Каваль Антон Рубановіч стаяў паміж натоўпам і сталом, за якім быў прэзідыум сходу. Ён стаяў, як бы ад нейкага непаразумення, растапырыўшы рукі, сам высокі, чарнявы чалавек, чорны ад куродыму, босы, у калісьці жоўтых галіфэ, у непадпяразанай старой рубашцы з кішэньмі на грудзях. Сход канчаўся.
— Здаецца, усё? — сказаў старшыня сходу.
Яшчэ старшыня не скончыў гэтай фразы, як каваль, з нейкай пагардай ва ўсіх рысах твару, заявіў:
— Не, не ўсё.
Усе бачылі кавалёву ўзбуджанасць, і ўвесь сход адчуў, што каваль зараз скажа нешта важнае.
— Чаму дагэтуль справу не перадалі ў пракуратуру?— запытаў каваль.— Акт рэвізійнай камісіі ёсць, што дзесяці пудоў ячменю з калгаснага свірна няма. А чаму гэты акт ляжыць сабе спакойна?
— Ну, можа чый-небудзь сват ці кум з’еў гэты ячмень,— яшчэ з большай пагардай, як у каваля, падаў голас Жывіцкі, не адрываючыся ад сцяны, да якой стаяў прыпёршыся плячыма. Але калі каваль аж тросся, калі гаварыў, дык гэты гаварыў спакойна і павольна. І ў гэтай спакойнасці гучаў сарказм.— Таксама чатырох хамутоў няма. Дзе яны? — скончыў ён.
Лёгкі гул прайшоў па натоўпу.
— Гэта праўда,— падаў голас гарбаносы Валодзя.— Справу з ячменем трэба расследаваць. Таксама ў нас ходзяць гутаркі, што ў нашым калгасе ёсць былыя элементы — дыяканы там і іншая шваль... Усё высветліць трэба.
І, сказаўшы гэта, гарбаносы Валодзя вылез наперад. Адразу відаць стала, што гаварыў ён горача: твар узбуджаны, вочы блішчаць, кепка служыць казырком не над ілбом, а над вухам, і гарбаты нос аж, здаецца, варушыцца. Шчака ў яго была падвязана хустачкай.
Але доўга ён не стаяў наперадзе: ён адно бліснуў перад натоўпам, паказаўся перад усімі і зноў апынуўся недзе ў гурце.
Пачаўся гармідар. Гарбаносы Валодзька горача гаварыў дзесьці ў натоўпе, пасля ўжо зусім яго не чуваць стала. Хтосьці нават заўважыў, што ён зусім пайшоў са сходу. Ён такі і сапраўды пайшоў з выглядам чалавека, які ўсё сказаў, сказаў добра, а калі яго не паслухаць, дык гэта пойдзе толькі на кепства людзей, з якімі ён меў справу.
Дзесьці ў сярэдзіне натоўпу павольны і сталы голас даводзіў усяму свету, што «яшчэ перад нямецкаю вайною ён быў справіў сабе варшаўскі плуг, і глядзеў ён гэтага плуга гэтак, што ён быў зусім яшчэ як новы, адно што мясцамі пазлізваўся і дышаль нешта выкручвацца пачаў». Другі, шпаркі, як барабан, голас даводзіў, што плуга да плуга не прыраўнуеш, што «плуг можа быць куплены перад вайною і дажыць да калгаса, а другі плуг і паўгода не вытрымае, раз ён на тандэт зроблены. А раз ён гэтакі, дык карысць з яго невялікая». Гэтую несусветную праўду чалавек пачаў даводзіць канкрэтнымі прыкладамі. Каб лепей давесці, ён выпхнуўся наперад.
Выгляд у яго быў нейкі лямцаваты. Сукаватаю палкаю ён забаўляўся ў руках, як дзіця цацкаю, кудзеля з вопраткі выбівалася адусюль. Барада, даўгі нос, і ўсё раз-пораз пачмыхвае носам.
— Францкевіч, слова хочаш? — закрычаў яму старшыня.
— Не, якое слова, нашто яно мне! Я толькі хачу сказаць, што ён там пра плужок гаворыць. Дык гэта факт.
— Які факт?
— Вы не верыце? Тфу! (Ён не толькі чмыхаў, але і паплёўваў сабе пад ногі, суха і дробна.) — Плуга да плуга не прыраўнуеш.
— Да якога плуга, прычым тут плуг?
— Я вам скажу, тфу, тфу, што Хурсаў зяць, нябожчык Кандыбовіч, таксама быў купіў сабе перад вайною аршаўскага плуга, дык закаяўся. А от што Сяргей гаворыць, дык тут... тфу, тфу...
Ніхто ўжо яго не слухаў, але ён гаварыў, забаўляючыся сукаватаю палкаю. Гэта быў адзін з тых гаваруноў, якім ад усіх тых спраў, якія тут так цікавяць людзей, не было ні холадна, ні горача: «Куды людзі, туды і я, нашто мне канешне раней за бацьку ў пекла лезці». Так можна было з першага разу падумаць, гледзячы на гэтага чалавека. Пакуль старшыня сцішваў людзей, ён такі паспеў дагаварыць пра нейкі там Кандыбовічаў даваенны плуг. Паспеў таксама ўпікнуць нейкага за нейкія дваццаць два, «а можа нават і ўсе дваццаць тры» (дакладна не было падлічана) калівы тытуню, успомніць, як «пры немцах яшчэ нейкія канакрады ўтапілі пад нейкім мостам нейкага амерыканца», і шмат чаго іншага нагаварыў бы яшчэ гэты чалавек, каб нарэшце не сціхлі ўсе. Чалавек, які выпадкова трапіў бы на сход, мог бы з першага разу падумаць, што гэты чалавек вельмі вялікі практык, вельмі ўсё і разумна ведае і да ўсяго можа сказаць патрэбнае слова.
— Што ты рабіў у горадзе? — запытаў старшыня ў каваля.
— Рабіў, што траплялася. Брук масціў, печы мураваў, а пасля пры кавалях быў. Давайце высветлім усё. Усё адразу павінна пайсці пад расследаванне: і дзе ячмень падзеўся з хамутамі і ці быў я за дыякана!
— А нашто ты плугі паглуміў? — выразна прагуў голас.
— Плугі? Якія плугі?
— Колькі было за кузняю пад паветкаю запасных плугоў? Дзе яны цяпер?
— Ды не будзь я Антон Рубановіч...
— Можаш сабе і не быць.
Стала зусім ціха. Справа ўскладнялася. Яна рабілася шматгранная. Гэта зразумеў лепш за ўсіх сам каваль Антон Рубаповіч. Дагэтуль ён яшчэ ўсё не прымаў блізка да сэрца гэтай справы, думаў, што гэта ўсё так сабе. А цяпер яму заняло дух, сціснулася і закіпела каля сэрца.
— Які ж я дыякан,— закрычаў ён раптам,— калі я каталік!
— Хто цябе ведае, ці ты каталік, ці ты японец. Ты прыйшоў да нас тады, калі рэлігія была выразна скасавана і больш нічога.
— Ну, дык я давяду савецкай уладзе, што я каталік, а не праваслаўны,— злая ўсмешка прайшла па яго твары.
