Цягнік спыніўся на станцыі Пагодзіна. Маладая гаманлівая хваля студэнтаў сельгасакадэміі рынулася ў вагоны. Некалькі хлопцаў і дзяўчат з лёгкімі партфелямі, сакваяжамі, фарсістымі дыпламатамі ўвайшлі ў наша купэ. Зрабілася тлумна, цесна. Пажылая кабета, што сядзела ля акна, напроці мяне, пазірала на студэнтаў, і яе абсівераны, хударлявы твар увачавідкі святлеў. Невялікія, глыбока запалыя вочы, блякла-шэрыя, нібы выцвілыя, пацяплелі.
— Во будзе радасці маткам. Памочнікі прыехалі. Самы час бульбу капаць. За выхадныя можна багата ўхапіць, калі надвор’е не падвядзе,— сказала яна глухаватым голасам.
— У каго выхадныя, а ў каго практыка. Гуляй ды не хачу,— ухмыльнулася дзяўчына з русявай грыўкай валасоў, начэсаных на лоб, чмыхнула кірпатым носікам, абсыпаным рабаціннем, бы жаўрукова яйка.
— Што гэта за практыка такая? — здзівілася кабета.
— Скончылася практыка. Прыехала я ў калгас. Вучуся на гідрамеліяратыўным. Чацвёрты курс. Прыехала, а мне кажуць: «У нас план гарыць. Дажджы пазалівалі ўсё. Нам не да цябе. Можаш ехаць дамоў адпачываць». Вось і ўсё. Як будзем працаваць? Падумаеш, аж страх бярэ.
— Як жа так? Столькі гадоў вучыцца, пакутаваць. А паступіць як цяжка. А дзеля чаго? — кабета блізка да сэрца прыняла словы студэнткі.
— Каб з дыпломам удала выйсці замуж,— хмыкнула дзяўчо ў вялікіх круглых, бы веласіпедныя колы, акулярах.— Жаніхі пераборлівыя...
— Трэба неяк адбіраць студэнтаў. Не ведаю, як там у меліярацыі. А ў школе і ў медыцыне павінны працаваць толькі тыя, хто любіць сваю прафесію. Іншых і блізка не падпускаць,— рашуча сказала кабета.
— Дзе ж набрацца тых, якія любяць. Ды і не ўсім удаецца паступіць,— сказала дзяўчо ў акулярах.— Хаця ёсць упартыя. Мая сяброўка пяць гадоў паступала ў медыцынскі. Санітаркаю пайшла рабіць у бальніцу. І паступіла.
— Во, гэта будзе доктар! Але ж трэ было пяць гадоў сцерці,— паспачувала кабета.— Куды глядзела тая камісія? Бачаць жа, чалавек не першы год здае. І працуе ў бальніцы. Навошта мучыць? А то коску не там паставіла, формулу мо якую забыла. Ці ў гэтым справа? У першую чаргу прымаць такіх. Бо яны працаваць будуць... А не дні адбываць, як некаторыя.
— Дзевачкі, памажыце разабрацца. Гэта па вашай часці,— высунуўся доўгавалосы хлопец з суседняга купэ.— Від канапы. Літар многа.
— Кушэтка,— сказала русявая.
— Тахта, сафа,— дадала дзяўчына ў акулярах.
— Не, не падыходзіць. Думайце. Хто адгадае, атрымае прыз: гарачы пацалунак у тамбуры,— хлопец весела выскаліўся і знік.
— У вайну так хацелася паспаць хоць бы ноч у пасцелі і ў цяпле. Хай бы на драўляным ложку,— уздыхнула кабета.
— А вы былі на вайне? — павярнулася да яе дзяўчына ў акулярах.
— Не, на фронце не была. А гора нацярпелася, хай бог сцеражэ...
— Дык, можа, вы ў партызанах былі? — спыталася русявая.
— Муж быў у атрадзе. Была і я ў лесе. Усім хапіла. І ў лесе, і ў хаце. Усюды было пекла,— жанчына адвярнулася да акна і змоўкла.
За акном мільгалі заружавелыя бярозкі, чырвоныя трапяткія асінкі. Вераснёўскі дзень дагараў. Неба праяснілася, абяцаючы назаўтра пагодлівы дзянёк.
— А дзе вас захапіла вайна? — не ўцярпеў я, каб не спытаць.
— У Слуцку. Педвучылішча канчала,— ахвотна адказала кабета.— Увечары 21 чэрвеня былі танцы ў двары інтэрната. Разышліся мы вясёлыя. Некаторыя засталіся стаяць з хлопцамі. Хоць камендант не дазваляў, лаяўся. Але дзе ты ўтрымаеш? Маладыя ж былі,— мякка ўсміхнулася жанчына.— І вечар быў цёплы, ціхі. У пакоі доўга смяяліся. Не маглі супакоіцца. А назаўтра па радыё аб’явілі — вайна. У горадзе ўсчалася мітусня. У нашым вучылішчы пачалі фарміраваць навабранцаў. А нам яшчэ застаўся апошні экзамен — руская мова і літаратура. Здавалі ўжо ў інтэрнаце. Выкладчыкі былі сумныя, мы — таксама. Здалі экзамены, атрымалі даведкі: дыпломы не паспелі выпісаць. Па размеркаванні я мелася ехаць у Гродзенскую вобласць. Куды ж паедзеш, калі Гродзеншчына пад немцамі ўжо. Пайшла з сяброўкаю ў сваю вёску. Толькі мы выйшлі з горада, як загуло ў небе. Чорныя самалёты з крыжамі, як груганнё, наляцелі. Семнаццаць штук мы налічылі. Пачалі яны бамбіць станцыю, склады, вёску Агароднікі. Ля дарогі бомбы рваліся. Зямля стагнала ад выбухаў. Мы і беглі, і падалі, і ў кусты хаваліся. Напужаліся да смерці. Адчулі, што такое вайна.
