае чалавек.

Яны з Андрэем і ўзялі на сябе ўвесь той цяжкі клопат - арудаваць з людзьмі, з зямлёю, з дзікім хмызняком, з трухлінаю старых хат... Калгас зрабілі ўвосень, калі рыхтаваліся сеяць жыта. І ўсе гады пасля гэтага даводзілі яго да ладу. Кожны год вырастаў на ўзлеску новы вялікі дом, туды перабіраліся патроху кожны год людзі, і шмат хат ішло на знос. Цяпер гэта рабілася радасна, ахвотна, але першы раз одум браў некаторых:

- Увесь век гараваў, гараваў, збіраў па саломіне, і нават котла роднага адцурацца трэба.

Аднак ішлі, бо, шкадуючы чагосьці невыразнага ў старым, пачыналі ўжо баяцца яго.

Гэтак вось і Аміля спахмурнела была, калі чарга прыйшла і да Андрэевай старой хаты:

- Мне не шкода гэтых катухоў і пакут ранейшых, але так нешта, я і сама не ведаю, што гэта.

Андрэй, можа, і зразумеў яе, але нічога сказаць не мог іншага, як толькі:

- Гэта так з чалавекам бывае.

Але Ўладзя пасля сам загаварыў пра гэта з Аміляю:

- Гэта ведаеш што? Гэта спадчыннасць старая. Гэта, калі хочаш, дык рэшткі бушмараўшчыны, якія спрадвеку ўкараніліся ў нас. У таго больш, у таго менш, але яны ёсць. Табе гэта не шкада трухлявага кута гэтага, але ты тут жыццё, хоць цяжкае, пазнала...

- Тут я ўспамінаю пра ўсё, што было, тут паўміралі бацькі, тут...

- Вось гэта самае. Але мы роднае нам возьмем з сабою, а непатрэбнае адкінем.

Уладзя бываў цяпер шмат на людзях, даводзілася яму і далёка выязджаць адсюль, ён меў цікавыя сустрэчы, чытаць пачаў шмат, гадаваў у сабе новую нейкую чалавечую імклівасць, часта задумваўся і навучыўся гаварыць новае тут, у гэтых лясах. Ён гаварыў з Аміляю:

- ...Нам от, можа, і думаецца часам пра ўсё гэта вось так, як ты кагадзе гаварыла. От жоравы ўвосень ляцяць, і мы чагосьці шкадуем. Нам можа шкада бывае яшчэ, што калі вось усюды будзе поле вырабленае, калі згладзім мы з зямлі ўсе дзікія зараснікі, выкарчуем дзікія ўзлескі - і жоравы тады пазводзяцца ў нас, не будзе ім дзе тады вясціся, і не будуць тады яны курлыкаць увосень, не будзем мы бачыць тады і чуць гэтага іх лёту ўвосень ці ўвясну. Нам часам і шкада ці то якраз гэтага іхняга лёту, ці то чаго іншага разам з гэтым...

- Бо мы прывыклі да гэтага, - здагадалася ўсмешкай Аміля.

- Прывыклі, з гэтым мы жылі, вырасталі. Гэта было разам у нас з уцехамі і з слязьмі. Аміля думала і маўчала.

- ...Я ж ведаю, што прыйдзе штосьці новае, што будзе дзецям нашым ды і нам яшчэ такім, з чым нам таксама будзе не лёгка адразу, каб прыйшлося разлучыцца. Новы час нясе і ўсё новае. Толькі што яно не будзе для нас часта, а то, можна сказаць, заўсёды цяжкім, як было ўсё дагэтуль.

Ён гаварыў доўга і цешыў Амілю гэтым сваім новым дзеля яе, чалавечым, словам. Яна аж захапілася гэтым, пачула ў сябе прылівы непераможнай радаснай сілы.

- Нашы дзеці ўжо не будуць гэтакімі, - зноў здагадалася яна. - Толькі нам трэба, можа, нават дзе і з цяжкасцю, назаўсёды адвязацца ад старога. Вырваць яго з сябе. І дзеля сябе і дзеля дзяцей трэба, каб мы гэтую работу рабілі. Я от табе скажу гэта адным словам - забіць і вытруціць бушмараўшчыну. Табе гэта вядома добра, бо ты ж сама доўга была жыла ў самай бушмараўшчыне...

Ён гаварыў як бы не адной толькі Амілі, пасля змоўк і пра штосьці думаў. Доўга гэтак стаялі ў старой хаце, што дажывала апошнія дні свае. Пасля ён, як бы адумаўшыся, глянуў на Амілю. У яе ружавеў ад узбуджанасці твар, яна была рада гэтакай гаворцы. Тады на адвітанні Ўладзя моцна сціснуў яе руку. І першы раз, зусім іначай, як дагэтуль, яны паглядзелі адно аднаму ў вочы.

 

ІІІ

 

Як жа жыў цяпер Бушмар? Каб не збегла тады была ад яго жонка, ён, можа б, і яшчэ сяк-так трымаў бы добрага таго каня свайго, можа, па-воўчы б гаспадарыў на сваім куце, які яму пакінулі, але, застаўшыся адзін, ён, як ні стараўся, не мог даць рады. Брат да яго прыязджаў часта. Бушмар раз пачаў раіцца з ім, каб як гэта зноў ажаніцца. Брат параіў яму:

- Гэта то трэба, але бяры сабе жонку па сваёй натуры. Бо табе ўжо наверыла абы-якая жонка.