І стала ціха, а пасля зноў пачаўся гармідар. Пайшлі ў ход плугі. «Я прынёс у калгас плуг, ён ляжаў за кузняй пад паветкай. Дзе ён? Падай яго сюды!» Францкевіч успомніў раптам, што тытуню было не дваццаць два і не дваццаць тры, а дваццаць чатыры калівы. І пайшло бушаваць, гуляць.
— Варшаўскі быў плуг, браткі мае... Варшаўскі, з гнутым дышлем...
Гэта млеў па варшаўскаму плугу той самы Сяргей, што з самага пачатку павёў гутарку пра плугі. Як і кожны слабавольны чалавек, ён, чым больш гаварыў пра гэты плуг, тым больш сам сабе паддаваў упэўненасці ў тым, што на яго баку праўда. Ён у гэтую хвіліну ўжо быў упэўнены, што яго пакрыўдзілі і пра гэта трэба ўсім давесці. З прычыны таго, што шмат хто тут хацеў штосьці сваё выказаць, слабавольнаму Сяргею прыйшлося пашукаць сталага і маўклівага слухача. Гэтакі слухач яму тут жа і нагадзіўся. Гэта быў маўклівы дагэтуль на сходзе чалавек. Ён стаяў пры сцяне, прыпёршыся да яе на ўсе плечы, і задуменна жаваў саломінку. Але гэтая спакойнасць, відаць, была толькі знадворная, бо часта ён выплёўваў з рота адкушаны драбок саломінкі гэтак горача, як можа рабіць чалавек толькі тады, калі ў яго недзе ў глыбіні галавы і сэрца ідзе нейкая работа. Здавалася, ён не слухаў, што гаварыў яму Сяргей. А той, стаўшы перад ім нейк бокам, усё тлумачыў пра варшаўскі плуг, ад хвалявання звяртаючыся ўсё да яго з яго прозвішчам: «Жывіцкі, Жывіцкі».
— А ты думаеш, ты праўду гаворыш? — адарваўся раптам ад сцяны Жывіцкі.
Сяргей сціх на паўслове ад страшнага непаразумення.
— Ты лухту вярзеш! Хто цябе падвучыў? Цябе ж, дурня, нехта навучыў. Прызнайся. Рубановіч плугі паглуміў? Якія ж гэта былі плугі? Гэта лом быў, а не плугі. Гэта пагнутыя кавалкі жалеза. Рубановіч з гэтага ламачча вырабіў падковаў і ўсе коні падкаваў. Ты шкадуеш свайго плуга? Які ён твой? Ён калгасны, і калгасу гэтакая надобіна не патрэбна. Ён пайшоў на тое, на што трэба было яго пусціць.
— Калгасу брыдкі плуг не патрэбен,— лапатаў Францкевіч, пакручваючы ў руках сукаватую палку.
Старшыня сходу чуў усё, што сказаў Сяргею Жывіцкі. Разам з тым ён бачыў, як Сяргей, выслухаўшы Жывіцкага, раптам змоўк, нейк асеў, нават як бы збянтэжыўся. Значыцца, тут не такая простая справа! Яна павярнулася на святло новаю сваёю гранню. У яе рэчышча, што пачало ўжо ліцца ў адзін бок, урэзалася другая плынь. Вада закруцілася, як у віры, і тут не так проста знайсці на дне канцы і пачаткі. Да гэтай справы трэба падрыхтавацца.
І, спасылаючыся на позні час і на заўтрашнюю раннюю работу, ён прагаласаваў, каб адкласці далейшае вырашэнне справы на наступны раз.
Народ рушыў па хатах.
Каваль дайшоў да крайняй хаты.
Ён узяўся за клямку незамкнёных дзвярэй. Як прычыніў дзверы, убачыў, што тут яшчэ не спалі. Праўдзівей кажучы, мусіць, тут людзям перабілі сон. Пасярод сянец на табурэце гарэла моцна прыкручаная лямпа. Сенцы ад гэтага святла былі чорныя. Тхнула аднекуль сенам. Каля лямпы стаяла на сподку соль і ляжаў недаедзены корч цыбулі. Гаспадар, з пакудлачанаю ад сну бародкаю, запушчанаю, відаць, толькі нядаўна, сядзеў у адной бялізне на калодзе перад лямпаю і круціў папяросу. Збоку стаяў услон.
«Хацеў выспацца, дык не даюць»,— гаварылі ягоныя вочы. Антону Рубановічу здалося, што ён і зірнуў нават на пасцель пры сцяне, насупраць дзвярэй.
Відаць было, што ён чагосьці захваляваўся, калі ўвайшоў у сенцы каваль Антон Рубановіч.
Ён нейк адразу лізнуў языком па папяросе, уваткнуў у папяроснік, адной зацяжкаю прыкурыў ад лямпы, выкруціўшы раптоўна агонь і зноў укруціўшы, і абярнуўся да каваля.
— Здароў, — аж гукнуў ён, патрасаючы яму руку.— Садзіся. На, закурвай.
Нізкая постаць яго жыла нейкім неспакоем. Напроці Антона Рубановіча ён стаяў, як ёрш — стрыжаныя пруткія валасы на галаве, ускудлачаны дзяркачык бародкі, валасатыя рукі; не зусім выбеленая, можна сказаць, суровая яшчэ бялізна; споднікі на адным мядзяным гузіку з двухгаловым арлом — ад старога салдацкага шыняля. Гэты гузік аж зіхацеў на ўвесь жывот.
Антон Рубановіч стаяў над ім, на галаву вышэй ад яго, без шапкі, у кучме чорных, як вугаль, прыклееных пасмачкамі да спацелага лба, валасоў, у кароткіх нагавіцах з прышытымі галіфэ, у непадпяразанай чорнай рубашцы.
Трэці чалавек, што быў у сенцах, глядзеў на іх з кутка. Там ён успёрся локцем на разверненыя жорны без млёна; таксама босы, як і гаспадар сянец, невысокі ростам. Шапка ў яго служыла казырком набок, гарбаносы твар абвязаны быў тоненькай чорнай хустачкай. Ці не балелі яму зубы? На ім была камізэлька і не было пінжака. Як і тыя два, ён быў няголены. Так і відаць адразу — няма часу людзям: вельмі ж ідзе гарачая работа.
Каваль, убачыўшы гэтага чалавека ля жарон, спачатку на момант збянтэжыўся, збялеў і закалаціўся. Пасля ляснуў сківіцамі і моцна, каб той чуў і бачыў, плюнуў. Гаспадар сянец усё гэта бачыў, і стала яму ніякава. Ці ён у чужыя справы не хацеў умешвацца, ці ён баяўся чаго, ці проста спаць хацеў і не было яму нічога да ўсяго гэтага? Ён спусціў вочы ўніз, і хоць папяроса яго гарэла, ён вельмі раптоўна заклапочана зноў стаў над лямпай без патрэбы прыкурваць.
Гэтак цяглася маўчанка нешта хвілін з тры. Чалавек, што стаяў пры жорнах, паспеў прысесці на хатні парог і ўздыхнуць стала і па-гаспадарску, з спачуваннем да ўсяго свету. Твар яго пры гэтым з’ехаў уніз, сабе ў ногі. І здавалася, што спачуванне да ўсяго, што толькі ёсць на свеце, сцякае ціха з яго твару — з вачэй, з носа, з рота і льецца па сенцах, лагодна і мякка.