Ну, дабралася дадому. Хадзіла з маці ў поле. Лета ж на дварэ, работы хапае. Бацьку ўзялі на фронт. Брат старэйшы служыў недзе пад Беластокам... І вось аднойчы мы з мамай палолі лён на агародзе. І зямлянку там выкапалі. Дзень цёплы, птушкі спяваюць. Раптам затрашчала нешта ля слуцкай дарогі. Бачым, ляцяць немцы на матацыклах. Хочацца пабачыць, якія яны, і страшна. Забеглі мы ў хату і праз акно цікавалі. А яны прамільгнулі, толькі смуродам у фортку запахла... Пачала ўлада нямецкая ўстанаўлівацца. Старастам зрабілі некага Баркоўскага Рыгора. Хата яго стаяла ў канцы вёскі. Каб заваяваць сабе аўтарытэт, ён, падлюка, выдаў пятнаццаць нашых мужчын, актывістаў Савецкай улады. Пахапалі іх немцы і ўсіх расстралялі...— жанчына дастала насоўку, памаўчала, адвярнуўшыся да акна.
Вярнуліся дамоў некаторыя з акружэння. Хаваліся па лесе, па хатах. Неяк адзін наш хлопец, Пятрок, ён таксама прабіўся з акружэння, і кажа мне: «Анюта, ці ведаеш ты, што ў нас партызаны ёсць?» — «Ну, чула. А бачыць не бачыла».— «Ты будзеш нам дапамагаць?» «Каму гэта вам?» — «Партызанам. Я маю з імі сувязь. Толькі пра гэта нікому ні слова».— «За каго ты мяне лічыш?..» Пётр, малады, прыгожы, стройны такі быў. Згадзілася я дапамагаць. Пачалі мы сустракацца. А там і ажаніліся. Вайна вайною, а жыццё, маладосць сваё бярэ...
Студэнткі пераглянуліся, заўсміхаліся. Цягнік часта спыняўся, ледзь не ля кожнага слупа, людзей усё менела ў вагоне. Цямнелася, але святла не ўключалі, і таму купэ было ахутана паўзмрокам.
— Жылі памалу, працавалі. Я перабралася да Пятра. Зямлю раздалі па дварах. І вось аднойчы раніцай... Гэта ўжо сорак трэці год. Здаецца, ліпень месяц. Жніво пачыналася. Усталі мы рана, як заўсёды. Дзесьці недалёка пачуліся стрэлы. Зірнула на вуліцу — немцы з паліцаямі шныраюць. Сядзім у хаце як мышы пад венікам. Потым гадзін пад восем, якраз я карміла малую, прыходзяць тры паліцэйскія, два незнаёмыя, а трэці з суседняй вёскі. «Дзе гаспадар?» Свякруха мая разгубілася, слова не можа сказаць, уся калоціцца, баіцца за сына. А Пётр коні павёў на начлег і ў любую мінуту можа прыехаць проста ў рукі ім. «Дзе гаспадар Каранеўскі Пётр?» Я кажу, няма яго дома, паехаў па загаду немцаў лес рэзаць. А паехаў свёкар і другія мужчыны, найбольш старыя. Пастаялі, пайшлі. Я бягом у край вёскі, перастрэла Пятра на выгане. Уцякай, кажу, у лес і да вечара не паказвайся. Ён распытаў, што, як, нахіліўся з каня — пацалаваў мяне і памчаў...
Прыбягаю дамоў. Зноў увальваюцца паліцаі. Тыя самыя і адзін новы. «Дзе ваш гаспадар?» Я кажу, як і раней: паехаў лес рэзаць. І ў вочы гляджу ім нахабна, смела. «Каранеўскі Пётр?» — «Ён самы. Паехаў у абоз...» Некалькі разоў перапыталі. Пайшлі. Адыходзячы, адзін зірнуў на мяне з такой лютай злосцю. Ну, думаю, калі хто падкажа, канец мне. Забралі яны тады чалавек дзесяць і паехалі... Свякруха на радасцях цалуе мяне: «Дзякуй табе, што не збаялася, сыночка ўратавала роднага». Я сабе думаю: калі ён табе сыночак родны, дык мне муж родны... Любіла я свайго Пятра, дзяўчаты, ой як любіла. Даўно было, а ўсё помніцца. Мусіць, ніколі яно не забудзецца. Але ўспамінаць пра той час дужа цяжка і балюча... І той ноччу сяджу ля акна не распранаючыся. Чую, ціха адчыніліся весніцы. Прыйшоў Пётр. І свёкар быў ужо дома, вярнуўся ўвечары з абозу. Збірайцеся, кажа Пётр, паедзем у лес,
Запрэглі кабылу, ускінулі на воз клункі, я загадзя іх звязала. У лесе цемень, як у коміне. Пятра сустрэў нехта, пагаманілі ціха. Сказалі, трэба пачакаць, разведаць, ці няма засады на мосце. Стаім, чакаем. Свякруха давай плакаць: куды я еду, хворая, нямоглая, пайду дамоў. Мы яе адгаворваць, куды ты пойдзеш цёмначы. А яна злезла з воза і пайшла. Пазней даведаліся, што яна заблудзіла і ледзь пад раніцу прыцягнулася ў вёску. Праз нейкі час прыехалі немцы. «Матка, дзе сын? Партызан! Піф-пах»,— застрэлілі старую на гародзе ля пограба. І суседа. Таксама стары быў, сям’я ўся ў лесе, а ён быў адзін дома. Людзі пахавалі іх. Пётр дужа перажываў, учарнеў увесь. Я пра сваю маці бедавала, як там яна? Адна ж засталася...
