Стары Гаўрыла даставаў з калодзежа ваду. Настылы абслізганы да бляску шурпатымі мазолістымі далонямі журавель гучна скрыпеў на ўсю іхнюю невялічкую — тузін двароў — вёску. Ля калодзежа намёрз курганок лёду, бо як ні старайся, а кропля вады сарвецца з вядра. Гаўрыла асцярожна падняў вёдры, павярнуўся ісці дамоў. Перад ім нібы вырасла з-пад зямлі суседка Хрысціна.
— Здароў табе, Міхайлавіч! — гучна павіталася яна, ведаючы, што Гаўрыла трохі тугаваты на вушы.
— Здароў, калі не жартуеш. А мы ж, здаецца, бачыліся. Толькі ты ўжо з вадой ішла. Уранні было. Я прыстоіў, каб не перастрэць з пустымі вёдрамі.
— Ой, і праўда бачыліся,— не то здзівілася, не то ўзрадавалася Хрысціна.— Во дзянёк падрос ужо. К вечару забываеш, што было ўранні. Дасць божачка, і вясны дачакаемся. А табе, Гаўрыла, прывет перадаюць...
— Прывет? Хто перадае? — няўцямна лыпаў выцвілымі вачамі Гаўрыла.
— Я перадаю. Ад Аніссі...
— Ад каго? Якой Аніссі? Што ты мянціш языком?
— Што, ужо і Аніссі не помніш? А некалі жаніліся, любіліся...
— Не дуры ты мне галаву. Было, ды быллём парасло. Паўсотня гадоў мінула...
— Яна дык во не забылася. Пісьмо прыслала. Прывет перадала... Мужык ейны памёр. Адна цяперацька. Дзеці разляцеліся.
— Ці ж толькі ў яе так? — сярдзіта сказаў Гаўрыла, зноў узяўся за вёдры і, горбячыся мацней звычайнага, пацягнуўся дамоў.
— Дык што ёй адпісаць? — крыкнула ўслед Хрысціна.— Ты во адзіночны... Як палец адзін у хаце...
— Хіба ж я адзінокі? Сірату знайшла,— пакрыўдзіўся Гаўрыла, паставіў вёдры на снег, выпрастаўся, распраміў плечы.— У мяне куча дзяцей. Сямёра. А ўнукаў паўтара дзесятка. Ты ж іх ведаеш. Я, калі хочаш, магу хоць заўтра паехаць да дзяцей у Магілёў, а то і ў Маскву.
— Э не, Міхайлавіч, а як жа кароўка твая без цябе, парсючок, авечкі? Дзеткі ж і ўнукі скварачку любяць. А ўлетку сырадойчык. Ды і нам без цябе нявыкрутка будзе. Ты ж у нас адзіны халасцяк...
Гаўрыла не слухаў яе далей, рашуча павярнуў дахаты, аж з вядра пралілася вада на старыя бахілы. Ён ішоў па вузкай утаптанай сцежцы, вёдры, нібы гіры-пудовікі, адцягвалі рукі ўніз, і такімі цяжкімі яны падаліся, што ён змушаны быў перадыхнуць. Азірнуўся — Хрысціна, нібы чорная галка, схілілася над калодзежам. Каб яна не падумала, што зацікавіла яго гэтым «прыветам», ён хутчэй пакрочыў.
Дома Гаўрыла спачатку вынес тоўчанай бульбы курам, потым наліў у карыта парсюку — той пачаў хлябтаць, аж вушы трэсліся.
— Во, вымерхаўся ты сянні,— сказаў Гаўрыла, радуючыся, што парсюк добра есць, што ён ужо ладны, даўгі.— К маю падгадую... Можа, хлопцы збяруцца,— міжволі ўспомніліся словы Хрысціны, што яны, дзеці, любяць скварку, ён пагладзіў кабана па халаднаватым гладкім шчэцці, прабурчаў сабе пад нос: —От, болматка. Чаму ж не любяць? А твае што, лысыя? Як прыедуць, дык пад мятлу гатовы ўсё вымесці. Усім трэба есці... А нам жа на радаўніцу трэба памянуць матку...
Сваю жонку, Матруну, ён, як выраслі дзеці, неўзаметку пачаў зваць маткаю. І толькі калі яны былі ўдваіх ці на людзях, называў па імені, і то рэдка, бо імя сваё яна чамусьці не любіла, нават саромелася, калі паявіліся нявесткі, відныя, чыстыя, модныя. Жонка старэйшага сына звалася Тамараю, потым другі сын прывёз Святлану, трэці — Аксану, а тады і малодшы — Святлану. Хоць нявесткі Святланы зусім непадобныя, але, як усе збіраліся, было тады жартаў, што браты зблытаюць сваіх жонак-Святлан.
Карова сцішана замычала, калі Гаўрыла напхаў у яслі сена. Яслі-рашотку ён зрабіў, каб яна меней утоптвала сена пад ногі: давалася яно нялёгка, і кожны касмыль бераглі. Гаўрыла акінуў вокам раздутыя бакі каровы, памацаў крамянае вымя. Як толькі ён дакрануўся да цыцак, карова адставіла хвост, павярнула галаву, чуйна наставіла вушы. У адчыненыя вароты свяціла сонца, нізкае, вечаровае, і вялікія спакойныя, бы лясныя азёры, каровіны вочы ўспыхнулі чырвоным агнём. Гаўрыла аж сцепануўся — так бліскаюць чырвоныя агеньчыкі ля чыгуначнага пераезда.
