Раніца была надзвычай росная, ядраная, якія часта надараюцца ў жніўні. Сямён калоў дровы. Памалу ўгрэўся, зняў кашулю. Плячысты, шыракагруды, у свае трыццаць пяць гадоў Сямён Кухта быў здаровым, жыццярадасным чалавекам, не змардаваным цяжкай фізічнай працай і рознымі жыццёвымі націскамі. У яго дужых загарэлых руках з шырокімі далонямі тапор здаваўся зусім лёгкім, нібы цацка. У горадзе працаваў ён з алоўкам, партатыўным камп’ютэрам, бо займаў пасаду інжынера-эканаміста.
Прыехаў ён на выхадныя ў родную вёску да маці. Прыехаў з жонкаю і пяцігадоваю пястухай-дачкой. Сын-школьнік быў у піянерскім лагеры. Сямён насек ладную кучу дроў, калі жонка паклікала яго снедаць. Ён падышоў да студні, засіліў з вядра вады, памыў рукі, прыгладзіў мокрымі далонямі валасы, міжволі акінуў паглядам наваколле.
Блізка да вёскі падступаў малады хвойнік, за гародамі, нібы лес, цягнулася ўгору калгасная кукуруза. Было ціха, толькі зрэдку перагукваліся вароны: адна сядзела на макаўцы дрэва, а другая прымасцілася на мачце высакавольтнай лініі і, мабыць, вывіжоўвала адтуль здабычу. Раптам нешта зашыпела, пачуўся кароткі гук, быццам нехта стрэліў,— варона кульнулася з мачты і глуха грукнулася аб зямлю. Над мачтай — двума бетоннымі слупамі, злучанымі ўверсе металічнаю перакладзінай,— паднялося воблачка шызаватага дыму.
Усё адбылося імгненна. Сямён так і стаяў з мокрымі далонямі. «Кароткае замыканне. Яшчэ адна ахвяра цывілізацыі»,— падумаў, ідучы ў хату, каля ганка спыніўся: чорны воран кружыўся над мачтай і гучна, трывожна каркаў. Ён лётаў нізка, але на зямлю не апускаўся: чуў небяспеку. Сеў на дрэва і настойліва клікаў сяброўку. Сямён чамусьці адразу вырашыў, што загінула самка, а плача і бядуе верны муж-груган. Вугальна-чорны, ён, здаецца, яшчэ болей учарнеў ад гора. «Абсохне раса, пайду зірну»,— падумаў Сямён.
— Сынок, нешта ты доўга ідзеш. Усё даўно на стале,— выйшла на ганак маці.
Пасля сняданку Сямён расказаў пра здарэнне — за сталом не гаварыў, каб не палохаць малую, якая расла ўражлівай, плаксівай. Адчыніў дзверы на вуліцу.
— Во, чуеце, як ён каркае?
Ад лесу даляцела прыглушанае, жаласлівае карканне ворана.
— І праўда, як плача ўсё роўна. Во, груган, еткі разбойнік. А перажывае, шкадуе, нібыта чалавек,— сказала маці.
— Звер, бывае, больш верны, чымся чалавек,— з яўным падтэкстам сказала жонка.
Яна мыла посуд і не глядзела на Сямёна, але ён ведаў, што твар у яе зараз сярдзіты, вочы злосныя, якімі бываюць пасля таго, як пасварацца і жонка потым некалькі дзён маўчыць.
— І чалавек можа быць верным. Ніякі звер, ніякая птушка гэтак не могуць,— запярэчыў Сямён.
— У кіно хіба што... А ў жыцці — рэдка,— стаяла на сваім жонка.
— I ў жыцці таксама бывае. І не так ужо і рэдка, як табе здаецца,— Сямён крута павярнуўся на вуліцу.
Мінулай ноччу яны спалі на сене, цалаваліся, мілаваліся. Сямён сказаў, што яму вельмі добра з ёй. «Нам бы яшчэ лепей было, каб ты не хадзіў па пустых сцежках, як памаўзлівы кот»,— упікнула жонка. І яны зноў пасварыліся. Але пад раніцу памірыліся. І ўсё ж тых слоў Сямён забыць не мог. Ён ведаў, што ягоная жонка раўнівая, разумеў, што часам дакарала яго не без падстаў, бо жанчыны не абыходзілі Сямёна ўвагай, пры выпадку ахвотна дарылі пяшчоту. З гадамі жонка ўсё радзей раўнавала, але зрэдку рэўнасць прарывалася, як вада з-пад лёду, слязьмі, гучным скандалам, аж да істэрыкі.
Сямёна гэта злавала, раздражняла і нават здзіўляла. У іхнім міністэрстве працавала багата жанчын, і яму часта даводзілася чуць пра мужоў, якія не давяраюць сваім жонкам. Неяк адна супрацоўніца іхняга аддзела, якая даўно сімпатызавала яму, пад вялікім сакрэтам выдала «таямніцу» некаторых каляжанак: у адной муж настолькі раўнівы, што лічыць кожную хвіліну пасля канца рабочага дня, другі выдае толькі па рублю на абед, каб, крый божа, не пайшла ў кіно.
Неўзабаве жонка з малой выправілася ў ягады.
— Мо пойдзеш з намі, Сеня? — з нерашучай ласкавасцю спытала.
— Ды я і рады б пахадзіць па лесе. А хто дровы пасячэ?
— Нельга ж калоць дровы цэлы дзень. Брусніц трэба назбіраць. Зварым з яблыкамі. Ты ж любіш такое варэнне. І Аксанка хоча, каб ты пайшоў. Заві татку, дачушка.
— Хадзем, татка,— малая з працягнутай рукой пакіравала да яго, але тут пачуўся роспачны і тужлівы крык ворана. Яна спынілася.— Гэта той... грлюган? — малая трохі яшчэ картавіла, і «р» выходзіла падобным на «л».
— Мабыць, той самы.
— А можна паглядзець тую варлону?
— Там яшчэ раса вялікая.
— Там электрыка. Нельга, дачушка,— нібы паставіла кропку маці, пацягнула малую да сябе.— Ну, мы пайшлі. Далёка не будзем. За балотцам. Калі надумаеш, дык знойдзеш.
Сямён глядзеў ім услед, слухаў плач гругана і ўспамінаў.
Выплыў з памяці светлы восеньскі дзянёк, надзіва светлы для другой паловы кастрычніка. Працаваў Сямён тады ў падшэфным калгасе. У групе было каля двух дзесяткаў чалавек, найбольш жанчыны. Убіралі капусту, грузілі на машыны. Капуста ўрадзіла. Сямён са смакам і азартам махаў секачом — паўметровым цесаком з вузкай ручкаю, абгорнутай ізаляцыйнай стужкаю, ссякаючы качаны.
— Сямён Антонавіч, надта вы рванулі. За вамі не ўгонішся! — пачуў ён голас Веры, хударлявай, жылістай кабеты ў акулярах. З мужам яна даўно развялася, адна гадавала сына, які служыў у арміі. З першага дня ў вёсцы яна гарнулася да Сямёна.