Дзверы ў хату былі адчынены. Там было чорна: з сянец святло туды не даходзіла. Вялікая муха сонна гула над чалавекам на парозе.
— Тфу, каб ты згарэла,— зазлаваў раптам гаспадар сянец.
— Чаго ты? — ласкава заўважыў чалавек на парозе.
— Чаго? — аж гукнуў нечакана ўсім гаспадар.— Махорка з папяросы на язык палезла. Гаркачэча ў роце.
Ён сціх, адышоў да сваёй пасцелі і сеў на яе. Выгляд ён меў такі, што ўжо гатоў быў так сядзець і маўчаць хоць аж да дня. «Не даеце спаць, дык што я вам зраблю. Сядзіце. І я буду сядзець». Гэта ўсе і заўважылі, што не ад махоркі на языку ён злуецца.
Каваль Антон Рубановіч не вытрымаў.
— Нічога мне не зробяць. А калі зробяць, дык я да самага Сталіна дайду. І тады пазварочваю галовы ўсім гэтым работнікам. Але за што я цярплю? Сэрца не вытрымае.
— Вытрымае,— ціхом абазваўся гаспадар сянец.
— Не, не вытрымае сэрца! — закрычаў Рубановіч, падступаючы бліжэй да гаспадара.
— Дык што ты мне крычыш? — зазлаваў гаспадар,— крычы ўнь каму.
І ён ткнуў пальцам на гарбаносага чалавека. «Згарыце вы, хоць падушыце адзін аднаго»,— гаварыў ягоны ўзлаваны позірк.
Гарбаносы чалавек раптоўна рушыў на сярэдзіну сянец. Калі ён стаў у святле, раптам відаць стала, што не такі ён на гады, як здаваўся, калі быў у ценю, зусім яшчэ малады.
— Чаму гэта ён мне павінен крычаць? — спакойна здзівіўся ён, глянуўшы на гаспадара.
— А чорт яго ведае каму. Я ведаю толькі, што не мне. Што вы маеце да мяне?
— Слухай, Сяргейка, што ты злуеш?
І гарбаносы з выгляду яшчэ пасталеў. Адсунуў на край корч цыбулі і сам сеў на тое месца.
— Чаго ты прыйшоў сюды? — глянуў раптам каваль Рубановіч на гарбаносага.
— Чаго ты ад мяне хочаш?
— А чаго ты ад мяне хочаш? Чаго ты тут трэшся?
— А ты чаго тут?
— Я прыйшоў туды, куды хацеў і куды мне трэба.
І каваль Рубановіч павярнуўся да гаспадара.
Гаспадар ускочыў з месца, захваляваўся, разоў некалькі драбнюсенька плюнуў, шмаргануў нагою аб другую калошу споднікаў, каб выцерці абплёванае месца, і тады твар яго адлюстраваў на сабе сапраўдную пакуту. Ён не ведаў, што гаварыць. Аж пабялеў, і губы задрыжалі.
Каваль адступіў назад і акінуў вокам іх абодвух. Ён нейкі спакойны цяпер стаў, нават штосьці падобнае да ўсмешкі прамільгнула ў яго на твары.
— А ведаеш што,— сказаў ён вельмі спакойна гарбаносаму чалавеку,— калі я толькі што быў увайшоў сюды, дык ты збянтэжыўся. Чаго ты быў спалохаўся?
— Я чаго спалохаўся?
— Гэта ты пасля ўжо напусціў на сябе смеласці.
— Чаго ты да мяне чэпішся? Чаго мне цябе баяцца?
— Ты добра ведаеш і сам.
Гэтак яны гулялі ў перакідку словаў, фальшыва паглядаючы адзін на аднаго. Але гарбаносы не вытрымаў:
— Воўк сабакі не баіцца, але звягі не любіць.
— Гэта то праўда, і якраз яна сюды падходзіць, бо сабака — гэта ты.
Гарбаносы кінуўся наперад, каваль, сціснуўшы кулакі, стаяў, як дрэва на паветры, а гаспадар сянец пачаў азірацца, як бы чаго шукаючы. Каб так прайшло яшчэ паўхвіліны, напэўна, гарбаносы як-небудзь зачапіў бы каваля, не разлічыўшы з гарачыні ні сваёй, ні кавалёвай сілы. А каваль бы пасля гэтага, напэўна, пасадзіў бы гарбаносага гэтак, што той бы не адразу ўстаў.
Але ў гэты самы момант у цёмнай прорве хаты ля дзвярэй вырасла жаночая постаць. Яна гукнула на каваля:
— Ты!
І каваль адразу схаваў рукі ў кішэні нагавіц і нават як бы з боязню прыпёрся плячыма да сцяны. Гарбаносы з хітрым і радасным бляскам уваччу паглядзеў на жанчыну і гаспадара — жанчына выйшла ў сенцы.
Яна была высокага жаночага росту і мажная. У яе былі шырокія рысы твару і касцістыя скроні. Бровы надавалі верхняй палове твару выгляд цвёрдай вытачанасці з каменя. Яна, мусіць, нядаўна спала, бо была цяпер адзета абы-як. Набок накінутая і дрэнна завязаная пад барадою хустка ледзьве стрымлівала бездань растрапаных валасоў.
— Ідзі адгэтуль! — загадала яна кавалю.
Каваль спачатку не паверыў. Ён падаўся на паўкрока наперад і застыў гэтак. Бачачы, што жанчына зменьвае выраз на сваім твары, ён задушыў у сабе заядлую злосць і нецярплівасць і, як мог спакойна, выгаварыў:
— Маня!
— Ідзі вон! — сказала яна, і ў гэты момант смутак ад таго, што ён зараз пойдзе, адлюстраваўся на яе твары. Але яна перамагла гэта і зноў загадала:
— Ну ідзі ж!
— Праз некалькі дзён ты выганіш адгэтуль гэтага гарбаносага чорта, а твой бацька (глянуў на гаспадара сянец) пашкадуе, што ён як гнілая салома і ніякае свае лініі не мае.
І каваль пайшоў.
Маня села на хатні парог, унурыўшы галаву ў калені.
— Лажыся, бацька, спаць,— сказала яна.
— А ты?
— I я зараз лягу.
— Дык што? — ускіпеў, як умеў, мяккі Сяргей.— Я не павінен нічога ведаць, што вы гаварыць будзеце? Я ў старане? Каб спачатку мяне слухаць, дык... Ты мне пра плугі пагаварыў, а выходзіць — няпраўда.
— Добра, добра,— замахала рукамі Маня,— ну не спі, ну слухай.
Сяргей на ўвесь спрыт стомленых за дзень пальцаў скруціў папяросу і пачаў пыхкаць ёю над лямпаю.
— Каб ты згарэла! — і крутнуў агонь у лямпе ўгару гэтак, што чырвоны куродым пайшоў пад самую столь.
Прыкурыўшы, спусціў агонь менш яшчэ, як быў.
— От так добра,— сказаў гарбаносы, глянуўшы на лямпу.— Я не люблю вялікага бляску.
— Слухай,— загаварыла Маня да гарбаносага,— ты мне скажы — праўда ўсё гэта? Ты не мані, Валодзя.