Ну, Пётр у атрад, а нам загадалі ехаць далей. Намучылася я з дзіцем. Плача, і ўсё тут. Цыцку даю — не бярэ, плача, заліваецца. Паўгодзіка тады было Верцы. Ехалі мы два дні. Дабраліся да вёскі Жывунь. Гэта Любанскі раён. Можа, месяцы два ці болей прабылі там. Зрэдку Пётр наязджаў. Абсціраю яго, падрамантую адзенне. Ён мала чаго расказваў. Але аднойчы кажа: «Ну, з Баркоўскім разлічыўся. Адправілі старасту на той свет». Другі раз сказаў, што падарвалі цягнік нямецкі з баявой тэхнікай і немцаў многа пабілі... Пайшла б і я ў атрад, але куды там з малым дзіцем дзенешся. Восень пачыналася, дождж, холад. Загадалі партызаны ехаць далей. Ехалі начамі, на дарозе лужыны, калдобіны. Неяк кабыла наша ўвалілася ў яму, калёсы абярнуліся, я з дзіцем у ваду. Вымакла да ніткі. У лесе быў нейкі будан, і людзі сядзелі там. Падышла я, а тут дзіця як заплача. Не пусцілі мяне, кажуць, усіх нас выдасі, немцы пачуюць. Села я пад кустом, калачуся, зуб на зуб не пападае. Тады свёкар паслаў на возе ўсё наша барахло, лягла я на карачках, накрыла малую сваім целам і так ноч перабыла.
Раніцай паехалі далей. Дзіця я падвязала па-цыганску, цыцку ёй у рот. Яна дундзіць і маўчыць. Прамінулі нейкую вёску. Там быў млын. Даганяюць нас дзве падводы. Адзін фурман быў хмуры, маўклівы, а другі такі ўжо лапацень. Распытаў, хто мы, адкуль, куды едзем. І ўсё на мяне пазірае. Потым падсеў да нас на воз. Паедзем, кажа, да мяне на кватэру, і так ужо глядзіць на мяне, вачамі есць. Свёкар касавурыцца на яго, і мне няёмка. Сам ён не вялікі прыгажун, шчуплы, танклявы, але языкаты. Залатыя горы абяцаў. Я ганю яго з воза. Ідзі, кажу, на свае калёсы, не трэба нам твая кватэра. Калі спыніліся, я цішком спытала ў другога мужчыны, што гэта за прыліпала. А той кажа: прымака наш, жонка ў яго намнога старэйшая і дзяцей няма. Тады я ўсё зразумела. На кватэру мы да яго не пайшлі. Едзем далей.
Помню, прыехалі ў вёску Баянічы, спыніліся нанач ля адной хаты. Гаспадыня добра сустрэла нас. У яе таксама была малая, як мая Верка. На ёй быў каптурок з чырвонай матэрыі і кружаўчыкі ў два рады. Папрасілася я на печ. Абсушылася, усё павысушвала. Гаспадыня кажа, што я не вытрываю, бо печ надта гарачая. А я рада-радзёханька, што суха і цёпла. Ноч падалася мне як мінутка. Во вам, дзяўчаты, тахта і кушэтка, як у тым красвордзе... Уранні гаспадыня наварыла прасяной кашы. Есці хацелася страшэнна, але нас многа, а кашы адна місачка. І такая яна была смачная, здаецца, з роду нічога смачнейшага не ела. Я часта ўспамінаю тое ранне і тую кашу... Задурыла вам галаву, га? — жанчына расшпіліла гузікі зялёнай кофты, засунула пад хусцінку пасмачку пасівелых ужо валасоў.
— Што вы! Расказвайце далей,— папрасілі студэнткі.
— Далей самае страшнае... Перабыла я амаль да вясны ў гэтай вёсцы. Прала, вязала, рабіла ў людзей за кавалак хлеба. Аднойчы наехала партызанаў. Набілася іх і да нас. Паслалі саломы на падлогу, напалілі жалезную печку. Сярод іх аказаўся адзін знаёмы хлопец. Пятра ён ведаў, але яны былі ў розных атрадах, даўно бачыліся. Цалюткую ноч я мыла ім бялізну. Мыю і думаю: як там мой Пецечка? Хто яму памые бялізну? А мо ўжо і мыць не трэба? Мо ўжо няма яго?.. Вадою і слязьмі мыла тую бялізну... Прабылі партызаны два дні і пайшлі далей. Зіма той год была не надта халодная. Снегу было мала, вясна ранняя. Дайшлі да нас чуткі, што ідуць немцы. Блакада. Кінуліся ўсе ў лес. І мы таксама. А вецер пранізлівы, да касцей прабірае. Цемра вакол. У нейкіх кустах заначавалі. Агледзеліся раніцай — кругом людзі. Амаль пад кожным кустом. Бачу, дзве каровы прывязаны. Адна кабета, угледзеўшы, што я з малою, наліла мне конаўку малака.