Шэфы толькі прыехалі, як паявіўся брыгадзір, малады, танклявы, у расшпіленай ватоўцы.
— З прыездам, даражэнькія. Пасяляйцеся, і прашу трохі памагчы сёння. Вашы папярэднікі насеклі капусты, у кучы паскідалі, а пагрузіць не паспелі. Машыны ў полі чакаюць.
Першую машыну грузілі доўга. Не было спрыту, зладжанасці. Спачатку, пакуль задні борт быў адчынены, кідалі ўсе, як хто мог. Хапала мітусні, таўханіны, а потым зачынілі борт, кідаць зрабілася цяжэй, некаторыя качаны не заляталі ў кузаў, падалі на грузчыкаў.
— Давайце па канвееры. Мужыкі, мы станем паўз борта, а жанчыны няхай нам кідаюць,— крыкнуў Сямён.
— Трымайце! — Вера падхапіла вялізны качан і кінула Сямёну.
Качан быў такі цяжкі, што Сямён ледзь утрымаў яго. «Дужая кабета,— падумаў ён,— а з выгляду худая, што трэска».
Другую машыну нагрузілі хутчэй, а вось трэцюю, апошнюю, не спяшаліся грузіць, бо той-сёй ужо цяжка дыхаў, выціраў пот: грузіць капусту — гэта не паперкі на стале перакладваць. Стамілася і Вера. Сямёну кідала качаны маладая дзяўчына, якую ён не ведаў, бо яна працавала ў іншым упраўленні іхняга міністэрства. Пад канец качаны засталіся драбнейшыя, але былі яны крамяныя і даволі цяжкія. Сямён спрытна лавіў іх і лёгка ўскідваў на машыну. Расчырванелая дзяўчына з цікавасцю пазірала на яго, па-дзіцячы прыпухлыя вусны яе злёгку ўсміхаліся, адкрываючы востранькія белыя зубкі, а пад махеравай кофтачкай тапырыліся ўзгорачкі грудзей. «Нішто сабе вавёрачка»,— падумаў Сямён, а ўголас сказаў:
— Трымаеш у далонях гэткі крамяны качан, і здаецца, што гладзіш нешта круглае, цёплае...
Краем вока згледзеў, як заружавелася дзяўчына, а Вера не ўтрымалася:
— Што вы маеце на ўвазе? Кавуны?
— Мабыць, тыя кавуны, што пад кофтай спеюць,— рагатнуў Васіль Патупчык, сталага веку мужчына з кароткімі вусамі.
Усе заўсміхаліся, а Вера гучна сказала:
— Вы бессаромнік, Патупчык. Райка вунь аж зачырванелася...
— Хіба ж я пачынаў? Не я ж сказаў «а». Я ўдакладніў...
На вячэры за сталом Сямён і Рая апынуліся побач, і на рабоце іх бачылі ўсё часцей разам.
Вось і цяпер Сямён азірнуўся на Верын голас, але вочы яго шукалі Раю. Ён сапраўды намнога вырваўся ўперад, нават і мужчыны, апроч яго, было іх шасцёра, адсталі. Сямён разагнуў спіну, выцер узмакрэлы лоб, адчуў, што добра ўгрэўся ў цёплым світэры. Ды і сонца, хоць і восеньскае, прыпякала шчыра — стаяла позняе бабіна лета.
«Ссяку гэтага асілка і перадыхну»,— вырашыў ён, гледзячы на вялізны качан наперадзе. Той пахіліўся набок, быццам цяжка было трымаць магутную галаву. Сямён адагнуў ніжнія лісты, секануў з размаху — качан скаціўся ў разору. А ніжняе лісце, нібы вялізныя пялёсткі блакітна-зялёнай кветкі, засталося ля качарыжкі.
Для прыліку Сямён ссек некалькі качаноў на Верыным радзе, а потым узяўся памагаць Раісе. Відаць, і яна пачала завіхацца хутчэй, бо неўзабаве дагнала яго. Сямён выпрастаўся, спіна адубела ад напружання, зняў мокрыя — раса трымалася амаль да паўдня — спяцоўкі-рукавіцы, правая парвалася каля вялікага пальца, і на далоні зачырванеўся мазоль.
— Што, нават спяцоўка не вытрымала? — убачыла дзірку Рая, ціха сказала: — Дайце я зашыю.
— Ат, што тут зашываць? Глупства. Абыдзецца,— ён паклаў рукавіцы на качан сушыцца, згледзеў лужынку вады на шырокім лісце, з асалодай памыў рукі. Сонца прыпякала, ён адышоўся трохі далей ад гурту, зняў світэр, кашулю і нават майку. У роце смягла, адсек ладны кавалак ад невялікага бела-зялёнага качана і з хрумстам жаваў. Падышлі да яго і Вера з Раісай. Ён адсек капусты і ім.
— Ніколі не думала, што сырая капуста гэтакая смачная,— дзівілася Рая.
— Дзіва што! Як паробіш у полі, дык чорта б з’еў. Вунь Антонавіч угрэўся, усё паздымаў,— усміхнулася Вера.
— Рабіць дык рабіць. Як людзі кажуць: на гэтым свеце не стомішся, дык на тым не адпачнеш,— блазнаваў Сямён.
— Ты зноў дзеўкам зубы загаворваеш? — падышоў да іх Патупчык.
— Няўжо ж як ты, усё маўчком цаляеш прыціснуць,— упікнула яго Вера.— Ты бярэш прыклад са свайго гаспадара... Не ажаніўся дзед Кастусь?
— Ды не. Дзіўны стары. Сам карову доіць, парсюкоў гадуе. Сына малога мае... Узяў бы кабету. Столькі жанчын адзінокіх. Дзівак нейкі,— разважаў Патупчык.
— Пэўне ж, дзівак. Дзесятак жанчын яму сваталі. І ўсё не падыходзяць. Пераборлівы стары,— Вера адсекла яшчэ кавалак ад качана і падала Раісе: — На, грызі. Капуста супакойвае нервы...
— Дзед гаворыць, што не можа ажаніцца. Помніць сваю Гэльку. Жалеў яе моцна. Забыць не можа,— Сямён нацягнуў падсохлыя спяцоўкі і пайшоў на свой рад.
«Сапраўды, чаму?» — падумаў ён.
Усе ўзяліся за работу. «Ах, які качан! Асілак! — выгукнула Вера.— Дай-ка я цябе абдыму...» — і замахнулася секачом. «Вось гэта абняла! І тут жа секір-башка. Каварныя жанчыны»,— пацвельваўся Васіль Патупчык. «А як вы думаеце, Сямён Антонавіч?» — пільна пазірала на яго Раіса. «Наконт каварства жанчын? Я згодзен з Васілём»,— адказаў Сямён і спрытна замахаў секачом.