— Ну, што ж,— пакрыўдзіўся гарбаносы, паціскаючы плечуком і пагардліва крывячы губы,— калі ты не верыш... На чорта мне маніць табе. Замуж я цябе браць не буду, у мяне жонка ёсць. Барыша хачу? Дык такія справы барышом не мераюцца.
— Праўду кажаш,— глыбока ўздыхнуўшы, згадзіўся Сяргей.
Маня асадзіла яго позіркам.
— Сядзь, Валодзя, сюды,— паказала яна гарбаносаму месца ля сябе на парозе.
— Я табе скажу, і няхай бацька твой слухае,— загаварыў гарбаносы Валодзя сеўшы.— Тут так. Яшчэ раз вам скажу: мая тут справа маленькая. Я сказаў і скажу, што ў мяне на сумленні, і скончана. Пайду зараз спаць, а заўтра ўстану рана, пайду на работу.
— Гэта ты напісаў на яго заяву?
— Не, але ведаю хто.
— Дык хто?
— Не скажу. Па добрасці кажу — не скажу.
— Скажы.
— Гэтага няможна гаварыць, калі ведаеш.
— Далей гэтых сянец і гэтай ночы не пойдзе.
— Дык гэта я напісаў. Але ж толькі, каб нікому ні слова. Ша!
— Што мы дурні, ці што,— стала згадзіўся Сяргей.
— І ўсё гэта праўда?
— Праўда.
— Я пытаю і пра тое, што ў заяве, і пра тое, што не ў заяве.
— Ну, вядома. Тут так. Тое, што да заявы не падыходзіць, я не пісаў. Не ўсё належыць да заявы. Ды і не цікава, і не патрэбна ўсё. Падумаеш!
— Чынш да падатку не належыць,— уставіў слова паспакайнелы Сяргей.
— Я табе толькі дабра хачу, дык і сказаў, што ведаў.
— Няхай ад гэтае ночы ўсё забудзецца, і аман,— трывожна папрасіў Сяргей.
Маня зноў позіркам асадзіла яго.
Гарбаносы Валодзька пасунуўся бліжэй да Мані і моцным пошапкам пачаў гаварыць, дзе трэба, загінаючы пальцы, каб былі падлічаны факты.
— У яго двое дзяцей — гэта раз. Значыцца, была і жонка. А ён не ўдавец. Гэта ў горадзе людзі ведаюць. Ён жонку кінуў.
— Чаму ж дзеці ў яго, а не ў яе? І ён іх гэтак добра глядзіць?
— Я не ведаю. Тут так. Можа яна і забрала дзеці. Можа іх больш было. Дзяцей маглі падзяліць.
— Ты ж мне раней пра гэта не гаварыў. Ты глядзі. Можа ты гэта цяпер выдумаў? Я цябе ведаю,— прыгразіла яна.
— Прычым тут я? Я зараз спаць пайду, а заўтра зранку на работу, што мне. Падумаеш!
— Ну, а далей што?
— Ну, значыцца, жонка ў яго ёсць.
— Гэта паскудства, а не чалавек,— уздыхнуў Сяргей.
Ізноў Манін позірк.
— А далей — гэта ўжо да заявы належыць — быў за дыякана недзе на Палессі. А можа памацаць — ці не быў ён у бандытах?
— Не дай божа, што ты гаворыш,— не вытрымаў Сяргей.
— Гэта ты выдумляеш пра бандытаў?
— Я гэтага не гавару, я не ведаю. Тут так. На Палессі бандыты былі, а духавенства — сама ведаеш, які прыяцель савецкай уладзе. Могуць думаць, а як па-мойму — паехаць бы яму адгэтуль і няхай жыве спакойна, дзе яго ніхто не ведае. Бо вычысцяць яго з калгаса, няйначай, і яшчэ прыпякуць...
Маня маўчала. Яна па-бабску падагнула пад сябе ногі і падперла твар рукамі. Было падобна, што яна ціхом плача. Уся яна сціснулася, сагнулася, і постаць яе стала непрывабная.
Гарбаносы Валодзя, як да соннага дзіцяці, каб не пабудзіць яго, падышоў да Сяргея. Пошапкам, так што Маня можа і не чула, ён сказаў:
— Кладзіся спаць і будзь смелы. Скажы ёй... (махнуў рукою). А ўрэшце, нічога не трэба ёй казаць.
Ціха выйшаў і вельмі старанна зачыніў за сабою дзверы.
— Што бог ні дасць,— заспакоіў сябе Сяргей і пачаў павольна курыць. З папяросай у зубах ён лёг.
— Ужо, мусіць, за поўнач,— пачаў ён словамі падаваць сам сабе смеласці. Але ўбачыў, што Мані ўжо не было. Было толькі чуваць, як яна ў хаце падбівае падушку.
— Патушы лямпу,— сказаў ён.
— Няўжо ж так пакіну! — агыркнулася яна.
Як ужо было цёмна і яна пачала драмаць, раптам ёй здалося, што хтосьці шатнуўся паўз вокны. Нават здалося ёй, што пачула яна знаёмы лёгкі кашаль (калі чалавеку трэба падаць ведаць, што ён тут). Дрымота збегла адразу. Яна кінулася да акна. Нікога нідзе не было. Яна выйшла на двор. Перад дзвярыма стаяў каваль.
— Чаго ты прыйшоў?
— Чаго і раней прыходзіў.
Ён гэтак спакойна і нават са смехам сказаў, што яна сумелася.
— Ты цяпер гэтак гаворыш, а чаго ты калаціўся, дрыжаў і аж заікаўся, калі толькі што быў? Бяду чуў?
— Якую там бяду? Калі чалавек з лазні выходзіць, ён заўсёды чырвоны.
— Але чалавек у лазні бывае тады, калі на ім бруду многа.
— Пра што ты гаворыш? Я думаў, што ты тады гэта так сабе сказала, каб я ішоў адгэтуль. Ты скажы мне ўсё, што ён нагаварыў на мяне. Не, ты скажы. Заява, што я быў за дыякана?
— А чым ты давядзеш, што не быў?
— А чым ён давядзе, што быў?
— Раз не пабаяўся заяву пісаць.
— Ага, дык гэта ён напісаў! Я так і думаў.
— Адкуль ты ведаеш, што ён?
— Ты ж сказала... Ты ведаеш. Відаць, здорава вы пасябравалі.
— Я не сказала.
— Можаш сабе таіцца, колькі хочаш.
— Не казала я, бо не ведаю!
— Хто там? — спрасонку крактануў у сенцах Сяргей, пачуўшы моцны Манін голас.— Хто там, хто ў хаце?
Ён пачаў мацаць каля сябе запалак.
— Гэта я,— урачыста абазваўся каваль.
— Хто? Рубановіч? Ты?
— Ідзі адгэтуль! — моцна сказала Маня. Яна села і ўжо сапраўды заплакала.
Рубановіч вынес лямпу ў сенцы і паставіў на ранейшае месца. Сяргей ляжаў, наўмысля заплюшчыўшы вочы.
— Святла баішся, што вочы жмурыш? — сказаў кпліва каваль.
Сяргей роспачна сеў.
— Чаго ты хочаш ад мяне? Я табе не таварыш, я напроці цябе стары.
— Ты стары, але як малы.
— Чаго ты ад мяне хочаш?
— Што табе гаварыў гэты гарбаносы? Чаго ён прывалокся да цябе быў?