Пасунуліся мы далей у балота і спыніліся ў алешніку. Пад вялізным вываратам, бура, відаць, паваліла дрэва, мы атабарыліся. Паслала пасцель на зямлі. Верцы пад бок паклала падушку. І свёкар побач з намі. Удзень мы сядзелі, бы краты. Ноччу воддаль раскладвалі цяпельца, варылі зацірку з мукі, ячменнай, нясеенай, з асцюкамі. Варылі без солі, вада з балота ржавая. Елі раз у дзень гэтай заціркі. Неяк я несла варыва, спатыкнулася і разліла. Суткі зусім нічога не елі. Верка яшчэ грудзі ссала. І я так саслабела, што ўстану і падаю. А тут узнялася завіруха, засыпала нас снегам. З аднаго боку — гэта добра: замаскіравала. Мы ж сляды за сабой заграбалі. Вакол жа немцы. Але затое — халадэча дзікая.
Аднаго разу ўсчалася страляніна. Чуваць галасы, крыкі немцаў, плач дзяцей. Аказваецца, немцы захапілі людзей на востраве і гналі міма нас. А мая Верка ўздрыгвае за кожным стрэлам. Малю бога, каб не заплакала. На шчасце, Верка не падвяла, немцы нас не зацапалі. Потым мужчыны знайшлі забітую карову. Увечары зварылі заціркі з мясам. Я тое мяса есці не магла, яно пахла ўжо, а заціркі пасёрбала і дзіця накарміла. Увечары збіраліся пагаманіць. Расказалі, што адна жанчына, Дар’я, насіла з сабою дзяўчынку. І такое было напалоханае дзіця, падскоквала і плакала пры кожным стрэле. Дар’ю адусюль адганялі, каб не выдала. У часе блакады Дар’я закрыла малой рот падушкай, і яна захліпнулася. Тры дні насіла яе на руках, мёртвую, і так ужо галасіла, што аж лес стагнаў. Толькі на чацвёрты дзень адабралі ў яе дзіця і пахавалі... Адпакутавалі мы ў гэтым балоце тыдні тры, а мо і чатыры. Ніхто не ведаў, які дзень, якое чысло.
Вясна ўбіралася ў сілу. Трава ўжо адскочыла. Боты мае прагнілі і разявіліся. Падвязала я іх дротам, так і хадзіла. Аднаго дня добра прыгрэла сонейка. Палажыла я дзіця і дай, думаю, здыму боты, абсушуся. Хусту ссунула на плечы. На мне была тонкая бацістоўка і хуста з махрамі, цёплая. Косы нерасплеценыя злямчыліся. А ў мяне былі доўгія тоўстыя косы... Ну, разулася. Гляджу — пальцы мае ўсе аблезлі, панчохі ваўняныя збуцялі, згнілі. Села на купіну і давай сушыцца. Распляла косы, задумалася. Прамільгнула ў думках усё жыццё. У душы такая абыякавасць і стома, што і жыць не хочацца. Хай бы лепш забіла мяне, толькі б разам з дзіцем, каб яно не гаравала без мяне. І ўсё ж шкада Веркі. Толькі нарадзілася. І Пятра шкада. Як ён будзе без мяне? А можа, яго ўжо забілі? Няўжо будуць немцы? Тады лепей памерці...
Раптам стрэлы, адзін, другі. А я басанож, і валасы расплеценыя. Закруціла валасы, хусту на галаву, схапіла панчохі, давай абувацца. Панчохі мокрыя, на ногі не лезуць, дзіця прачнулася ад стрэлаў, плача, заходзіцца. Свёкар падбег да мяне, хоча памагчы. Я кажу, уцякайце, вы мне не паможаце. Я сама. Суседка Мар’я з дзецьмі кінулася ў другі бок. Чую, немцы блізка гергечуць. А я не магу абуцца. Ні рукі, ні ногі не слухаюцца мяне. Панчохі, як пацягну — рвуцца. Басанож не пойдзеш. Холадна, снег у лагчынах ляжыць. Нацягнула адзін бот, сяджу. І так горка, крыўдна зрабілася. І такая ўспыхнула нянавісць да іх, фашыстаў... Здаецца, каб сілу мела, перадушыла б усіх... Страх, роспач і нянавісць — усё перамяшалася ў душы. І тут немец падыходзіць...
Жанчына змоўкла, адвярнулася да акна, але яна не бачыла нічога за акном. Перад вачамі паўстала тая палянка, тоўсты насаты немец гоніць Мар’ю з дзецьмі. На Анюту вызверыўся: «Шнэль!» Прайшоў міма і ледзь не наступіў на Верку. Занёс вялізны брудны бот — у Анюты сэрца абамлела,— перасігнуў і да Мар’і: цягне з яе рук коўдру саматканую. Мар’я не аддае, паказвае, што дзецям трэба. Валтузяцца. Не помнячы сябе, схапіла Анюта цяжкі набрынялы корч і з усяго маху агрэла немца па шэра-зялёнай пілотцы, ля шыі яна была глянцавая ад бруду і поту. Немец асунуўся, бы мяшок. «А божачкі, што ж ты нарабіла? — ціха завойкала Мар’я, азірнулася.— Давай яго ў ваду...» Пад вываратнем была яма. Спіхнулі немца туды, закідалі галлём...