— Ну што, Красуля, каго ты сёлета падорыш? Мусіць, бычка. Познішся ты, пераношваеш,— ён агледзеў падхвосніцу.— Значыць, пачынаеш. Скора ацёл. Трэба і ноччу паглядваць за табой. Э-хе-хе, не дасі ты спаць спакойна, Красуля.
Карова матнула галавой, нібы пацвярджала, што ўсё зразумела, і пацягнулася пысай да сена. Гаўрыла ўзяў у закутку бярэма драбнейшага сянца, пахучага, як чай, і кінуў авечкам.
Па вясне будзе год, як памерла Матруна, але гаспадарку Гаўрыла пакуль што не зводзіў, хоць сыны і дочкі ў адзін голас гаварылі: прадавай карову, дзе ты з ёй адзін справішся. Бацька слухаў дзяцей, зяцёў і нявестак і думаў сваё: вы гаманіце, але ніхто з вас не адмаўляецца ні ад малака, ні ад масла, ні тым больш ад скваркі. А малодшы Васіль, вясёлы, здаровы хлопец, вышэй за бацьку амаль на дзве галавы, увосень сказаў: «Жаніся, тата. Вазьмі якую ўдаву. І будзеце ўдваіх жыць-пажываць».— «Ніхто мне пакуль не патрэбны,— хмура адказаў Гаўрыла.— Ты от скаліш зубы: жаніся, тата. А яшчэ і ўгодкаў па матцы не справілі».
Васіль змоўк, нахмурыўшыся. Памерла маці раптоўна, не хварэла, неяк адразу зжаўцела, схуднела, усохла, бы падрэзаная кветка. Старэйшы сын на сваёй машыне адвёз яе ў Мінск у бальніцу, там зрабілі аналізы, знайшлі рак нейкіх залоз і сказалі, што памагчы ўжо не могуць.
Гаўрыла набраў бярэмца дроў і панёс у хату. Потым ён сядзеў ля грубкі і задуменна глядзеў на агонь. Сухія, аблетавыя дровы патрэсквалі, гарэлі зырка. Неўзабаве ў калені пачало прыпякаць аж скрозь ватнікі. Гаўрыла адставіў зэдлік далей і зноў сеў.
Што б ён ні рабіў у гэты вечар, не-не ды і ўспаміналася Анісся. А цяпер, гледзячы на агонь, згадаў яе асабліва выразна: маладую, усмешлівую, з доўгай касой. Ён з хлопцамі хадзіў тады гуляць у суседнюю вёску Шарэйкі. Было гэта недалёка, якіх-небудзь тры кіламетры. А што гэта значыць для маладых ног у вечаровай цішы і свежасці прасігаць праз хвойнік, перайсці па кладцы ручай. І ў іхняй вёсачцы дзяўчат было поўна, вясновымі вечарамі сядзелі яны на лавачцы, спявалі, зазываючы кавалераў. А хлопцаў цягнула далей, бо сваіх яны бачаць штодня. Дзяўчаты з чужой вёскі заўсёды здаюцца прыгажэйшымі.
Дык вось моладзь сядзела на лаўцы, дымілася цяпельца, каб адганяць камароў. Дым курыўся, рэзаў вочы, але дзяўчаты весела спявалі, зрэдку каторая і пакашлівала, калі хапала дымку, і слязу выцірала, ды гэта толькі прыбаўляла смеху і весялосці. Гаўрыла даўно прыкмеціў дзяўчыну з касой, ведаў, што завуць яе Аніссяй, у той вечар яму пашчасціла сесці каля яе. Ён прыціскаўся шчыльней, яна не адсоўвалася. І гэта радавала хлопца, хоць і разумеў, што няма куды ёй адсунуцца — сядзелі ўсе шчыльна. Потым ён цішком паклаў ёй руку на плечы, адчуваючы халаднаватую, вільготную ад вечаровай вільгаці касу. Анісся моўчкі ўзяла яго руку, зняла з плячэй і паклала на ягонае калена. Праз нейкі час ён зноў абняў яе за плечы, мацней прыхінуў да сябе. «Не, хлопец, цяжкая ў цябе рука»,— Анісся зноў адхінулася. «Адкуль ведаеш? Ці ён біў цябе?» — хмыкнула другая дзяўчына. «А чаму ён павінен мяне біць? За што?» — незалюбіла Анісся. «Хто каго любіць, той таго й чубіць»,— рагаталі ўсе. Гаўрыла сядзеў чырвоны як бурак. Добра, што ў цемры гэта не было відно. А сэрца тахкала, рука нібы запомніла дотык мякка-вільготнай касы, ад якой пахла рамонкамі.
Зачасціў Гаўрыла ў Шарэйкі. Амаль штодня бачыўся з Аніссяй, яны ўжо і абдымаліся, і цалаваліся, але Аніссіна маці ўсяляк адгаворвала дачку ад замужжа. Але чаму яна так супраць яго, хлопец не мог даўмецца. Неяк яны касілі з бацькам, селі палуднаваць пад кусцікам, тады бацька і кажа: «Ну што, сынок, упала табе ў вока Анісся з Шарэек? Дзеўка яна відная. Толькі і бацька, і маці яе ўпірацца будуць...» — «А чаму? Анісся хоча замуж. Дык што, яны дачцэ дабра не жадаюць?»