Па абедзе адна за другой падыходзілі машыны. Рая ўвесь час падавала Сямёну качаны, расчырванелася, як макаў цвет, расшпіліла верхні гузік кофты. Дзяўчына стамілася, цяжка дыхала.
— Перадыхніце, Рая. Нельга ж так. Я сам буду браць з кучы,— рашуча сказаў Сямён, падняў цяжкі, наліты сокам качан, міжволі падумаў: гэта ж таксама нялёгка — падняць яго і кінуць, хай сабе і не на машыну.
На першы погляд стараліся ўсе, але Сямён прыкмеціў ужо, як выбірае з кучы малыя качанкі Віктар Іванавіч, пажылы мужчына ў зелянковай ватоўцы і шэрым капелюшы. І сёй-той з маладзейшых не спяшаўся ўслед за машынай, калі яна пад'язджала да наступнай кучы капусты. Сямён з Патупчыкам не хітравалі. Нястомна кідала качаны ім, а то і на машыну Вера, шчыравала Рая. Пад канец дня адчуў стому і Сямён: плечы нібы пацяжэлі, рукі наліліся свінцовым цяжарам. Захацелася дамоў, памыцца ў ванне... Успомнілася жонка, дзеці.
Пра свае сем’і, пра дзяцей думалі ўсе. Сямён адшукаў вачыма мажную кабету, яна таксама расчырванелася, расшпіліла ватоўку. Ехала яна з Мінска з вялізным рукзаком, у аўтобусе гаварыла жанчынам: надавала мужу заданняў на цэлы тыдзень, як той Золушцы, каб не засталося часу думаць пра дурное, але баюся, каб не з’явілася Фея на дапамогу яму... Сямён Кухта ў першыя гады сямейнага жыцця таксама вельмі раўнаваў жонку, але з часам рэўнасць прыціхла, пра тое, ці можа здрадзіць жонка, стараўся не думаць.
Браліся шэрыя восеньскія прыцемкі, калі шэфы купкамі цягнуліся ў вёску. Амаль усе былі ў ватоўках, у ботах, і такія розныя ў сваім гарадскім жыцці, тут яны былі падобныя. У апошняй, найбольш люднай купцы, ішоў і Сямён. «Як добра ў ватоўцы! Цёпла, лёгка, мякка,— гаварыла Рая.— Чаму ў горадзе іх не носяць? Ганяемся за сінтэтычнай дрэнню. Абы блішчэла...» Жанчыны дружна ўзяліся абмяркоўваць праблемы моды.
На разбітай машынамі дарозе сям-там ляжалі качаны. Некаторыя ўжо раструшчылі колы. Пару здаровых качаноў Сямён аднёс на ўзбочыну, паклаў на відным месцы, спадзеючыся, што нейкі вадзіцель падбярэ. Потым ён пачаў адносіць іншыя качаны і адстаў ад гурту, памалу тупаў адзін. Палявая дарога выходзіла на прамую шырокую гравійку, якая і вяла ў вёску. Ён убачыў, як ля гравійкі ад групы аддзялілася жаночая постаць. Здалёк пазнаў Раю — яна стаяла і чакала, і нейкае цёплае, светлае пачуццё варухнулася ў ім. Ён ужо даведаўся, што дзяўчына працуе ў бухгалтэрыі, завочна вучыцца на чацвёртым курсе інстытута, жыве ў сваякоў на кватэры.
— Вы гэтак стаміліся, што не можаце ісці? — з ласкавай усмешкай зірнула на яго.
«У яе прыгожыя вочы. Вялікія, блакітна-шэрыя. Нейкія глыбокія, таямнічыя, як лясныя азёры»,— падумаў ён, а ўголас сказаў:
— Куды спяшацца? На вячэру паспеем. Маю порцыю ніхто не з’есць. Ды я за сталом не сплю ў шапку...
— Вашаму апетыту можна пазайздросціць. Мне дык прыемна глядзець, як вы ясце.
— Чаму? — здзівіўся ён.
— Ну, неяк са смакам. З добрым настроем... Тут, у вёсцы, і ў мяне апетыт разгуляўся. Але не ўсё можна мне есці. Язва не дазваляе...
— Язва? Вы такая маладая, прыгожая. І ўжо язву нажылі?
— Нажыла. Але тут мая язвачка прыціхла... Ледзь не забыла. Дайце вашу рукавіцу. Зашыю, высушу. Наша гаспадыня паліць у печы.
— Ды бог з ёй, з рукавіцай! Будзеце вочы сляпіць,— адмахнуўся ён.
— Давайце, давайце,— сказала Рая, у яе вачах была такая настойлівая просьба, што ён моўчкі дастаў з кішэні старую спяцоўку.
Пасля вячэры Сямён адразу пакіраваў дамоў. Хлопцы дзесьці затрымаліся. У пакоі была халадэча. Ля грубкі ляжала некалькі паленцаў дроў: дзед Кастусь адшкадаваў. Сямён распаліў агонь, збегаў на суседскі нежылы двор, прынёс гнілаватых штыкецін, бо дроў гаспадар выдзеліў малавата, потым сцягнуў гумовікі, развесіў сушыцца мокрыя ваўняныя шкарпэткі. Тут дзверы расчыніліся — на парозе стаяў дзед Кастусь у старой аблезлай вушанцы. Твар у дзеда расчырванеўся, было відно, што стары дзесьці ўзяў чарку.
— Здароў, Сеня,— гучна павітаўся ён, прычыніўшы дзверы.— От добра, прапалі грубачку. Цяплей будзе ў хаце.— Стары ўзяў табурэт і падсеў бліжэй да агню.— Такое, брат, жыццё, Сенька. Хрэнова справа,— уздыхнуў ён.
— А што здарылася?
— Сын, пустадомак, раззлаваў. Старэйшы, Віцік. Прыляцеў на матацыкле. Віна пляшку прывёз. Ну, селі, выпілі. Я думаў, ён пераначуе, уранні паедзе. А ён кажа: давай яшчэ віна. А дзе я вазьму яго? Няма, кажу. Ён мяне загрудкі. Э не, кажу, сынок, ты яшчэ мяне хрэн здужаеш. А тут і Шурык малы падляцеў, за штаны яго пачаў тузаць. Раззлаваўся Віцік, выскачыў на двор, на матацыкл і недзе паляцеў. Яшчэ галаву скруціць. Ці ж дзіва, што з жонкаю жыве бы кот з сабакам. Нявестка хоча на развод падаваць. Што ета робіцца на свеце? Ніхто нікога не паважае, не шануе. Ні дзеці бацькоў, ні мужы жонак сваіх,— дзед цяжка ўздыхнуў, памаўчаў.— Я з Гэлькаю жыў душа ў душу. І працавітая была, і акуратніца. І дужа ўжо ласкава абыходзілася...
Дзед Кастусь змоўк, і нейкая сумная прасветленасць расплылася па ягоным твары.
— І колькі вы ўжо без яе? — спытаўся Сямён.
