На голым алешніку сонца трымалася нядоўга — ціхая ласкавасць спаўзла ўніз, на мокры снег, на ўпарты хмызняк: сонца, як паднялося вышэй, лягло у адлежную вату і заснула. Дзень зноў стаў хмурны. Ухабы зачарнелі больш, пні лесавой высечкі зусім зліліся з сваім надрэчным узгоркам, за адлегу з якога пачаў сплываць снег.
Абледзянелая ручаіна сонна гнала сінюю ваду, млява пнулася выкідаць на лёд крынічную сцюдзёнасць. За пністаю высечкаю скрозь сінела поле, аж да лесу.
Ручаіна загіналася ў лог, там разлівалася шырэй і спакайнела пад лёдам. Снег на штучным малюпасенькім азярцы быў ушчэнт спярэшчаны заячымі слядамі; яны заходзілі аж пад масток над круглым азярцом. На масток паглядала мучною слепатою млынавая шыба, струхнелая сцяна, каб траха, дык прыпіралася б да самай парэнчы. Замарожанае млынавае калясо маўчала пад парэнчамі, як магіла: лёд укаваў яго спадыспаду і намярзаў гузамі. Дарога праз масток ішла раз’езджаная, бітая і за млынам цяжка рвалася на ўзгорак, адразу за самотнымі спарышамі ўзберажных алешын.
Адтуль скаціліся санкі. Лапавухая кабыла ратавала заднія ногі ад дошак санкавага доння, імчала з гары на ўсе жылы. Хамут пёрся з шыі на мысу, мяў і цёр кабыліны вушы.
— Ах, няўдала з гары з’ехалі,— заспяваў голас.
Сані ўвязлі ў снег з боку ад дарогі. Чалавек завярнуў кабылу назад да моста, выкіраваў да млынавага ганка, пачапіў ёй на мысу аброчную торбу. Сам ён патупаў здаровымі ботамі ля саней, дастаў з кішэні забруджаную, як засланка, насатку і прачысціў вусы. Змаршчанаваты твар быў халодны і нерухавы, як бы ўсё, што жыло ў чалавеку, варушылася дзесьці глыбока пад ружоваю насупленасцю бязброўных вачэй, пад рудым зараснікам вусоў, пад усімі рысамі аблічча, што ляжалі дзіўна, упоперак. Чалавек акінуў вачыма дашчаны насціл перад млыном: старая, мо яшчэ леташняя, нацярушана была салома на ганку, трухлявая сцяна асела, пагнуты замок бокам трымаўся ў здаровых прабоях.
— О, ужо нехта замок пагнуў. Бачыш?
І чалавек рушыў на ганак.
— Г-х-тфу! — танклява харкануў ён з ганка ў снег.
Ля саней застаўся варушыцца чалавек у кароткай ватоўцы, у лапцях, у суконных гаспадарскіх нагавіцах — лата на лаце. Ён даставаў з саломы пілу, сякеру, лом. Ён суха і дробна паплёўваў навокал сябе, без патрэбы, так сабе, з прывычкі. І толькі цяпер нехаця адказаў на тое, што няўдала з гары з’ехалі:
— Падпінаць трэ было, я казаў... Замок нехта скрывіў?
Голас у яго быў няроўны, разбаўлены няпэўнасцю.
А той другі зноў заспяваў:
— Тут зараз і масток разбяруць; а самі тады ўпоперак па вадзе з калясьмі плаваць будуць, а не то што каб сцены гэтыя цэлыя засталіся. Г-х-тфу! Я ж кажу, калясо і снасць я ім пакіну, а сёе-тое пабяру. Усё адно прападзе, парасцягваюць, паглумяць, і таму, хто стараўся, набываў, нават і дзякуй не скажуць. Г-х-тфу!
Тонкім, пявучым голасам ён закашляўся, захаркаўся, пляваў, абціраў насаткаю вусы.
Хутка ў млыне заенчыла піла, застукала сякера, запылела, пасыпалася трухліна, затраслася задняя сцяна — яна трымалася на падпорках.
— З столі дошчак завязом вазоў два, а рэшту вазьмі сабе, за работу,— спяваў танклявы голас і адхаркваўся.
Хутка чалавек выйшаў на ганак, аддыхаўся, паглядаў навокал:
— Але ж і зайцоў ходзіць, ды што ж іх тут робіцца, страшэнная моц.
Завярнуў кабылу і пачалі класці на воз трухлявыя дошкі. Пакуль чалавек у ватоўцы ўвязваў дошкі пастронкамі, танклявы голас яшчэ колькі разоў задзівіўся з ганка:
— От няма каму зайцоў страляць. Ах, ах, г-х-тфу-фу.
Дзень зноў пачаў яснець, блізка было да вечара. Твар у чалавека паружавеў пры рабоце і па халадку, але папярочныя рысы на ім больш акамянелі. Няголенае колькі тыдняў шчацінне на барадзе, рудое, сіваватае, рабіла твар знізу таўсцейшым, шырэйшым, як пята старасвецкай ступы. Адно вока, здавалася, кудысьці падміргвала.
Чалавек у падпяразанай ватоўцы астаўся адзін, дошкі паехалі. З гары доўга чуваць было танклявае «г-х-тфу». Ватоўка на чалавеку сядзела цесна, па шэрых кавалках злямцованай ваты, з дзірак, пераціснутая раскудзеленым путам. Чалавек паскроб гузаватым пальцам пад шапкаю, засадзіў руку за пазуху і там паскроб. Паварочваўся ён рухава, левым лапцем моцна шморгнуў па зямлі — нага была крывая, але ў калене згіналася і, здаецца, мала надазаляла звыкламу да яе чалавеку.
Дробна і суха паплёўваў чалавек, пакляў крыху, без злосці, вераўчаную абору:
— Каб ты згарэла, каб ты... раскручваецца ўсё.
Паставіў нагу на ганак, каб завязаць абору.
Зверху на масток зноў скаціліся сані. Рыжы канюк таксама ратаваў заднія ногі, хамут цёр зноў конскія вушы.
— Не ўмееш з гары з’язджаць,— звінеў з саней вясёлы голас.
За мастком ляйчына спрытна накіравала каня ў хмызняк. Конь пайшоў звыклаю сваёю старэчаю ступою.
— Стой, прыехалі.
З саней злезлі двое.
— Ну, бяры сякеру.
— А ты прывязвай каня.
З вострага пляча злазіў усё ў хлапца расшпілены кажух.
— Хіба каб гэты кажух зусім скінуў, пры рабоце цёпла.
— Ты ж яшчэ рабіць не пачынаў.
— То пачну зараз.
Хлапчук скінуў кажух.
— Адно замінацьме, гаматны вельмі.
Дастаў сякеру і адразу ўзяўся глушыць хмызняк. Твар у яго заружавеў, вялікія вочы хмурыліся ад пільнасці, калі гасіў ён з-за вуха сякераю па ўпартых каржаках.
— Зоська, сцягвай да саней.
— Яшчэ ж няма чаго сцягваць, насячы хаця больш.
— Як бачыш насяку.
— Сячы, сячы, я пачакаю.
Пайшла яна дарогаю да мастка, дзе цішыня пустой будыніны і бязлюднае гала, у дарогу — як вокам сягануць.
Бесклапотна глянула ўніз цераз парэнчу, кінула вочы на дарогу, па той бок мерзлай ручаіны, і пакінула там пільны, збянтэжаны зірк свой. Нацягнула на вочы даўгія вейкі, ссунула на пераноссе лоб.
З кустоў быў братаў голас:
— Ідзі сцягвай, я панасякаў ужо!
— Пачакай крыху.
— Чаго чакаць, каб марудзіць адно?
— Іду.
— Што ты ўгледзела там?
— Бухча едзе.
— Ну?
— Удвух едуць.
— Чорт іх бяры, няхай едуць.
Яна сышла з мастка, коўзалася па слізкіх дошках. У кустах пад нагамі ў яе шорхаў снег.
Тады чалавек у ватоўцы пазваў яе:
— Зоська.
І пайшоў на мост.
— Дзядзька? Чаго вы тут? — здзівілася дзяўчына.
— Бухчу млын разбіраю.
— Нашто?
— А ліха яго ведае, нашто.
— А тата злаваў, дзе вы падзеліся з самага ранку. Мы з Галляшом па фашыну прыехалі.