Бацька пільна зірнуў на сына, нахмурыў на пераноссі свае густыя бровы, са злосцю стукнуў варанае яйка аб кассё: «Такая тут закавыка, сынок, выйшла. У калектывізацыю быў я ў камісіі. Я ж пралетарыят. Бядняцкі элемент. Хоць кузню сваю і займеў акурат перад калгасамі. Шкада было яе, але аддаў. Сказаў, што буду ўсё рабіць для калгаса. А Кандрат, Аніссін бацька, мужык не лянівы і ў чарку не заглядваў. Ну, хіба мо ў каляды... Карацей, жыў ён крэпка. Ну, і прыходзіў я да яго са старшынёй сельсавета. Старшыня ўсё казаў яму: «Кандрат, не паслухаеш мяне, загрыміш на Салаўкі. Гэта некуды далёка, у Сібір, ці што». Кандрат слухаў і коса пазіраў то на старшыню, то на мае кулакі... Абклалі яго цвёрдым налогам... Усё ён выплаціў. Затое жывы застаўся. Дык вось яны і злуюцца на мяне. І радніцца не хочуць. Так што, сын, калі дужа будуць упірацца, плюнь на іх. У нас дзеўкі не горшыя...
Але вяселле згулялі. Першую ноч жаніх і нявеста бавілі на сенавале. І першая ноч аказалася апошняй. Прачнуўся Гаўрыла ўранні — цап-лап, а жонкі няма. Ён падумаў, што памагае матцы гатаваць сняданак. Сонечныя промні прабіваліся ў шчыліны, спявалі пеўні, гаўкалі сабакі, рыпеў калодзезны журавель, гаманілі людзі. Вёска сустракала новы дзень. Гаўрыла ляжаў і соладка думаў пра новае жыццё. Ноч яму здалася дужа кароткай. Анісся спачатку не давалася, усё гаварыла: «Ну, пачакай»,— і дрыжала ад хвалявання ці ад страху. А Гаўрыла, малады, здаровы, згаладалы па жаночай ласцы, так доўга чакаў гэтай ночы, то цяпер ужо трываць не мог... Заснулі яны пад раніцу. Анісся пачала яго прасіць і маліць, каб не чапаў болей...
Злез з сенавала Гаўрыла шчаслівым чалавекам. Радасць перапаўняла ўсю яго істоту, ён расправіў шырокія маладыя плечы, смачна пазяхнуў, пацягнуўся і, хоць спаў усяго дзве-тры гадзіны, ніякай стомы не чуў, гатовы быў касіць цэлы дзень ці махаць молатам у кузні. Бацька, які паспеў пахмяліцца, стаяў у расшпіленай сарочцы: «Не бядуй, сын, што яна ўцякла... Знойдзем лепшую бабу. Раз уцякае, то з такой сучкай кручанай кашы не зварыш...» — «Бацька, што ты пляцеш? — узбурыўся на яго Гаўрыла.— Якой сучкай? Яна чэсная. Дзеўка была...» — «Была? А цяперацька ўжо спорчаная? Маладзец, сын. Не даў маху. Спорціў шарэйкаўскую багачку. Ну, дык прыбяжыць. Дзе яна дзенецца»,— бацька абняў сына і павёў у хату.
А потым прыйшлі бабы з Шарэек і перадалі, што нібыта Аніссіна маці сказала: нагі ейнай дачкі тут не будзе. Вопрамець кінуўся Гаўрыла з хаты, дружкі за ім. Але бацька дагнаў, заступіў дарогу, цяжка дыхаючы, схапіў сына загрудкі: «Сынок, богам цябе прашу, не ідзі. Не прыніжайся перад бабай. Сама прыйдзе. А то дасі папуску, дык яна заўсягды, калі што якое, будзе бегаць матцы жаліцца... Пакажы свой карахцір. Помні. Кавальчукі — людзі гордыя... Хоць і бедныя...» — «Можа, выдумляюць людзі? Я хачу пабачыць яе. Пусці, тата».— «Праўду кажуць, сынок. Калі б няпраўда, то Анісся была б тут. І з бацькам, і з маткай. З усёю радзінаю. А то ж няма нікога... Ну, гадаўка. Ну, кулацкае атроддзе...» — бацька са злосцю вылаяўся.
І гэта раптоўна ахаладзіла Гаўрылу. Ён павярнуў дамоў. Але на другі дзень цішком пайшоў у Шарэйкі. Сустрэла яго Аніссіна маці і адразу з парога пачала лямантаваць, што ён насільнік, п’яніца, галыш, знявечыў яе дачку. «Дзе Анісся? Хай выйдзе!» — «Няма яе ў дварэ. Ідзі з чым прыйшоў». А праз колькі дзён дачуўся Гаўрыла, што Анісся паехала на Данбас да сваякоў. Цяпер дайшло да яго, што яна не вернецца. Пабедаваў хлопец і назло ёй ажаніўся з суседскай дзяўчынай Матрунай, здаровай, рахманай, якая мела адну загану — трохі рабаватая з твару.
Дровы даўно дагарэлі, ужо і вуголле пакрылася шаравата-блакітным мохам. Гаўрыла зачыніў юшку, уключыў святло і адразу пацягнуўся да старэнькага люстэрка, што вісела на цвічку. Калі галіўся, то здымаў яго і ставіў на стол. І цяпер ён зняў люстэрка — з мутнаватага, запыленага шкла на яго пазіраў хударлявы чалавек з маршчакаватым, аброслым сівым шчэццем тварам.