— А немец малады ці стары? — спытала студэнтка ў акулярах.
Жанчына ўздрыгнула, але адказала глухаватым спакойным голасам:
— Малады зусім. Стаў, пасміхаецца, што ў мяне рукі калоцяцца. Палапаў па кішэнях, дастае цукерку. «Бітэ»,— і паказвае на малую. А я гляджу на яго няўцямна. Тады спахапілася, кажу: «Данке»,— я ж вучыла нямецкую, але цукерку не бяру. Ён тады: «Бітэ шон», а я яму: «Данке шон». Ён смяецца, кладзе цукерку каля малой. Верка плача на ўсю галаву. Немец давай яе супакойваць, лапоча нешта. Дастаў блішчасты губны гармонік і выцінае нейкую вясёлую песеньку. І што вы думаеце — малая адразу супакоілася. Слухае.
Ну, абулася я, узяла дзіця. Было пасля паўдня ўжо. Ярка свяціла сонца, птушкі спявалі. Трава зелянела, у балотах лотаць зажаўцелася. Выгналі нас на паляну. Паселі мы на зямлю. Перакладчык, высокі і тонкі, як гліст, сказаў, што з намі нічога рабіць не будуць, пагоняць у вёску, каб мы там жылі... Тут падбег да яго немец і пачаў нешта хутка гаварыць. Немцы загергеталі. Абкружылі нас, аўтаматы наставілі. «Хто забіў нямецкага салдата?» Я думаю, калі скажуць, што ўсіх расстраляюць, а чым жа людзі вінаватыя? Страшна зрабілася. А жанчыны да перакладчыка: «Паночак, мы слабыя, ледзь ходзім, ён, можа, заблудзіўся ці ўтапіўся». Перакладчык сказаў старшаму. Стрэліў той тры разы ўгору. І дзесьці далёка, зусім у другім баку, пачуўся стрэл. Загергеталі яны між сабой, старшы зірнуў на гадзіннік і закамандаваў ісці.
Дарога, па якой нас пагналі, была суцэльная вада. Дзе глыбокая, дзе мялейшая. Нас было чалавек сорак, жанчын і дзяцей. Адна дзяўчынка хворая на тыф. Маці і чужыя людзі вялі яе пад рукі. Хворая трызніць, крычыць у гарачцы, каб яе забілі. Немцы па-руску мала чаго разумелі. Але як пачулі, што тыф, уцяклі наперад, ззаду ішоў толькі адзін з аўтаматам і крычаў: «Шнэль, шнэль, русіш швайн...»
Дабраліся мы да вёскі Жывунь. Я ўжо гаварыла, што жыла там у крайняй хаце. Прыгналі нас у хлеў маёй гаспадыні. У хаце — немцы. На двары, дзе мы секлі дровы, валяюцца каровіны ногі, косці. У хляве была салома, мы растрэслі яе, селі хто дзе. У дзвярах вартавы. А маё дзіця так плача, няма ратунку. Я і так калышу, і сяк, сама плачу. Немец прачыніў дзверы, зірнуў, пытае, чаго яна. Я маўчу, а жанчыны кажуць, што есці хоча. Праз нейкі час вартавы змяніўся. Ужо вечарэе. Памерзлі мы, адубелі ад халадэчы. Потым адчыняюцца дзверы, прыносіць той вартавы ў кацялку гарохавага супу і падае мне. Жанчыны кажуць: спытай, што з намі будзе. Я спытала, немец адказаў, што пагоняць далей, а што там будзе, ён не ведае. Верка мая супу не ела, узяла ў рот і выплюнула. Аддала я суп большым дзецям.
Адвячоркам, гадзін каля сямі, прыходзіць хударлявы, насаты, як дзяцел, немец з палкай у руцэ. Узнагароды, крыжы жалезныя на кіцелі, і гаворыць на ломанай рускай мове. Загадаў усім устаць. «Вы есць рускі жанчыны і дзеці. Мы вас не трогайт. Вы пойдзеце ў дома жыць. Но после шэсць часов вечэра не выхадзіць уліца». І па чарзе пачаў пытацца: дзе твой муж, дзе твой бацька — у дзяцей. Мы падвучылі малых: кажыце — памёр, загінуў. Аднаму хлопчыку паказаў афіцэр шакаладку і пытае? «Дзе есць твай папка?» Хлопчык у адказ: «Не ведаю, што ён есць. Ён загінуў...» Дайшла чарга да мяне. Я сярод жанчын была ці не самая маладая. «Дзе твой муж? Партызан? Камісар?! Я цебя растрэляйт!» А я так напакутавалася, набедавалася. Думаю, тут хоць знаёмыя людзі ёсць, будуць ведаць, як загінула. Страляй, кажу. Толькі разам з дзіцем. Прытуліла Верку, а яна кугакае на ўвесь голас. Немец палкай тыцкае: «Фрау камісар! Растраляйт яе!» —і дастае пісталет.