— Ой, братка, пяты гадок ужо. Шурык тады ў першы клас хадзіў. А сёлета ў пятым ужо... А памерла чаму? Кіста ў яе была. Зрабілі аперацыю, ды позна... Так і застаўся я. Дачка ж у мяне ёсць. Алена. У Слуцаку жыве. Двое дзетак мае, і муж — чалавек з галавою. Добра жывуць... Пасля Алены Віцік нарадзіўся. Хадзіла Гэлька трэцім... І собіла ж ёй... Мыла хату перад тройцай і сені. А ў сенях стаяў мех жыта пудоў на шэсць. Яна ўзяла ды і пераставіла яго. Ну, і атрымаўся выкідыш у яе. Пачала хварэць. Куды ні ездзіла, чым ні лячылася, не памагала. Тады адзін доктар параіў: паспрабуйце яшчэ дзіця нарадзіць. А ёй ужо і саракоўка мінула. Але во Шурыка нарадзілі. Сядзіць там, урокі робіць. Слухай, Сенька, братка, пойдзем туды. Дровы дагарэлі, прычыні дзверцы. Хай грэецца грубачка. А мы пасядзім, пагамонім. Мядком пачастую. У мяне ж усё ёсць. І кароўка, і пчолкі, і на градах нешта расце, і ў садзе... Усё, як у добрых людзей. У мяне ж трыццаць тры прафесіі, не лічачы крадзяжу і п’янства. Я ўсё ўмею...
— Ну, дзед, хіба ж вы крадзяжом займаецеся?
— Гэта я пажартаваў. Я люблю ва ўсім парадак. І Гэлька парадак любіла. З цёмнага да цёмнага тэпала...
Яны выйшлі на вуліцу. Ужо ацямнела. Дзед прыстоіў пад рабінкай... На ёй было багата цяжкіх чырвоных гронак, аж голле гнулася. Цяпер ягады здаваліся чорнымі. Амаль штодня на рабіну наляталі дразды, і дзед іх не чапаў, маўляў, хай дзяўбуць, ім таксама жыць трэба.
Шэфы месціліся ў прыбудове да хаты, у іх быў асобны ўваход. Гэтую прыбудову гаспадар зрабіў для Віціка, калі той надумаў жаніцца. Але жыў ён з маладою жонкай у прыбудове з паўгода — перабраўся ў раён. Сямён ужо другі раз кватараваў у дзеда. Месяц назад убіраў бульбу, тады і пазнаёміўся з дзедам Кастусём, але пагаварыць душэўна ні разу не давялося. У хаце за перагародкаю грукатаў тэлевізар. Шурык сядзеў над кніжкаю, круціў пальцамі шарыкавую ручку, ды па ўсім было відно, што ён часцей глядзіць на экран, чым у кнігу і сшытак.
— Зноў дэфекціў глядзіш? От я табе дам зараз! — дзед рашуча выключыў тэлевізар.— Гэта скрынка для лайдакоў і бяздзельнікаў. А ты вучы ўрокі... Пайшлі, на кухні прыткнёмся,— павярнуўся стары да Сямёна.
У невялічкай кухні-баковачцы стаяў стол, накрыты цыратай у палінялыя кветкі, ляжаў бохан хлеба, палова цыбулькі, цьмяна паблісквала нямытая талерка. Гаспадар па-старэчы крэкнуў, сагнуўся і выцягнуў трохлітровы слоік мёду, з халадзільніка — кавалак клінковага сыру.
— Мёд з сырам, братка,— найвялікшая смаката. Я люблю мёд і з агурком прэсным. Калі гурок толькі з грады і мёд свежы. Любата! — дзед аж вочы прыжмурыў ад салодкага ўспаміну, але раптам спахмурнеў.— Ведаеш, Сенька, душа баліць. Усё пра свайго аболтуса думаю. Супакоіцца не магу. На бацьку руку падняў... Да чаго я дажыўся? І ў каго ён гэткі ўрадзіўся? — Кастусь уздыхнуў.— Чакай, братка, лыжку дам,— і патупаў у сені.
Прынёс драўляную лыжку і запыленую паўлітэрку, зірнуў вінавата:
— Перажываю. Мо і трэба было даць яму? Мо выпіў бы і не паляцеў на матацыкле. А можа, яшчэ б мацней усхадзіўся? Ці ж ведаеш, што ў дурня, ды яшчэ п’янага, у галаве. Давай, Сенька, па кроплі. А то душа трапечацца...
— Кастусь Андрэевіч, па-мойму, мёд і гэтая атрута не спалучаюцца. Не хачу гарэлкі. Не трэба,— аднекваўся Сямён.
— Твая праўда, братка. А калі ўзяць з другога боку, дык не паспрабуеш горкага, не пачуеш і салодкага. Я ніколі за чаркай не ганяўся. І бацька, і дзед мой такія былі. Гаспадары, працаўнікі вялікія. Ну, вядома, чаму ў свята не выпіць чарку ці ў застоллі якім... А вось чаму сын распіўся? Не магу даўмецца. Ды ці ж ён адзін? Брыгадзір наш пад мухай штодня ходзіць. Даяркі напіваюцца на ферме... Я табе трошкі,— Кастусь падсунуў шклянку, налітую да паловы, і сабе наліў столькі ж, чокнуліся.— Ну, лаві, душа...
Сямёну сапраўды не хацелася піць, ён толькі прыгубіў шклянку. А вось мёд еў ахвотна, хваліў яго: надта пахучы, на колер залацісты, з сырам дужа смачна. Гэтыя словы былі дзеду як мёдам па душы, настрой яго прыкметна падняўся. Кастусь рэзаў цыбулю на долькі, мачаў у соль і еў з салам.
— Я таксама мёд люблю. Але найбольш сала з цыбулькаю. Нішто яго не заменіць. Ніякія прысмакі. Цыбулю на фронце ўпадабаў. Я ж прайшоў усю вайну. Закончыў у Аўстрыі. Ой, братка, усяго было. Колькі буду жыць, буду дзівіцца, што мяне не забіла. Параніла тры разы. Але рукі-ногі цэлы. А ўсяго было на вайне. Вунь у цілявізары, бывае, пачнуць паказваць пра вайну, дык так і хочацца крыкнуць: «Не брашы, тваю маць! Кажы праўду, а то ботам запушчу...» Цяпер у нас два ворагі: гарэлка і цілявізар. Не, я люблю каментатараў слухаць, «Урэмя», «Панараму» гляджу, пра жывых людзей. Ну, без маны калі. Дык жа не пакажуць, як чалавеку хлеб даецца. Ці на заводах як людзі ўкалываюць. Не само ж усё робіцца. Дык не, красівую жысць паказваюць. Сядзяць, разваліўшыся ў мяккіх крэслах, бабы з папяроскамі. Папяроска ў роце, а п... у абароце...
Сямён не вытрымаў і зарагатаў.