— Чорт пабірай, стары я ўжо зусім,— уздыхнуў Гаўрыла.— Ды і яна ж не маладзіца,— і паставіў люстэрка на стол, каб не забыцца заўтра пагаліцца.
Неўзабаве ацялілася Красуля — прынесла бычка. Маразы стаялі невялікія, і Гаўрыла не ўносіў яго ў хату, як звычайна гэта рабіў з Матрунай і яна «з пальца» паіла цялё, падаіўшы Красулю. Цяпер бычок быў у маці каля боку. Гаўрыла часцяком заглядваў у хлеў, назіраў, як настойліва бычок торкаў пысай у вымя. Красуля сцішана мычала і нястомна лізала свайго пестуна. Гледзячы на іх, Гаўрыла згадваў сябе ў маленстве, калі пасвіў цялят. Амаль усё дарослае жыццё рабіў ён то ў кузні, то на трактары, то на камбайне. Уся хатняя жыўнасць была ў Матруніных руках. Калі жонка пачала хварэць, Гаўрыла апранаў яе кажушок, завязваў хусту, браў скібу хлеба і шыбаваў у хлеў. Карова адчувала падман, брыкалася, аднойчы нават абярнула вядро, але памалу прывыкла да суровай пяшчоты Кавальчуковых рук.
Дні большалі ўвачавідкі, зіма павярнулася на другі бок. Сонца свяціла зырка, да рэзі ў вачах. Пачыналася вясна святла. Гаўрыла старанна галіўся, часцей падмятаў у хаце, нібы некага чакаў.
Аднойчы яму прысніўся сон. Нібыта ён з бацькам у кузні. Бацька, вясёлы, усмешлівы, водбліскі на барадатым твары, выцягвае з горна чырвоны вялізны прэнт, які гарэў, нібы свечка, менеў, сціскаўся. «Падыдзі бліжэй, сынку. І не бойся. Ета саўсім не больна. Хадзем»,— яны выйшлі з кузні. Гаўрылу ўзялі пад рукі дзве жанчыны — Матруна і другая, незнаёмая, падвялі да вярбы, пад якой сядзеў за сталом доктар у белым халаце. «Ну-с, малады чалавек, раскрывай рот. Не бойся, гэта зусім не больна,— доктар узяў у бацькі шчыпцы, незнаёмая жанчына, нечым падобная на Хрысціну, толькі маладзейшая, падала малаток.— Шырэй рот раскрывай, шырэй! Загонім цвічок між зубоў. Будзе моцна трымаць. Да скону...» — «Вы што, здурнелі? Цвік між зубоў?» — закрычаў Гаўрыла, ірвануўся з усяе сілы. І... прачнуўся. Сэрца гулка тахкала ў грудзях, у роце ўсё пасохла. Хвіліну паляжаў, прыслухаўся да цішыні, потым падняўся, выпіў вады, зірнуў на гадзіннік — была палова пятай.
Зноў лёг, цяплей укрыўся, бо хата за ноч выстыла, падумаў, што трэба лепей напаліць печ, нібы прадчуваў, што гэта прыдасца. З галавы не выходзіў сон. Што да чаго? Цвік забіваць між зубоў?! Страхоцце. Ніколі такога не снілася. Але ж крыві, здаецца, не было. Мо ніхто не памрэ з родзічаў... Так і не заснуў болей да рання. Затое па абедзе яго змарыў сон. Прахапіўся ад голасу, спачатку не мог ачомацца і даўмецца, хто яго кліча — нібы Матрунін голас. Нарэшце згледзеў ля парога Хрысціну.
— Што ета ты ляжыш? Захварэў, сусед, ці што? — Хрысціна прыглядалася да яго выцвілымі, падслепаватымі вачамі.
— Ды не. Задрамаў троху. Праходзь, садзіся. Што ты стала ў парозе? — Гаўрыла падняўся з канапы, сеў да стала.
Хрысціна была ў кажушку наапашкі, з-пад тоўстай хусты выглядвала цёплая зялёная кофта, якая абцягвала пустыя старэчыя грудзі.
— Няма калі сядзець. Прыйшла сказаць... Анісся прыехала.
— Куды прыехала? Да каго?
— Да мяне. Яна ж пасёстра мая. Радня. Хадзі, пасядзім троху.
— Ды я... Чаго мне? — разгубіўся Гаўрыла.— Карова нядоена, парсюка трэба накарміць...
— Ну дык падаі. Кінь ёй сена. Цэла будзе твая карова. І кабан не здохне... Хадзі. А то нам удзвёх скушна,— Хрысціна так умольна глядзела на яго, што Гаўрыла яшчэ болей разгубіўся.
— Ат, што з вамі, з бабамі... Падаю карову і прыйду.
— Толькі ж глядзі не баўся. Чалавек жа цябе дыжыдае,— Хрысціна крутнулася за дзверы.
— Дыжыдае... Я болей дыжыдаў,— буркнуў Гаўрыла, апранаючы кажух.
Так, у кажусе, ён і прываліўся да стала. Сэрца раптам сціснула ў грудзях, цяжка стала дыхаць. «От, стары корч, здзяцініўся. Пра любошчы задумаўся,— дакараў ён сябе.— Ну прыехала старая баба... Пабудзе і паедзе...»