Дык ён так заставаўся адным, не могучы дабраць сабе жонкі. Да якой хутаранкі і сватаўся, дык не лішне ўжо квапіліся ісці за яго - слава пайшла пра яго гэтакая, гэтак гаварылі пра яго ранейшае жыццё з дзвюма жонкамі, што ён толькі адно думаць пачаў.

Тады, адразу пасля таго, як уцякла Галена, ён быў дадумаўся засцігнуць дзе ды прыбіць яе. Пасля думка гэтая перайшла на Андрэя і на гэтым закаранела. Ён пачаў цяпер варушыцца гэтак, як калісьці варушыўся Вінцэнты. Толькі той ліслівенька да кожнага падыходзіў, а гэты сваёй воўчай панурасці не траціў. Нават раз Бушмар як мае быць падумаў: «Дарэмна я тады чуць не абязвечыў Вінцэнтага і адагнаў яго ад сябе. Не паслухаў яго тады. Добрым хаўруснікам мог бы быць, каб паслухаў тады яго». Ён усё раздумваў пра гэта, чмыхаў, аж стукаў неяк носам, корпаючыся ў сваёй мярлозе. Часамі нават перасільваць пачаў сваю ваўкаватасць і даходжваць да тых хутароў, што засталіся яшчэ наводдалек. Але ўсё ж там людзі не мелі з ім адных інтарэсаў - там яны з калектывам змагаліся, але са «сваім», іншым. Тады абмацаў Бушмар сяброўства паблізу, - меншы Вінцэнтага сын, той самы, што мерыўся ўзяць Галену і асесці на яго хутары, не адапхнуў яго ад сябе. Ранейшае было забыта. Там яшчэ хат чатыры было гэтакіх, што не пайшлі разам з усімі, а ахоўвалі ўсё яшчэ сваю ўласную гаспадарку, на якой «сам сабе панам». Гэта - з таго краю вёскі, некаторыя нават перанеслі на сваё поле (было яно якраз наводшыбе) хаты і аселі дробнымі асэсарамі. Чакалі ўсё «змены ўлады», а найбольш, «што палякі прыйдуць». Там Бушмар і бываў цяпер часта. Першыя часы яны з Вінцэнтавым сынам зрабілі былі выгляд, што нічога прыкрага між імі не было, а пасля гэта, вельмі хутка, стала абыкласцю, і ўсё ранейшае забылася. Бушмару ўсё ж часамі ўзбягала на думку тое, як Вінцэнты ляжаў прыбіты пад дубам, уехаўшы плечуком у мокры снег. Раз нават ён, як бы апраўдваючыся, загаварыў пра гэта з сынам Вінцэнтага. Ён пазаікаўся крыху, выразна не могучы выказаць тое, што хацеў, а гаварыць трэба было асцярожна. Вінцэнтага сын падумаў быў, што гэта Бушмар выгаворвае яму за Галену, і сам штосьці заблытаў словамі. Так яны абодва змоўклі і па той раз маўчалі пра гэта. Бушмар, ходзячы сюды, ні то што гэта вельмі хацеў бачыць гэтых людзей ці гаварыць з імі, але ён чуў, як у ім рабілася нейкая работа і пасля як мае быць (чаго раней з ім ніколі не было!) меў у галаве сваёй нават план нейкі сваёй дзейнасці. Нейкая рыса з'явілася ў ім новая, як бы ўкрадзеная ад нябожчыка Вінцэнтага. Гэта было штосьці падобнае да хітрасці, хоць і не хітрасць. Ён усё бліжэй трымацца пачаў Вінцэнтавага сына, а той таксама штосьці трымаў у галаве сваёй, часамі даходжваючы туды, дзе ля лесу бялелі новыя калгасаўскія будынкі. Там, у старэйшага свайго брата, цяперашняга калгасаўца, ён гаварыў і пра нейкае парабкоўства ў кагосьці калгасаўцаў, і пра нейкую паншчыну, якая нейкім робіцца. Старэйшы брат усміхаўся з гэтага, але нарэшце дадаваў сваю думку пра гэта ўсё:

- Хто дужшы, той прутшы.

- Вось гэта і я кажу. Бацька тады разумна стараўся выдзеліцца невялікім гуртам...

Яны ўспаміналі бацьку, гаварылі пра Бушмара (хоць хутара яго больш не ўспаміналі).

Пасля адзін раз Бушмар нешта доўга не пайшоў да Вінцэнтавага сына і яго суседзяў, а праз тыдзень які ён з'явіўся да першага ад лесу калгасаўскага дома і пастукаў у акно. Выйшаў з дому другі Вінцэнтага сын. Вечар быў, цёмна. Дарога праз лес была аж чорнаю. Два мужчыны падаліся скрозь паўз лес і поле, ішлі паволі і гаварылі пошапкам.

Зайшлі аж на Бушмараў хутар, а пасля назад. З таго часу калі-нікалі яшчэ заходзіў гэты калгасавец да Бушмара, прыходзіў ужо смела і другі Вінцанцюк, а часамі і яшчэ хто-небудзь з тых падлесных новых хутаранцаў аціраўся тут.

Раз Бушмар і з Галенаю быў спаткаўся. Было папаўдні, свяціла сонца. Галена ішла з дзецьмі (сваім і двума Амілінымі) па новай грэблі за тым месцам, дзе калісьці была вёска.