Іншыя немцы, радавыя, стаяць збоку, моўчкі назіраюць. А мне падкаціла нешта пад сэрца, ніякага страху няма. «Страляй, вырадак!» — і гляджу яму ў вочы. Незнаёмая бабулька падышла да мяне, прасіся, кажа, можа, і памілуе. А я бы акамянела. Бабуля ў ногі яму: «Паночку, у яе няма мужа, загінуў. Яна адзінокая, сірацінка». Многія ведалі, што мой Пётр у партызанах. Але ніхто не выдаў... Малады немец і кажа афіцэру, што я магу па-нямецку. Тады ён пытае: «Какое твое последнее пожелание?» Я кажу, каб рускі салдат расстраляў тваю сям’ю. Спачатку па-руску, а тады на каверканай нямецкай. Думаю, ну, вось і ўсё, гэта апошняе, што я бачу на белым свеце, і Верку прытульваю да сябе. «Вы думайт, это возможно? — афіцэр доўга глядзіць на мяне.— Вы есть храбрый женщин. И еще очень молодой... Сегодня я вам дар’ю жизнь. Посмотрим, что подарите вы мне...» Потым другі немец нешта сказаў афіцэру, той скрывіў губы, ухмыльнуўся, адказаў нешта па-нямецку. Абое зарагаталі. Я не разабрала, што сказаў, бо ў галаве ўсё пераблыталася. Карацей кажучы, адпусцілі нас у вёску жыць.
Разышліся мы па хатах. Вокны ўсюды павыбіваныя, вецер гуляе. Пасяліліся мы ў адной хаце тры сям’і. Знайшлі ў пограбе трохі буракоў, хлапчук Мар’ін прынёс каровіну нагу з таго двара, дзе немцы стаялі. Варылі мы тую нагу пяць дзён. На шосты ўжо не было ніякага навару. Жанчыны хадзілі на работу, высякалі па загаду немцаў кусты ля дарогі, палілі іх. Я не хадзіла, бо дзіця не было на каго пакінуць. І вось у нядзелю адна жанчына дала мне жменю проса тоўчанага. Пачала я ў конавачцы варыць кашу. Гадзін у дзесяць убягае немец: усе на работу, збор у канцы пасёлка, увечары ўсе вернецеся, дзяцей пакідайце. Мы папрасілі жанчыну з суседняй хаты — у яе былі ногі абмарожаныя,— каб яна паглядзела нашых дзяцей. З намі жыла Валя з трыма дзецьмі: хлопчыкі дзесяці і сямі гадоў і дзяўчынка гадоў чатырох. Выйшлі мы, а мая Верка і зайшлася плачам. Вярнулася, узяла яе.
Сабралі нас усіх. Перакладчык і гаворыць: вы пойдзеце на работу, увечары вернецеся, дзяцей не бярыце. А я зашылася між жанчын з Веркай. Ну, пагналі нас. Немцы на конях, а мы пехатой. Гоняць і гоняць. І ўсе ўжо зразумелі, што не на работу. Як загаласілі жанчыны, каторыя пакінулі дзяцей, ды назад бегчы, а немцы іх нагайкамі. Я іду, дзіця на руках. Адкуль сіла бралася, не ведаю. Кашу нясу ў конавачцы, яна добра не даварылася, даю кашу Верцы. Жанчыны маладзейшыя памагалі мне яе несці...
Цягнік спыніўся. Студэнтка ў акулярах зірнула ў акно. «Ой, гэта ж Крычаў. Мая станцыя... Але поезд стаіць тут пятнаццаць мінут. Паспею. Ну, што далей было?» — падсела яна бліжэй да жанчыны.
— Чым далей, тым страшней,— апавядальніца сцепанула плячамі, бы ад холаду, зашпіліла кофту на ўсе гузікі.— З намі гналі трох партызан, незнаёмых. Змучаныя, у споднім, босыя, на нагах ланцугі, рукі звязаныя назад. Ісці яны ўжо не маглі. Адзін упаў, яго прыстрэлілі. Два яшчэ цягнуліся. Павярнуў адзін з іх убок, і таго застрэлілі. Потым трэці ўпаў, яго коньмі затапталі... Так нас гналі кіламетраў пятнаццаць. Прыгналі ў вёску Лясковічы. Там поўна немцаў. Баракі, у іх палонныя. Загадалі нам сесці і сядзець. Усе пападалі на зямлю. Выйшаў перакладчык і сказаў: «Рускія граждане! Нямецкая ўласць вас не троне, калі вы самі аддасцё, што ёсць у вас з вяшчэй цэнных. Калі мы знойдзем — расстрэл». Паўтарыў ён тры разы. Усе маўчаць. Потым адзін немец пачаў абшукваць у першым радзе. Але нічога-нічагесенькі не знайшоў і кінуў шукаць.