Ён хутка дагледзеў гаспадарку, дастаў з шафы цёмна-сіні касцюм, прапахлы нафталінам, надзеў чыстую рубаху — сінюю, у палоску. Каўнер яе зрабіўся велікаватым. «Усыхаю»,— уздыхнуў Гаўрыла, пакруціў шыяй. Узяў быў здымаць валёнкі, каб абуць боты, нават сцягнуў адзін валёнак, а потым разважыў: што ён жаніх, ці што? Ды і мароз на вуліцы. Пінжак адзене, а ватнікі за сталом не відаць.
— Зірну на былую прысуху, ды і дамоў,— сказаў сам сабе Гаўрыла, на парозе прыстоіў у задуменні: — Не спытаў у Хрысціны, мо прыхапіць чаго з сабой? Няёмка з пустымі рукамі. Каб якога зелля пляшку. Дык жа няма...
На дварэ яшчэ не сцямнела, але вокны Хрысцінінай хаты ўжо ярка свяціліся. Гаўрыла ішоў, стараючыся не горбіцца, нібы баяўся, што за ім нехта сочыць. Дзверы ён адчыніў рашуча, і адразу яму кінулася ў вочы: за сталом на лаве сядзела незнаёмая мажная жанчына ў акулярах.
— Здароўце вам! З прыездам...— імя Аніссі не назваў, чамусьці язык не павярнуўся.
Жанчына ў акулярах даволі лёгка паднялася насустрач.
— Здароў, Міхайлавіч,— і падала яму мяккую белую руку.
Гаўрыла далікатна паціснуў Аніссіну пульхную далонь. Анісся затрымала яго руку, доўга разглядала яго праз шкельцы акуляраў.
— Во ты які... Каб на вуліцы стрэла, не пазнала б...
— Столькі гадоў мінула. І я не пазнаў бы...
Ён прыглядаўся да Аніссі і нічога не знаходзіў ад той маладой, танклявай, прыгожай. У гэтай была круглая, бы качан капусты, галава на кароткай шыі, кароткія валасы, праўда, яшчэ даволі густыя і амаль без сівізны. Анісся шырока ўсміхалася, паказваючы роўныя штучныя зубы. Падобныя ж штучныя зубы красаваліся і ў роце Гаўрылы.
— Ну, сядайце, госцікі дарагея,— прашапялявіла Хрысціна.
Анісся лёгка павярнулася і, пакалыхваючы пышным азадкам, падалася да лаўкі, села далей, нібы запрашала Гаўрылу сесці побач. Ён неяк сумеўся, убачыў ля печы зэдлік, прыставіў яго да стала. Гаспадыня падсунула яму чарку віна.
— Ды я... праўду кажучы, не ўжываю апошнім часам,— пачаў адмаўляцца Гаўрыла.
— Што ета ты хвардабычысся? Няма чаго прыкідвацца. І слухаць не хачу. За прыезд госці дарагой, пасёстры маёй. Можаш выпіць,— настойвала Хрысціна.— Ну, бярыцеся...
— Дык ты ўжо і віна не п’еш? — здзівілася Анісся, калі Гаўрыла адставіў недапітую чарку.— Выбраў норму ці здароўе не дазваляе?
— Якое ўжо тут здароўе? Стаптаўся. Клапаны грукаюць. Таму і ў чарку не заглядваю,— Гаўрыла ўзяў скрылёк купленай каўбасы, паволі жаваў, не чуючы смаку.
— Крэпкі ён яшчэ мужык. І косіць, і дровы возіць. Карову даглядае. Еткую гаспадарку трымае,— размахваючы відэльцам, гаварыла гаспадыня. Яна падпіла ўжо, схуднелы бяззубы твар яе злёгку расчырванеўся.
— Мой муж, нябожчык, як рабіў на шахце, трымаўся. Ну, у святы, выхадныя не без таго. А як на пенсію выйшаў, дык і распіўся на сабачую пугу. Чаго ні рабіла... Не памагло. Во, тры гадочкі, як няма яго,— Анісся дастала хусцінку, высмаркалася, цярнула вочы, зняўшы акуляры. І тут Гаўрыла пазнаў абрысы даўняй маладой Аніссі: трошкі кірпаты нос, высокія надброўныя дугі і той няўлоўны выраз, які ўласцівы бадай што кожнаму чалавеку, прыдаючы яму адметнасць і непаўторнасць.
Анісся схавала хусцінку, неяк адразу супакоілася, пачала апавядаць пра сваіх дзяцей, якія яны добрыя, вучаныя, як іх на рабоце паважаюць — у яе дзве дачкі і сын, мае пяцёра ўнукаў. Гаворачы пра дзяцей, заўсміхалася, павесялела, пахвалілася кватэрай, у якой жыве разам з малодшай дачкой і зяцем, чалавекам вельмі добрым, уважлівым і гаспадарлівым. Гаўрыла слухаў яе і нечакана адчуў, што пачынае злаваць: навошта яна так хваліцца, хіба ў яго дзеці горшыя. Гэта, мусіць, адчула і Хрысціна, бо рашуча перапыніла госцю:
— А ў Гаўрылы яшчэ большая сямейка. Чатыры сыны. Ды хлопцы, як дубы. І дзеўкі тры...
— Дзеўкі,— хмыкнуў Гаўрыла.— Даўно ўсе замужам. У мяне ўжо шашнаццаць унукаў. Малодшы сын, Васіль, прыслаў учора пісьмо. Другі хлопчык у яго нарадзіўся...
