epub
 
падключыць
слоўнікі

Кузьма Чорны

Палявыя людзі

І
ІІ
ІІІ


 

І

На вуліцы было ясна ад сонца і шумна ад мужчын — яны стаялі каля хаты старшыні сельскай рады, жмурыліся ад свету і вялі розныя гутаркі, гудучы ўсе зараз, як пчолы або жукі ў майскі вечар.

Між іх шныралі вёрткія, як чэрві, дзеці. Іх вясёлыя галасы перамешваліся з гоманам мужчын, а усяму гэтаму шуму звонка акампанаваў хаатычны крык вераб’ёў, якія ў суседнім двары вялі сваю неміласэрную атаку вакол свінога карыта.

Украўшы ў япрука кусок бульбы, часам які-небудзь таўсматы верабей вылятаў на вуліцу і пачынаў, падскакваючы, снедаць. Тады малыя хлопцы запускалі ў яго каменем, а ён і вухам не вёў — адлятаў далей і крычаў на чым свет стаіць: «Жыў-жыў...»

У той дзень было нейкае свята, і быў час для гаворак. А сабраліся каля старшынёвай хаты затым, што к старшыні сягоння раніцаю прыехаў нехта на «новых драбінках», у чорным паліце і ў зялёнай шапцы з адным чырвоным кантам.

Гэтыя «новыя драбінкі» стаялі цяпер на старшынёвым двары, конь «грукаў» каля іх сечку з торбы, а на іх куры разграбалі салому.

 

А тым часам у старшынёвай хаце было ціха і спакойна, нічога там надзвычайнага не рабілася. Інструктар павятовага аддзела народнай асветы, заехаўшы к старшыні выпадкова, каб даведацца, у якім становішчы знаходзіцца школьны будынак, сядзеў за сталом побач з сваім фурманам Мікіткам. Перад імі стаяла вялікая міска з верашчакаю і ляжалі два кастры блінцоў. Яны ўсё гэта ўсмак апляталі, так што аж «за вушамі трашчала», нягледзячы на тое, што ўсяго гадзін дзве таму назад у суседняй вёсцы «апранулі» не меншую міску верашчакі з блінцамі.

Сам старшыня, чалавек гадоў пад дваццаць восем, вечна вясёлы, сядзеў за другім сталом і перабіраў сваімі тоўстымі пальцамі ўсякія дзелавыя паперы. Сягоння ён на гэта меў час.

Над левым вухам у яго ўзбіт быў вялікі чуб «па-казацку», а побач на сцяне, каля акна, вісела яго шапка, на якой чырвоных кантаў было хоць адбаўляй.

— Ну, дзякуй за сняданне,— сказаў інструктар, вылазячы з-за стала і пагладжваючы жывот.

— На міла здароўе! — адказаў старшыня.

Інструктар падышоў к яму, дастаў з партфеля пратакол агляду школьнага будынка, напісаны ім са слоў старшыні, і, перачытаўшы яго, сказаў Мікітку:

— Ну, брат, паедзем.

— А мне што,— весела абазваўся Мікітка,— маё дзела такое — вязі!

І, сказаўшы гэта, Мікітка хітра падміргнуў старшыні.

— А вы пашлеце каго-небудзь у воласць з копіяй гэтага пратакола,— сказаў інструктар,— няхай там сягоння ж зробяць у сябе раду па гэтай справе.

Старшыня падняўся і, па абавязку гаспадара, памог госцю ўздзець паліто, потым узяў яго шапку і з паўхвіліны разглядаў на ёй чырвоны кант.

«Усяго адзін, але затое які тоўсты»,— падумаў ён.

Як інструктар з Мікіткам лезлі на воз, старшыня стаяў на ганку і некалькі разоў весела падміргнуў мужчынам на вуліцу — знай нашых!

 

ІІ

— Хто з вас, браткі, падахвоціцца прагуляцца ў воласць, дзве паперкі занясці,— сказаў старшыня, убіваючыся ў кучу мужчын.