— Чаго ж вы раней за ўсіх?
— А чаго мне марудзіць,— зазвінела з кустоў,— я сваё адбуду, а там няхай сабе хто калі хоча. Што, няпраўда?
— Ты мяне, Зоська, не бачыла, як на мосце стаяла,— з бацькаўскаю ласкавасцю змяніў голас чалавек у ватоўцы.
— Не.
— А я глядзеў на цябе з-пад млына.
І скрывіў твар ва ўсмешку. Вочы сталі, як шчылінкі, губы заварушыліся і ўзнялі ўгару кароткае шчацінне — ні то вусы, ні то так колер губы.
Тады забубніў сам сабе, паглядаючы на дарогу.
— Едзе ўжо, з сынам, нешта справіўся хутка, ах, каб ты бокам ездзіў.
І падаўся ў млын грукаць трухлявымі дошкамі.
З дарогі ў кусты санок наскочвалася многа. Запахла сенам, утульнасцю. Людскі гоман ажыў скрозь паўз ручаіну. Пакуль Бухчавы сані пад’ехалі да млына, там ужо курылі мужчыны, прабавалі пальцамі старасць драўлянай трухліны. Бухча нават крыху збянтэжыўся, калі ўвайшоў у млын,— там былі ўсялякія людзі. З чалавекам у ватоўцы пагаварылі ўжо дагэтуль.
Гэта было з кепікамі:
— Ты гэта, Рыгор, сабе дошкі здзіраеш ці Бухчу?
— Ты ў яго падзённа ці як?
— Грашыма бярэш ці таварам якім?
— А мо па-сваяцку памагаеш Бухчу?
А гэта было стала:
— Увесь млын будзе разбіраць ці адно столь аддзярэ?
— А ён мае права разбіраць? Глядзі, Рыгор, каб цябе ў гэтую кашу не ўмяшалі.
— У якую кашу?
Рыгор сумеўся.
— А от — у Бухчаву кашу.
Былі і так сабе — ні нашым, ні вашым:
— Але глядзі ты, як струхнела. За маю памяць жа яшчэ ставілася.
— Шашаль паеў.
Рыгор выказаў сваё дачыненне да ўсёй гэтай работы:
— Паўрубля якога абарву. Хай з яго вантробы вырве. Сваяк! Дзясатая. вада на кісялі, што гэта за сваяўство! От наняўся і ўсё. О-го! Бухча! Гад! Без літасці і сэрца.
Рыгор пачаў падаваць прыклады Бухчавай бессардэчнасці.
— Дзень добры,— увайшоў Бухча ў млын.
Сын, круглатвары здаравяк, апусціў рукі ў дзвярах. Рыгор змоўк.
— Млын разбіраеце?
— Якое разбіраю! Трухлявую столь зніму. Упадзе зараз. Ледзьве бэлькі трымаюцца.
— Няхай падае,— сказаў хтосьці.
Тады не ўсе засталіся ў млыне. Некаторыя выйшлі. Адзін, выходзячы, мармытнуў:
— Зараз пачнецца! На чорта мне канечне быць пры гэтым. Яшчэ, калі што якое, за сведку ўпішуць.
— Я млына не чапаю. Снасці пальцам не крану. Я адно трухлявую столь, мой жа клопат.
— Млын цяпер не твой.
— Я ведаю, што не мой. Я гэта лепш за цябе ведаю. Я млына і не чапаю.
— А што ж ты чапаеш?
— Трухлявую столь.
— Дык ты разбяры сцены ды скажы: «Я млына не чапаю, адно сцены».
— Я гэтага не раблю.
— Ён добра кажа, адно столь. Яго ж работа і клопат. Ён жа стараўся, рабіў.
— Каб я гэтакі, як ён, быў, дык і я можа рабіў бы. Можа і я млын паставіў бы.
— А хто табе не даваў быць гэткім, як я? Трэба было не гультаяваць.
Малады Бухча ўняў бацьку.
— Калі ты думаеш, што маеш права разабраць млын, дык заяві ў канцаляру або падавай у суд.
— Суды і канцаляры, усе разам!
— Нядобра?
Збянтэжаны Рыгор стаяў за людзьмі, коса паглядаў на Бухчу.
* * *
Фашыну вазілі на грэблю. Мужчыны справілі былі гвалт: камусьці здалося, што хтосьці скруціў адзін воз. Гвалт быў з рогатам, з упікамі, з хітрымі ўсмешкамі. Пасля ўсё пайшло ў другі бок: Бухча наладаваў другі воз дошак. Рыгор няпэўна выйшаў з млына, збянтэжана падаўся ў хмызняк да мужчын. Спярша кінуў пару слоў, пасля акінуў вокам — дзе ж яго небажаты? Дзесьці чуўся Зосьчын голас:
— Галляш, тата ж яшчэ казаў дадому воз ядлоўцу прывезці.
— На чорта ён,— гукаў Галляш.
— Тату патрэбна.
— Калі трэба, дык і вязі.
Рыгор знайшоў сваіх наводшыбе. Упартаму Галляшу здавалася, што там гусцейшы хмызняк і лацвей з ім арудаваць.
— Я табе памагу,— сказаў Рыгор, чамусьці беручыся за лейчыну.
— Ідзіце дадому.
І панура плюнуў Галляш сабе пад ногі.
— От упарты, каб цябе немач,— аскірзнуўся Рыгор і прыслухаўся.
Ля млына крычалі. Хтосьці ўспамінаў Бухчава імя.
— Дзяніс, нічога не выскураеш.
— Няма ўжо мне чаго баяцца. Усё адно ўжо.
— Ой, глядзі!
— Што там глядзі? Млын будаваў я? Ты мне не gамагаў. Я адзін гараваў? Закон дык закон, я супроць не іду і не пайду! Але калі закон не законны, тады што? Маю я права з свайго млына воз трухлявых дошак набраць ці не, я цябе пытаю?
— Пытай сабе, каго хочаш. Млын цяпер не твой.
— Паедзем,— гукнуў малады Бухча.
Рыгор бачыў, як стары Бухча тузануў лейцы, як сані рушылі і як зараз жа іх абярнулі. Дошкі раз’ехаліся па дарозе.
— Забірай каня за самаўпраўства.
Тады малады Бухча ўскочыў на сані, вырваўшы ў бацькі лейцы, і свіснуў пугаю. Кабыла рванула, шырокаю хадою затраслася ў дарогу. Стары Бухча азірнуўся на мужчын, памаўчаў і пайшоў. Ішоў не дарогаю, а напрамік, сцежкаю, паўз высокую мяжу. З-пад снегу тырчаў сухі быльнік — і аб яго скрозь шморгаўся Бухчаў кажух. Бухчавы плечы ўгнуліся, галава ўціснула ў іх шыю; і хада і постаць яго сталі раптам маўклівымі.
Меркнуў дзень. Алешнік схмурнеў больш, і снег пасінеў. Хмызняк змаўкаў. Рыгор заставаўся адзін. Ён хацеў гукнуць сваіх небажат — Зоську і Галляша, але ўспомніў, што, мусіць, паехалі ўжо. Тады засцібаў дарогаю. На грэблі апошнія дзве фурманкі скідалі фашыну. Яму сказалі:
— Пачакай, садзіся, паедзем.
Грэбля чарнела торпам, паўз бакі чулася ў равах вада. З далей дыхала адчуванне блізкай вясны.
— Цяпер табе Бухча гатоў не заплаціць,— сказалі Рыгору.
«Праўда,— падумаў Рыгор,— чорт з яго цяпер сарве».
І адказаў, узрушыўшыся ад раптоўнай злосці на Бухчу:
— Але. Гэта ж гад.
Памаўчаў, плюнуў дробна і далёка ад дарогі.
— Яго сэрца літасці не мае.
Увечары ў хаце сварыліся. Рабілася гэта звыклым парадкам: паволі, умеру. Было падобна, што людзі робяць несканчоную работу, яе пачалі даўно, і канца ёй яшчэ не відаць. Пачалося з таго, што Рыгор, занядбаўшы дома незмалочаны ячмень, пайшоў да Бухчы ў заработкі. Ён моўчкі паслухаў крыху ўпікаў, тупнуў лапцем і раўнуў:
— А што ж я табе тут буду за парабка? Што я тут бачу лішне ў гэтай хаце?
