Глыбокія сляды гадоў і вякоў. Курганы на полі параслі ядлоўцам. Ядловец здаецца ўсё гэтакім жа самым, нязменным і лета, і зіму. Гады, дзесяткі год. І ніводнае ж іголкі няма на ім ранейшай. Іголкі асыпаюцца непрыкметна, сохнуць на кургане і гніюць. Ядловец зялёны і зялёны. Вясна адно што ахутала яго парнасцю вільготнай раллі. Пакуты людзей, што згнілі ў курганах пад цяперашнім ядлоўцам, слёзы, што былі выплаканы сотні год таму над імі, - забыліся. Нічога няма, апроч ядлоўцу на курганах.
Магілы пры дарозе. Дарога глухая, лясістая, палявая, узгоркаватая і лагчыністая. У лагчынках - незагачаныя грэблі. Па людзях, што ў магілах пры гэтых дарогах, слёзы яшчэ не выплаканы: боль яшчэ не прайшоў. Нават яшчэ калёсы ўцекачоў-выгнанцаў, паламаныя, рассохлыя, без шынаў, далежваюць свой век у кутках двароў прыдарожных гаспадароў.
У дварах начамі брэшуць сабакі.
Начамі над лесам усходзіць поўны месяц. Лес пад месяцам - чорны і повен чулай цішыні. Але лес далей. Бліжэй - да ўцекачоўскіх магіл - чатыры хаты. Каля хат пахне кастрыца, што не прыбрана пасля зім з-пад сцен і вокан.
За паўвярсты якой ад хат скрыжаваліся дзве дарогі. Там гэта і магільнік той уцекачоўскі, выгнанскі. Над адной, дагледжанай, магілай - нізенькі спарахнелы крыж. Па другім баку дарожнага скрыжавання - размытыя веснавою вадою глінішчы.
Лес далёка - зялёная густая сцяна, а над ёю ў ветравыя дні ўстае раскудлачанасць хмар. Калі ў месячныя ночы брэшуць сабакі, рэха гулка ходзіць каля лесу.
У ветравыя ж дні і хвоі шумяць. Нават і ў неветравыя пад узгаркаватым полем, каля лесу, стаіць роўны хваёвы шэпт.
Хвоі гавораць.
Чаму гэтак ціха гавораць хвоі?
Ідзе вецер. У ясны дзень, веснавы дзень, ідзе вецер.
Вецер ідзе з-за лесу, з-за лясоў, з-за тумановых, дымных, балотных, палявых даляглядаў. Шырокіх - як сягануць вокам.
Некалькі хвояў - наводдалек лесу, на полі пры самай дарозе. Тут ветру латва густа біць у купчастае голле і напорна згінаць яго. Улетку тут і скрозь цвіце чабор. Скрозь пах жыта і аўсоў чуваць чабор.
А ўжо з самай вясны на прыдарожных хвоях садзяцца дробныя каршакі азіраць свае дарогі.
Глухата якая!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Чабор пахне на межах і вясною, яшчэ да цвету свайго.
А ў крайняй з чатырох хат ён пахнуў і ўсю зіму, сухі, старанна завязаны ў палатнянай торбе. Вастраносы дзед зімою менш ужываў яго, а калі ў красавіку пайшла халодная вільгаць, часцей ён прасіў дачку:
- Напар ты мне, Юлька, чабру і сягоння.
Адкашліваў харкавінне і яшчэ гаварыў:
- А калі застаўся ўчарашні, дык падагрэй.
Юлька адказвала:
- Навошта яго гэтак ашчаджаць, дабро гэтакае. Хопіць і свежага, не канечне пракіслы ўчарашні піць.
- Можа, і гэтак, - згаджаўся вастраносы дзед, тупаючы па хаце. І ішоў калыхаць унучка:
А-а-а-а, мой каток,
А-а-а-а, варкаток.
І ўсю раніцу, кашляючы, плюючы ў жвір каля парога, спяваючы малому, паглядаў у печ, чакаючы чабру.