Бушмар джгаў аднекуль дарогаю. Перад Галенаю ён прыпыніўся, аж падаўся ад раптоўнасці крыху назад. Галена яму нічога не сказала, хацела моўчкі прайсці ў сваю дарогу, але ён стаяў і глядзеў на яе. Тады яна, здэтэнаваўшыся, сказала:

- Дзяньдобры.

Ён адказаў. І як яна пайшла далей, ён затрымаў яе:

- Пачакай.

- Чаго?

- Пачакай. Стой... Да мяне не вернешся?

- Не.

- А можа, падумаеш?

- Не... Ніколі.

І, памаўчаўшы:

- Каб ты здаў усю гаспадарку ў калгас, сам, з добраю ахвотаю, ды каб год колькі як чалавек пажыў у калгасе, каб змяніўся, каб нанава радзіўся, тады, можа б, што і было, а так... Не, не!

Яна павяла дзяцей далей, а ён загукаў услед:

- Раней я з свету пазводжу вас усіх!..

Галена пайшла шпарчэй і чула яшчэ ўсё яго моцны шэпт:

- І сыны мае там у іх, без бацькі, без мяне...

- Хоць раз ты сваіх дзяцей успомніў, - гукала здалёк, абярнуўшыся да яго, Галена. - Які ты бацька, так ты і сыноў пры сабе маеш.

Тады Бушмар вярнуўся назад, адкуль ішоў, колькі раз азірнуўшыся на Галену. Калгасаўскія новыя будынкі весела залаціліся сонцам.

 

ІV

 

Раз надвечар Андрэй з Уладзем выйшлі з калгасаўскай канторы. Дзённая работа была скончана, мужчыны ля студні мылі рукі. Падышоў да студні памыцца і Ўладзя - перад гэтым ён паўдня рабіў у кузні з кавалём. Андрэй рушыў за ім. Здалёк яшчэ чулі яны, як нейкая спрэчка ішла ля студні, аж крык нейкі чуваць быў. Вусаты дзядзька, размахваючы шырака рукамі, штосьці даводзіў. Некаторыя памагалі яму, некаторыя стараліся абсадзіць яго. Нарэшце выразна выявілася, чаго ён хацеў:

- Гэта праўду ён мне кажа, што цяпер можна іначай крыху.

- Што? - запытаў Андрэй.

- А от тое, што - поле дык мы разам будзем рабіць, а агароды падзелім кожны па кавалку. Куры падзелім, малочную жывёліну.

- Нашто?

- А каб распараджэнне мець сабе.

- Тады хіба і поле?

- Пасля можна будзе і поле.

- А мо цяпер ужо?

- Я не кажу цяпер, але... а ўрэшце...

Тады падаў голас Вінцэнтага сын:

- Гэта то не трэба, гэтак калгас раскідаецца, але зрабіць два ці тры меншых калгасы - дык патрэбна, пааддзяляцца па колькі сем'яў разам...

Пасля гэтага ўзняўся большы яшчэ крык, а калі разыходзіліся, некалькі чалавек аддзяліліся і пайшлі ў другі бок за Вінцэнтавым сынам. Ён раптам вярнуўся туды, дзе стаялі Андрэй з Уладзем, і растлумачыў:

- Тут гэта от дзеля чаго. Каб усіх гаспадароў паўцягваць сюды. У вялікі гурт дык не лішне яны паквапяць, а так - дык усе пойдуць. Тады ўся ваколічнасць наша будзе калгасаўскаю.

- А як не пойдуць? - як следчы, запытаў Уладзя, глянуўшы на Андрэя.

- Пойдуць.

- Што, ты пытаўся ў іх?

- Пытаўся.

- Ну і пойдуць?

- Усе.

І, падумаўшы:

- Нават Бушмар.

- Ён, мусіць, самым першым пойдзе? - здагадаўся Андрэй.

Але той таксама здагадаўся, што гэта допыт:

- Ён не хоча, але, дзеля спакою, і яго трэба завалаць.

- Ён табе патрэбен?

- Я не пра сябе аднаго дбаю.

- Ты за ўсіх! - усміхнуўся Ўладзя.

Той падаўся ад студні.

У той вечар шмат калгасаўцаў непакоіліся вельмі. Хмурна думаў Андрэй, а на Ўладзевай кватэры сабраліся хлопцы. Пакойчык быў невялічкі, дзвярыма ў прасторную зборню, дзе раніцамі жанчыны зносілі карміць малых дзяцей. Стала яшчэ не было, а можа, вынеслі куды яго. На акне гарэла лямпа, а акно застаўлена было да палавіны фанернаю дошкаю. Хлопцаў сышлося чалавек сем, і, як сабраліся ўсе, Уладзя аглушыў усіх запытаннем:

- Чулі?

Чулі ўсе, толькі адзін не:

- Што?

Але на яго паглядзелі так, што ён спусціў уніз вочы. Гэта быў хлопец бадай старэйшы за ўсіх тут, яго недалюблівалі за скрытнасць.

- Значыцца, ты, Сымон, за тое, каб зрабіць тут два калектывы з аднаго? Ну, чаго тут таіцца, прызнавайся...

Так выявіўся раскол.

- А ты скажы, чаму табе здаецца, што гэтак будзе лепш?

- Каб калектывізаваць усё наваколле.

- А калі гэта будзе канец усёй калектывізацыі?

- Як?

