Зусім маўчаць дрэвы: не шумяць тонкім веццем, не варушацца голлем — голыя, пры зямлі аброслыя шчуплым мохам, жаўтаватым лішаём.
А ўчора з вільготнае раллі рваўся густы вецер і поле згінала падсохлы быльнік пры дарогах і ўзмежках. І на ўзгорках не відаць было птушак. Вецер шырокімі грудзьмі прыпадаў да пасінелых ад хмурных колераў сцен...
Лішай на дрэвах сыходзіць да зямлі, прападае ў траве. А трава цяпер халодная, ад першых марозаў пазелянела, і скрозь яе свеціцца зямля. І як жа яна востра пахне, гэтая шчуплая, прымарожаная трава! І якім уздымам вее зямля! — трэба моцна любіць і глыбока адчуваць, каб ведаць аб гэтым.
Неба густое, з цёмнаю сінню, і далёка пацямнелі кусты — мусіць, хутка ляжа глыбокі снег. А цяпер хочацца босымі нагамі адчуваць зямлю, хадзіць па траве — так, як гэта ў канцы лета, жоўтымі адвячоркамі, шырокімі днямі.
Цяпер у нас малоцяць. Пасля пылу ў гумне, калі выйдзеш агародамі к рэчцы, нейк дзіўна, што асака пры вадзе такая самая, як і летам — зялёная, жывая, толькі з пажаўцелымі вяршкамі. За рэчкаю ралля таксама мае мясцамі летні выгляд — яшчэ цёплымі днямі павылазіла з-пад чорных пліт лясная трава — спрадвеку раслі тут ядлаўцовыя кусты, мы іх талакою выкарчавалі і ўвосень зааралі новы кавалак поля. І цяпер лясная трава не паддаецца з першага разу — пасля зімы многа тут яшчэ будзе работы; ралля зялёнымі лапінамі сваімі зусім зліваецца з фонам лесу, да якога даходзіць. Там спакойна і вялікасна шумяць хвоі; там мякка пад нагамі і вельмі зацішна; і загэтым мусіць так прытульна здаецца на маленькім пасёлку, што некалькімі новымі хатамі прыткнуўся да гэтае сцяны старых хвояў.
На пасёлку няскончаныя платы, неабгароджаныя яшчэ агароды, абы-як, на адну толькі зіму, збітыя з аполкаў хлявы, абложаныя сухім бульбянікам і кулявою саломаю,— год пяць пройдзе, не менш, пакуль акуратна забудуецца пасёлак.
Тут яшчэ, бліжэй да крайняе хаты, накідана і рассыпана гліна, і цяпер з суседніх хутароў прыязджаюць браць яе каму трэба — яшчэ ў канцы лета выкапалі тут калодзезь. Тады была вялікая спешка — начальная работа не давала дыхнуць, і калодзезь капалі спяшаючы, прыхваткамі. Міма калодзезя вазілі снапы і на суседнія хутары, і ў суседнюю вёску. І, праязджаючы міма, людзі па-рознаму глядзелі на спешную работу пасёлкаўскіх хлапцоў. Асабліва гэтая неаднолькавасць востра выяўлялася ў хутаранцаў. Францішак Дылевіч, напрыклад, заўсёды нізка склоніцца і далікатна скажа:
— Бога да помач!
— Дзядзька Дылевіч, закурым!
Францішак Дылевіч прыпыняе каня, спешна злазіць з драбін, падбягае да хлопцаў і круціць папяросу з іхняга тытуню.
— Да вады яшчэ далёка?
— А хто яго ведае,— дыпламатычна адказвае хто-небудзь з хлопцаў,— мы, прызнацца, не практыкі, першы раз капаем. Будзем прасіць дзядзьку Дылеўскага, можа вы тут нам абгледзіце, як і што.
І весела падміргваюць адзін аднаму.
Францішак Дылевіч, з выглядам вялікага знаўцы ўсіх рэчаў, важна аглядае глыбока ўжо выкапаны калодзезь і заяўляе:
— Заўтра павінна пайсці вада.
— Наўрад ці пойдзе!
І гэта гаворыцца для таго, каб працягнуць гаворку. Хлопцам весела глядзець на высокую і грузную, але нейкую слабую постаць дзядзькі Дылевіча. А Дылевіч яшчэ раз аглядае калодзезь і трохі ўжо не так упэўнена яшчэ гаворыць:
— Павінна пайсці.
І падыходзіць да воза і едзе далей.
Адзін раз, назаўтра пасля такое гаворкі, Дылевіч вёз воз грэчкі. Хлопцы крыкнулі яму:
— Вады няма!