Чабор студзіў на акне. А Юлька гаварыла:
- Пі гарачы, дык кашаль хутчэй пройдзе.
А ён не згаджаўся:
- На гарачы многа цукру ідзе, а дзе тут яго набрацца; я цёплага нап'юся.
Калі чабор рабіўся цёплым, ён даставаў з паліцы паперку, а ў паперцы заверчаны былі два кавалачкі цукру. Адкусваў драбок цукру, трымаў пад языком і выпіваў шклянку чабру.
І зноў ішоў калыхаць унучка:
Пайшоў каток у лясок,
Знайшоў каток паясок...
Поле маўчыць. У хаце чуваць, як маўчыць поле. Нават і пагранічнікі-салдаты мала тут калі спяваюць. Спяваюць хіба адышоўшы за вёрст пяць ці далей у вёску.
Тут па дарогах нават і не едзе ніхто. Няма куды і адкуль ехаць. Няможна ехаць. Адно, што выязджаюць на поле. Дык якая ж гэта язда? Узімку і з самай вясны і гэтага няма.
Вастраносы дзед часам устрапянецца:
- Здаецца, прыехаў нехта.
І кінецца да акна. А там - суседскі конь залапатаў капытамі па апошняй замакрэлай мерзлаце і прыпыніўся пачухаць аб вароты шыю.
Хто і адкуль пад'едзе пад гэтую хату? Стары і не чакае...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Другі стары - сусед - прыходзіць да вастраносага пагаварыць. Вастраносы сустракае:
- Выпі, суседзе, шклянку чабру.
- Ат, можна абысціся. Цукар дораг.
- Што там, у мяне два кавалкі яшчэ захаваліся.
- То няхай захоўваюцца. Давай лепш закурым.
Вастраносы ціха пагойдвае за почапку калыску:
Знайшоў каток паясок,
Ды які ж ён чырвоненькі.
Сусед падыходзіць да калыскі:
- Гадуецца?
- Расце.
- Здаровы хлопец будзе.
- Нішто сабе.
- Ад бацькі, можа, чуваць што?
- Каб ён так жыў, сабака.
- І грошай не прысылае?
- Па рублю цэдзіць. Але што. А гэтая як рыба аб лёд б'ецца, навек абязвечаная. Каб не дзіця - служыць бы куды-небудзь пайшла. Сама кажа. Я пражыў бы як-небудзь. На людзях не прапаў бы, колькі мне трэба.
- Колькі там трэба, то трэба, але што ж ты, пад плотам хіба валяўся б. Чатыры гэтыя сцяны нічога табе не дадуць.
- А няхай бы сабе і пад плотам, мне ўжо ўсё роўна. Дажыў бы век.
- Гаворка.
- От табе і гаворка. Табе здаецца. Цябе ніхто ніколі з хаты не выганяў, ты не ведаеш усяго. А я прыблытаўся сюды да вас і сам не ведаю, як зачапіўся тут. Ты ж сам памагаў мне без труны старую маю закопваць. Дзякуй табе, што памог, незнаёмаму, выгнанцу нейкаму, валацузе, брадзязе...
Вастраносы нервуецца, крычыць, пачынае кашляць. Ад кашлю чырванеюць вочы, прыпухае твар. Запівае кашаль халодным чабром і гаворыць:
- ...Цяпер ужо і крыж спарахнеў, і дзярном усё зарасло... Хто гэта думаў калі, Божа мой, Божа. Косці па свеце растраслі. Дажываць веку гэтак... А дзяўчо гэтае згублена навек.
- Яшчэ маладая, яшчэ і шчасце прыйдзе.
- Не дажыву я да яе шчасця. Колькі мне жыць засталося. Мусіць, не суджана мне шчасце бачыць. І дзецям маім. А гэтая небарака...
- Калі неасцярога. Як гэта ісці за невядомага чалавека? Чаго ж ты сам глядзеў?!