- А так што без хутаранцаў ты ці, можа, хто тваімі рукамі хоча разваліць усю работу, а тады ўсё будзе проста. Можа, каму толькі гэтага і трэба.

Пасля падышоў Андрэй з некаторымі мужчынамі, найшло хлопцаў і дзяўчат, жанок. У маленькім пакойчыку не маглі стоўпіцца, адчынілі дзверы ў дзіцячую сталавальню і выйшлі ўсе туды. Неўзабаве, можна сказаць, сышліся ўсе.

- Вось і сход! - гукнуў хтосьці.

І яшчэ Андрэй заглушыў усіх:

- А ну, скажы там, як гэта рабіць трэба нам далей? На колькі гуртоў разбіцца? А калі будзем дзяліцца, дык мо ўжо цяпер нарыхтаваць калоў, каб адзін аднаму голавы растоўкаць.

Пачаліся гаворкі, спрэчкі. Папаў Андрэй якраз туды, куды трэба было. Умеў часамі ўцэліць словам!

- Каму няўгодна, няхай хоць сёння выбіраецца!

- Бо тады гаварылі, што бо адразу рай будзе на зямлі, што і трактары і шмахтары будуць, а гэта - тымі самымі плугамі і коньмі ару.

- А што ж ты думаў, табе нехта гасцінец адразу паткне, - на, галубок, цешся! Патроху ўсё прыдбаецца! Глядзі, у якой ты хаце раней і як жыў, а як цяпер!

- Мала што калі што там будзе! Далёка чакаць!.. К чортавай матары!

- Дык дайсці ж да чаго трэба!

- Мужчыны! - гукнуўАндрэй.

Сціхлі ўсе.

- Тут справа вельмі простая здаецца некаторым, - раздзяліўся, разбіўся, і ўсё. Раней рабілі, а пасля раскідаць. Я думаю, што тут гэта работа аднаго ці двух чалавек. І якраз не нас, а недзе трохі дальшых!..

Сход доўга не цягнуўся, але ён павярнуў справу ў другі бок. Некалькі чалавек пакаялася ў сваёй гаворцы з малодшым Вінцэнтавым сынам: кожнаму калгасаўцу пабудаваць асобную хату і давесці справу да разбіўкі зямлі на дзялянкі.

 

V

 

Сонечны дзень. Лясы ў зялёных уборах маўчаць у летняй палявой шырыні. Поле - як жытняе мора, аж да самага дальняга лесу, далёка за ўзгорак - адзін бязмежны палетак. Людзі чакаюць добрага ўраджаю.

Ужо зусім, можна сказаць, забудаваўся калгас. Усе ўжо за гэты год выбраліся пакрысе з сваіх даўнейшых хат, але некаторыя хаты стаяць яшчэ - патроху іх разбіраюць. Яшчэ ўзвышаюцца з жыта печышчы, пазарасталі яны крапівою і лопухам. Збоку дзе-нідзе пазацвітаў нават калючы чартапалох. Зелле і трава буйна павыбіваліся з-пад парассыпанай бітай цэглы і гліны. Адтуль, з-пад лесу, дзе ліпіць некалькі хат-хутарцоў, прыходзяць часамі жанчыны рваць гэтае зелле і траву сваім каровам і свінням: калгасаўцам шкада часу на гэтую карпаніну сярод патрушчанай цэглы. У іх наўмысля дзеля летавых патрэб рунее загон зеляніны, тут жа побач. Хутаранскія жанчыны, тыя самыя ранейшыя вяскоўкі, корпаюцца на печышчы паволі, маўчаць, а часам гавораць. Яны гавораць пра даўнейшае, пра цяперашняе, як хто жыве, як хто жыў. Успамінаюць дзядоў, бацькоў... Кожнае печышча нагадвае багатую гісторыю - там жылі, нараджаліся і ўміралі, сяк-так спрадвеку пражывалі век свой людзі. Некаторыя печышчы яшчэ ведалі часы войтаў, прыгонных нявольніцкіх слёз. Жанчыны як загаворацца, дык, разгінаючы спіны, стаяць, успамінаюць.

А дзень зіхаціць сонцам. Поле - жыта і ярына - звініць гарачаю цішынёю. Чуваць, як у ёй жыве шматлікае, але дзікае жыццё: незлічонасць істотаў наліваецца сокам, збіраецца сіла ў сцяблах і каласах, убіраецца ў сілу зерне.

Цішыня гучыць.

Недзе песня чуваць, ля лесу, за калгасаўскімі будынкамі. Там стукае коварат цэментовай студні, штосьці яшчэ стукае ці то звоніць.

Галасы ўжо бліжэй.

- Дзяўчаты спяваюць, - гаворыць жанчына.

Яна ставіць на зямлю свой кош з травою і выпростваецца. Разам з ёю яшчэ і больш жанчын. Твар у гэтай жанчыны не зусім страціў яшчэ свайго ранейшага дзявочага хараства, але вочы свецяцца ўтомаю, твар - непазбыўным клопатам. Доўга стаяць так жанчыны, песня сціхла, а яны ўсё яшчэ маўчаць і стаяць.

Вузкая дарожка, як аднаму праехаць, ляжыць паміж жытоў. Вось па ёй едуць людзі. Трасуцца дзве фурманкі. Два мужчыны ў зрэб'і патузваюць лейцы. Слрадвечнае ўпартае і бяссільнае чуецца:

- Но, но!