— Думаеш, няпраўду кажу? Праўда, Сенька. Чыстая праўда. Жыццём праверана. Аблянелі бабы цяперашнія. Да мяне ўжо з дзесятак іх прыходзіла. Усе замуж хочуць. Пасядзім, пагамонім, я і пачастую. «Ой, Андрэевіч, якая ў цябе хата! Гэткая веліч. І як ты сам упраўляешся? І гаспадарка такая. І хлопец малы... Удваіх яно б лягчэй...» Чуеш, як пад’язджаюць? Я сабе слухаю, галавой ківаю, а тады і кажу: добрая ты кабета, спраўная, гладкая, панаравілася ты мне. Але падумаць трэба. Перадам табе, як надумаю... «Думай, Андрэевіч, дарагі ты мой. Зайдзі калі ў хату». Мо і зайду, кажу я ня проця... А сам думаю: ідзі, галубка, з чым прыйшла. Хочаш на ўсё гатовенькае. Калі скапычуся, дык і заграбастаеш... Хай лепей Шурыку. Ён у мяне паслухмяны. Усё ўмее. І карову падоіць, печ выпаліць, дранікаў напячэ...
— Што вы кажаце? — дзівіўся Сямён, бо сам ніколі не даіў карову, не пёк у печы дранікаў, хоць і нарадзіўся ў вёсцы.
Дзед Кастусь задаволена ўсміхнуўся, зняў пінжак, застаўся ў адным світэры. Патупаў па кухні, потым засіліў конаўку вады, паставіў на стол.
— Мёд з халоднай вадой добра,— зачэрпнуў лыжку мёду, пачаў лізаць, як ліжуць дзеці марожанае.— О, якая гарчынка ў ім! Аж у горле казыча. Чэсны мёд. Без цукру... Пачакай, хлопча, ты ж так і не выпіў. Болей ліць не буду. А гэту выпі. Злосць не пакідай,— стары лінуў сабе кроплю, бутэльку старанна закаркаваў і схаваў пад стол.— Каб і не пахла тут. Аболтус мой, відаць, не паявіцца ўжо сёння... Хоць бы ён галаву дзе не скруціў...
— Тата! — паклікаў Шурык бацьку.
— Што, сынуля? Хадзі сюды.
Шурык стаяў ля парога, кароткім паглядам акінуў стол. Быў хлапчук сінявокі, як бацька, кірпаты нос, абсыпаны жаўруковым рабаціннем.
— Урокі я зрабіў. І праграма «Час» ужо скончылася. Пайду спаць. А мо бульбы памыць Рабчыку? Каб заўтра хутчэй...
— Кладзіся спаць, сынку. Я сам усё зраблю. Добрай ночы табе...
— І вам дабранач,— сур’ёзна, як дарослы, адказаў Шурык, кіўнуў Сямёну і прычыніў дзверы.
— Чуў? — таўхануў стары пад бок госця.— Ці трэба, кажа, бульбы памыць Рабчыку? Гаспадар расце. Чалавек, а не пустадомак. Працуе змалку. Гора прымусіла. Затое чалавек будзе... А Віціка залашчылі, залізалі. Тут і Гэлька вінавата. Адзіны сын, наследнічак, кармілец. П’янтоса і выгадавалі. Дачка добрая. А Шурык яшчэ лепшы. Каб толькі, крый божа, не сапсаваўся. Каб дэфекцівы не затлумілі галаву. Ён іх не надта каб любіў. Але ўсё ж глядзяць. Прыйдзе ў школу, будуць гаварыць, а ён не ведае. У цябе якая сям’я?
Сямён расказаў пра сваіх дзяцей, пра жонку, пра маці. Кастусь Андрэевіч слухаў уважліва, задуменна глядзеў на госця. Твар яго ўсё болей спакайнеў, святлеў, рэзкія маршчыны, што, нібы падкова, сціскалі твар ад носа да падбароддзя, здаецца, разгладзіліся.
— Я рад за цябе, Сенька, што ў сям’і ладна. Дзеткі растуць здаровенькія. Ну, давай за мір у сям’і і на зямлі...
Яны яшчэ доўга сядзелі, гаварылі. Сямён міжволі падумаў, што, можа, людзі часам і бяруць гэтую праклятую кроплю, каб пагаманіць, душу адвесці. Не абмінуў Кастусь Андрэевіч міжнароднае становішча, усыпаў імперыялістам, адміністрацыі Рэйгана, ды і ў адрас прэзідэнта сказаў пару «ласкавых» слоў, і думкі яго зноў вярнуліся ў родную вёску.
— Ты знаеш, братка, як на маю дурную галаву, дык непарадак гэта... Ну, што вы з горада рабіць да нас ездзіце. Дужа накладна. Здымаць рабочага з канвеера, каб ён тут бручку рваў, анажэнер капусту сек. Вось ты чалавек вучаны, як мысліш?
Такога павароту Сямён не чакаў і не мог адразу нічога адказаць, хоць пра шэфства яны, калегі, між сабой гаварылі шмат. І сёння, калі сказаў Веры, чаго едзе гэты стары Віктар Іванавіч, бо не можа працаваць, яна ўсміхнулася: «Чаму? А яму выгадна. Малака папівае, заробіць тры адгулы, надбаўку да прагрэсіўкі. Потым тры дні будзе на дачы працаваць, як бульдозер. Вось вам і нямоглы».
— Згодзен з вамі, Андрэевіч. Але ў горадзе распладзілася гэтулькі кантор. Многія людзі пішуць там малапатрэбныя, а то і зусім непатрэбныя паперы. Хай лепей тут у зямлі пакалупаюцца. Бяда ў тым, што і ў калгасе ад іх мала карысці.
— Во, братка, як у сук уляпіў. Гэтулькі лайдакоў развялося. І ў горадзе, і ў вёсцы ад іх карысці як з казла малака. Колькі іх з нашай вёскі пакацілася! А ў нас жа можна жыць. Зямля добрая...
— Мне падабаецца ваша вёска. Акуратныя дамы, дарогі спраўныя. І возера зрабілі. Можаш рыбку павудзіць, пакупацца. Можна жыць...
— Парадку, браток, не было. Цяпер новы старшыня стаў прыціскаць. А то дажыліся, што злодзей на злодзеі ехаў... А скрынку ўключыш — там шык і бляск. Красівая жысць. Ну, і сыпанулі ў горад. А мой зяць цяпер кажа: хацеў бы я жыць у добрым калгасе... Я вось пра што думаю. Псуецца чалавек. Грамаце вучым. Радзіва, кіно, цілявізар, газеты, здаецца, павінны вучыць добраму. А чалавек драбнее. Пустазелле заглушае. А чаму? Можа, таму, што чэсныя, працавітыя і на вайне гінуць хутчэй. І ў мірным жыцці першы ўдар на сябе прымаюць. Пры Сталіне колькі вынішчылі чэсных людзей. А круцялі розныя, хітруны, адным словам, пустадомкі, выжываюць, пладзяцца... Так што, Сенька, гадуй сваіх дзяцей. А я Шурыка... Ой, наплёў я табе сем кашалёў!