— А я тут паную, ці што,— заенчыла Рыгорава браціха.
Брат жа плюнуў і сышоў з хаты.
— Пакіньце вы,— гукнуў Галляш.
— Пакінуць яны! Божа, божа! — абазвалася Зоська.
Яна зачэсвала перад люстэркам паламаным грабянцом валасы, а Галляш еў у мыцельніку з бляшанага кубка малако. У гэты момант Рыгор аніяк не меў ласкавай сваёй прыхільнасці да Галляша і Зоські. Прыхільнасць гэта да небажат находзіла на яго тады, калі быў ён спакойны душою.
— Бачыш, о! — гукаў ён, міргаючы брацісе ў бок Галляша,— адзін малако жлукціць, а другому нішчымніца.
— А ты ўжо малака не далічыўся.
Рыгор тады ўссунуў на вушы шапку і падаўся з хаты. У сенцах замарудзіў, выцягнуў з кубельчыка крыху сала. Кішэнь у нагавіцах даўно не было ўжо: нагавіцам было год з шэсць, і кішэні пазацягваліся пакрысе латамі. Дык ён сала схаваў за пазуху пад ватоўку. У хаце заўважылі, што Рыгор нешта марудзіць у сенцах. Браціха адчыніла дзверы з енкам.
— Зноў, можа, па сала палез. Я ж цябе прасіла, Галляшка, прыбіць на кубел клямку і завесы да вечка, каб замыкаць. А то ўсё парасцягвае ўшчэнт.
— Каб табе духі замкнула,— крыкнуў Рыгор,— як цераз цябе ў сенцы выйсці нельга, усё пільнуе, усё віжуе...
— Пакіньце вы,— нарабіла крыку Зоська,— хто гэта на кублы замок вешае! Вам усё патрэбна не гэтак, як у людзей. Няма, каб хаця вечар пабыло ціха ў хаце.
Шоргаючы крывою нагою, Рыгор выйшаў на вуліцу. Ціснуў за пазухаю сала. Адлежны вецер ішоў з паплавоў; неба над хатамі было — чорнае прадонне.
— Паскавычы там крыху!
Рыгор глянуў на вокны; у хаце ўсё яшчэ падавала злосны голас братавая жонка. З хаты выбеглі Зоська і Галляш. Рыгор усё стаяў насупраць варот.
— От так ужо і пайшлі на цэлую ноч! — абазваўся ён.
Ён пачуваў, што яму трэба сказаць што-небудзь сваім небажатам. У голасе яго была панурая непрыхільнасць.
— А што ж, сядзець ды слухаць, як вы там у хаце грызяцёся?
Гэта сказала Зоська, ідучы паўз дзядзьку. А Галляш застаўся стаяць.
— Што ты, пільнуеш мяне?
І Рыгор запляваў суха і дробна сабе на лапці.
Галляш засмяяўся.
— Нашто вас пільнаваць, і так нідзе не дзенецеся.
— А вы ўсе і рады былі б, каб я дзе дзеўся.
— Вядома, дзядзька, нам толькі і радасці было б. Толькі і ўцехі было б, каб вы дзе падзеліся.
Дзядзька чуў у нябожавым голасе кпіны з нядаўнай хатняй сваркі, але адпускаць адразу насупленасць сваю было нейк нязвычна. І ён сказаў:
— А як жа, гэта я ведаю.
І тады пачаў мякчэць. Ён падаўся ў двор, прайшоў на прыгуменне і ціхом адчыніў гуменныя дзверы. Пралез у чорную шчыліну і пад салому ў куце схаваў сала. Кавалачак жа адрэзаў касою, дастаў адтуль жа з-пад саломы хлеба, сеў на заперыну і еў.
На вуліцы стаяў Галляш, ведаў, чаго дзядзька пайшоў у двор, бо ведаў, чаго дзядзька перад гэтым забавіўся быў у сенцах. Ведаў ён, што дзядзька цяпер есць у гумне сала, і шкадаваў і яго, і бацькоў, і Зоську, і ўсіх сваіх. Так пайшоў у вуліцу.
* * *
Як вярнуўся Галляш у хату, па прыпеку дагарвала газоўка. Густое цемрыва траслося па кутках, тхнула дрэннаю парнасцю з-пад лавы, з-пад ложка — адусюль з сцен пры зямлі. Усе спалі; за комінам на печы скробся дзядзька. Адно бацька глытаў дым, седзячы ля стала. Папяросы бацька круціць тоненькія — махоркі ў кааператыве вобмаль — і стараецца не страціць дарэмна анічуць дыму. Здаецца, п’е той дым. Вусаты твар зусім губіцца ў апарыстай хатняй цемені.
— А дзе ж Зоська?
Галляш адказаў панура:
— Не ведаю.
Больш бацька не пытаў. З гэтай восені неўзаметку пакінуў ён пытаць, дзе ходзяць дзеці. Адно дзядзька часам, калі мае настрой пасварыцца, буркне з-за коміна:
— Што, усіх ужо сабак павешаў?
Дык Галляш заўсёды перапускае дзядзьку, адкажа жартам:
— Усіх. Нават і таго валачашчага, рыжага.
— Каб на што добрае, а на гэта ты спрытны.
— А як жа, я толькі на гэта і здатны.
Тут ужо ў Галляша чуецца крыўда, але ён больш стрымлівае сябе, каб усё абышлося ціха. Але ціха не бывае. Уставіць сваё слова бацька:
— Чаго ты да гэтага хлопца чэпішся? Скробся б там за комінам сабе.
— А няўжо ж ты хочаш, каб я цябе скроб?
І пачнецца вайна, пакуль Галляш не загадае бацьку сціхнуць. Калі Зоська ў хаце, дык яна адразу пачынае ўпрошваць старых:
— Ну няўжо вам гэтак люба гэтая калатня?
— А як жа,— гаворыць Галляш,— ты ім есці не давай, а дай толькі пасварыцца.
Раней, у самым маленстве, дык Зоська і Галляш баяліся гэтай хатняй калатні. Усё здавалася малым, што зараз от дзядзька пачне біць маці або бацьку. Дзядзька заўсёды здаваўся вінаваты. Была да яго дзіцячая непрыхільнасць. Пасля ўсё пакрысе пачало здавацца інакш, але доўга яшчэ не хапала сілы ўразумець — каго вінаваціць? І тое, што ўядалася тады ў дзіцячую душу, цяпер часта трывожыла спелую думку, рабіла яе цвёрдай і ўпартай.
Чаму ў дзядзькі была крывая нага? Пра гэта расказвалі, што як быў ён малы, дык наклаў быў на печы агню. Сухая лучына загарэлася адразу, заняліся ўсялякія лахманы, усмалілася сцяна. Малому як запякло, дык ён скаціўся з печы і зламаў нагу. Хату ўтушылі, на печы з-пад вапны і цяпер яшчэ відаць асмаленае бярвенне. Так чалавек і вырас, акалечаны навек.
Тут было шкода дзядзькі.
Але калі абнямог дзед — бацькаў і дзядзькаў бацька — дык тады выразна чакалі, каб ён хаця хутчэй апаражніў хату. Часта адганялі старога ад стала. Вельмі стараўся тут дзядзька. Ён крычаў да брата — Галляшовага бацькі — ківаючы на старога:
— Гані яго на печ!
Стары тады дрыжаў, браўся на печ і маўчаў там, сцішыўшыся.
Тут у Галляша была нянавісць да дзядзькі і злоснае непаразуменне перад бацькам.
Усё ў гэтай роднай хаце рабілася часта агідным, прыкрым.
Зоська толькі вінаваціла ўсіх за згрызоту, а ён і шкадаваў яшчэ.
От так, кладучыся спаць, ведаў Галляш, што бацька пераседзеў недзе ў людзей вечар, пакуль скончыцца ў хаце сварка (самому часта агідна было грызціся), цяпер дапівае апошні дым з недакурка, зараз, павольна вохкаючы, пачне раздзявацца і разам з гэтым шаптаць малітву.
«...Аставі нам долгі наша, яко жэ і мы астаўляем даўжніком нашым»...
«Якія тут «долгі», хто іх каму калі «астаўляе» і на што іх «астаўляць»,— думае Галляш, слухаючы бацькаву спрадвечную малітву, бясконцую, як ярмо для вала.