Канюкі прабуюць бегчы патроху, ратуючыся ад заедзі.

Людзі праязджаюць. Зноў пуста і ціха на дарозе. Жанчыны нясуць траву дадому, адна за адною ідуць сцежыстым пераходам паўз дарожную каляіну. З узгорку ім відаць добра, як увесь узлесак укрыты новымі будынкамі. Тыя самыя ўсё старыя дубы стаяць сцяною паўз сцену самых прылесных дамоў. Здалёк там мільгаецца штосьці.

- Колькі дзяцей назбіралася, - гаворыць жанчына. - Вунь там, усіх яны збіраюць разам.

Жанчыны выходзяць за жыта. Там шэсць спрунжыновак скародзяць раллю. Калгасаўскія коні памахваюць ад гарачыні галовамі, трасуць грывамі.

- Памажы Божа! - гукае жанчына здалёк.

- Няхай паможа, калі хоча! - адказвае чыйсьці там з іх голас.

Недалёка мяжа. Роўная, як струна, перарэзала поле, ад лесу і да лесу. Жанчыны мінаюць яе. Там скародзяць папар іхнія мужчыны. Бароны, з дзернавымі накладычамі, падскокваюць на раллі.

Некалькі хат туліцца да хваёвай сцяны лесу. Хвоі і ў ціхую бязветраніцу роўна і спакойна шумяць.

 

 

Андрэй сядзеў на жняяркавым сядле - даў коням перадыхнуць крыху. Спёка пачынала крыху спадаць. З полудня ён аджаў ужо доўгія гоні. Паўз лес пшаніца злягла і той загон аджыналі жанкі сярпамі. Звінелі над пшаніцаю мошкі, трашчалі на ржышчы кавалі.

Андрэй заўважыў, як бегла напрамік цераз іржышча жанчына. Бегла як магла. Валасы растрапаліся. Яна штосьці гукнула жанкам, там не прыпынілася і рушыла далей да Андрэя. Андрэй раптам пачуў у сабе трывогу, саскочыў з жняяркі, яшчэ выправіў з хамутоў конскія грывы, адмахнуўся ад авадня і пайшоў жанчыне насустрач. Тая засаплася, ледзьве гаварыла:

- Малады конь той, завадскі, пухнуць пачаў.

- Калі?

- От раптам неяк.

- Хто пры ім?

- Стары Стафан. Больш нікога з мужчын няма дома. І жанок, можна сказаць, нікога няма. Я была з дзецьмі, пакінула іх на Алену. Яна сёння на кухні. Мне бегчы назад трэба.

Пасля дадала яшчэ:

- Няма каго па Ўладзіка паслаць.

Андрэй выпраг коні, стрыножыў іх на ржышчы, прыпаручыў жанкам і пабег.

Конь тыдні два таму быў куплены на завод у суседнім калгасе. Ён стаяў у стайні ля жолаба, звесіўшы мысу долу. Пухліна пайшла ад капытоў скрозь па нагах. Каля яго клапаціўся стары Стафан.

- Апойкі, - сказаў ён.

- Хто яго паіў?

Стары стаў успамінаць.

- А хто на ім куды і калі ездзіў?

- Гэтымі днямі як Вінцэнтага пасылалі па жалеза, дык ён быў канешне намогся на ім ехаць.

- І ездзіў?

- Ездзіў.

- Утаміў?

- Утаміў.

- І сам адразу паіў?

- От гэтага не ведаю.

- А хто ведае?

- Я не паіў тады яго цэлую ноч, баяўся, гэтакі быў ён змардованы. Можа, хіба ён яго дзе ў рэчцы за агародамі папаіў, як пад'язджаў дадому.

Андрэй хапіўся за галаву:

- Бяжы на пшанічышча, бяры аднаго каня, запрагай і гані па доктара ў мястэчка.

Стафан рушыў бегчы. Жняярка ў той дзень гуляла да самага вечара.

Каня так моцна ўзяло, што праз колькі дзён ён кончыўся. Наладзілі следства. Усім вядома было, што гэта Вінцанцюк пастараўся, але выразнага доказу не было. Усё было зроблена гладка - і канцы ў ваду.

Праз колькі часу, аднойчы вечарам, Уладзя ішоў з хлапцамі гуляць. Было ўжо не лішне рана. Быў ясны змрок маладога месяца. Крыху цягнула ветрам з вячорнага поля. Хлопцы мінулі ўжо кузню - яна стаяла на агародах, наводшыбе крыху ад усёй забудовы - і заўважылі, як хтосьці адарваўся ад цёмнай сцяны дубовага лесу і, азірнуўшыся, перабег упоперак дарогу да крайняга дома. Хлопцаў цюкнула. Чалавек, відаць, заўважыў цяпер іх, бо раптам падаўся назад і, як бы так гэта чаго ходзіць тут, спакойна пайшоў скрозь дарогаю. Хлопцы рушылі за ім. Бушмар! Яго пачалі насцігаць.

- Чаго, пане Бушмар, шукаеш тут?

- Цяля збегла, можа, думаў, прыбілася сюды.

- А можа, яшчэ што збегла?

- Не, больш нічога.

Хлопцы больш не цвялілі яго, але правялі яго аж да самай яго павароткі ў лес.