Сямёну хацелася запярэчыць, што добрых людзей заўсёды было болей, чым благіх, проста яны не так у вочы кідаюцца, але гэта б зацягнула гутарку, а заўтра рана ўставаць, і ён развітаўся з гаспадаром.
У прыбудове вокны не свяціліся. Хлопцы, мабыць, паснулі ўжо. Сямён адчуў, што стомленасці як і не было, ён мог бы і зараз пайсці працаваць у поле. Падумалася: чаго ён толькі не рабіў у гэтым калгасе! Сёлета два тыдні сушыў канюшыну, грузіў прывялую траву на сянаж, вазіў цюкі прасаваныя, абкашваў дарогі, потым убіраў бульбу і моркву, а зараз капусту. А мінулай восенню тыдзень рабіў на таку: прасяваў праз сіта насенне канюшыны. Працавалі ўтрох: адзін вядром насыпаў, двое люлялі сіта, калі зернейка прасейвалася, ссыпалі мякіну ў тачку. Работа для жанчын-пенсіянерак, а рабілі яе тры здаровыя дыпламаваныя мужы.
Прачнуўся ён рана. У пакоі было яшчэ цёмна, толькі пасвятлелі верхнія балонкі вокнаў. Тыя ночы хлопцы спалі ў світэрах, шкарпэтках. А зараз грубка грэла, і так прыемна ляжаць хай сабе на злямчаным цюфяку пад старэнькай коўдрай. Усё вырашае настрой чалавека. «Сёння перадапошні дзень. Канчаецца наш заезд»,— падумаў Сямён і нават пашкадаваў, што хутка прамільгнулі гэтыя дні. Яго думкі нібы падслухаў Васіль Патупчык, пазяхнуў, пацягнуўся:
— Ну што, мужыкі! Віншую з перадапошнім днём капуснага дэсанта! Я ўчора затрымаўся, а сёй-той прыйшоў яшчэ пазней. Цікава, што гэта азначае?
— Усё ты хочаш ведаць? — весела адгукнуўся Сямён.— Удаву падшукаў тут. Застаюся на другі тэрмін.
— Можа, да брыгадзіркі падкаціўся? Да Сяргееўны. Цёплая баба.
— Сіе ёсць вялікая тайна,— Сямён апрануўся, падаўся на вуліцу.
Весела і шумна прайшло сняданне: усіх радавала, што шэфскі дэсант блізіўся да фіналу. Сямён падняўся з-за стала, услед за ім выйшла Рая. На вуліцы дагнала яго, падала спяцоўку.
— Вось ваша рукавіца. Трохі залатала.
— Дзякуй вялікі. Цяпер я і нанач не буду яе здымаць...
— Чаму? Ах, вы жартаўнік, Сямён Антонавіч,— нібыта дакарала Рая, а сама аж свяцілася ад задавальнення.
Сямён трымаў рукавіцу, чыстую, сухую, цёплую ад печы і Раіных рук, латка была ледзь прыкметная, вакол яе акуратнае двайное шво. «Малайчына! Так пашчыравала,— з цеплынёй і ўдзячнасцю падумаў ён.— Некаму будзе добрая жонка...»
— Ці бачылі вы гэта дзіва? — Рая паказала на чырвоную рабінку, што расла на ліпе, вялізнай, разгалістай. У шчыліне між двух ствалоў на вышыні ля трох метраў ад зямлі тулілася тонкая кволая рабінка з гронкамі чырвоных ягад.
— Якая сіла жыцця! Але што з ёй будзе далей? Карані ў яе слабыя,— задуменна сказаў Сямён.
— А нашто ёй моцныя карані? Жыве чужым сокам. Дрэва-паразіт. Вось вам і дзіва,— наблізіўся да іх Патупчык.
— А як ёй жыць іначай? Калі б яна магла выбіраць: тут зямля, жыві сама, а тут — шчыліна дрэва. Неяк трапіла ягадка, птушкі, відаць, занеслі. Не загінула. Ніколі не бачыла, каб рабіна расла на іншым дрэве. Які ж яна паразіт? — не пагадзілася Рая.
— Значыць, яна вымушаны паразіт,— усміхнуўся Сямён, зірнуў на гадзіннік, зручней прыладзіў у кішэні цясак, памацаў спяцоўку.— Ну што, Васіль, рушым? Пайшлі, Рая?
— Я пачакаю Веру. Ідзіце, мы дагонім.
— Дзе ты ўчора так доўга быў? — дапытваўся Васіль.
— А ты дзе?
— Я з Верай трохі пагаманіў. Цікавая баба.
— Ну, а я з дзедам Кастусём. Цікавы дзед.
— О, ён мудрэц. Адналюб. «Не магу забыць Гэльку, і ўсё тут». І, ведаеш, Сеня, зайздрошчу яму. Калі б жонка была добрая, на халеру шукаць яшчэ нейкае ліха. Што я — вораг сабе? Тыдня не магу без бабы? Хочацца нечага чыстага, светлага...
Сямён памацаў зноў у правай кішэні спяцоўку, здалося, што яна яшчэ цёплая: ці ад печы, ці ад маладых Раіных рук. Ён азірнуўся: хацелася бачыць Раю, гаварыць з ёй, злавіў сябе на думцы, што чакае вечара... Васіль таксама азірнуўся, убачыў, што блізка нікога няма, загаварыў глухаватым голасам:
— Разумееш, у мяне атрымалася недарэчна. Вучыўся ў інстытуце. Сябраваў з дзяўчынаю. Прыгожая, добрая. Так яна падабалася, каб ты ведаў. На чацвёртым курсе я ўжо думаў пра вяселле. І яна не пярэчыла, а тут яе сяброўка пачала каля мяне круціцца. Неяк мая Ніна паехала да бацькоў. Яе сяброўка і кажа: «Што ты так бегаеш за Нінай? Няўжо не бачыш, што яна думае пра іншага?» — «Пра каго іншага?» — «Так яна і скажа табе. А пра цябе яна сказала так: і з’есці гадка, і выплюнуць шкода». Мяне як абухом па галаве. І ўзненавідзеў Ніну. А яе сяброўка стала маёй жонкай...
— А з Нінай ты хоць пагаварыў?
— Пагаварыў... Праз дзесяць гадоў. Неяк сустрэліся. Каб ты бачыў, якая прыгожая жанчына! Пытаецца: «Скажы, Вася, чаму ты так зрабіў тады? Чым я цябе пакрыўдзіла?» — «Дык ты ж сказала пра мяне: і з’есці гадка, і выплюнуць шкода».— «Каму я так сказала?» — «Сяброўцы сваёй, Валі».— «Ну і сучка ж твая Валя. Нічога падобнага я ніколі не казала...» Хацеў са злосці адлупцаваць сваю, ды што цяпер зробіш. Два сыны-школьнікі растуць. Кватэра, дача. Усё разам нажывалі. Ды яна, Валя, гаспадарлівая, сыноў любіць. Здаецца, усё добра, а вось духоўнага кантакту не хапае. А ў Ніны адна дачка, муж выпівоха... Вось як бывае ў жыцці... А з Верай хораша,— ухмыльнуўся Патупчык.