«...Прыпанцісці пілаці»...— шэпча бацька незразумелыя, патаемныя для простага чалавека словы.
«Прымасціўся страляці»,— усміхаецца скрозь першую дрымоту Галляш.
Раптам бацька сам перарывае свае модлы:
— Ты быў не разам з Зосяю?
— Не,— нехаця адказвае Галляш.
— Дзе ж яна забавілася гэтак?
Галляш засынае і чуе, як крэкча бацька, сцягваючы з ног боты.
Бацька доўга не спаў. Калі ўставаў поцемкам закурыць, знячэўку стукнуў локцем аб стол і пабудзіў Галляша. І абодва цяпер не спалі. Галляш паціху, а бацька вохкаў, варочаўся. І раптам зноў успомніў:
— Ці прыйшла Зося?
Тады ўстаў, запаліў сярнічку. Зосьчына пасцель пуставала.
— Мусіць, позна ўжо? — абазваўся Галляш.
— Пеўні спяваюць.
Бацька заснуць не мог. Усцягнуў на ногі боты, адзеў кажух. Галляш бачыў, як матнуўся бацька на двары паўз акно: пайшоў на вуліцу. Цяпер занепакоіўся і Галляш. З-за бацькі? З-за Зоські?
Ён не ўспамінаў. Ён чуў цяпер, як удзень, калі секлі фашыну, Зоська ўвесь час была збянтэжанаю пасля таго, як убачыла Бухчаў. Яна тады, прыбегшы да саней, нейк адразу зыначылася, ускідала фашыну на сані няўдала — фашына скочвалася на зямлю па той бок саней. Тады ён на яе нават зазлаваў быў:
— От бо неўдаль!
А яна не чула. Бо каб чула, дык адказала б што-небудзь:
— От ты ўжо ўдалы!
Або:
— Як жа, я ад усіх няўдалейшая.
Яна ўсё штосьці думала, варушылася ля саней, стала маўклівай, пачала спяшаць, каб хутчэй кончыць. Сказала была, што бацька загадваў прывезці воз ядлоўцу дадому, а пасля і не ўспомніла нават, калі Галляш не захацеў больш варочацца і паехаў дадому ўлегцы.
«На чорта гэты ядловец дома, запамагчыся бацька драбязою ўсялякаю хоча. Гаспадар! Пра гэтакую драбязу адно і думае. За саломіну гатоў набіцца, а да большага чаго яго думка і не даходзіць. Гэтак і век зжыў, як чарвяк у нары. І яшчэ мне гэтакую самую сцежку вызначаў».
І цяпер зноў, забыўшыся на ўсё, гэтае самае перадумвае Галляш. Сон прапаў. Злосная рашучасць мучыць яго. Яму хочацца ўстаць зараз жа і ісці з хаты. Непакой, трывога зусім апаноўваюць ім. «Зрабіў бы ўсё адным махам!»
«Праўда, дзе ж Зоська?»
Бацька паволі ідзе назад дваром з вуліцы паўз вокны. Падсутуленыя шырокія плечы пасунуліся паволі.
Галляш усхваціўся і пачаў адзявацца. Бацька здзівіўся:
— Чаго ты? Куды ты?
Што сказаць бацьку?
— Не спіцца мне... галава баліць...
Напэўна, не верыць бацька. Што б яшчэ гэтакае прыдумаць, каб ямчэй зманіць.
— Вечарам выпіў з хлопцамі, дык з непрывычкі нядобра мне. Прайдуся пайду крыху па дварэ.
Але бацька спрактыкаваны:
— Дык трэба праспацца, а не хадзіць.
Тады ўсё ўскіпела, уздрыганулася:
— От што, бацька, ідзеш ты ў калгас ці не? Сёння трэба запісацца. А не — дык заставайся адзін, мы з Зосяй пойдзем без цябе. Як сабе хочаш, я не магу ўжо больш гаварыць табе.
Бацька хоць бы слова адказаў. Стаў закурваць.
— Божа мой, божа мой, дзе Зося? Днее ўжо.
Цьмяныя здагадкі і трывогі пагналі Галляша з хаты.
* * *
Бухчаў Стась! Вось каго Галляш і не любіў, можна сказаць, ненавідзеў і нават пабойваўся. Братняя чуласць да Зоські з’явілася адразу, прачнулася зусім у гэтую раніцу. З самага маленства гэта чуласць не прыкмячалася, яна губілася ва ўсім штодзённым, звыклым, не было прычыны, каб яна выразна апанавала сэрцам.
Зоська была яшчэ дзяўчынка, яшчэ нясталая рухавасць была ў яе, але ўжо апошнім годам шпарка рабілася яна дарослаю. Неўзаметку ўсё гэта прыйшло. Цяпер яна наводзіла ў хаце свае парадкі, упікала ўсіх за згрызоты, клікала няўмекамі ў жыцці, цемнікамі ў людзях. Бацька заўсёды маўчаў і ганарыўся дачкою, а маці не паддавалася. Тады Зоська брала маці пад уладу сваёю работаю. Маці бачыла, як удала ўсё робіць яна, і змаўкала. «От гэтак трэба»,— як бы гаварыла Зоська, і маці моўчкі згаджалася.
Часамі на яе находзіла задумёнасць. Управіўшыся, яна мылася, паламаным грабянцом расчэсвала валасы, прыбірала ў хаце, вымятала, выскрабала, вымывала і гаварыла сама сабе:
— Як ты тут ні скрабі, ні шаруй, усё адно рады няма. Не надоўга. Жывуць!
— А як жа, дачушка, жыць? — уздыхала маці.
Тут і ўстаўляў сваё слова Галляш. Ён, старэйшы ад Зосі на гады два, цяпер, у сэрцы, меў яе за вернага саюзніка свайго.
— Вядома,— гаварыла маці,— хто багацейшы, той і жыве лепш.
Бацька душою сваёю гэтак жа сама разумеў усё, але маўчаў—знаравіўся чуць ад Галляша зусім іншае ад свайго разумення рэчаў, што ішло насупраць усіх адвечных бацькаўскіх і дзедаўскіх устанаўленняў. Ён верыў, што ў Галляша добрыя намеры, але думка яго не давала веры, што ўсё гэтак добра будзе. Перад сынам цяпер ён найбольш маўчаў і, з сваёй адвечнай прывычкі, з патрэбаю і без патрэбы усё ўздыхаў, глытаючы дым з махоркі.
Адзін раз Зося прыйшла з гулянкі ўстрывожаная, неспакойная. Гэта заўважыла маці, пра штосьці ціхом запытала. Тая доўга не гаварыла з мацераю, засмяялася, пастаралася скінуць з сябе адзнакі ўзбуджанасці. Гэта заўважыў Галляш і адчуў у сястры цяпер сталасць, сілу, даросласць, не вядомую дагэтуль і не свядомую для яе самой спрактыкаванасць. З таго часу пачаў гаварыць з ёю пра ўсё сваё. Так сталі яны свядома блізкімі.
Пасля, праз доўгі час, Зося, як бы ненарокам, успомніла Галляшу, што Бухчаў Стась угаворвае яе ісці за яго замуж.
— І не думай,— узгарачыўся Галляш.
Зося адно ўсміхнулася і пра гэта больш не ўспамінала. Але Галляш і без Зосі чуў ад хлопцаў і дзяўчат, што малады Бухча не кідае сваіх думак. І чым больш Зося абыякава была ў дачыненні да яго, тым больш ён шукаў яе. Гэта гаварылі ўсе. Людзі ж ведаюць усё, нават хто што думае.
«А можа гэта яна цвеліцца з маладым хлопцам, Стасем Бухчам»,— думаў часамі Галляш.
Гэта часам пасавала да Зосьчынай таемнай жаночай усмешкі.
* * *
На ўсю вёску пеўні віталі дзень. Світанне вырастала з аснежанай зямлі. У Галляша пад нагамі снег асядаў з мокрым шорганнем — Галляш ішоў напрамік агародамі. Суседні сабака правёў яго скрозь да паплаўной сцежкі на дарогу.
Чуўся дзень. Блізка чулася вясна.