— Дык чаго ж ты маўчаў дасюль? — Хрысціна ўзялася за бутэльку.
На гэты раз Гаўрыла не ўпіраўся, але чарку не дапіў, таксама як і Анісся. Гледзячы на іх, адставіла сваю і Хрысціна.
— Ну, дык заядайце хоць. А то і не п’яцё, і не ясцё. Усё ж на стале. І скварка ёсць, і каўбаскі зрабіла. І куплёныя гасцінцы. Гаўрыла, во з Украіны каўбаса, паспрабуй...
— Спасібачкі, суседка, я ўжо закусіў,— Гаўрылу не хацелася ні есці, ні піць, а карцела гаварыць пра сваіх дзяцей, унукаў, пра былую жонку, з якой пражыў больш як сорак гадоў.
— Дык ета ў Васіля хлопчык нарадзіўся? — перапытала Хрысціна.
— Ага, у Васіля. Ён у мяне вясёлы хлопец. І на работу здатны.
— Усе твае дзеці рабацяшчыя,— падхапіла гаспадыня.— А мне бог не даў сыночка. Тры дачкі... Праўда, унукі ёсць. Ужо і праўнук паявіўся... Мой жа Пракоп не прыйшоў з вайны...— Хрысціна памаўчала.— Цяпер во жыць можна. Усё ёсць. А здароўя няма. Ведама, восьмы дзесятак...
Анісся моўчкі слухала, мабыць, і яна падумала пра свае гады,— а ёй ужо нямала. Гаўрылу не хацелася гаварыць пра ўзрост, пра сваю старасць. От, каб расказаць што вясёлае, але не ўмеў ён жартаваць і гаварыць, як яго малодшы сын.
— Не думай, пасёстра, пра свае гады. Нашы гады — наша багацце,— як у той песні пяецца,— весела сказала Анісся.
— Можа, целявізар уключыць? — падхапілася Хрысціна.
— Ой, столькі не бачыліся, лепей пагаворым. Ці вы не нагледзеліся тэлевізара? Кожны вечар седзяце ля яго.
— Ета праўда,— уздыхнуў Гаўрыла.— Я дык з каровай гавару. Зімой. Улетку весела. Унукі панаедуць, дзеці, бывае, збяруцца. Дык і спяваем, і рагочам. Васіль мой мастак на розныя штукі. І жартаў, і анекдотаў ведае процьму...
— Цяперашнія дзеці не такія... Як мы былі некалі,— Анісся зірнула на Гаўрылу, усміхнулася.— Ты ў маладосці быў такі маўчун. Такі маўмыра. Адно рукам волю даваў...
Гаўрыла не пакрыўдзіўся, таксама ўсміхнуўся.
— Мой Васіль такі жарт расказваў. Адна кабета падала ў суд на мужчыну, быццам той хацеў яе згвалціць. Ну, суд разглядае справу. Пракурор і пытае: вы пацвярджаеце, што ён пытаўся вас насільнічаць? А яна падхопліваецца і кажа: не, не пытаўся, не было такога. Суддзі не ведаюць, што рабіць. Аб’явілі перапынак. Давай ушчуваць жанчыну, што ты нам галовы дурыш, ты ж заявіла ну етаму... следчаму, што пытаўся... А яна кажа: каб жа ён папытаўся, а то наляцеў, як каршун...
Анісся раптам залілася тонкім, залівістым смехам.
— Ну й, Гаўрыла, каб цябе качкі... Не чакала, што ты станеш такім жартаўніком,— яна выцерла вочы хусцінкай, паправіла акуляры, цень смутку, нібы аблачына, набег на твар.— Як ты ўсё-такі жывеш адзін?
— Як жыву? А вось пойдзем у хату. Паглядзіш. Кажуць жа добрыя людзі: лепш адзін раз пабачыць, чымся сто разоў пачуць.
— Схадзі й праўда,— падхапіла Хрысціна.— Я тут прыбяру.
— Дык я падсоблю. Давай разам,— паднялася Анісся.
— Ідзі. Тут і адной няма чаго...— замахала рукамі Хрысціна.
На вуліцы Анісся ўзяла яго пад руку, і ён адчуў сябе няёмка, бо ніколі ў жыцці не хадзіў так. Увайшлі ў хату. Анісся хуткім паглядам акінула першы пакой, увайшла ў другі, патупала сюды-туды, і ўсё аглядвалася, нібы збіралася купляць хату. Выдыхнула — пара ледзь прыкметным слупком растала ў паветры.
— Холадна ў цябе, гаспадар,— сцепанула яна плячамі, не здымаючы зімовае паліто з лісою на каўняры.
— Печ цёплая. А ў грубцы яшчэ не палена. Дровы ўжо тут, толькі падпаліць,— Гаўрыла хуценька адкрыў юшку, сунуў у грубку смалячок і кавалак газеціны — і дровы загарэліся.— Прынясу яшчэ дроў,— ён шуснуў за парог.
Нейкае дзіўнае хваляванне ахапіла Гаўрылу, у яго трэсліся рукі, дробненька, бы ад холаду, клацалі зубы. Ён пастаяў пад паветкай, паглядзеў на асветленыя вокны прыхожай — шыбіны тонкім узорам распісаў мароз, але праз іх усё было відно, а паўцёмныя вокны другога пакоя адсвечвалі барвовымі водбліскамі. Ён, як злодзей, падкраўся да акна — Анісся цёмнай глыбай горбілася на зэдліку ля грубкі. Гаўрыла хуценька набраў бярэма дроў і важка, па-гаспадарску тупаючы, пайшоў у хату.