— Не можа быць!.. Што ж гэта за штука!..
І, паглядзеўшы яшчэ, сказаў рашуча і цвёрда:
— Нядобрае месца... Суш...
— Дык жа вакол балоты.
— Ну, бывае.
На трэці дзень пайшла вада, і Дылевіч сказаў:
— Я ж казаў, што зараз павінна пайсці... Дай божа ў добры час... Цяпер, як вы сабе хочаце, а вечарынку ў свята павінны справіць...
І ён усміхнуўся добраю, чуць хітраватаю ўсмешкаю.
— Вечарынку справім... Будзем прасіць, каб вы з скрыпкаю падышлі.
— А як жа!
І ён паехаў, адчуваючы ў сабе блізасць да гэтых вясёлых пасёлкаўскіх хлапцоў.
Зусім іначай адносіўся да пасёлкаўцаў другі хутаранец — Зыгмусь Купрыяновіч. Ён увесь час моўчкі вазіў снапы. І хлопцы яго не чапалі. Толькі раз нехта гукнуў:
— Дзядзька Купрыяновіч, ці няма запалак?
Купрыяновіч прыпыніўся і падышоў. Ён закурыў і сам, пачаставаў сваім тытунём хлопцаў. Пакуль закурвалі, ён сказаў:
— Капаеце?
— Капаем.
— М-гу... Дрэннае месца тут.
— Нічога, дакапаліся.
— Ды дакапацца можна, пачаўшы дакопвацца... Дакапацца ўсюды і да ўсяго можна. І да вады, і да чалавека...
— Чаго ты, дзядзька, на нас злуеш?
— Я, браткі, на вас ні за што не злую. За што на вас мне злаваць. Толькі скажу адно — можна было абрэзаць частку зямлі, а то больш за палавіну адхвацілі, і дзела з канцом. Добры інтэрас!
І, адышоўшы, пастаяў і паехаў паволі, пускаючы густы дым з-пад тоненькіх, кепска падкручаных вусоў.
Пасля ўжо, увосень, як пачала мерзнуць зямля, шукаў ён пад вечар каля пасёлка сваіх гусей. Над калодзезем стаяў новы зруб, і пасёлкавец Антось Макарэвіч нечага корпаўся там каля яго з сякераю. Купрыяновіч падышоў, цяжка шаруючы ботамі па няроўна раскіданай гліне, даў «добры вечар» і сказаў:
— Значыцца, скончылі; зруб стаіць; вада свая... хаты пазабудоўвалі — усё ў парадку.
Антось Макарэвіч раптоўна разгладзіў вусы, паправіў на галаве заячую шапку і скоранька прагаварыў:
— Дзе б-бачыў, далёка яшчэ да парадку... хата-хатаю, а хлявы, а платы, а ток; ой, яшчэ давядзецца пагараваць...
— Ну, яно пэўне.
— Ой, яшчэ давядзецца...
— А як я ўвесь вялікі хутар забудоўваў?!
— Ну, табе было лягчэй — ты спрадвеку быў фальваркоўцам...
— Ну, фальваркоўцам то я не быў ніколі. Калі ў мяне, скажам, было якія дзесяцін трыццаць, дык гэта найбольш. Усякі ўсё, ліха яму, упікае фальваркам.
І, сказаўшы гэта, прыпомніў, што сказаў «папросту», і тут жа паправіўся:
— Найвенц трыццаць дзесяцін. Я ж кажу, трыццаць — дык гэта ад сілы, найвенц!
Антось Макарэвіч нешта хацеў сказаць, але Купрыяновіч кіўнуў галавой і пайшоў, азіраючыся, па полю. Відаць было, што ён не пакідае злаваць.
Такія былі ў нас адносіны між людзьмі.
Пасля Купрыяновіч зусім пакінуў вітацца з пасёлкаўцамі і, канчаючы ўвосень апошнюю работу на полі, калі каго ўгледзіць, адварочваецца, нібы не бачыць. Тады хлопцы падыходзяць бліжэй і моцна, каб чуў ён, гавораць, што на весну трэба будзе выкарчаваць кусты аж да самай рэчкі — у Купрыяновіча там каля рэчкі свая паша, і яму прыйдзецца наймаць другога пастуха, каб каровы яго не заходзілі тады на чужое поле, як цяпер заходзяць у чужыя кусты... Так і прымушаюць яго заўсёды быць злосным.
Цяпер на мёрзлым полі пуста. Толькі дзікія птушкі чорнымі камякамі варушацца на цвёрдай шэрані. Неўзабаве ляжа снег.