- Я верыў чалавеку. А яны любіліся. А тым часам чорт яго ведае... Я не памру спакойна. Небарака Юлька з малым гэтым... От пажыў два гады, а як звольнілі з салдат, дык годзе ўжо...
- А ён жа не звольніўся, здаецца.
- У камандзіры выбіўся. Цяпер ужо іншая яму патрэбна, гарадская, можа, якая. Тады дык яму і мая дачка добра была, калі пайшла дзяліць з ім салдацкі паёк. Пакруціўся недзе ў свет, толькі яго і бачылі. От прыслаў быў грошай у тым месяцы трохі. Круціцца, пакуль галавы не скруціць.
- Гэта ўсё, каб, кажа, не звязаны быў чалавек.
- Але ж ён не павінен вытручваць з свайго сэрца вінаватасць перад дзіцём сваім і кабецінай... Хоць гэты от малы - сабачае сіроцтва...
І зноў кашляе стары, і зноў запівае кашаль чабром.
Адкашляўшыся, яшчэ:
- Каб гэта спосаб які, дык чэрці яго матару бралі з яго грашыма разам. І так цяпер менш пачаў прысылаць. Забывацца пачаў. А то сам жа прыгубіў... Каб быў работнік, мужчына ў сям'і, дык зямлі ўзялі б - даюць, дык як жа ж тут. Яно-то і пражывецца, але ад гэтага ўсяго крыўда.
- Асталюецца як-небудзь патроху, уладзіцца і будзе жыць. Дзіця падгадуе, тады лягчэй стане. Знойдзе сабе які-небудзь спосаб. Юлька яшчэ зусім жа маладая.
- Маладая, - гаворыць вастраносы, адкашліваючы харкавінне.
Маўчаць доўга. На дарогах ціха.
Вастраносы:
- Зараз на поле выйдуць.
Сусед:
- Але. Мой хлапец ужо і насенне ачысціў.
Вастраносы падыходзіць да акна і ўглядаецца ў палявую далячынь. Пуста і гола на полі. За дарожным скрыжаваннем шэрая дарога перакапана ровам і скрозь, з самага поля, перагароджана дротам. Ледзь прыкметна постаць пагранічніка на дарозе. Варушыцца далёка, малы, як муха.
Вастраносы ў задум'і:
- Гэтаю дарогай я прыехаў сюды.
Пачакаўшы:
- Бывала, у нас там, дома, у гэтую пару...
І сам над сабою ядавіта кпіць:
- Бывала, бывала!.. Не ўбачу я свайго дома.
Над полем пачынаюць шумець хвоі!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Як жа шумяць хвоі!
Юлька слухае іх і слухае вясну.
Над лесам усходзіць месяц. І лес чорны, як ноч.
Дарогі маўчаць. Нават травой зарастаюць дарогі. Улетку раскашэльваюцца на іх трыпутнік, малачай і мятліца. Але чабор на межах будзе пахнуць мацней за ўсё. Вастраносы стары бацька будзе стаяць, укленчыўшы, на мяжы, высокі, худы, у белым зрэб'і - як старая абязвечаная і гордая птушка, - будзе рваць чабор, запасаць на зіму, каб было чым утаймаваць кашаль.
Тады і заработку больш будзе - жніво, сена, поле, поле! Будуць дзяўчаты, робячы, спяваць. І Юлька з імі.
На дарогах - месячная відната. У хаце - чуваць тут, на дварэ - стары бацька калыша малога:
Будзем таго ката біць -
Аддай, каток, паясок.
Шумяць хвоі над полем.
У суседнім агародзе нарабілася за дзень. І цяпер гэтак добра даваць супакой рукам і слухаць вясну. Пахне зямля, вада, лес. Пахне бярвенне старых хат.
Далёка брэшуць сабакі.
Над полем пачынае ісці вецер.
Стары - чуваць - тупае па хаце. Відаць - глядзіць у акно.
Ідзе вецер!
Белы і малады Юльчын твар глядзіць у віднату вясновае ночы.
Вецер.
Ідзе вецер!
1928