Гаворка ніяк не ладзілася. Гаспадар моўчкі сядзеў на канапе з рыпучымі спружынамі, а госця каля грубкі. Гаўрылу карцела, шчымела, як даўняя, застарэлая рана, спытаць, чаму тады яна не вярнулася, але не мог адважыцца. Ды і ці трэба? Нічога не перайначыш, жыццё пражыта. Інакшым сваё жыццё — без Матруны, без сваіх сыноў і дачок, без унукаў, уявіць не мог... І ўсё ж чаму?..
— Слухай, Гаўрыла, скажы па праўдзе... Як на споведзі... Ты на мяне злуеш? — глухаватым голасам спытала Анісся.
— За што?
— Ну, што ўцякла я тады...
— Перагарэла ета ўсё. Дужа даўно было,— уздыхнуў Гаўрыла.— Я добра жыў з Матрунаю... Злосці на цябе няма... А ўсё ж чаму? Інцярэсна ўсё-ткі, чаму збегла? Што не панаравілася?
— Напужалася я вельмі... Дурная была, не ведала нічагуткі... А ты, як той каршун, наляцеў. Ці як воўк галодны... Пасля дужа хацелася быць з табою. А матка ў адну душу: Кавальчукі — п’яніцы, разбойнікі, зладзеі. Едзь, дачушка, на Данбас да дзядзькі. Ну, і паехала. Там і знайшла свайго... І я пражыла жыццё. Усяго было. І радасці, і гора. Чалавек мой неблагі быў, грэх лішняе казаць. Праўда, апошнія гады запіваў. А ўсё дружкі, бяздзелле. Узяўся быў дачу будаваць, дык і піў меней. Потым і там знайшліся сябрукі... Улетку на дачы добра. А зімой сяджу, як у клетцы. Таблеткі глытаю. Ціск у мяне вялікі. Сяджу ды таўсцею... Праўда, не такая ўжо я тоўстая. Цяпер зіма. На мне сорак адзёжак... Ой, у калені прыпякае. Угрэлася. Можна я паліто здыму? — і, не чакаючы адказу, паднялася, выйшла ў першую хату.
Гаўрыла патупаў за ёй услед, каб уключыць там святло. Яна прыстоіла за парогам, і ён з разгону стукнуўся ёй у плячо.
— Не трэба святла. А то Хрысціна прыбяжыць. І пагаманіць не дасць,— прыцішана, як змоўшчыца, сказала Анісся, вярнулася да грубкі, стала спінаю да агню — грэлася, расшпіліла кофту.— Бачыш, саўсім не таўстая,— узяла рукі ў бокі, зірнула на яго.
— На нашы гады дык нармальна. Бацька мой казаў: пакуль тоўсты сохне, дык худы здохне...— ён падышоў да акна, завесіў фіранку.
— Во, во, завесь. А то яшчэ хто падгледзіць. Скажа, выкручваецца, як маладая. Ты, можа, тут палюбоўніцу завёў, га? — усміхнулася Анісся.
— Адкуль тут яе возьмеш? Дый стары я ўжо. Скора семдзесят.
— Дык і мне ўжо нямала. Я ж на два гады толькі маладзейшая. А ўсё роўна. Жывому — пра жывое. Нешта ты як госць у сваёй хаце?
— Я от думаю... Чым і пачаставаць цябе? Гарэлкі няма.
— Як гэта ты ад гарэлкі адвучыўся?
— Жысць адвучыла.
— Другія кажуць, што жысць прывучыла. А ў цябе — наадварот.
— Была са мной такая прахціка,— Гаўрыла зноў сеў на канапу.— Гадоў дзесяць, а мо і болей, назад прыехаў мой старэйшы зяць Пятрок. Хлопец ён запальчывы, да трох не кажы. Я ж тады не ведаў, што ён гэткі. Селі за стол. І сыны мае былі. Ну, па чарцы і ўсё такое. За кумпанію і я нарэзаўся. Нечага хлопцы счапіліся. Тады зяць майго сына кулаком... Я ўсхапіўся, згроб зяця, як куронка... Я тады здаравейшы быў, хацеў гваздануць, замахнуўся, ды Матруна на руцэ павісла. Зяць гады два сюды вачэй не паказваў. Дачка на мяне касавурылася. Матруна пілавала і ўдзень і ўночы. І даў я сабе зарок. Задумаўся. Ета ж я мог скалечыць чалавека, дачцэ паламаць жыццё. І ўсё праз чарку... З таго разу зарокся. Збяруцца дзеці. Сяду з імі, вып’ю кроплю для прыліку, каб ніхто не казаў, што я грэбую, ці што. Сяджу, гаманю, але ўсё ў мяне пад кантролем. Калі што, дык я цвярозы... Памалу, памалу і адвык. І ў хаце яе няма... Можа, чаю зробім ці малака вып’еш?
— Малака вып’ю, калі ёсць. А то ў роце смажыць.
— Чаму ж няма? Увечары падаіў. Свежанькае.
Гаўрыла прынёс карэц малака.
— Можа, хлеба з варэннем?