Галляш думаў: ад маладога Бухчы можна ўсяго чакаць цяпер. Няўдача ўсіх бацькаўскіх і яго меркаванняў зрабіла яго злосным і рашучым. Стары Бухча — дык той затаіў у сабе сваю нянавісць, перад людзьмі стараецца быць лагодным, сын жа — мо з маладосці гэта сваёй — яшчэ ўсё ў рызыканты глядзіць. «Цёмныя мужыкі, кажа, адно могуць давесці ўсё да зруйнавання, да роскіду». Ён і язык трымаць за зубамі можа, але і слова часам загнуць умее. «Нашто яму Зося? Узяць замуж? Зося не павінна ісці на гэта. Меркаванні тут якія ў Бухчы? Якія?
Чаму Зося не пагнала яго адразу ад сябе? Чаго дагэтуль важдаецца? Можа яна незнарок цвеліцца з ім?»
Тут толькі падумаў Галляш, куды ідзе. Зося хадзіла ўчора гуляць да таварышак на цэлы вечар. Каля той жа хаты Галляш чуў голас маладога Бухчы. Дзе Зося? Чаму за цэлую ноч не прыйшла?
Галляш збочыў на прыгуменні. Прайшоў скрозь дваром той хаты. Вядома, там было ціха. Праз акенца відаць было — гаспадыня корпаецца ля печы, на стале гарыць лямпа, і дзяўчаты-сёстры, Зосьчыны таварышкі — бяруцца за кудзелю. Галляш ускочыў у хату.
— Дзе Зося?
— Як дзе?
— Куды ад вас пайшла ўчора?
— Чаму?
Галляш аж зазлаваў:
— Зося дадому не вярнулася з вячорак.
— А можа?!
Дзяўчаты ўскочылі, маўчалі, маці застыла ад навіны ля печы ў нерухомасці.
— Яе Бухча ўзяўся правесці дадому.
— Ну, дык Зосі дома няма.
Ён сказаў гэта моцна, і ўсе адчулі сябе як бы вінаватымі тут, у гэтым здарэнні.
І страх за Зосю, і злосць на яе змяшаліся разам і пагналі Галляша з хаты.
Цяпер ён спяшаўся вельмі. Пабег назад на паплавы, цераз іх — на дарогу. Павальней пачаў ісці, калі змрок стагодніх хвояў схіліўся над дарогаю. Бязветраніца адпачывала на хвойных верхавінах. Цішыня была гэтакая, што крокі трывожна гучалі на ўвесь свет. Дзень плыў шпарка. Ён чуўся дзесьці за хвоямі, за гэтым змрокам роўнага стволля. Дзень цадзіўся сюды з неба праз высокае галлё. Пахлі прасторы, блізкая вясна.
Заядла брахаў сабака ў бок ад хвояў, на Бухчавым хутары. Туды збочвала ад лесу сцежка праз поле, праз рэчку.
У Бухчавым салончыку, над старасвецкаю камодаю, віселі фатаграфіі. Павятовы фатограф быў невялікі майстра, і стары Бухча на адной фатаграфіі выйшаў з пагнутым носам, з адтапыранымі губамі. Але вочы выйшлі як жывыя. Яны сядзелі спакойна на сваім месцы, спрабавалі аглядаць канец мясістага носа, глушылі ўсё навакольнае ўпартым задаваленнем.
Старая Бухчыха перад смерцю (гадоў два таму) колькі разоў гаварыла, гледзячы на фатаграфію:
— Які ты быў, Дзяніс, тады цікавы. Глядзеў, як пан, сабе. Цяпер твае вочы змяняцца пачалі, а яшчэ, здаецца, нядаўна было!
Дзяніс адказваў:
— Нічога, будзе яшчэ і наша.
— Ой, калі ж яно будзе?
— Будзе, я ведаю.
— Нічога не будзе. Будзе гэтак, як швагру.
Тады Дзяніс Бухча пераводзіў вочы з жонкі на фатаграфію і доўга ўглядаўся. Там, поплеч з ім, стаяў чалавек, ростам вышэйшы ад яго. Добра разгладжаныя вусы, барада голеная, глянцаваныя гамашы (на фатаграфіі выйшлі белымі). Рэшта ўсё, як і ў Бухчы,— манішка, тоўсты ланцужок з цацкамі ад гадзінніка на жываце, валасы ўгору вожыкам.
— Сэдас, пане Сэдас! — трасе галавою Бухча.
Бухчыха выцірае слёзы, жагнаецца і ідзе з салончыка, шэпчучы пацеры. Фатаграфія з Бухчам і Сэдасам рыжэла з кожным годам. Пад ёю вось ужо колькі год нечапаная сарвэта на камодзе, пыл, леташні агрызак яблыка, тры ці чатыры кнігі — адна ў даўнейшай скураной вечнай вокладцы, з пазлацістым друкам на ёй: «Русские полководцы от генералиссимуса Суворова и до наших дней», на гэтай кнізе касцельныя кантычкі, а рэшта — усё драбнейшыя помнікі культуры: «Практический семейный и для молодых людей письмовник», соннік, аракул і яшчэ сёе-тое.
Бухча заходзіць сюды не часцей, як раз у тыдзень, глянуць на швагра Сэдаса і падацца думкамі ў мінуўшчыну.
Сэдасаў твар як жывы. Бухча калі спаткаўся з ім, было ім абодвум па гадоў так з трыццаць пяць. Бухча быў ужо сталым асэсарам і задаволена гаварыў местачковым знаёмым:
— Дзякуй богу. Усё добра.
Ён памятаў тады яшчэ лапці, нішчымніцу, халодную зацірку з макам, але разам з тым вызнаваў ужо сябе за выдатную галаву, што спрытна гэтак выйшла ў людзі. Хутар ствараўся пакрысе, не адразу. Прыйшоўшы з салдатаў, Бухча заявіў:
— Я — царскі чалавек.
І пачаў шукаць сабе лёгкага хлеба. Падаваўся ў стражнікі, у манапольшчыкі, у местачковыя крамнікі, у сальнікі... Такім чынам набылася нейкая з тысяча рублёў. А гэтай тысячы дадзены быў гэтакі ўдалы ход, што праз гадоў колькі льга было пачынаць скупліваць у абяднелых вяскоўцаў зямлю. Бухча стараўся, як мог. Ён угаварыў сваіх жа вяскоўцаў спрадаць яму скрозь па гэты бок рэчкі імшыстыя паплавы. Сена на іх расло дрэнна, і вяскоўцы ахвотна збылі за бесцань гэтую сваю дзялянку, думаючы купіць у суседняга пана на тое месца лясны выцераб на раскарчоўку. Выцераб яны купілі. Бухча сваю даклярацыю выканаў: пабыў перад панам за адваката ад усёй вёскі, але ў панаву руку, а з гэтай прычыны аж да самай рэвалюцыі вяскоўцы не маглі вылезці з даўгоў. За няпоўную выплату пан падаў у суд, і ўвесь час пяты сноп з раскарчаванага поля вяскоўцы завозілі пану за працэнты. Пан рабіў ласку, прымаў і чакаў доўг. А Бухча перакапаў поплаў ровам, нечым угнаіў яго, і вяскоўцы неўзабаве аж валасы на сабе рвалі, што гэтакае багацце збылі за бесцань печанаму гаду. Падобным парадкам Бухча яшчэ з некалькіх памежных вёсак паскупліваў сабе па кавалку — то зямлі, то поплаву, то хмызняку. І хутар заснаваўся.
Па той бок рэчкі ў роднай вёсцы засталіся сваякі па стрэчнай лініі — крывы Рыгор з братам. Родны ж Бухчаў брат доўга не цешыўся з братавага панавання. Ён быў хваравекаваты і пасля бацькавай смерці застаўся служыць да старэйшага брата свайго — Дзяніса. Той з ім абыходзіўся па-брацку — ніводнага рубля яму не скруціў, як часамі іншым сваім парабкам (што ж, тыя былі чужыя людзі). Усё як мае быць плаціў брату за парабкоўства Дзяніс Бухча. Але той, не зважаючы на гэтакую братэрскую прыхільнасць, памёр, і людзі казалі, што не ад салодкага жыцця. Тады Бухча выпусціў вясковую бацькаўскую хату і зямельную дзялянку ў арэнду. Была яшчэ маладая сястра. Дзяніс Бухча пачаў знацца з панамі (знімаў шапку здалёку), і пашэнціла яму аддаць сястру за пакаёўку ў двор. Тады ўжо ўсё было добра. Хутар рос. Бухча багацеў.
З салдатаў Бухча прынёс знаёмства з культураю (кнігі на камодзе), нянавісць да мужыкоў «за іх хамства».
Раптам з’явіўся на даляглядзе новы чалавек. Гэта быў Стафан Сэдас, панскі сырнік. Бухча і цяпер як мае быць не ведаў, адкуль ён родам быў, гэты Стафан Сэдас. Нешта ён так, ні то з-пад Сувалак, ні то можа з-пад самай Варшавы. Бачыў і ведаў Бухча толькі адно: чалавек гэты з добраю галавою, не любіць мужыкоў, выглядае панам, умее добра з панамі ладзіць, а як пачне гаварыць, дык не спаў бы, не еў бы, а ўсё слухаў бы. Адным словам, чалавек, можна сказаць, культурны. Ён і пра сямейныя інтымнасці ўсіх навакольных паноў, і пра гешэфты павятовых скупшчыкаў з панамі, і нават у вясёлую хвілінку, калі ў галаве гэтак лёгка туманіцца хмель, пра заляцанні старога пана да аптэкаравай жонкі ў мястэчку. І раптам гэты чалавек, гэтакі добры знаёмы, гэтакі прыемны госць, робіцца Бухчавым сваяком — бярэ замуж панскую пакаёўку, Бухчаву сястру. Пан адчыняе другую сыраварню, і Стафан Сэдас, Бухчаў швагер, робіцца майстрам у двух маёнтках адразу. Складаецца цікавае сяброўства: хутаранец Бухча, сыравар Сэдас, местачковы арганісты, наглядчык панскіх садоў.
І вось тут Сэдас страшэнна ненавідзіць папоў. Ён паважае ксяндзоў, а Бухча з папом першы друг. А пра дзяка і гаварыць няма чаго. Той, як дзень, так ноч, трэцца на Бухчавым хутары. А тут якраз, з Сэдасавай ласкі, укліньвацца пачаў да Бухчы арганісты, а за ім яшчэ гатоў з’явіцца на даляглядах і сам ксёндз! А Сэдас не такі чалавек, каб пагадзіць праваслаўе з каталіцтвам разам. Так гэтая няпэўнасць цягнулася нешта з год, а пасля поп зусім мінаць пачаў Бухчаў хутар. Ксёндз, праўда, Бухчавым другам не зрабіўся, але затое арганісты як мае быць замяніў Бухчаву страту, калі дзяк пры спатканні з Бухчам адвярнуўся і не падаў рукі.
А над Бухчаваю камодаю ў салончыку з’явілася на сцяне велікодная паштоўка: ідуць пад руку паніч з паненкаю. Навокал іх распускаецца бэз, а ўнізе напісана Сэдасаваю рукою: «Wesoeego aleluja».
Бухчу часта агортвае нуда. Не трывога, а нуда. Трывога была калісьці. Першы раз, несвядомая, цьмяная, яна пеканула была Бухчу за сэрца, калі запенілася паводкаю вестка, што цара скінулі.
Бухчу душыла трывога. Пасля трывога мінулася. Усё як быццам было, як і раней. Нават яшчэ і весялей як бы: швагер, слаўны Сэдас, засноўваць пачаў у мястэчку прадпрыемства, якое назваў кааператывам. Першымі буйнымі пайшчыкамі былі Сэдас, Бухча, ксёндз, арганісты, сам пан, гаспадар сыраварняў і ўсё местачковае праваслаўе — поп, дзяк і некалькі блізкіх да іх багатыроў. Тут праваслаўе і каталіцтва пагадзіліся. Ніякіх канфліктаў не адбылося і адбывацца не мелася. Наадварот, поп быў пачынальнікам усёй справы і сам выбраў за галаву Сэдаса. А той сам прыехаў да папа і меў з ім доўгую гутарку. Пайшчыкаў больш не запісалася, але яны і не патрэбны былі: прынамсі кожная драбяза не перашкаджала. Гандлёвае таварыства, ці, як у статут было ўпісана, «кааператыў» — шырылася вельмі ўдала.
Але адбылася другая рэвалюцыя, і прадпрыемства пайшло дагары нагамі, а ўсе ўдзельнікі яго пашыліся ў свае норы, як рудыя мышы.
— Прапала Расія,— затрос галавою Бухча.
Сэдас тады сагнуўся, але вострае слова пускаў, калі хто-небудзь з вёскі спаткае яго кплівым жартам:
— Чаго ты, пане Сэдас, ходзіш, як свіны тата?
— Будзе яшчэ ўсякіх татаў,— адказваў Сэдас.
І, праўда, Сэдас, а з ім і Дзяніс Бухча прычакалі таты. Як прыйшлі палякі, яны паднялі галовы. Сэдасу пан падараваў зямлі, і ён кінуў сыры, зрабіўся панскім маёнткавым кіраўніком і заводзіць стаў уласную дамоўку. Вяскоўцы гаварылі, што лепшага панскага падбрэхача цяжка і знайсці. З паліцыянтаўскага пастарунка ён і не вылазіў цяпер. Наводзіў ён паліцыянтаў на кожнага, калі дзе хто якое не зусім трывалае слова скажа. Крывому Рыгору, Бухчаваму сваяку, паліцыянты спаласавалі шампаламі ўсё цела за тое, што ён не захацеў везці Сэдаса кудысьці за дваццаць вёрст (Сэдас нейкім парадкам меў права ездзіць куды сабе захоча на вясковых фурманках). Сэдас уеўся ў косці вяскоўцам гэтак, што, як адыходзілі палякі, дык яго загадзя яшчэ злавілі, звязалі, заткнулі анучаю горла, каб аж енку не падаў, і трымалі так два дні ў сушні пад кастрыцаю. Вяжучы яго, Рыгор, разам з трыма другімі, адвёў душу за ўвесь апошні час. Сэдас там ледзь не кончыўся, аслабеў, змардаваўся.
На адыходзе польская рота назнарок была спынена, каб знайсці Сэдаса. Траслі ўсю вёску, падпалілі з двух канцоў, але вяскоўцы тут жа ўтушылі. Увечары, бачачы, што будзе кепска, калі Сэдаса знойдуць, хлопцы выкраліся пад сушню, развязалі Сэдасу ногі і пагналі ў лес. Стрэльбаў у іх не было, і ён кінуўся наўцёкі. Яго запынялі ад усіх бакоў, каб ён не выскачыў туды, дзе стаялі палякі. Гналі гэтак да лесу, дзе ён упаў, там яму і зрабілі канцы. Гэта ўсё трымалася ў таемнасці, але людзі потым ведалі. Самі ўдзельнікі гэтай справы таму-сяму пошапкам расказалі пра гэта, калі ўжо Бухча страціў усялякую надзею, што палякі вернуцца.
Цяпер ужо было Бухчу ўсё роўна — палякі, немцы, кітайцы, туркі, абы не бальшавікі, ці, як ён гаварыў, хамы, парабкі, мужыкі. Якраз бо і сталася дзіўна для яго — дзяржава загаварыла мужычаю моваю.
І з таго часу, як памерла жонка, ніхто больш не сціраў пылу з камоды, з «русских полководцев», з касцельных кантычак, што нябожчык швагер Сэдас падараваў немаведама нашто.
Бухча пастарэў. Ён бедаваў цяпер вельмі, што сын застаўся так сабе, не выйшаўшы ў людзі, што не вывучыўся ён, не надзеў сурдута з блішчастымі гузікамі, або... ах, не збылася адна вялікая мара! От вывучыўся Стась за доктара. Доктар з яго выйшаў знакаміты. Тут на хутары выстраіў ён сабе бальніцу. Да яго з’язджаюцца лячыцца ўсе выдатныя людзі, усе багатыры, асэсары, пасэсары, дзедзічы, паны, папы, ксяндзы, хутар робіцца маёнткам, пасля ўжо ў Бухчы некалькі маёнткаў!..
А выйшла так, што Стась ходзіць за плугам гэтак, як ходзіць які-небудзь крывы Рыгор, хлапчук Галляш, Галляшоў бацька...
Сваякі! Стрэчныя сваякі! Як іх ненавідзіць Бухча! І больш за ўсё таму, што цяпер, у гэты час, трэба здавацца перад імі лагодным, савецкім, чуць не бальшавіком, прынамсі, іхнім самым лепшым другам. А калісьці бывала!..
Там не было ніякіх фатаграфій. За што там было здымацца, калі хлеба ў хаце не было! Тады, як родны Бухчаў брат служыў у Бухчы за парабка, стрэчныя сваякі прысявалі ў Бухчы на аджон то картоплі, то льну, то бралі часамі гатоўкаю збожжа на адработак. Усё гэта атульвалася нейкім сваяцтвам: Бухча, бывала, з паўкаша лішняй бульбы сваякам усыпле або Зоську раней (тады яшчэ зусім дзіцё была) з работы пусціць. Прыйшоўшы ў вёску, гады ў рады зойдзе да сваякоў у хату, пасядзіць хвілін пяць, не знімаючы шапкі, дасць колькі гаспадарскіх парадаў, якіх беднаму сваяку і выканаць ніяк нельга. У дачыненнях фальш чулася заўсёды. Калі, бывала, Бухча сядзіць у хаце, Галляшоў бацька не ведае, з чаго пачынаць і як канчаць гаворку. Найбольш маўчаць або выпытваюць адзін у аднаго тое, што і так больш як трэба вядома, што нецікава і пра што пытацца страшэнная нудота.
— Ну, як жа братавая маецца? (Гэта Бухчава жонка.)
— А як твая маецца?
— Ці скончылася крыцца гумно?
— Ці знайшоўся сабака?
Як падраслі Галляш з Зоськаю, дык дражніць пачалі бацьку за гэтакія гаворкі з Бухчам. Пасядуць адно насупраць другога і перапытваюць адзін у аднаго ўсялякую драбязу, гэтак, як робяць бацька з Бухчам. Аж самому бацьку смешна стане — возьме дый зарагоча.
Пасля, як Галляш яшчэ падрос, загадаў бацьку зусім пакінуць знацца з Бухчам. Каб раней, дык гэта Бухчу нават і прыемней было б, што нейкі галетнік пакінуў вызнаваць яго за сваяка. Але надышлі гэтакія гады, што самому Бухчу не зусім добра было не знацца з галетнікам-сваяком. І вось Бухча пачаў часцей даходжваць сюды. Цяпер у яго знаходзілася і гаворка, праўда, таксама ні яму, ні сваяку нецікавая, але яна часам ішла доўга, не спынялася — дзе трэба, дык Бухча пагаварыць умеў. Раз Бухча як бы пакрыўдзіўся на сваяка:
— Што ж гэта дзеці нашы не знаюцца, жывуць, як чужыя. Стась і Галляш не сыдуцца нават ніколі.
— Ат,— адказаў сваяк.— Справа іх, маладых. Што мы, старыя, будзем ім гаварыць, як і што. Маладыя цяпер не любяць, каб іх старыя вучылі.
— От табе і маеш! — паціснуў плячыма Бухча.
Больш пра гэта Бухча не ўспамінаў. Тады ж Галляш стаў трывожыцца за Зоську наконт Стася.
Рыгор — дык той з Бухчам трымаўся крыху інакш. Ён яго знявідзеў за ўсё жыццё сваё вельмі, але бяднота ў хаце гнала часам яго на ўсялякую гаворку з Бухчам. Раз ён ад Бухчы прывёз з паўвоза саломы і ўсё ўсміхаўся:
— Схітрыў! У Бухчы воз саломы вырваў.
Брат быў рад, а нябож Галляш абазваўся:
— Але ж і папаскакаў ты, дзядзька, каля гэтага Бухчы, пакуль гэтае дабро выскакаў! Запамога!
Тады бацька з дзядзькам уз’еліся ўдвух разам:
— Дык ідзі дзе дастань лепшага дабра. Няма, каб ён вучыўся ўсё ў хату дбаць, дык не! Як жа будзеш жыць на свеце?
— Буду жыць.
— Пажывеш ты!
— Пажыву, лепш за вас.
— Паглядзімо.
— Пэўна, што гэтак мучыцца цэлы век не хачу.
Галляш пачаў гнаць бацьку ў калгас. Бухча, калі заходзіў, не асмельваўся пярэчыць Галляшу, але бацьку і дзядзьку часам штосьці шаптаў. Галляш здагадваўся, што там за шэпты, і раз нарабіў на Бухчу крыку. Бухча пайшоў, падтуліўшы плечы, бацька нічога не сказаў Галляшу.
Дзядзька праз колькі дзён наняўся да Бухчы раскідаць млын. Галляш злаваўся на дзядзьку за гэта, упікнуць яго хацеў.
« Зарабіць надумаўся!»
Галляш убачыў старога Бухчу на двары. Здалёк чуў Галляш танклявае адхаркванне:
— Г-х-тфу... Г-х-тфу...
Бухча занепакоіўся, як убачыў Галляша. Здзіўлена паглядаў з-пад прыложанай да лба далоні, цяжка сунуў насустрач свае ногі.
— А-а-а-а... Галляш. Г-х-тфу...
— Дзе Зося?
— Зося?.. Чаму?
— Стась дома?
Бухча збянтэжыўся. Захаркаў больш, зачухаў шыю. Галляшу захацелася як мага хутчэй пайсці адсюль.
— Ніколі, Галляшка, і не зойдзеш да нас. Хадзем у хату.
Бухча ўзяў Галляша за плячо.
— Я прыйшоў запытацца, ці не было ў вас Зосі?
— Зосі? Хадзем у хату.
Галляш пайшоў за Бухчам.
Палілася ў печы, наймічка спрытна завіхалася. Бухча павёў Галляша далей, у невялікі апушчаны пакойчык. Пасля няёмкай маўчанкі Бухча пачаў:
— Галляшка, Стась хоча браць замуж Зосю.
— Я ведаю.
— Мы, Галляшка, сваякі далёкія, гэта можна. Самі мы ведаем, у архірэя пытацца не трэба.
Галляш слухаў.
— Тут калектыў робіцца ў вас там — няхай, г-х-тфу, робіцца. Я не супроць. Я сам паспрыяць гатоў. Колькі ў мяне зямлі пасля абрэзак засталося, я і так, калі трэба будзе, пад калектыў кавалак аддам... Стась няхай, калі возьме Зосю, бярэ сабе кавалак і дабра частку і хоць сабе выдзеліцца няхай. Можа нават у прымы да Зосі — хату вашу пабольшыць, прыбудаваць ці на вашым, г-х-тфу, пляцы зусім новую — тата твой бядняк, і яму лесу дадуць на хату. Я сам памагу грашыма. Мы з Стасем не ладзім. Можа я сам ажанюся, а можа дажыву век і гэтак, а ён за пралетарат стаіць, г-х-тфу, а я чалавек стары і хоць таксама за пралетарат, але я дажыву век у сваім гняздзе. Хай сабе Стась, калі хоча, у калектыў, г-х-тфу, падаецца. Я не супроць. Але можам і пачакаць крыху. Першым не канечне лезці, можа быць усяк, можа гадоў цераз два ўсе гэтыя калектывы параскідаюцца, можа гэта толькі выдумка, каб давесці людзей да торбы. Мужыку трэба што?!
Бухча пачынаў рабіцца самім сабою.
— Што трэба, я ж кажу, мужыку? Ты яго не чапай, каб ён быў сам сабе гаспадар, дык хто з галавою — стане багатым, будзе добрым гаспадаром, а дурны — хай сабе за парабка, г-х-тфу, пабудзе. Трэба даць чалавеку, які ўмее жыць, ход, не то што... А гэтыя калектывы, дык як зменіцца ўлада або вайна пачнецца, дык адно загудуць. А хто сам вельмі першы лез, дык таму мала не будзе, г-х-тфу. Я ж кажу, Стась, калі перабярэцца да вас, хату зробіць, хай тады ўсё дабро з хутара бярэ, хоць сабе і будынкі разбірае, жывёлу, снасць... От гэта ўсё і будзе, а зямля — што зямля!..
Галляш не слухаў. Яму хацелася шпурнуць куды ад сябе гэтага чалавека, знішчыць яго.
— А як родны брат быў у вас за парабка?
Бухча цмокаў губамі, збіраючыся штосьці сказаць.
— А як майго бацьку вы ніколі за чалавека не мелі?.. Дзе Зоська?
Бухча адумаўся, збянтэжыўся.
— Я сам за пралетарат.
— Дзе Зося?
— Г-х-тфу.