Прайшлі моўчкі, Патупчык загаварыў зноў:
— Вось ты сказаў, што рабіна — вымушаны паразіт. Лёс прымусіў яе жыць сокамі іншага дрэва. Ну, а хто людзей прымушае рабіцца нягоднікамі, мярзотнікамі, дармаедамі?
— Мабыць, не заўсёды прымушае жыццё. Самі людзі...
— Слухай,— перапыніў Сямёна Патупчык.— Калі б мая не абдурыла мяне, магла б і застацца векавухай. А так мае сям’ю. Я, здаецца, не лайдак, не п’яніца. Ды і не бабнік, калі на тое...
Іх дагналі жанчыны, і размова сама сабой абарвалася.
Працаваў Сямён са смакам, жартаваў, а калі лавіў Раіны пагляды, радаваўся яшчэ болей. Ды і ўсе працавалі дружна: навучыліся, уцягнуліся ў работу, падужэлі, зрэшты, і зарабіць хацелася — у апошнія дні пра гэта часцей думаецца. На полі бялелася некалькі купак капусты, а машын не было. Падышла брыгадзір агароднікаў Ганна Сяргееўна.
— Ну, малайцы, гэтулькі наварочалі. Чыста ссякаеце. Налаўчыліся,— здалёк гучна гаварыла Сяргееўна.— Заставайцеся на другую змену. Бачыце, яшчэ колькі капусты. Мора!
Сяргееўна была ў доўгім плашчы, на галаве цёплая чырвоная хуста, твар шырокі, абветраны. Сямён часта думаў з удзячнасцю пра людзей, якія вырасцілі такую капусту, і пра Сяргееўну, якую бачыў ужо не першы раз.
— Як вам удалося вырасціць такую магутную капусту? Адкрыйце сакрэт, Сяргееўна,— спытаўся ён.
Сяргееўна любіла сваю справу і ахвотна пачала тлумачыць, як садзілі расаду, якія ўносілі ўгнаенні, як змагаліся са шкоднікамі. Усе слухалі, а Вера і тут уставіла свае тры грошы:
— Вясною вы не давалі нам ні хвілінкі адпачыць, перадыхнуць...
— Вясною аддыхаць няма калі. На гэта ёсць доўгая зіма. Вось у канцы года прыеду ў горад. У мяне дачка там жыве. Пойдзеце са мной у рэстаран? За мае грошы,— яна жартам абняла Сямёна.— Я ж не старая. Шчэ тры гады да пенсіі. У мяне і плацце ёсць доўгае, моднае. Я буду што каралева,— усміхнулася Сяргееўна, увачавідкі маладзеючы.— Пойдзеце? Жонка на вечар адпусціць?
— Чаму ж не? Хто ў яе пытацца будзе,— жартаваў Сямён, але злавіў дакорлівы пагляд Раі і сумеўся.
Тут пад’ехалі адразу тры машыны. Сямён прапанаваў падзяліцца на дзве групы, каб грузіць дзве машыны, меней будзе таўхатні.
— Вунь і чацвёртая машына коціць,— сказала Сяргееўна.
На поле звярнуў блакітна-шэры самазвал, аб’ехаў крайнюю машыну, заехаў наперад.
— Куды вы едзеце? Што вы капусту трушчыце! — памкнулася да яго Сяргееўна.
З кабіны самазвала вылез даволі малады, але ўжо з прыкметным пузам шафёр у паласатым, як зебра, світэры.
— Чаго ты раскрычалася? Падумаеш, качан раздушыў! Гіне тонамі. А табе шкода аднаго качана.
— Ты яе расціў? Табе не шкода, пустадомак няшчасны. Дарогі не бачыць, прэ па капусце. Штрафу ўлепім, дык будзеш ведаць,— не магла супакоіцца Сяргееўна.
— Ідзі ты знаеш куды... Штрафам яна пужае.
Сямён не помніў, як апынуўся каля машыны, ірвануў шафёра за плячо: «Ану прасі прабачэння ў жанчыны!»— «Што? Якое прабачэнне?»—грозна набычыўся ён, але ўгледзеў сякач у руках Сямёна, а тут яшчэ і Патупчык падышоў, аціх. «Не выпендрывайся, а прасі ў Ганны Сяргееўны прабачэння. А то паедзеш назад пусты»,— спакойна і цвёрда сказаў Патупчык. Шафёр зразумеў, што справа прымае сур’ёзны паварот, зусім зніякавеў, вочкі спалохана забегалі пад рудаватымі броўкамі: «Дзівакі нейкія. За качан капусты ўз’еліся... Паслухайце, Ганна Сяргееўна, я не хацеў вас пакрыўдзіць, прабачце»,— працадзіў ён скрозь зубы. Сяргееўна моўчкі адвярнулася і пайшла. «Грузіць будзеш сам, усёк?» —гучна сказаў Сямён, каб усе пачулі.
Напалоханы вадзіцель пачаў сам кідаць у кузаў качаны. Калі нагрузілі і трэцюю машыну, Вера кіўнула на самазвал:
— Глядзіце, зебра больш паловы накідаў. Давайце ўжо адпусцім яго. Хай едзе.
— Сямён Антонавіч, давайце паможам,— сказала Рая.
Усёй талакой за хвіліну дагрузілі самазвал, павесялелы вадзіцель асцярожна развярнуўся і гэтак жа асцярожна, каб не зваліўся ніводзін качан, паехаў па дарозе.
А потым была развітальная вячэра. Дзяўчаты напяклі дранікаў, малака заўсёды хапала, а тут яшчэ і самавар прынеслі. За сталом Сямён сядзеў побач з Раяй, яна ўсё падкладвала яму дранікі. Сядзелі доўга, нетаропка пілі чай, рагаталі, спявалі, спяшацца не было куды — наперадзе доўгая восеньская ноч.
Разыходзіліся позна. Вечар быў надзвычай цёмны, тугі вільготны вецер зрываў апошнія яблыкі ў садах, грукаў аканіцамі, бы прасіўся на печ пагрэцца. Сямён і Рая выйшлі разам, Вера яшчэ засталася. На вуліцы Рая ўзяла яго пад руку, прыхінулася. На развітальную вячэру яна апранула паліто, хоць іншыя дні хадзіла ў куфайцы. Сямён не здрадзіў сваёй рабочай форме: і цяпер на ім былі ватоўка, гумовікі і світэр.
— Вось ужо і наша хата,— ціха сказала Рая.— Гаспадыня, відаць, спіць. Давайце яшчэ паходзім.
Ішлі моўчкі. Яна яшчэ мацней прыхінулася. Вецер памалу разагнаў хмары, там-сям у разрывах праклюнуліся зоркі. На краі вёскі яны выбралі ўтульную лавачку ля ціхай невялікай хаты, вокны яе былі забітыя дошкамі.