Каля таго, можна сказаць, часу прыходзіў у калгас малодшы сын Вінцэнтага прасіцца, каб прынялі яго з усімі яго суседзьмі, пачынаўся нейкі трывожны час тут. Малодшага Вінцанцюка выслухалі з асцярогаю і выразна яму адразу нічога не сказалі. Некаторыя гатовы былі прыняць іх. На гэта падгаворваў усіх і Вінцанцюк старэйшы, але больш галасоў было (Уладзя і Андрэй таксама), каб не прымаць. У гэтым бачылі нейкую авантуру. Далі выразны адказ тады, як старэйшы Вінцанцюк раз дагаварыўся, што трэба ўзяць у калектыў Бушмара.

- А калі ён не захоча? - запыталі.

- Захоча. Усіх трэба калектывізаваць.

Тады сказалі Вінцанцюку малодшаму:

- Пачакаць крыху. Тады будзе відаць.

Яшчэ ўсе добра памяталі той нядаўні чуць не бунт, што патрэбна падзяліцца ўсім і нават да дзялянак давесці поле.

Спакойнай работы ўсё ж не было гэтымі часамі. Скрытая нейкая была трывога.

 

VІІ

 

У самым большым, крайнім ад лесу, доме было нешта з дзесяць кватэр. Было некалькі агульных пакояў, дзе ў вольны час заўсёды шмат збіралася людзей. Гэты дом пабудаваны быў сама пазней, і яшчэ не ўсё было ў ім скончана. Там гэта жыў Уладзя, там, за дзіцячаю сталавальняю, у вялікім пакоі абсталёўвалася чытальня. Туды ўпрасіўся перабрацца Вінцанцюк. Ён яшчэ не зусім перайшоў з суседняга дома, таксама прылеснага. Рабіў ён гэта чамусьці вельмі павольна (кватэру тую звальняць льга было і не спяшаючы). Дык от ён так рабіў, як бы раздумваючы. Шмат хто дзівіўся гэтакай павольнасці, некаторыя бачылі ў гэтым нейкія намеры - пасля таго, як прапаў конь, думка, можна сказаць, усіх не была вельмі даверліваю да яго. Да гэтага дома была прыбудавана другая прыбудоўка, дзе ляжала шмат калгасаўскага дабра.

Уладзя здагадаўся першым:

- Выселіць Вінцанцюка назад, штосьці ці не трымае ён у галаве.

Вінцанцюк дачуўся і заспрачаўся:

- Калі гэтакая недаверлівасць, дык аддзяліце мне дзялянку, я выберуся.

Зайшла спрэчка. Хтосьці папракнуў яго:

- От пакуль ты не ездзіў на кані, дык конь быў жыў.

- Калі будуць усе гаспадарамі над кожным канём, дык яны ўсе, коні гэтыя, падохнуць.

Ён паклыбаў дадому, плюнуўшы, размахваючы картовымі галіфэ.

Спусціўся вечар. Шмат людзей сабралася ў двух пакоях - чытальні і дзіцячай сталавальні. Уладзя сабраў навокал сябе гурт. Там гаварылі пра агульную хлебапякарню для ўсіх шасці калгасаў, што былі тут па-суседску, пра ўсялякія іншыя планы, да якіх дабіралася ўжо калгасаўская ўпартая думка.

Раптам страшны крык уздрыгануў усіх.

- Пажар!

Як ільецца часам з вузкай бутэлькі вада - падае і сціскаецца ў горле, гэтак паціснуліся ўсе праз дзверы, пачалі выскокваць праз вокны. Гарэла глухая сцяна гэтага ж дома. Перад усімі выскачыў з акна Вінцанцюк з крыкам:

- Адзежа ўся гарыць мая на новай кватэры!

Неўзабаве гарэла ўжо ўся прыбудоўка, агонь па смольнай сцяне бег шпарка. Зараз жа загула і ўся франтовая сцяна. Утушыць было нельга, як ні стараліся. Не ўспелі нават павыносіць усяго з дома.

Андрэй абліваўся потам, выпіхаючы з агню пас ад малатарні. І ледзьве твар яго выглянуў з дыму, убачыў ён, страшна жахнуўшыся, як бегла аднекуль Галена. Асвечаны агнём твар яе быў страшны. Яна штосьці крычала, але рухавы гул натоўпу і агню глушыў яе. Андрэй кінуўся да яе і ледзьве расчуў:

- Бушмар ходзіць за гумнамі. З аўса выпаўз... сама бачыла...

Хто чуў - ірвануліся бегчы. Андрэй адскочыў на крокаў дзесяць наперад усіх і ўскінуў угару руку. Ціхом, не крычаў і не загадваў словам, натоўп спыніўся, як ад грознага загаду. Андрэй стаяў адзін момант перад усімі, акінуў натоўп зіркам. Мала калі бачылі яго такім, як цяпер. Ён толькі жорсткім шэптам выгаварыў, страшна змяніўшыся і гаручы ўвесь жудаснаю трывогаю:

- Два за мною, і нікога больш!

Дом ужо гарэў увесь. Страха ўпала. Трашчалі сцены. Натоўп выдзеліў у сябе двух чалавек - само гэта зрабілася, з маўклівай несвядомай згоды. Паўз нязжатыя аўсы памчаліся яны пад гумны.

Хоць бы жывая душа была дзе тут! Шум пажару грозна дакочваўся сюды, але святло не даходзіла з-за сцен і дрэваў. Змрочна было на агародах. Тры гумны стаялі ў самых аўсах: адно было поўна пшаніцаю і жытам, два яшчэ пуставалі да ярыны...