— Ці гэта дзіва, што чалавек зойдзе?
— Не, якраз бо. Мяне там зняважылі, мяне там асмяялі, з мяне рагаталі, ён першы распальваў сход, а пасля сюды пабег, не дачакаўшыся канца. Я шкодзіў у калгасе? Калі? Дзе? Я — ударнік і прэмію маю.
— А плугі паглуміў?
— Якія плугі?
— А гэтакія, як хоць бы і мой.
— Які гэта твой?
— Ну, мой, ну!
— Быў твой, а стаў калгасны. А табе шкада? Назад усё аглядаешся?
— Я не аглядаюся, але яго я спраўляў, а ты знішчыў.
— Пагнутую ламачыну? Я гэтым ломам, які адно замінаў на калгасным двары, коні пападкоўваў, бароны паправіў...
— На гэта ёсць у краме жалеза. А гэта снасць.
— Гэта не снасць, а калецтва.
Сяргей маўчаў.
— Дык, значыцца, от які я шкоднік! Ну, пачакай жа. Цяпер мне ўсё ясна. Але чаму ён? Чаму гэтая гарбаносая халера? Чаму ніхто іншы? Што ён да мяне мае?
— А можа гэта і не ён?
— Чаго ўжо ты перада мною віляеш?
Сяргей зноў змоўчаў.
— Ясна адно. Першае, гэта каб я Мані замуж не браў. Ён стараецца. Нагаварвае. Другое — каб мяне з калгаса выкінуць. Нашто ўсё гэта яму? Даводзіць трэба, што ў мяне хваста няма. Што я не мог быць за дыякана, бо я каталік. І нават яшчэ ў вайну да ксяндза да споведзі хадзіў.
— Ты каталік? — устрапянуўся Сяргей.— Які ж ты к чорту дыякан?
— Дай жа рады.
— А метрыку маеш, што ты каталік?
— От гэта самае страшнае. Рабочы час, і доўга шукаць яе няма калі.
Маня ўжо стаяла ў дзвярах.
— Я табе ўжо ўсё давяду,— злосна ўпікнуў яе каваль, шпарка выходзячы з сянец.
Яна памкнулася была ісці за ім, але ён быў ужо на двары. Тады яна ўвайшла ў хату і прыціснулася тварам да шыбы. Каваль быў далёка. Гукнуць яму — калі і пачуе — не вернецца. Постаць яго адразу растала ў ясным змроку.
Растрывожаная, кінулася яна на пасцель і да самага світання не магла заснуць.
Назаўтра быў гарачы дзень. Сонца пякло з самага рання, і вельмі сухое паветра было.
Кавалёвы дзеці спалі позна. Мухі бегалі па іхніх замурзаных тварыках, але дзе там было чуць гэтую навалу? Дзіцячы сон моцны.
Каваль некалькі разоў падымаў цяжкую, як жалезную, галаву. Глянуўшы на дзяцей, ён усхватваўся і адганяў мухі. Меншы хлапчук (яму было год шэсць) часта мармытаў штосьці праз сон і смяяўся. Большы (год дзевяць) спаў як каменны, падклаўшы кулак пад вуха.
Нарэшце, кавалю надакучыла ўсё: і бессань, і цяжкая галава, і мухі на дзецях. Вялымі рукамі ён зашпіліў каўнер рубашкі і пачаў доўга курыць. Цяжкія ад расы і ад кветачнага пылу канапліны заглядалі ў самае акно. Сакатала на прызбе курыца, і вераб’і глушылі раніцу. Поблізу звінеў пры студні ланцуг.
Каваль не знаходзіў месца. Ён пачаў збірацца на работу. Дастаў з халоднай печы ўчарашнюю бульбу, панюхаў: пахла кісла. Паставіў яе назад. Адрэзаў, колькі трэба, дзецям на снеданне хлеба і паставіў на стол кіслае малако. І хацеў ужо выходзіць з хаты, але ў дзвярах як бы што кальнула яго.
Дзеці гэтыя, як шчанюкі, без догляду...
Ён вярнуўся назад і лёг зноў на лаву, дзе праляжаў цалюткую ноч, ніяк не заснуўшы. Цяпер ён пачаў драмаць. Яму было цяжка паварушыцца. Як застукалі ў акно і ён усхапіўся, хлапчукі ціхом елі, здзіўлена паглядаючы на бацьку: ніколі ён так позна не спаў.
— Антон! — крычалі пад акном.— Захварэў ты, ці што? Каторая пара, а цябе ля кузні няма. Ці ты хворы, ці ты прагульшчык? Каня перакаваць трэба.
—- Прагульшчык! — закрычаў каваль.— Дыякан і шкоднік заўсёды будзе прагульшчык. Зараз іду.
Ён злаваў.
— Ну, ты ідзі. Там конь прывязаны стаіць.
Каваль пайшоў і да самай кузні не сказаў ні слова. Моўчкі пачаў выбіраць падкову.
— Не думай ты гэтак, плюнь ты,— гаварыў яму чалавек. Але ён і на гэта ні слова не адказаў.
Пад поўдзень ён пайшоў у калгасную кантору. Там быў рахункавод.
— На табе ключ ад кузні,— сказаў каваль,— я сёння прагульшчык. Пайду ў горад шукаць апраўдання.
— Пашукай таксама апраўдання, што ты не быў у бандытах,— адказаў рахункавод.
— Чаму?
— Ужо сёння ўсе гавораць, што ты, як быў за дыякана, дык памагаў бандытам.
Каваль бразнуў ключ вобзем і, як вар’ят, выскачыў з канторы.
Прайшоў ён без мэты на агароды, адкуль ішла дарога ў горад, пасля вярнуўся да кузні, крыху адумаўшыся.
— Што я вельмі буду старацца. Няхай давядзе на мяне фактамі, а гэтага ніколі быць не можа.
Ён сам супакойваў сваю гарачку.
Пастаяўшы колькі хвілін зноў ля кузні, ён пайшоў да Жывіцкага ў хату. Той быў на полі. Каваль вярнуўся ў кузню і пачаў раздзьмухваць горан.
Назаўтра раніцою, як збіраўся ён на работу, у хату ўскочыў Францкевіч.
— Ці няма ў цябе зазубняў? — звярнуў раптам гаворку Францкевіч.
— Нашто табе зазубні?
— Зазубняў няма ў мяне, а сёння павінна рыба добра брацца.
— Хіба на работу не пойдзеш?
— А такі і не найду. Вельмі ж дзень сёння на рыбу.
Раптам Францкевіч убачыў на акне зазубні.
— А божачка ж мой,— залапатаў ён, заграбаючы жменяю зазубні.— І падвойныя, і малыя, і вялікія. Во гэты на добрага шчупака. Увечары будзе рыба.
— Я ж табе зазубняў яшчэ не даю,— пацвяліўся каваль.
— Дай, браток.
— Не, не дам.
— Дай, каяцца не будзеш.
— Не дам.
— Ты ведай, з кім сябраваць.
— Я ведаю.
— Не заўсёды і ведаеш. Ты пасябраваў быў з гарбаносым Валодзькам, а ён цяпер цябе топіць.
— Не ўтопіць. (Аж кальнула кавалю ў сэрца.)
— Калі будзе мацнейшы за цябе, дык утопіць. У яго свае грахі, у цябе свае. Хто-небудзь ды перацягне. На свеце ж гэтак.