— Неяк вусцішна сядзець ля нежылой хаты. Быццам холадам патыхае ад яе, праўда? — вялікія цёмныя вочы глядзелі ў твар Сямёну.
— Так, праўда. Нехта жыў у гэтай хаце. Нехта нарадзіўся... Кожную раніцу ішоў з коміна дымок, пахла ў хаце хлебам. Цёплым, жылым духам...
— Ведаеце, Сеня? Можна, я вас так буду зваць? Мне здаецца, вы зусім малады...
— Канечне, мне ўсяго трыццаць тры.
— Дзесяць гадоў розніца. Гэта зусім нямнога. Дык вось нежылая хата нагадвае мне восеньскую шпакоўню. Калі шпакі паляцелі ў вырай. Але ж яны вернуцца вясной. Іхняя хата чакае... А сюды, мабыць, ужо ніхто не вернецца. Вы б хацелі пераехаць сюды жыць?
— А што б я тут рабіў? У мяне ёсць свая родная вёска. Хата стаіць. Маці там адна жыве.
— Якая я дурніца! І што мне цяпер... Навошта мы з вамі стрэліся? Лепей бы я вас не ведала...
— А што? Хіба я цябе пакрыўдзіў чым? — Сямён прыхінуў Раю мацней.— Лаўка сырая, халодная... Сядай на калені...
— Вы такі клапатлівы, адкрыты, вясёлы. Працаваць з вамі так хораша. А калі вы заходзіце ў сталоўку і кажаце: «Добрай раніцы! Смачна есці!», то ўсе ўсміхаюцца, адразу весялеюць... Я ўжо гаварыла, што мне падабаецца глядзець на вас за сталом... Разумееце, я неяк душою адпачыла тут. Нават у Мінск не хочацца вяртацца... Я б згадзілася жыць з вамі ў гэтай хаце, рабіць любую работу...
Раптам яна змоўкла, бы асеклася. Яе твар, яе губы былі так блізка, што Сямён болей не мог трываць... Яны цалаваліся доўга і горача. Нарэшце Рая выбавілася з ягоных абдымкаў, закрыла твар далонямі, плечы яе ўздрыгвалі ад плачу.
— Ну чаго ты, мілая? Не трэба...
— Я ж сабралася замуж... І хлопец, здаецца, неблагі. У Віцебску жыве... А тут вас сустрэла... І ўсё ўва мне супраць замужжа...
Да Сямёна не адразу дайшлі яе словы. Але памалу ён пачаў цверазець, нібы спускаўся з аблокаў на грэшную зямлю, успомнілася жонка, дзеці. Хіба ж ён кіне іх? Рая слаўная, мілая дзяўчына, але ў яе гэта часовае захапленне. Нібы з туману выплыў раптам дзед Кастусь, успомніліся яго словы пра сваю Гэльку.
— А жонку вы любіце, Сеня? — спытала Рая.
— Канечне, люблю. Іначай чаму б я сыходзіўся з ёй? Ніякіх іншых разлікаў у мяне не было. Пазнаёміліся, закахаліся... Вось што я вам скажу, Рая. Выходзьце замуж. Калі добры хлопец, не раздумвайце. Я нічога вам абяцаць не магу. У мяне двое дзяцей... Вы падабаецеся мне. Але што зробіш? Позна сустрэліся...
Праз некалькі дзён пасля вяртання ў Мінск Рая пазваніла Сямёну, павіншавала са святам, потым зрэдку яны бачыліся ў сталоўцы. Аднойчы сустрэліся ў ліфце. Сямён павітаўся. Рая падала руку, і ён убачыў жоўты шлюбны пярсцёнак.
— Можна віншаваць? — спытаў ён і пацалаваў Раіну руку.
Рая шчасліва ўсміхнулася.
— Здаецца, усё добра. Дзякуй вам...
Сямён нічога не паспеў адказаць, ліфт спыніўся, дзверы яго расчыніліся.
Сонца ўжо звярнула з паўдня, калі Сямён Кухта з жонкаю і дачкою вяртаўся з лесу. Ён нёс пластмасавае вядзерца белавата-чырвоных брусніц. Жонка несла поўную конаўку чарніц. Аксанка ішла між бацькоў і няспынна шчабятала, нібы ранішняя ластаўка. Яны падыходзілі да хаты, калі зноў пачулася самотнае крумканне ворана.
— Гэта той самы? — устрапянулася дачка.— Тата, ты абяцаў паказаць...
— Ну, пойдзем, паглядзім,— Сямён паставіў на ганак вядро.
— Пашкадуй дзіця. Паўдня ў лесе, на гарачыні. Паабедаем, тады сходзіце,— запярэчыла жонка.
Па абедзе малая заснула, і толькі надвячоркам Сямён выбраўся з ёй у лес. Яны дайшлі да прасекі, над якой віселі правады высакавольтнай лініі. Пад мачтай Сямён спярша ўбачыў рудаватае пер’е, а збоч мёртвую варону з распасцёртым крылом. Сямён падняў птушку, і яму падалося, што яна яшчэ цёплая. Гэта здзівіла яго, але тое, што ён убачыў, прымусіла здзівіцца яшчэ болей: у густой траве ляжала другая варона, чорна-сіняя, з прыгожай моцнай дзюбай, скурчанымі кіпцюрамі.
— Ёлкі-маталкі! Вось гэта дзіва. Каб хто сказаў, не паверыў бы.
— А што, татка? Якое дзіва? — дапытвалася дачка.
Сямён прыслухаўся, нібы хацеў пачуць самотнае крумканне гругана. Але вакол было ціха. Ён яшчэ раз агледзеўся вакол. Рудаватае пер’е сведчыла пра тое, што спачатку ахвярай цывілізацыі стала нейкая іншая птушка. Ліса ці вараннё расшкуматалі яе. А потым здарылася тое, што Сямён бачыў на свае вочы.
— Вось гэта птушка ўранні загінула. А гэта той, што клікаў яе. Мабыць, шукаў яе і трапіў сюды...
— А можа, ён не захацеў адзін жыць,— не па-дзіцячы сур’ёзна сказала малая.
— Можа, і так. Давай мы пахаваем іх разам.
Сямён выламаў з хвойкі сук, вострым канцом разгарнуў верхні пласт зямлі, усыпаны шыгаллем, далей быў сыпучы жвірысты пясок.
— Можна, я буду рукамі капаць? — спытала дачка і прысела наўколенцы.
Удваіх яны выкапалі даволі глыбокую ямку пад невысокай рабінкай. Сямёну прыгадалася рабіна каля хаты дзеда Кастуся, успомніўся сам гаспадар і ягоныя словы: «Гадуй, Сеня, добрых дзяцей...»
Дамоў ішлі, калі ўжо сутонела. Малая моцна трымалася за бацькаву руку, моўчкі тэпала і пра нешта засяроджана думала.
Ноч бралася ядраная. Спрадвечная раса ападала на зямлю.