Прасядзелі мы гадзіны тры. Зноў нас пагналі. І прыгналі ў вёску Забалацце. На краі стаяла хата, абгароджаная калючым дротам. Двор парос зялёнай травой. Раней тут была школа. Паселі мы на двары. Побач са мной Ядзя, маладая прыгожая кабета, па дарозе з ёй пазнаёмілася, і Насця з дзяўчынкаю гадоў чатырох. Сядзім, угнуўшы галовы. Прыходзіць апрануты ў цывільнае чалавек, з вусікамі, у капелюшы. Абышоў вакол, наблізіўся да нас. Угледзеўся на Ядзю. Яна і пытае: «Што з намі будзе?» А ён кажа: «Вас падзеляць на тры групы. А там будзе відаць».— «А ў якую групу лепей ісці?» — «Лепей з дзецьмі і старымі. Толькі твары не паказвайце...» Так і было. Прыйшоў начальнік. Сказаў па-нямецку. Перакладчык растлумачыў: жанчыны з дзецьмі — сюды, старыя — сюды, маладыя — сюды. Я пайшла да старых, Ядзя і Насця прыгнуўшыся, за мной. Перакладчык прайшоў, быццам праверыў, і кажа: «Сядзіце, не падымайцеся, пакуль начальнік не паедзе». Афіцэр згледзеў русявую жанчыну з цемнавокай дзевачкай гадкоў пяці: «Юда? — паказаў стэкам на малую.— Кто знайт этот жэншчын?» Усе прыціхлі. Тады я кажу: «Я знаю. З нашай вёскі яна».— «Як яе імя?» — «Параска. Ну, Праскоўя, значыць. А дзевачку завуць Зоська». Жанчыны пацвердзілі. Афіцэр вырваў дзяўчынку з рук маці, пасадзіў яе пасярод двара. «Зоська застанецца тут. А матка паедзе ў Германію». Маці з плачам кінулася да малой. Салдаты схапілі яе, адцягнулі. Я тым часам узяла за руку дзяўчо і схавалася між людзей. Малая праз слёзы і кажа: «Я не Зоська. Мяне завуць Бэла. Бэла Міронаўна...»
— Ой, цётачка, мне трэба выходзіць,— падхапілася студэнтка ў акулярах.— Скажыце, Верка ваша жывая?
— Еду ў госці да яе. Унучку хачу пабачыць. Бульбу пасоблю выбраць... Пасля вайны адшукалі мяне Бэліны бацькі. Так ужо дзякавалі. Цяпер пісьмы пішуць, у госці прыязджаюць... Бэла замужам, сына гадуе.
— Ну і добра. Вам, цётачка, жадаю ўсяго самага найлепшага. Жывіце доўга, не хварэйце. Можна я вас пацалую? — і, не чакаючы адказу, пацалавала жанчыну ў шчаку, цмокнула сяброўку, кіўнула мне і выбегла.
Цягнік ужо адыходзіў. Праплывалі міма светлыя шарыкі ліхтароў.
— А што было далей? Прабачце, як вас завуць? — спытаў я.
— Ганна Дзянісаўна... Што далей? Маладых пагналі ў Нямеччыну. Старых і з дзецьмі каторыя — жыць у хаты. Мы пайшлі разам — Мар'я з двума дзецьмі, Ядзя і Насця. Адвялі нам старую хаціну з маленькімі акенцамі. А цераз дарогу стаяў вялікі новы дом. Там жыў перакладчык. Ён прыжаніўся, і было ў яго малое, мо з паўгодзіка яму. Перакладчык часта прыходзіў да нас, расказваў пра сябе. Гаварыў, што працаваў настаўнікам пад Смаленскам, прымусілі яго немцы служыць ім, што яму давядзецца расплачвацца за сваю службу.
Неяк ноччу мы чуем моцны выбух. Раніцай выходжу, бачу, на вуліцы патрулі нямецкія ходзяць. Падбеглі да мяне двое, схапілі і павялі. Я плачу, прашуся напрамілы бог, нічога і слухаць не хочуць. Дагнаў нас перакладчык. Як пачаў ім гаварыць па-нямецку, як пачаў, а яны злыя, гергечуць і цягнуць мяне. Нарэшце адпусцілі. Уваходжу ў хату, белая што палатно. Цэлы дзень сядзелі мы дома. Адвячоркам заходзіць перакладчык і кажа, што партызаны замініравалі дарогу і падарваўся нямецкі начальнік. Вось немцы і забегалі. Заўтра будуць зноў хапаць у Германію маладых. Гэта будзе гадзін пад дванаццаць. Хавайцеся. Насця, Ядзя і я пайшлі ў хлеў. Там стаяў вялізны куфар. У ім былі клубкі льняной пражы. Мы іх перахавалі і залезлі ў куфар. Мар’я зачыніла нас і сама ў хату, а дзеці ляглі на падлозе — маўляў, тыф. Мы прачынілі вечка, каб дыхаць льга было, і сядзім. Чуем галасы, ідуць немцы ў хлеў. Перакладчык паторкаў кійком у салому, сказаў нешта па-нямецку, а мы ні жывыя ні мёртвыя сядзім, задыхаемся. Немцы зачмыхалі ад пылу і пайшлі ў хату. Мы трохі паднялі вечка, уздыхнулі. З хаты немцы хутка выкаціліся. Потым прыходзіць Мар’я, кліча дамоў. Заходзім, а там сядзіць перакладчык, пасміхаецца: «Ну што, курапаткі, жывыя? Скажыце мне дзякуй». Начарціў нам план, як можна прайсці міма пастоў.