Галляш пайшоў з хаты. Праскочыўшы кухню, на двары азірнуўся. Бухча стаяў на ганку і харкаў у снег.
Цяпер зусім разднела. Апошняя панурасць ночы хавалася ў лес.
Галляш ішоў лясною дарогаю.
Раптам ён пачуў, што паблізу дзесьці гавораць.
* * *
Пасля Зося расказала.
Увечары Стась Бухча быў п’янаваты — дурэў больш, як заўсёды, спяваў, рагатаў. Трымаўся з хлопцамі добра, гаварыў усім у руку, аж усе дзівіцца пачалі. Пасля, як разыходзіліся вячоркі, Стась колькі разоў прыкладаўся да шыбы і паглядаў на двор.
Ён намогся праводзіць Зосю. Было вельмі позна. Ні ў кога нідзе ўжо не свяціліся вокны. Ён пастараўся астацца з Зосяю ад усіх. Зося тады, як бы чуючы што нядобрае, сказала яму не праводзіць яе далей,— «я адна пайду цяпер». Ён жа тады затрымаў яе і павярнуў у другі бок. Пуста было на вуліцы, усе адышліся далёка наперад.
— Куды ты вядзеш мяне? — запытала перапалоханая Зося.
— Зося, калі хочаш, зараз жа пойдзем назад.
— Пусці, я адна пайду.
— Ідзі, калі хочаш, але я лепш давяду цябе.
— Ну дык вядзі.
Аднак жа Стась усё вёў Зосю наперад.
— Пусці.
Зося паспрабавала вырвацца. Стась прытрымаў яе і пачаў рашуча ўгаворваць ісці за яго замуж.
— Пусці,— колькі разоў гукнула Зося.— Не пайду.
Стась усё трымаў яе, угаворваў, абяцаў усё, што, калі хоча, дык зараз жа вернуцца назад. Аднак жа яны не варочаліся і дайшлі так да хутара. Зося плакала, рвалася.
— Няўжо ты думаеш, я табе што дрэннае зраблю? — гаварыў усё малады Бухча.
Днела. На двары Стась трымаў Зосю за руку.
— Пусці мяне.
Тады яны пайшлі назад. Стась гаварыў, Зося рада была, што ідзе адсюль, што днее, што зараз за лесам відаць стане вёску.
Стась колькі разоў прыпыняўся...
* * *
Яны сядзелі на вывернутай навальніцаю хвоі. Зося здавалася злоснаю. Галляш убачыў яе змучаны бессанню твар, утомленыя вочы. Яна злавала:
— Нашто табе я? Выгады нейкай шукаеш, ці што?
— Ніякай тут авантуры няма.
— А што ж?
— Я не ладжу з бацькам. Я набяру дабра і адыду. Нават магу ў прымы да цябе. Хату пабудуем новую, дом пабудуем, нават бацькаў дом можам куды перанесці.
— У калгас мы сёння з Галляшом запісваемся, от і ўсё.
— Хай сабе Галляш з бацькам запісваецца, а мы з табою...
— Як гэта з табою? Пусці, я пайду.
— Зося, бацька мой сваё аджыў, я сам гэта ведаю, цяпер па-інакшаму трэба сваё браць... Бачыш, я з табою шчыра...
Зоська раптам устала і пайшла, нясмела, паволі, азіраючыся на Бухчу. А той памкнуўся яшчэ затрымаць яе і так застаўся стаяць моўчкі. Галляш прайшоў паўз яго, гледзячы яму ў твар. Той сцягнуў на лбе белабрысыя бровы і адвярнуўся. І пайшоў назад. Галляш дагнаў Зосю.
— Ты шукаў мяне?
Яна з ласкаваю ўдзячнасцю глянула на брата.
— Шукаў.
— Што ён мае да мяне? Як ён мяне папамучыў.
Зося заплакала.
У хаце пасварыліся. Рыгор штосьці сказаў, браціха адказала, брат памог — гэтак і пайшло. Але сварыліся нядоўга. Сцішыў усіх сельсаветчык, глянуўшы з вуліцы ў акно. Заказваў на сход.
Галляш пасля гаварыў бацьку цэлую казань.
— Загрызаецеся век у хаце, адно ад аднаго туляецеся. калі хто захоча лішні кавалак з’есці. З гразі не вылазіце. Як у пекле, век зжываеце свой. А адцурацца бяды свае кожны баіцца... Хата з хатаю грызуцца, паелі б адзін аднаго, падушылі б...
З таго гаварыў Галляш, што, як запісваліся ў калгас, дык бацька распісваўся не адразу. Узяў у рукі асадку, думаў, думаў, пасля адважыўся, намерыўся.
— Пішы,— гукнуў хтосьці.
Той ткнуў пяром у паперу і адхваціў, як ад агню, руку назад. Хто зарагатаў, хто паспачуваў, а ён яшчэ крыху адышоўся падумаць. Глядзеў доўга, як людзі распісваюцца. Пасля і сам надумаўся, адважыўся.
— Ах, што бог ні дасць.
Узяў ды і распісаўся.
Як хадзілі па вёсцы абагульваць маёмасць, Рыгор быў за панятога.
— Сэдаса я памагаў вязаць,— шапнуў ён сельсаветчыку.— Цяпер ужо можна сказаць, цяпер ужо яго і знаку няма. Цяпер я што!
Брат яго, Галляшоў бацька, як пераступіў цяпер які парог, пераступаць які цяжка было. Галляш рассейваў цяпер бацькавы трывогі.
Рыгор адумаўся, што не аддаў яшчэ яму Бухча за работу ў млыне.
Праз дзён два, раніцаю, ён пайшоў да Бухчы. Сказаў пра гэта ў хаце. І як адчыняў дзверы, яшчэ раз вытлумачыў:
— Каб маё перайшло Бухчу? Ён думае можа, гэтак яму і абыдзецца!
На Бухчавым хутары спаткала Рыгора ўтрапенне. Наймічка бегала па двары, узрадавалася Рыгору:
— Хоць адзін жывы чалавек знайшоўся! Божачка мой! А то хоць спалі, хоць немаведама што рабі.
— Чаму, што?
— А-ёй... Божа мой, божа... Я адна, ідзіце, гляньце... Стася недзе з цёмнага чорт выгнаў, дзе яго дзела!..
— Што ў вас тут?
— Я адна, пабягу, уцяку.
Рыгор пайшоў у хату. Увайшоў у салончык і падаўся ад нечаканасці назад. Быў страшэнны непарадак. Былі паварочаны крэслы, бокам ляжаў вазон, сарвэтка з камоды была сцягнута, на падлозе ляжалі ў кучы кнігі, фатаграфіі. Але гэта ўжо заўважыў Рыгор пасля крыху. Перш за ўсё кінуўся яму ў вочы Бухча. Ён вісеў на круку пасярод салончыка, з высунутым языком, сіні. Лямпа з крука была сарвана і валялася ў яго пад нагамі, пабітая ўшчэнт.
Рыгор кінуўся з хаты. Жанчына бегла за ім. Яны ішлі ў вёску і ў лесе спаткалі людзей. З вёскі ішлі апісваць Бухчаў хутар. Жанчына пасмялела.
Каля скамечанай сарвэты, ля камода, на кнігах тых, што шмат год праляжалі на гэтай камодзе, знайшлі ліст з прыпіскаю да Стася: «Пашлі туды, на той бок, за граніцу, каб ведалі, да каго-небудзь, хоць да арганісціхі». У лісце Бухча апісваў усё сваё жыццё цяпер. Ліст быў повен нянавісці і злосці. Успамінаў Бухча смерць швагра Сэдаса. Пісаў, што галетнік арудуе, па-свойму ўсё робіць.
«...Царства нябеснае шурыну Стафану Сэдасу. Каб хоць яшчэ крыху можна, каб хоць на адзін дзень яшчэ пабыць, кім я раней быў, я б яго, галетніка, парабка, жывога на кол пасадзіў бы, пацешыўся б за ўсё. Я іх усіх бы з усімі іхнымі Галляшамі і Зоськамі... Каб толькі хутарам паўладаць мог я яшчэ. Але забіраюць, мінулася панаванне»...
* * *
Зося скаланулася ад утрапення, ад нянавісці, як даведалася пра ліст. Бацька з удзячнасцю глянуў на Галляша.