...Але натоўп не вытрымаў больш каля агню: ужо чуўся стук і шорганне ног, гул. Андрэй кінуўся, як наўцёкі ўсё роўна. Андрэй махнуў рукою налева ад гумен, і мужчыны кінуліся туды. Сам ён забег з правага боку і ўпаў у авёс, пачаў паўзці.

Рабілася ўсё гэта ну мо хвіліны тры, найбольш. Нікога за гумнамі не было відаць. Натоўп гуў дзесьці і трымаўся пакуль на той бок гумен. Прайшло яшчэ колькі найкаротшых момантаў. Раптам ад гуменнай сцяны аддзялілася высокая постаць. Страха ў сярэднім поўным гумне з гонты была, і чалавек штосьці раздумваў. Раптам ён нагнуўся, лёг на зямлю. Туды з-пад варот цяглася непадгрэбеная салома.

Але натоўп з таго боку быў ужо тут. Страшны гул трос цішыню. Дык чалавек штосьці там спяшаўся рабіць. Раптам ён пачуў, мусіць, што нічога не ўспее. Паўзком шмыгануў ён упоперак цераз дарогу ў ярыну, але там трох чалавек устала перад ім, з левага боку гумен і тут, каля яго адзін. Бушмар падаўся задам да гуменнай сцяны, выцягнуўшы шыю, выпрастаўшыся на ўвесь рост свой, адыходзіўся ўсё задам, а адтуль ужо хлынула бурная паводка людзей.

 

VІІІ

 

У той дзень Бушмара бачылі на полі. Ён вазіў з наймічкаю і з пастушком сваім снапы. Апошні воз браў ён позна, калі ўжо на калгасаўскім полі даўно нікога не было. Узяўся ён за сваю вячорную брыдкую работу познім ужо вечарам.

Ён цяпер азіраўся па баках, як злоўлены воўк.

- Гэта ён! - заенчыў натоўп.

- Гэта ён!

- Гэта ён!

Людское мора рынулася на яго.

- Жывога на кавалкі разарваць!

- Духі з яго дастаць!

- Бі яго!

- Бі!

- Цягні, цягні!

Бушмар прытуліўся да гуменнай сцяны і калаціўся ўвесь ад нялюдскай узбуджанасці і роспачы. Вось ён раптам ва ўвесь дух ірвануўся, думаючы, мусіць, прабіцца праз жывую сцяну. Тут жа яго хтосьці пхнуў, аж ён ляснуўся плячыма вобземлю. Тут на яго і лінулася людская бура.

Але каля яго арудаваў ужо Ўладзя. Ён кінуўся ў самую гушчыню натоўпу і размахнуў рукамі. Хтосьці закрычаў, хтосьці сам распіхаць пачаў натоўп. Усё над Бушмарам кіпела, як у катле. Бушмар ратаваўся і рукамі і зубамі. Толькі на нагах сядзеў ужо хтосьці і падбіраўся да яго рук.

- Жывога не пусціць!

- Бі!

- Бі!

Яго ўжо збівалі.

Але вось на адзін момант Уладзю ўдалося спыніць раз'юшанасць натоўпу. І голас яго, разам з Андрэевым, пранізалі навальнічны гул тады, калі натоўп зноў гатоў быў рынуцца і змяшаць Бушмара з зямлёю.

- Назад!

- Пальцам не зачапі яго!

Тады забушавалі нездаволеныя галасы. Навальніца расходжвалася, але вось зноў:

- Прэч!

- Адыходзь!

Бушмара паднялі і паставілі на ногі. Ён стаяў, увесь дашчэнту дрыжаў.

Тады ўжо і ў натоўпе загаварылі:

- Нашто яго біць, што гэта паможа?

- Дайсці ад яго праўды трэба.

- У суд яго.

Пачаўся допыт, навальны, натоўпны:

- Гэта ты ўсё? Прызнавайся.

- Дом ты падпаліў?

- Не, не я.

- А чаго ты тут хадзіў?

Ён замаўчаў. Тады людская сцяна зноў рушыла на яго.

- Я толькі хацеў гумно падпаліць.

- А дом хто падпаліў?

- Вінцанцюк.

- Каторы?

- Ваш.

- Калгасавец?

- Але.

Яго тады падхапілі пад рукі і павялі на пажарышча. Ужо адно галавешкі тлелі. Знайшлі Вінцанцюка. Той бедаваў і стагнаў, што ўся адзежа яго пагарэла. Іх паставілі з Бушмарам разам і акружылі. Вінцанцюк апраўдваўся:

- Адкуль, таварышы, такі паклёп на мяне? Я Богу душою хіба толькі вінен. Што! Няўжо я сваю кватэру буду падпальваць. Уся ж адзежа мая там прапала.

Тады нехта здагадаўся:

- Вось тут і музыка ўся, што ты на гэтым выехаць хацеў: хто бо на цябе падумае, калі ты сам туды перабраўся!

Раптам з натоўпу праплішчылася наперад, у круг, Аміля, заплаканая, устрывожаная.

- Бушмар! - крыкнула яна слабым, змучаным голасам. - Гад, згубіцель! Што ты нарабіў!.. Звер!.. Як жа дараваць табе!.. Хто ж табе цяпер падаруе!.. За ўсё!

Яна цяпер як бы расцвіла ўся ад трывожнай узбуджанасці. Малая постаццю, з маладым бляскам вачэй, яна выглядала, як дзяўчынка.