Усе маўчалі.

— Хоць ты, Юраська, занясі,— сказаў зноў старшыня,— усё роўна табе тут таўчыся, рот разявіўшы. Якая карысць табе з гэтае таўкатні.

— А якая мне карысць будзе з таго, што я занясу іх? — абазваўся Юраська, шчупленькі чалавечак, з чырвонымі вочкамі на худым твары.

Мужчыны зарагаталі.

— Ён усё карысці сабе шукае,— пачуўся голас.

— Якое к чорту карысці,— пастараўся апраўдацца Юраська,— як я пайду, калі я яшчэ не снедаў. Я есці хачу.

— Хочаш есці — пірагі на месце,— сказаў весела старшыня і маргнуў адным вокам, ад чаго чуб у яго над вухам моцна страсянуўся.

— Хваціць там з цябе яды, якое больш табе бяды! — памог старшыні голас ззаду.

— Добра кажа, хваціць там з цябе і яды і бяды,— пралепятаў нізенькі і тоўсценькі Яначка і зарагатаў на ўсю вуліцу, прысеўшы к зямлі і ўпёршыся рукамі ў калені.

І ўсе зарагаталі. Але не з Юраські, з якога «хваціць і яды і бяды», а з самога Яначкі. А Юраська, саўсім збіты з панталыку, стаяў, растапырыўшы рукі, і маўчаў, не ведаючы, што гаварыць.

— Я ж бачыў, Юраська, як ты сягоння блінцы здорам мазаў, а кажаш, што не снедаў,— пачуўся голас і, мусіць, якраз трапіў у цэль, бо Юраська вінавата махнуў рукою і сказаў:

— А чорт вас ведае!

Усе зарагаталі, а Юраська рашуча падышоў к старшыні і сказаў:

— Давай паперы, чорт іх бяры.

— Ну, уламалі антанту,— сказаў, смеючыся, старшыня,— маладцы, р-р-рабята!

— Рады старацца! — вылепетаў Яначка і зноў «заляскаў» на ўсю вуліцу.

— Ды ты заўсёды дзе не трэба рад,— пачуўся голас,— нашто лепш: Юраська чуць не плакаў, а ты рад, заліваешся на ўсю вуліцу. А чаго, каб цябе хто папытаў.

— Ну, дзе ж паперы,— сказаў, падбадрыўшыся, Юраська.— Калі ісці, дык ісці.

— Хадзем у хату, калі так,— сказаў старшыня,— там табе будуць і паперы.

— Там табе будуць і паперы і «шмаперы»,— пастараўся зрыфмаваць шутку Яначка, пачынаючы рагатаць і прысядаць к зямлі.

— А табе, Яначка, будзе гатовы і рогат і «шмогат»,— метка адказаў яму старшыня і вызваў гэтым страшэнны рогат усёй грамады.

Хвілін цераз пяць старшыня з Юраськам выйшлі з хаты. У Юраські ў руках быў вялікі пакет з газетнай паперы.

— Вось табе тут і пакет і «шмакет»,— сказаў старшыня моцна, каб усе чулі, і маргнуў на Яначку, які змеціў насмешку і адышоў назад.

— А што гэта за паперы? Можа панясу згубу на сваю ўласную голаў?

— На чорта каму твая, Юраська, галава — там, брат, лепшых галоў не ведаюць, дзе дзяваць.

— На чорта ж табе галава, табе абы розум быў; гы-гы-гы...

— Чым жа Юраськава галава кепская?

— Ого, Юраськава галава! У яго галава, як у таго нябожчыка, вечны пакой, адваката Альфіровіча,— сказаў Яначка, заліваючыся рогатам.

— Юраськава галава як сабе хоча, а тваё, Яначка, чэрава напэўна будзе, як у таго адваката.

— Ого,— казаў Яначка,— каб я меў гэтакае чэрава — я тады б адны гатовыя паперы падпісваў бы.