Рашыліся мы ноччу ўцякаць. Гародамі падаліся ў кусты. Усё асвятлялася ракетамі, відната, хоць іголкі збірай. Але кусты нас хавалі ад злога вока, а далей лес пачаўся... Ішлі мы цэлы тыдзень. Насця ведала дарогу. Заходзілі ў вёскі, дзе давалі чаго перакусіць. Адна бабуля, як сёння помню, зварыла рэдзенькай бульбы без солі, без нічога. Бульба мерзлая, салодкая. Я сама паела і малым дала. Як стала ўначы Верка плакаць, а за ёй і Бэлка, на ўсю хату. І старая насіла іх, і стары гушкаў. Ядзя з Насцяй спалі як забітыя. Прыцягнуліся мы зноў у Жывунь. Свёкар ужо вярнуўся сюды, узрадаваўся да слёз, калі ўбачыў мяне з Веркай. Хоць ты паратуеш, кажа, а то вошы заелі, а я пытаю, ці не бачыў Пятра? Не, кажа, не бачыў, а людзі перадавалі, што ён жывы, быў паранены ў нагу. «Дык што, ён без нагі?» — пытаюся, як дурніца, а сама думаю: хоць без нагі, абы жывы. «Казалі, ногі цэлыя. Дні тры назад чуў ад людзей...»
Узрадавалася: жывы мой Пецечка, жывы сокал мой ясны. Пасяліліся мы ў невялічкай цеснай хаціне. Гаспадыня Тэкля, мужык яе Аўхім, Мар’я з дзецьмі, свёкар і я з малымі. Тры сям’і ў адным катуху. І раптам Тэкля захварэла на тыф. Я спала з малымі на падлозе, а Тэкля на ложку кідалася ў гарачцы. Во, набралася страху... А есці няма чаго. Пяклі мы хлеб з адной бульбы. Церлі на тарку сырую бульбу і варылі, потым цёртую змешвалі з варанай і тады пяклі. Не помню, колькі мы пражылі тут.
Верка хадзіць пачала. Мар’іны дзеці і Бэла яе трэніравалі.
І вось аднойчы прачнулася раненька. А быў ужо канец красавіка. Цёпла, ціха, на золак бярэцца, птушкі зашчабяталі. Раптам стрэл, другі. Акно было адчынена, бо дыхаць няма чым, завешана кудзялянкаю, посцілкаю з лёну, каб не лезлі камары. А ўвечары прыехалі партызаны, засталіся нанач. У хаце напроці нас пяць чалавек, у другой астатнія. Прыехалі яны малоць хлеб у жорнах. Глянула ў акно — вядуць паліцаі вартавога, хата напроці нас ужо абкружана. Паставілі кулямёт пад нашым акном, крычаць: «Здавайцеся, такую вашу маць...» Партызаны пачалі адстрэльвацца. Адзін выскачыў праз акно і ўпаў, падкошаны, другі павіс на раме, двух забілі ў хаце, адзін у споднім узлез на гарышча, прадраў саламяны дах. Хата крайняя, з боку лесу расла крапіва, была там ямка, дзе валялася бітае шкло, дрот калючы ржавы. З таго боку акна не было, там ніхто не сцярог. Партызан скочыў у гэтую ямку, нагу параніў, вырваў з гарачкі шкло — мы бачылі акрываўленае потым, паўзком па агародзе і ў кусты. Так і ўцёк.
Хата, дзе былі партызаны, ужо гарыць як свечка. Ідуць паліцаі да нас, падпальваюць і нашу, крычаць: выхадзі! Мы ўжо стаялі гатовыя. Выходзім. Спачатку свёкар і Аўхім, потым я з дзецьмі і Мар’я са сваімі. Схапілі нашых мужчын і павялі. Пад вечар яны вярнуліся, расказалі, як дапытвалі іх п’яныя паліцаі, маўляў, вы — партызаны, прыкідваецеся старымі, бароды пагадавалі. А ім было па семдзесят год. Што тут прыкідвацца? Ну, катух наш згарэў. Дзе жыць? Пайшлі мы на другі пасёлак, дзе жыла кабета з нашай вёскі. І там дамы спалены. Бачу, з-за хлява высунуўся падлетак гадоў трынаццаці, рукі ў яго скрываўленыя. Я да яго. «Што з табой?» А ён кажа: «У мяне рукі перабітыя. Адна рука паранена ў мякаць, а другая ў косць». Як гэта было, пытаюся. І тады ён, Паўлікам яго звалі, расказаў:
«Уляцелі ў хату карнікі, закамандавалі ўсім легчы. Нас дзевяць чалавек было. І пачалі страляць. Потым накідалі саломы. Адзін малы закрычаў: «Мамачка мая!» Яго прыстрэлілі. Падпалілі салому і пайшлі. Чую, і Волька, суседская дзяўчынка, жывая. Яе паранілі ў ногі, калені перабілі. Яна паўзці не можа. Цягну яе з усяе моцы. Ужо на ганак выпаўз. Бачу, немцы яшчэ на вуліцы. Толькі яны пайшлі, я вылез, Вольку цягну за руку, а тут ганак і абваліўся. Я ўпаў, адкаціўся, а Волька засталася там, у агні...» Узялася я перавязваць яму рукі, у мяне быў пакет бінту. Як заплача ён, калі дакранулася да раны...
Пераначавалі мы ў хлеўчуку, а назаўтра пайшлі ў лес. У вайну лес — самы надзейны дом быў. Удзень прыходзілі ў пасёлак па ваду і па ежу. Аднойчы бачым, сунецца калона салдат. Гэта былі немцы. