Першыя мухі гудуць у хаце; найбольш іх над паліцаю, на якой — збанкі, гаршкі... А пад паліцаю вісіць на ржавых цвіках усё прыладдзе вясковай капэлы: дзве скрыпкі і бубен. Паліца пад самай столлю, а ўнізе, пры акне, над тапчаном сагнуліся Сцёпка і Раман — гоняць гвазды, цягаюць дратву: Змітру Настулінаму да вяселля боты канчаюць. І ў Сцёпкі, і ў Рамана — галасы хрыплаватыя, але вясёлыя:
— Ой, брат, абцас выходзіць, як шкло.
— Ты лакам пацягні.
— Пацягнуў.
А ў Сцёпкавага бацькі голас гучны і шырокі:
— Не шкадуйце вы адно, хлопцы, гэтага лаку, бо Змітрок Настулін — хлопец у-га, дай божа кожнаму добраму. Я ж кажу, хоць к вяселлю яму боты зрабіце, каб аж... хэ-хэ-хэ...
Раману ўжо надакучыла сядзець — цалюткі дзень шые. Ён рад устаць і панесці да печы паказаць дзядзьку Паўлу бот:
— Вы адно гляньце, што за бот!
Вочы яго не сыходзяць з бота. Барада за гэтыя дні адрасла, і здаецца, што гэта ён твар свой нечым запэцкаў — гэтак не ідзе да яго гэтая чорная пакручастасць.
— Няхай бы ты, Раман, пагаліўся, ці якое табе ліха,— падае з печы голас дзядзька Павал.— А то малады чалавек, а барада, як дзяркач.
— Дзякрэта такога няма, каб мне кожны дзень галіцца,— аджартаваўся Раман.
— Дзякрэта чакаеш, гэ-гэ,— падаў свой шырокі рогат з печы дзядзька Павал.— Добра кажа, дзякрэта яму няма... гэ...
Дзядзька Павал чэша ў сваіх даўно няголеных сківіцах, выцягвае з губ малюпаценькі недакурачак, стараецца ўзяць кончыкамі пальцаў, каб не апячыся, і зусім камечыць губы.
Ён толькі што прыйшоў у хату пасля доўгага тупання па двары, па пуні, па сенцах. Усё як бы шукаў чагосьці. Дзядзька Павал выходзіў за адрынку ў садок, глядзець, што позняя вясна робіць з дрэвам. Аж там пайшлі неўзаметку ніштаватыя такія пупышкі, трава палезла з-пад платоў, крапіва проста аж буяе.
Пахадзіў, патупаў дзядзька Павал па садзе, знайшоў раней не заўважаны чарвівы леташні лісток і спароў яго з яблыні кійком. Пасля закурыў там жа, на месцы, і падаўся ў хату. Баб кудысьці павыносіла. Дзядзька Павал пабраўся на печ. Беручыся, крактануў:
— Хіба задрамаць з паўгадзіны якое.
І адразу, як лёг, замахалася ў прыжмураных вачах конская грыва. Конь той — худы, махае ўсё хвастом; ён спрацаваны, зрэзаны пугаю ў гадзіну, калі плуг не ідзе. Гэткі конь пачаў матляцца ў заплюшчаных вачах. Пасля пачала наплываць першая дрымота, конь тады стаў. Раптам пад нагамі яго зазелянела каляіністая палявая дарога, трава на ёй скрозь буяе паўз каляіны. Конь патрос апошні раз грываю, угнуў мысу ў зямлю і пачаў грызці. Дзядзька Павал нібыта падышоў тады да каня і правёў рукою па яго шыі. Конь чамусьці натапырыў вушы і глянуў на гаспадара. А вочы тыя! — чыста як крыніца.
— Што гэта ты, гаспадара не пазнаеш? — пакрыўдзіўся дзядзька Павал.
Раптам скакануў конь не па сіле сваёй цераз дарогу кудысьці ў хмызнякі.
— Зусім знацца з гаспадаром не хоча,— выказаў сваю крыўду дзядзька Павал.
Але адно вецер свіснуў паўз вушы. Больш ніхто і не пачуў дзядзькі Паўла. Тады дзядзька Павал паклыбаў дарогаю далей у поле. Нікагутка! Адно над узбалоццем кігікаюць кнігаўкі. Здаецца, плачуць небаракі, енчаць, просяць чагосьці. Кі-гі, кі-гі.
«От бо стварэнне»,— моцна задума ўзяла дзядзьку Паўла. Тут зусім ужо сон наваліўся на яго. На печы не горача, сама што спаць. Якое цяпер паліва — абы гаршчок закіпеў. Цяпер бабам самая пара дровы ашчаджаць, а дроў, сказаць, і няма.
І от ужо дзядзька Павал сядзіць на мяжы адзін, сярод ветру. І ні то гэта ён бачыць перад сабою на забаранованай раллі, ні то проста толькі думае пра гэта. Не, такі сапраўды бачыць: той усё самы конь цягнецца, валачэцца проста да яго, хоча, значыцца, ужо з гаспадаром знацца! І чым бліжэй падыходзіць, тым больш парэбрыны ў яго свіцяцца пад скураю. Так і ходзяць, так і ходзяць. Хоць пералічы ты іх. «Колькі ў каня парэбрын?» — пачынае раптам думаць дзядзька Павал, але тут конь, як бы ўгадаўшы яго думкі, адвешвае губу, вышчарае зубы і падае голас:
— Нашто ж ты мяне зрэзаў гэтак пугаю?
Дзядзька Павал бачыць — аж тут ужо (адкуль толькі іх і набралася) паўнюсенька ралля: суседзі, суседкі, так сабе людзі. Дзеці, дзяўчаткі, хлопчыкі...
От і жонка стаіць ля яго, босая, у зрэб’і; робіць, робіць, угнуўшыся ў зямлю, і канца гэтай рабоце няма. Дзядзьку Паўлу шкода стала, устаў памагчы, дык і сам гэткі немагушчы стаў. Закалола ў сярэдзіне... Гэта ж — ці не вярнулася зноў тая хвароба, што мучыла яго некалькі год? З чаго? З працы, з работы вялікай. З бядноты, з холаду, з бяды, з гора... Падверадзіў плечы, рукі, ногі... А паправіцца не было чым. Дык цяпер раптам страшна стала дзядзьку Паўлу: зноў тая немач вярнулася, ад якой ледзьве адхаяўся!
А тут навакол, на раллі, дзеці вясковыя: абшарпаныя пастушкі, з паабдзіранымі нагамі, без сну, без догляду. Малыя зусім дзеці, пузатыя, віхрастыя, недагледжаныя. Маткі, стараючыся сцішыць іх ад плачу, спяваюць над імі калыханкі, затыкаюць ім раты сусламі з жаванага хлеба. Песня тая — дык, здаецца, гэта не спяваюць яе над малым дзіцем, якое напроці свайго века стаіць, якое гадуецца, каб жыць, а, здаецца, гэта нябожчыка праводзіць на той свет — гэткая тая песня!
— Я ж адцураўся ўсяго гэтага! — стараецца гукнуць дзядзька Павал і не можа, сон душыць яго.— Я ж атрапаў рукі ад усяго гэтага!
— Дзень добры ў хату.
Сцёпка павярнуў галаву да дзвярэй, каб убачыць чалавека з гэткім знаёмым голасам.
Цераз парог спачатку шкрабанула крывая, як кульбака, нага, пасля чырвоны твар, пасля падаліся ў хату плечы, і тады ўжо, значыцца, увесь чалавек быў у хаце.
— Эгэ, дзядзька Мудрэйка! — прывітаў яго Раман.— Ці не з лазні вы гэта?
— Чаму?
— Нешта твар у вас, дзядзя, вельмі распараны?
— Ай, няхай ты запаветрай, ты ўсё жартуеш.
— Якія тут жарты. Праўда, няхай хоць сам Сцёпка скажа.
— Праўда, дзядзька, што вы вельмі ружовенькі,— і Сцёпка падміргнуў Раману.
— Ружовенькі, кажаш... э... што тут таіцца.
— Разгаўляліся, значыцца?
— Разгаўляўся. Тут, значыцца, як вам сказаць... Значыцца, каб не схлусіць, падаўся я гэта быў зранку ў мястэчка, дый там, каб не схлусіць... учора гэта было...
— Цэлы дзень? А хто ж за вас рабіў?
— А ўчора ж нядзеля была.
— А, праўда, учора ж нядзеля была. Я і забыўся.
— Няўжо ж гэтак, як вы, свята такі і сапраўды адцураліся. А яшчэ, каб не схлусіць...
— Дык гэта было ўчора, а сёння чаму вы гэтакі ружовы? Няйначай-такі ў лазні парыліся.
— Дай свет. Гэтак мне нядобра было пасля ўчарашняга, што мусіў сёння...
— Ага! Значыцца...
— Значыцца, дык ацеліцца. Чаго гэта бацька на печы ляжыць, а ты мне кажаш, што ўчора хто за мяне рабіў!