Слова «паперы» навяло мужчын на думку аб паперах, і ўсе акружылі Юраську.

Старшыня прачытаў мужчынам паперку і зноў аддаў Юраську.

— Ну, марш! — сказаў ён.— А ці ведаеш ты, што табе там трэба рабіць з гэтымі паперамі?

— Далжон я, значыць, занясці гэтыя паперы ў іспалком, здаць іх пад распіску, распіску схаваць у кішэню і такім чынам прынясці табе яе, і больш нічога.

— І венцай ніць,— важна падкрэсліў Яначка.

— Не баўся доўга,— гукнуў услед Юраську старшыня,— гэтыя пяць вёрст жыва адмахаеш.

І, сказаўшы гэта, старшыня залажыў руку за патыліцу, усмак пазяхнуў і пацягнуўся ўсімі сваімі суставамі.

 

 

ІІІ

Абвяваемы цёплым ветрам, Юраська паволі ішоў сухою дарогаю між зялёных палёў.

Ад самае дарогі і да сіняга далягляду, на колькі хватала вока, зелянела маладое жыта; і калі мацней дзьмуў вецер, яно пачынала быстра прыкланяцца к зямлі і так жа быстра паднімацца; у тым месцы, дзе яно нагіналася, рабілася цемнаватая лапіна, і па меры таго як мацней узнімаўся вецер, гэтых цёмных лапін рабілася ўсё больш. Яны быстра беглі адна за адною па ветру, і здавалася, што ўсё поле плыве ўсёю шырынёю сваёю. Далёка, дзе зялёны колер поля пераходзіў у сіні, паднімалася часам і нейкая чыстая, як шкло, пялёнка ў паветры, і як сонца пачынала свяціць бліскучай, яна прыбліжвалася к самай дарозе, і трудна было разабраць, ці гэта сапраўды калышыцца што-небудзь, напаўняючае паветра, ці гэта толькі ? здаецца ўваччу.

Юраська паволі ішоў і слухаў палявыя шумы. Нюхаючы востры пах зяленіва і сырое зямлі, ён некалькі разоў прыпыняўся і прыглядаўся ў адно якое-небудзь месца ў канцы поля альбо ўверсе, над галавою.

Не маючы ў галаве ніводнае думкі, ён у адзін з такіх прыпынкаў раптоўна задзёр голаў і зацягнуў высокім, аж да хрыпаты тонкім голасам:

— Гэх ты-ты, доля, гэ-э-эх!..

— Ты гэта чаго, чалавеча, рад?!.

Юраська ўздрыгануў і азірнуўся.

Справа, на мяжы, пры самай дарозе, глядзела на яго пара чорных вачэй, ускудлачаныя валасы закрывалі вушы невядомага чалавека, рот расцягнуўся ў хітрую ўсмешку. Плечы і ногі хаваліся ў жыце.

— Чаго спяваеш?

— Калі?

— От табе і раз, зацягнуў на чым свет стаіць, аж мяне пабудзіў, і сам не памятае. Эх, куды ж пайшоў, пачакай, галава, разам пойдзем.

Юраська прыпыніўся, недаверчыва зірнуўшы на незнаёмага. Галава пачала паднімацца, паказаліся з жыта плечы, і на дарогу выйшаў нізкі чалавек у вайсковай шынелі.

— У адну дарогу, здаецца, разам пойдзем.

— Пойдзем.

І яны пайшлі радам, абодва нізкія і нейк падобныя адзін да аднаго.

— Ну, дык чаго ты спяваў, весела?

Юраська скоса глянуў на свайго папутчыка і сказаў недаверчыва:

— Гм... а ты што за чалавек?

— Чалавек,— адказаў той весела і хлопнуў Юраську па плячу.

— Эх ты, спяваеш і сам не знаеш — чаму, а я знаю.

— Што ты знаеш?