— Мае грахі вядомы, але ён свае чаго хавае? Усё адно не ўхавае.
— Як сказаць, тфу, тфу. Дай пару зазубняў.
— Ён заяву на мяне падаў, думае гэтым свае грахі замазаць,— сказаў каваль, думаючы: патраплю ў цэль ці не? — Ён думае, я нічога не ведаю?
Раптам ён убачыў, як Францкевіч, гэты лямцаваты дурань, расплыўся ўвесь у шырачэзную ідыёцкую ўхмылку і загроб сабе ў жменю ўсе зазубні.
— Забірай і забірай усе,— падвесяліў яго каваль.— Палічы колькі.
— Трынаццаць зазубняў,— урачыста заявіў Францкевіч, знімаючы шапку і ўсыпаючы ў яе зазубні. Шапку ён з вялікаю асцярогаю ўздзеў зноў на галаву.
— Грахі то грахі,— наўздагад і вобмацкам стараўся напасці на след каваль, не зводзячы вачэй з Францкевіча,— чорт яго бяры з усялякімі яго грахамі. Але адзін грашок ён не схавае.
«Што будзе — дык будзе,— думаў каваль,— заблытаюся, убачыць гэты дурань, што я нічога не ведаю, дык толькі бяды».
Францкевіч расплыўся яшчэ горш.
— Я такі адразу думаў, што табе Сяргеева Маня раскажа, раз ты з ёю, значыцца, гэтак бываць пачаў. А можа вы жаніцца і не будзеце, хто вас ведае?
Каваль ужо выразна бачыў, што на нейкі след ён напаў. Словы «Маня раскажа» прымусілі яго аж уздрыгануцца. Маня штосьці ведае? Ён адзеў шапку і рушыў з хаты. Францкевіч подбегам выскачыў за ім на вуліцу.
— Слухай, Антоська,— лапатаў ён,— ты толькі мяне не блытай сюды, я тут ні пры чым. Я ведаю, ты чалавек гарачы, ты з гарачкі можаш ліха ведае чаго нарабіць. На табе твае зазубні.
— Не,— грозна стаў перад ім каваль,— ты цяпер гэтыя зазубні глынеш. Замест шчупака ты іх будзеш глытаць.
І пайшоў далей.
— Антоська,— бег следам за ім Францкевіч,— дальбог жа я тут ні пры чым. Ён мяне самога запалохвае. І лішне я каля яго не жыўлюся. Ну, ён мне быў два бараны даў, няхай яны яму праз бок вылезуць.
Каваль убачыў, што вузел пачаў разблытвацца, і ясна яму стала: не трэба нічога гаварыць, маўчанкаю можна цяпер ужо браць.
— А ты, Антоська, ліста гэтага не слухай, гэта ён, каб цябе запалохаць.
Каваль нічога не разумеў, што там за ліст гэтакі, ён нават і не чуў ніколі. Але ён, перамагаючы жаданне запытацца, што гэта за ліст такі, нібы з абыякавасцю халодна буркнуў:
— Яму гэты ліст так не пройдзе.— І памаўчаўшы: — І табе таксама.
— Антоська. Тфу, тфу. Я табе скажу — ён мяне запалохвае, а я богу душою не вінен. Я хацеў гэты ліст у агонь кінуць, а пасля сам сябе ратаваў.
— А дзе ты яго быў спачатку паклаў, гэты ліст?
— Праз акенца ў сенцы ўкінуў.
— Брэшаш!
І каваль ледзь не зарагатаў.
— То дальбог жа праўда. А калі ён быў у іншым месцы, дык можа дзеці занеслі...
— Ну, ідзі дадому, дурань,— сказаў каваль і моцна зарагатаў.
— Чаго мне баяцца, я не вінават нічога,— аж тросся Францкевіч.
Губы яго дрыжалі. Твар пабялеў.
— Ну, добра, ідзі.
І каваль завярнуўся назад да хаты. Францкевіч подбегам рушыў за ім.
— Ты,— раўнуў каваль,— ты цяпер мне непатрэбен. Марш, чортава душа.
Францкевіч, абняможаны і вялы, стаў як цявіна. Здаецца, вецер яго цяпер паваліў бы.
— Высып вон зазубні і зараз жа ідзі на работу.
Францкевіч, паслушны, як дзіця, скінуў шапку, вытрас з яе на дарогу зазубні і з нейкай надзеяй, як молячыся, глянуў на каваля. «Бачыш, паслухаў цябе, высыпаў зазубні»,— гаварыў яго позірк.
— Ідзі на работу і нічога не бойся,— абнадзеіў яго каваль.
— Дзякую, браток,— сказаў Францкевіч.
«Каб я тут хоць на макавае зерне што-небудзь разумеў»,— думаў каваль, варочаючыся да хаты.
Як толькі ўвайшоў ён у сенцы, пачуў, што ў хаце нехта ёсць, бо большы хлапец нейкаму гаварыў:
— Я прачнуўся — дык таты няма ў хаце. Мусіць, у кузню пайшоў.
— А маму ты сваю памятаеш? — запытала Сяргеева Маня.
Каваль пазнаў голас.
— Крыху памятаю,— адказаў хлопец.
— А дзе мама цяпер?
— Памерла.
— А што ж ты памятаеш?
— Памятаю, як яна ляжала ў труне, а пасля яе панеслі, і я плакаў, мы з татам пасля не раз, як былі ў горадзе, хадзілі на магілу.
— А ты шкадуеш мамы?
— Шкадую.
Каваль адчыніў дзверы. Хлапец сядзеў на пасцелі, уткнуўшы твар сабе ў грудзі.
— Што, дзяцей дапытваеш, правяраеш мяне? Чаму ж мне не верыш?
— Антон, не злуй.
— Лепш Валодзьку, гэтаму гарбаносаму чорту, верыш?
— Факт заўсёды факт, хто б пра яго не гаварыў.
— Дык ты на мяне факты збіраеш?
— Я хачу, каб іх не было.
Уваччу ў яе стаялі слёзы.
— Мне дык ты адразу не паверыла, а як таму — дык...
— Я яму не верыла. Каб верыла, дык не прыйшла б з тваімі дзецьмі гаварыць.
— З ім дык ты гаворыш, а са мной — дык... Памятаеш, як увечары тады выгнала мяне вон, пры ім жа? Ну, што, сказаў табе праўду мой сын?
— Антон!
— Вядома, ты пра яго дык мне нічога не сказала. Ведаеш яго грахі, а тоіш.
Яна як адзеравянела. Яна ўстала з лавы і пачала паволі падыходзіць да яго.
— Ведаю. Усё ведаю. Яму ўсё гэта адпомсціцца.
— Раз ён на цябе нагаварыў, што ты жонку маеш, а не жывеш з ёю, дык і больш мог паклёпаў... Не бойся.
— Дурпая.
— Пачакай, пачакай, я табе скажу...
— Яшчэ скажаш, паспееш яшчэ.
Ён адвёў яе рукою ад сябе і выскачыў у сенцы. Ён адразу зірнуў туды, дзе, гаварыў Францкевіч, быў кінены ім праз акенца ліст. Сапраўды, на зямлі ляжаў кавалачак паперы. Друкаваным ладам (каб не пазнаць было рукі) напісана: «Рубановіч, усё будзе добра, выедзь з нашага калгаса куды далей і жыві сабе на здароўе. Калі не — дык табе ж дрэнна будзе».
— Ну, глядзі. Яго работа.
— Не ведаю.
— Гавары!
— Праўду кажу — не ведаю.
— Ведаеш!
— Не!
— Добра, калі табе не вераць?!
Ён махнуў рукою і пайшоў. Яна пастаяла пасярод сянец колькі хвілін і пайшла следам за ім.
Яна яго дагнала пры выхадзе на вуліцу. Яна яго пачала ўпрошваць зайсці цяпер да яе ў хату.
— Зайдзі, зайдзі,— гаварыла ўсё яна.— Ты ў кузню спяшаешся? Дык табе ж па дарозе.
Яна яго пацягла за рукаў:
— Мой бацька яшчэ, здаецца, не пайшоў на работу, яшчэ яго дома захопім,— прабяры ты яго за тыя плугі, пра якія ён нейкую лухту плёў.
Як увайшлі яны ў хату — убачылі: Сяргей сядзеў белы, як палатно, пляваў раз-пораз, заўсёды абплёўваў сабе босую нагу і ўсё шмаргаў абплёваным месцам аб калошу на другой назе. Поплеч яго стаяў, як апараны, Францкевіч і ўсё пакручваўся, як на ражне. Перад імі стаяў гарбаносы Валодзька і, як Маня з Антонам увайшлі ў хату, ён так і застыў перад імі на паўслове.
— Канчай, канчай,— загадаў яму каваль.
Той азіраўся, як злоўлены воўк.
— Зубы яшчэ ўсё ў цябе баляць? А ну, пакажы.
Каваль злупіў з яго твара хустку. Той хоць бы абазваўся. Бачачы такую незвычайную з Валодзькам рэч, гэткую яго маўклівую цярплівасць, Сяргей ускочыў з месца, трасучыся, як ліст увосень.
— Дык што ж ты, сукін сын, падгаварваў мяне, каб я падаваў сваю крыўду, што каваль плугі паглуміў,— сыпануў ён да гарбаносага Валодзькі.
— Ага, дык гэта яго падгаварваў,— урачыста заспяваў каваль.
— Я... я... Я таксама... тфу, тфу...— залапатаў Францкевіч.
— Ты таксама падгаварваў? — зарагатаў каваль.
— Не, я таксама тут ні пры чым.
— А ну, расказвай усё,— загадаў каваль Францкевічу.
— Я тут магу сказаць... сказаць...
— Ну, дык і кажы.
— Значыцца... так...
Ён аж адышоўся, небарака, у кут, падбіраючы патрэбнае слова. Нарэшце такі ён падабраў гэтае слова:
— Туман быў. Туманок, значыцца.
Але ў гэтую хвіліну ціхом адчыніліся дзверы і ўсунуўся новы чалавек. Гэта быў Жывіцкі — сталы чалавек і здаровы розум.
— Дзень добры ў хату. Сяргей, ты яшчэ не пайшоў? Дык хадзем разам,— пачаў ён, але, убачыўшы людзей, расстаўленых адзін перад адным нейк дзіўна, ён сціх.
Шмат ёсць у нас такіх людзей. Гэты чалавек ніколі не вытыкаецца наперад, не хваліцца і не рызыкуе сваімі талентамі і поспехамі, не крычыць цераз галовы іншых пра сябе, а з лёгкім сумленнем і радасцю робіць сваю справу. Ён з першага разу бачыць, дзе права, дзе лева, але ён мае звычку мераць усё на свой метр. Яму здаецца так: не можа быць, каб усе не ўбачылі рэчаў так, як яны ёсць. А ўжо толькі пасля, калі ўбачыць, што сярод разумных ёсць і дурні, ён не вытрымае і абзавецца, каб адным словам убіць у галаву праўду. Да такіх людзей належыць Жывіцкі. Тады на сходзе ён належаў да тых, што крычалі:
— Каваль плугоў не паглуміў, а пусціў гэты ржавы лом у вялікую карысць.
Цяпер ён сціх і падумаў: «Можа я перашкодзіў людзям што-небудзь рахавацца?»
— Туманок такі быў, тфу, тфу,— пачаў голасам як з-пад зямлі гаварыць Францкевіч.— Туманок, значыцца, тфу, тфу. Ну, туманок, значыцца, стаіць цалюткую раніцу, а я таксама сабе іду. Выйшаў я, каб не схлусіць, яшчэ поцемкам з хаты, як польская акупаца была, і туман зранку, тфу, тфу...
— Брэшаш! — раўнуў гарбаносы Валодзька.
— Браткі мае, я не магу і слова выгаварыць, я нездароў. Жывот у мяне сёння няспраўны.
— Гавары,— моцным пошапкам загадала Маня.
— Я сабе ў туманку гэтым іду, яшчэ, можна сказаць, ноч была, а не раніца, я і сам забыўся. Век чалавечы доўгі, і чалавек усё забываецца, жывучы на свеце. Тфу, тфу.
Пачалася доўгая маўчанка. Сяргей сядзеў як прысуджаны да смерці: так і не разумеў ён анічога, што тут навокал яго і ў яго хаце робіцца, а разам з тым бачыў ён, што тут нешта ідзе не на жарты.
— Выйдзі з хаты,— загадаў каваль гарбаносаму Валодзьку.
Той не рушыў з месца.
— Будзеш ты расказваць ці не? — запытала Маня.
— Лепш ты раскажы сама, не адзін жа я бачыў, ты бачыла.
— Што бачыла? Ты пра што?
— Сама ведаеш. Што на мяне аднаго ўсё ўзвальваеш? Я цёмны чалавек, а ты маладая, табе тады яшчэ год пятнаццаць можа, не больш, было, а ў мяне ўжо сівізна ў галаве была.
— А ён? — паказала на Валодзьку, таксама, як раней каваль, стараючыся напасці на дарогу.
— Ну, а яму, каб не схлусіць, было год можа дваццаць пяць якіх... Яшчэ тады да свае цяперашняе Стэфкі гуляць хадзіў.
— Дык ты бачыў?
— І ты ж бачыла, як ён паказваў польскім уланам, дзе вёска ад рэквізіцыі каровы схавала.
— Туман тады быў?
— Туманок слаўся.
— Ты ішоў?
— Ішоў.
— Раптам бачыш?
— Раптам бачу, як ён двух улан вядзе туды, а ўдзень усіх кароў пабралі і мужчынам бізуноў усыпалі.
— Брэшаш, сабака! — зноў зароў Валодзька.
— Што ён цябе сабакам абзывае,— не вытрымаў Жывіцкі.— Чаму ты маўчаў дагэтуль?
— Ён мне двух бараноў быў даў, пасля аж дагэтуль палохаў, што калі я выкажу, што бачыў, дык ён і мяне туды ўблытае: пакажа, што гэта мы ўдвух з ім падказалі. Тады, кажа, разбірацца не будуць. Я калаціўся, дрыжаў, я цёмны чалавек.
— Дык от што ты бачыў, Францкевіч? Толькі чаму ты кажаш, што я таксама гэта бачыла?
— Іду я сабе, а туман — свету не відаць, ноч. Ён з уланамі ідзе, а я быў душою невінаваты чалавек, ненаўмысля, нічога не ведаючы, нічога не бачачы, нічога ніколі не хочучы ведаць — тыц з туману проста на іх трох, каб не схлусіць — ён адзін і два уланы. Тфу, тфу. Ну, каб не схлусіць, гэта было на самым уваходзе ў лес, дзе нашы сушні ў хмызнячку стаяць. Так я і падумаў сабе, і ён таксама падумаў сабе. А ты аднекуль таксама ішла — ці думала ты што, ці не думала — я і ведаць не хацеў. Ці ты на вячорках дзе на хутарцах загулялася, ці хто цябе ведае, я супроць цябе нічога не маю і мець не хачу. І я цябе бачыў выразна, а ён таксама на цябе выразна паглядзеў. А пасля ён і на мяне яшчэ выразней паглядзеў. Так мы адразу ўдваіх і падумалі, што не толькі я, але і ты бачыла, як ён вядзе уланаў.
— Нічога такога я ніколі не бачыла.
— Якраз туман быў, дзіва, што не бачыла,— узрадаваўся Сяргей.
— Ты не бачыла?!—закрычаў раптам Францкевіч.
— Не, не бачыла.
— Ай-яй-яй-яй! Дарэмна ж ты баяўся. Папамлеў праз колькі год!
— Гадзіна ты! — працадзіў праз зубы Валодзька.
— Дык ты думаў, што я бачыла, і баяўся, каб не выказала? Каб бачыла, дык даўно выказала б.
Дайшла цяпер чарга трэсціся гарбаносаму Валодзьку. Мусіць, ён шкадаваў цяпер, што не пайшоў з хаты раней.
— А цяпер ты мне скажы,— падступіў каваль да Францкевіча,— прычым тут я; чаму трэба, каб я выехаў адгэтуль зусім; чаму ў мяне павінна быць пакінута жонка; чаму я бандыт і дыякан?
— Ты... Ты... Я табе скажу.
— Ну, скажы.
— Ты чалавек такі: ты чалавек гарачы. Ты можаш ліха ведае чаго нарабіць.
— Як гэта?
— А от так, што нікому ў зубы не паглядзіш.
— Пра што ты гаворыш?
— Як пра што? Ты хоць у рэўкамісіі ніколі не быў, але ты летась сам з свае ахвоты знайшоў, хто бульбу згнаіў і грушы пакраў, і ў суд яго ўпёк. Хоць цябе ніхто і не прасіў. Ты чалавек заўзяты. А цяпер ты таксама, хоць цябе ніхто і не просіць, ужо другі месяц дакопваешся, дзе падзеліся хамуты і дзесяць пудоў насеннага ячменю. А хто цябе просіць? І без цябе зробяць. Тфу, тфу. Дык калі б ты, скажам, даведаўся, як, скажам, я, ці ты, ці трэці, ці дзесяты паказваў уланам, дзе каровы ад рэквізіцыі схаваны, што, ты змаўчаў бы? Факт ці не? Тфу, тфу. (Францкевіч аж расцёр свой плявок нагою, чаго раней ніколі не рабіў.) А праз каго, скажам, ты мог даведацца пра уланаў і пра каровы за акупацыяй? Тфу! Што, жонка не раскажа пра ўсе сакрэты свайму чалавеку? Раскажа, усё раскажа. Дык от і бяры, значыцца, Маню замуж. Раскажа, калі ведае, але ж яна кажа, што не ведае. Значыцца, не раскажа і аман. Я тут ні пры чым, і канцы ў ваду. Тфу!
Якая б там уся гэтая справа цяжкая ні была, у гэтым, аднак, месцы Францкевічавай гаворкі ўсе, апроч гарбаносага Валодзькі, зарагаталі. Нават Сяргей, і той засмяяўся Францкевічу:
— Ці ты дурны, ці ты хітры?
Вельмі можа быць, што Францкевіч сапраўды не ўцяміў сабе, захапіўшыся гаворкаю, што ён ужо ўсё выкрыў, і Маня, нават каб яна ведала гэтую справу, магла б ужо нічога і не расказваць. Як бы там ні было, ён павярнуўся да гарбаносага Валодзькі.
— Не бойся,— паказаў ён яму на Маню.— Яна не ведае, дык і не раскажа Рубановічу, хоць ён яе і возьме замуж.
Зноў грунуў рогат.
— Сабака ты,— заскрыпеў зубамі Валодзька.— Ты не выкруцішся. Разам з табою мы вадзілі уланаў?
— Брэшаш! Тфу!
— Хто табе цяпер паверыць,— сказаў Сяргей да Валодзькі.
— Колькі табе уланы заплацілі былі? — не сціхаў Францкевіч, мяняючы свой выгляд.— Ці не з тае самае уланскае падзякі і тыя два бараны, якія ты мне даў? А за што ты мяне мучыў? За што ты мяне палохаў праз колькі год, што і мяне ўблытаеш і разбірацца не будуць.
— Ты быў за дыякана! — зароў Валодзька на каваля і глянуў на Францкевіча.— Можа ты гэтага не ведаеш?
— Што праўда, то праўда,— спалохаўся Францкевіч.— У горадзе чалавек расказваў Валодзьку, я чуў. Валодзька распытваў пра цябе. Памятаеш, біскуп там нейкі прыязджаў?
— Дык мне тады было шаснаццаць год, я спяваў у касцёле на хорах. А як мне было дзесяць год, дык я раз быў у гандляркі з каша абаранак украў. Аддай мяне пад суд за гэта!
Гарбаносы Валодзька пайшоў дахаты.
— Трэба, мусіць, падумаць пра цябе наконт хамутоў і ячменю,— не вытрымаў і сказаў яму ўслед маўклівы дагэтуль Жывіцкі.
Францкевіч круціўся, як на ражне. Ён то расплываўся нейкай ідыёцкай усмешкай, то рабіўся змрочны. Нешта ён цярэбіў пальцамі ў кішэнях.
— Ты, чортава душа,— загаварыў да яго Жывіцкі,— дурань ты, надобіна чартоўская! Ты ўсё віляеш на свеце, а не жывеш. Тварына ўдалася, ліха цябе ведае. Некалі ты за прыганятага падаваўся ў маёнтак да пана, а пасля зайздросціў, што панскаму лёкаю вельмі добра: зарабляе добра, і работа лёгкая — з-пад пана гаршчок выносіць. Ты ўсё лёгкае работы хацеў і зрабіўся нарэшце абібокам, гультаём. Лянуешся рабіць, ды ўсё сабе рыбку ловіш. Ты думаеш быць разумнейшым за ўвесь свет, а гэтая твая хітрасць даводзіць цябе да таго, што ты проста несусветны дурань. На цябе глядзець агідна. Каторы чалавек гадлівы, дык ён табе рукі не падасць. На табе кожная гадзіна гатова конна ехаць. Ты гатоў усякае паскудства далонямі мясіць. Не ідзеш ты ў вялікую добрую работу, а ўсё нюхаеш, рыбку ловіш...
— У каламутнай вадзе,— уставіў слова Сяргей.
— А ты таксама,— перарваў яго Жывіцкі,— маеш вочы, а не бачыш, на чым твае ногі стаяць. Плужка твайго старасвецкага каваль папсаваў, каб цябе чорт забраў з тваім тым плугам, чортава душа.