— Бацька выходны сёння.
— А от што. Выходны? Эй ты, калгасавец, злазь з печы!
Дзядзька Павал не паварушыўся нават. Ён спаў.
— Спіць як пшаніцу прадаўшы. Э-э!
— Нашто ён вам, няхай засне.
Памаўчалі. Мудрэйка сядзеў на лаве, адставіўшы нагу. Пасля ўспомніў:
— Бывала, я памятаю, у ўездным прысуцсцвіі быў пісар, дык — от выпіваў!..
— А гэта быў ваш сваяк, ці як?
— Гэ, чаму сваяк. Я там і так усіх ведаў, як лупленых. Я ўезднае прысуцсцвіе ўсё навылёт ведаў. Колькі я, бывала, прашэнняў пападаваў туды.
Яно такі і праўда. Гэта ўсе ведаюць. Мудрэйка за свой век з усімі. Усё падаваў прашэнні, падаваў скаргі, пасля зноў прашэнні, што каб скасавалі справу, бо ён добра быў не разабраўся, калі падаваў прашэнне. Пасля зноў прашэнне, каб аднавілі справу, бо «цяпер ён ужо добра разабраўся і ніяк не памыліцца гэты раз». Адным словам, года не мог прасядзець чалавек, каб не адбыць судоў з пару. Часамі праз гэта сам у бяду ўскочыць, а не сядзіць ціха. Любіў чалавек, можна сказаць, канцаляру. Нават у яго ў хаце ў самога як бы канцаляра была: на паліцы куча нейкіх усё з-за гэтых спраў паспісваных папераў. Пылу на іх было — страх што. Такі і любіў Мудрэйка сваё «ўезднае прысуцсцвіе».
— Дык гаспадар, значыцца, сёння выходны?
— Але, дзядзька Мудрэйка.
— Калгасавец, значыцца, выходны, значыцца! А ўчора, у нядзелю, рабіў?
— Рабіў, дзядзька Мудрэйка.
— М-гу, рабіў, значыцца.
— Рабіў, значыцца. Нядобра, праўда, дзядзька Мудрэйка?
— Ат, мне што. Хай сабе праўда, хай сабе няпраўда. Я такі чалавек: цяпер што! Цяпер, я ж кажу, дзень пражыў і...
— І дзякуй богу, праўда, дзядзька Мудрэйка.
— А што ж! Як цяпер народ жыве! Народ цяпер жыве гэтак, што... Што ж гэтыя, хоць бы сабе і калгасы. Гэта добра, калі дзе калгас добры пападзецца адразу, што ўсё там ёсць, што там і хлеба хапае, і ўсяго. І сала, свіней там многа...
— Адным словам, гэткі калгас, у які бог з неба ўсё скідае, а калгасаўцы адно падстаўляюць раты ды ловяць. Зловіць, глыне дый зноў разяўлены рот падставіць. А бог зноў зверху — ляп у гэты рот. Гэтак, дзядзька Мудрэйка?
— Што ты брыдзеш?
— Ну, а як жа! Вы калі ў калгас самі падавацца будзеце?
— Буду бачыць.
— Тады, мусіць, калі ўсё ўжо там будзе гатовае. Калі ўсё ўжо там наладзяць цяперашнія калгаснікі? Цяпер то яно, праўда, і не хапае таго-сяго. Але затое людзі стараюцца, робяць, каб пабыць. Дык тады і рабіць лягчэй будзе, і жыць лацвей. А вы каля гатовага агню любіце рукі пагрэць.
— Ат.
— Ат — не ат, а гэтак яно выходзіць.
Тут падаў голас Сцёпка:
— Не, дзядзька Мудрэйка хоча раскідаць калгас ды на яго месца ўезднае прысуцсцвіе зрабіць.
Мудрэйка сядзеў і пакручваў адно крывою нагою.
Раман нагнуўся над абцасам. Сцёпка скончыў бот, адклаў убок і здалёк акінуў яго вокам: бот быў як цацка.
— Тфу, каб ты згарэла, вярзецца нешта! — мармытнуў, усхапіўшыся раптам за комінам, дзядзька Павал.— Тфу!