Бушмар азіраўся.

- Звязаць яго!

- У суд!

Ён ужо не бараніўся. Не было карысці. Зірк яго ўпаў туды, дзе людзей радзей было. Там Галена трымала на руках дзіцянё. Другое, Аміліна, трымалася за яе, напапоханае, сплаканае. Вось туды падышла і Аміля. Ён адвярнуўся.

Андрэй заўважыў: нейкае падабенства ў Вінцанцюка з'явілася цяпер да нябожчыка бацькі. Вінцанцюк выў слязьмі.

 

ІХ

 

Цэлую ноч быў неспакой у калгасе: пажарышча курэла да самага рання. Змучаныя гэтакаю трывогаю пасля дзённай працы, людзі пад дзень разыходзіліся адпачываць.

Ужо бялела тады неба на ўсходзе. Запахла з поля здароўем расы. Поле драмала, лясы маўчалі.

Праходзячы паўз пажарышча дадому, Андрэй спыніўся. Глядзеў, як пусцела навокал ад людзей, і толькі вартавыя хадзілі ля пажарышча. Ён увайшоў у хату. Там Галена стаяла над дзецьмі - яны ўсе як пазбіраліся разам у трывозе, гэтак і паснулі. Жонка яго стаяла ля стала і маўчала. І ўсе яны не гаварылі, чуючы і так, без слоў адно аднаго.

За вокнамі ціха было.

Там Уладзя хадзіў яшчэ па двары. Узбуджанасць гнала ад яго ўсялякую ўтому. Ён стаяў з вартаўнікамі, так хадзіў. Пасля падаўся ён да Андрэевай кватэры - пераспаць да раніцы. Ля ганка, дзе дубы (лесавыя пасланцы ў поле) застылі ў перадранішняй дрымоце, цямнела ў водбліску неба чалавечая постаць.

- Аміля! - пазнаў ён.

Яна маўкліва глянула на яго.

- Што думаеш?

Яна адказала не адразу:

- Так... Нічога не думаю... І пра ўсё думаю... думаецца...

Пасля яшчэ:

- Як даўней усё...

- Што?

- Жылося...

Яна не скончыла сваёй думкі, чамусьці ўсміхнулася і глянула ціха і спакойна на яго. Вочы яе чуліся ў змроку, і голас усё меў у сабе сляды трывожнай знерваванасці:

- А ты адзін ходзіш... чаго?..

Але ён нічога не адказваў. Ён узяў яе за руку, другую яна сама працягнула яму.

- Родная... ты...

Яны пайшлі да Андрэя, несучы ў сабе радасць сваёй новай блізкасці.

Назаўтра зноў позняе лета зіхацела сонцам. Дзень быў капатлівым, гарачым. Надвечар меўся адбыцца сход. Сход збіраўся быць бурным і доўгім.

 

* * *

 

Следства не цягнулася доўга. Бушмара і Вінцанцюкоў судзілі ўвосень. Бушмар адбываў кару.

За тыя гады яшчэ некалькі новых будынкаў вырасла паўз лес. Бушмар больш у гэтую мясціну не вярнуўся. Ён знік.

 

* * *

 

Другая гісторыя перад намі. Гісторыя сыноў Амілі і Галены. Яны растуць, каб дзейнымі ўвайсці ў новае жыццё.

Гэтае ж апавяданне скончана.

 

1929

 

 

Каментары

 

Друкуецца па кнізе «Лявон Бушмар» (Менск, БДВ, 1930). Упершыню апублікавана ў часопісе «Узвышша», 1929, №7-10. Завершаны ў сакавіку 1929 года. У тэксце аповесці, апублікаванай асобным выданнем, паметка ў канцы: «Слуцак».

Неўзабаве пасля публікацыі аповесці з'явіўся артыкул крытыка Алеся Кучара «Пра адну рэакцыйную аповесць» (Маладняк, 1931, №1), які азначаў круты паварот афіцыйнай літаратурнай крытыкі ў адносінах да творчай суполкі «Узвышша» наогул і творчасці Кузьмы Чорнага ў прыватнасці. А.Кучар прызнаў аповесць таленавітай, але тым не менш «рэакцыйнай», бо празаік слаба паказаў класавую барацьбу, а паводзіны герояў тлумачыў з пункту погляду буржуазнага сенсуалізму. Лявон Бушмар, галоўны герой аповесці, на думку крытыка, выклікае спачуванне, а не асуджэнне, а аўтар шукае «матывы для апраўдання яго ўчынкаў». І нарэшце вырак, які выносіць крытык-аглабельшчык і які не падлягае апеляцыі: «Чорнаўскі «фізіялагічны жывізм» не толькі нічога агульнага не мае са змаганнем пралетарскай літаратуры за жывога, класавага чалавека, а наадварот, пралетарская літаратура павінна ўзброіцца на змаганне супраць творчых асноў К.Чорнага». «Ідэалістычна замкнуты псіхалагізм і груба-матэрыялістычны фізіялагізм» А.Кучар недвухсэнсоўна ацэньвае як «правую небяспеку ў нашай літаратуры, і на яе павінен быць накіраваны самы моцны агонь нашага змагання».


сакавік 1929

Тэкст падаецца паводле выдання: Кузьма Чорны. Выбраныя творы. Менск, «Беллітфонд», 2000.
Крыніца: невядомая