Юраська зразу зразумеў, што перад ім «маскаль-прайдзісвет», і, стараючыся падладзіцца пад яго тон, загаварыў далей:

— Нічога ты не знаеш. Ды і што ты за ухар гэтакі, каб табе спавядацца?

— Ты адно паслухай,— загаварыў той Юраську,— я табе скажу, ты думаеш, гэта ты сам спяваў, гэта тваё поле ў табе спявала.

— Ах ты,— зарагатаў Юраська,— наша поле ў табе спявала, ну і чудак.

— Не рагачы лішне. Ты спяваў затым, што ты палявы чалавек і ў полі ты — дома.

— Ну?!

— Ну і спяваеш, не думаючы. Я гэта вось к чаму, што сам я не магу ніяк прывыкнуць к гэтаму полю. Вось ужо каторы тыдзень валочымся тут, папраўляем тэлефон, а колькі за службу сваю прайшлі гэтага поля, канца-краю няма. А ўсё ў горад цягне. Хоць на край свету, абы ў горад. Там табе і людзей, і шуму, і груку, чорт ведае.

— Людзей і тут многа,— адказаў Юраська,— вунь як выйдзем араць або жаць улетку, дык аж поле звініць. Якога яшчэ шуму трэба?

— Мала што шуму. Што гэта за шум? Табе, пэўна, здаецца, што ўсяго і свету, што ў тваім полі.

— А табе свету ў тваім горадзе, выходзіць гэтак!

— А я што гавару? Я ж і гавару, што так. Хто к чаму прывык. Прывычка. Вось ты на гэтай дарозе — дома, а мяне нейк сум бярэ, як азірнуся на гэты страшэнны абшар. Прывычка з малых дзён. А ты сабе ідзеш, паглядаеш вакол, палкаю памахваеш. Гляджу — задзёр чалавек голаў, падняў рукі і цягне немым голасам песню. Ах ты, думаю, галава палявая. Аж весялей мне стала. А то ляжу ў жыце, і думкі розныя: ну, як шамне які д’ябал з жыта чым-небудзь па галаве.

— Гы-гы-гы,— зарагатаў Юраська.— От табе спец. Я думаў — усякі салдат «мацямацік», аж ён кажа, нехта з жыта яго шамне. Ну і чудак. Хто цябе тут шамне, гы-гы-гы!..

— Чаго паехаў? — гукнуў Юраськаў папутчык.— Засакатаў.

Яму стала нейк непрыемна, што над ім рагоча нейкі «палявы чалавечак», які далей свайго поля не быў нідзе ніколі і напэўна збіўся б з панталыку на шумнай вуліцы ўсякага горада. З’явілася ў яго нейкая крыўда чалавека, аб’ехаўшага паўсвету, бачыўшага столькі ўсяго і неміласэрна асмеянага шэрым дамаседам. І ён паважна, крытычна разгледзеў з усіх бакоў Юраську і сам моцна зарагатаў... над Юраськам.

Так абодва ішлі яны па сухой палявой дарозе і рагаталі адзін над адным, усё ж такі блізкія адзін аднаму тым, што зналі першапрычыну свайго рогату: прывычку чалавека к таму, чым ён жыве.

— Што за рогат,— пачуліся галасы, і з жыта выйшлі чалавек пяць вайсковых са скруткамі тэлефоннага кабелю ў руках.

— Весела,— адказаў Юраськаў папутчык.

Юраська пакінуў рагатаць і, аставіўшы на твары сваім шырокую ўсмешку, пастаяў трохі моўчкі на адным месцы, а потым пайшоў далей.

Вясёлыя галасы за ім гулі ўсё цішэй і цішэй, заглушаемыя патроху ветрам, абвязаўшым жыта і сухія кусты быльніку і палыну.


1924

Тэкст падаецца паводле выдання: Чорны К. Збор твораў у васьмі тамах. Том першы. Апавяданні. 1923-1927 гг. Мн., "Мастацкая літаратура", 1972.
Крыніца: скан