Плюнуў у сцяну, перакруціўся на другі бок, і зноў апанавала цяжкая дрымота. Дрэмлючы, чуў, як пахла ў хаце новымі ботамі — дзёгцікам патыхаюць боты; кіслым малаком нясе недзе з паліцы; з-за акна чуецца вясёлы бабскі рогат і дзіцячы плач... А тут ужо дрымота зусім адабрала думкі, і от ужо... (ці гэта са сну, ці сапраўды гэта ўсё на дварэ робіцца) — недзе плюхае вада. От ужо і сапраўды бабы палошчуць бялізну. Халодная, гэткая прыемная вада сцякае ў іх па белых руках і плюхае, а навокал спяваюць, аж залягаюць, пеўні, кудахчуць куры, гвалтуюць вераб’і, так яшчэ нейкія дробныя птушкі шчабечуць. А гэта ўсё глушыць вялы, як тандэтная кілбаса, Мудрэйкаў голас:
— Ат, жыць цяпер, дзень перабыў, дык і хвала богу.
— Гэта вы пра сябе ці пра каго? — пытае Раманаў голас.
— Так, як сказаць, пра ўсіх.
— Вы на свой метр увесь свет перамералі, ці як гэта?
— На метр, на шметр, ты вельмі разумны нешта стаў, пане Рамане.
Тут Сцёпка паддаў жару:
— Ён, сказаць, і ніколі не падаваў прашэння, каб яго прынялі ў дурную каманду.
— Но але,— падаў голас Раман,— добра кажа, прашэння.— А пасля, памаўчаўшы:— У ўезднае прысуцсцвіе...
— Тфу! — плюнуў Мудрэйка.
І тут ужо ў дзядзькі Паўла дрымота пачала праходзіць. Тут ужо думка, самая сапраўдная, як дратва ў тавар, пайшла ў мазгах.
Учарашні дзень. Калгасаўцы аруць. Трактар проста-такі есць зямлю. Няма яму ні дзірвану, ні пырніку: рве, грабе, ломіць, крышыць... Трактарыст адно пасвіствае, адно падміргвае навокал. Дзядзька Павал за платамі параконным плугам арэ калгасаўскія капуснікі. У свінарніках пішчаць парасяты, рыкае цельная карова дзесьці ў аборы... Веснавы вецер дае проста ў твар дзядзьку Паўлу.
— Гатова! — гукае Раман і адкідае бот на тапчан.— Цяпер Змітрок пару ботаў мае — хоць на выстаўку.
— Святочныя боты,— падае голас Мудрэйка,— у свята абуцца або ў выходны дзень... хэ-хэ-хэ...
Пачуўшы Мудрэйкавы кепікі, Раман не перапусціў:
— Не, нашто ў выходны дзень, калі найлепш у нядзелю. Абуўся, значыцца, пайшоў сабе ў царкву, пацалаваў там пасля малітвы куды належыць, пасля пацалаваў яшчэ папу ў гэтае, значыцца, у руку, пасля падаўся дадому, падпіў, даў жонцы па карку. А то проста, пашукаў сабе добрае канпанні, каб памясіць каго кулакамі...
Тут ужо Мудрэйка спусціў нос і пастараўся пусціць гаворку ў другі бок:
— Кажуць, што на паплавах яшчэ вада стаіць.
І залажыў нага на нагу, каб не тырчала лішне на хату крывая, што была калісьці, яшчэ перад вайною, перабіта недзе на нейкім фэсце.
Раптам дзядзька Павал пачуў, як смык паспрабаваў струны на скрыпцы. Сцёпка трымаў скрыпку ў руках, зусім гатовы смальнуць па струнах. Раман настройваў сваю.
Змяркалася. Бабы пакінулі на дварэ паласкаць бялізну, адно пра штосьці мацней яшчэ загаварылі, мацней засмяяліся. Мухі аселі над паліцаю, гулі цішэй.
Музыкі ўтнулі польку. Раманава скрыпка проста-такі загаварыла. Сцёпка пайшоў пад утур. Дзядзька Павал адкінуў ад сябе дрымоту, чухануўся плячыма аб комін, усхапіўся, шалыгнуў на край печы, развёў рукі і замахаў імі ў такт да музыкі, як капельмайстар.
— Паддавай, паддавай, хлопцы, сып, сып! — гукаў дзядзька Павал.
— Не гэтак. Не гэтак, кажу табе, махаеш! — ускіпеў Мудрэйка,— што ты махаеш адно ў бакі, управа і ўлева, трэба, кажу табе, і ўгару і ўніз. Я ведаю, як махаць трэба! Я калісьці, як спяваў на клірасе, дык дзяк...
— Пайшоў ты з сваім клірасам.
Тут ускочыў у хату бубнач і схапіў з-пад паліцы бубен.
І як утнулі яны марша, дык да хаты пачаў збірацца народ.