— Не трэба. Я так,— Анісся, смакуючы, выпіла поўны карэц.— От дзякуй. Найлепшае віно,— яна выцерла рот тыльным бокам далоні, неяк гарэзліва зірнула на Гаўрылу, абшчапіла яго аберуч за шыю і моцна пацалавала.
Старадаўні латунны карэц глуха стукнуўся аб падлогу...
Яны ляжалі на печы, на цёплай чарэні. Гаварылі і не маглі нагаварыцца. Гаўрыла расказваў пра вайну, Анісся абмацала шрам ад раненняў на ягоным плячы.
— Шчасліўчык. А маглі ж скубануць ніжэй... Крэпкі ты яшчэ мужык, Гаўрылка. Не сцягаўся, збярогся...
— Ніяк я не бярогся. Сорак гадоў адрабіў. І ў кузні, і на трактары. Вунь у шафе цэлы пук грамат. І пахвальных, і ганаровых. Ад работы ніколі не хаваўся. Парода наша моцная. Кавальчукі,— ён падняўся, пасунуўся з печы.— Выйду на хвіліну.
Гаўрыла выйшаў на двор, памачыўся, прытаптаў снег, каб не было знаць рудых пісягоў. Ноч была зорная, ціхая, ноздры аж зліпаліся ад марозу. І раптам ён уздрыгануў: гучна залопаў крыллем певень.
— Першыя пеўні, мабыць. Яшчэ рана,— і з радасцю адзначыў, што ён даўно так выразна не чуў пеўня ў хляве.— Ці ў мяне ад вушэй адлягло? Ці я маладзею? — ён развярнуў плечы, патупаў па чыстым рыпучым снезе.— Чорт пабірай, не такі я стары! На днях унучак яшчэ адзін радзіўся. Яшчэ адзін Кавальчук,— Гаўрыла зірнуў на неба і нечакана ўбачыў бліскучы чырвоны агеньчык, які мігаў, пульсіраваў, як светлафор, і плыў угары...— Самалёт, відаць. А мо касманаўты паляцелі? Во, не спяць людзі... Э-хе-хе, толькі б вайны не было,— востра апякла яго трывожная думка.
Зноў закукарэкаў певень. Гаўрыла ўспомніў, што сёння стрэчанне, вясна будзе змагацца з зімой, а певень павінен напіцца вады са страхі, што скора вясна, можна лічыць, перазімаваў. І тут яму прыгадаўся сон. «Во, які ета цвік убіваюць між зубоў! Ета ж Анісся хоча ўбіцца між дзяцей, як той цвік. Але чым яна будзе замінаць? Калі прыедуць дзеці, унукі, няўжо яна не прывеціць іх? Ды я ж гаспадар! І хата мая. Калі яе дзеці прыедуць, няхай, на здароўе. Месца хопіць... А пачне яна хвардабычыцца, турну назад»,— падумаў ён, але ўспомніў зноў сваю адзіноту і адчуў, што ў яго мацнее жаданне, выспявае рашэнне ўгаварыць Аніссю застацца.
Ён вярнуўся ў хату, пасунуўся ў другі пакой, вобмацкам пачаў разбіраць ложак.
— Што ты тут робіш? — басанож тэпала да яго Анісся.
— Ложак разбіраю. Я, можа, тут лягу. Ці ты кладзіся. З дарогі...
— Хіба на печы кепска? Мне падалося, лепей, чым на пярыне. І я не стамілася... Пагрэлася на печы, дык неяк палягчэла. Нібы сем пудоў з плячэй звалілася,— Анісся прыхінулася да грубкі.— Падлога, як лёд, а грубка такая цёплая.
— Вазьмі мае атопкі,— ён падсунуў ёй абрэзаныя валёнкі, сам сеў на ложак.— Грубка хутка грэецца. Пасля вайны з бацькам склалі. Ён усё ўмеў рабіць...
— Я пасядзела ля грубачкі, дык проста душою адагрэлася... Дурныя людзі. Пішчом лезуць у горад, у камяніцы, у клеткі. А тут такая вольніца... І паветра чыстае, і снег белы...
— Затое ж у горадзе лягчэй жыць. Дровы не трэба. Сена не трэба. Прыйшоў з работы, дый на бакавую... Вунь Хрысціна спрацавалася...
— Ты ёй памагай хоць трохі,— ціха сказала Анісся.
— Памагаю. От заставайся... Будзем болей памагаць...
Анісся доўга маўчала, падышла да яго, паклала рукі на плечы.
— Ты праўда хочаш, каб я засталася?
— Праўда, Анісся... Заставайся. Тады ў нас не атрымалася... Жыццё прайшло паасобку. Давай хоць дажываць разам...
— Дарагі ты мой чалавек... Ты не ведаў. Не здагадваўся. І падумаць не мог... А я ўсё жыццё цябе ўспамінала. Мой і спіўся ад таго, што не любіла...— Анісся зашморгала носам, уткнулася галавой яму ў плячо.
Шурпатай далонню Гаўрыла правёў па яе твары, мокрым ад гарачых слёз. Яму таксама хацелася плакаць, нейкае шчымлівае пачуццё непапраўнай віны захліснула ўсю яго істоту.
Ціхая марозная ноч стаяла над маленькім паселішчам. Глыбокім чыстым снегам была ўхутана зямля. Зрэдку на Бесядзі гулка трэскаў лёд, быццам рыхтаваўся да вясновага крыгаходу.
1985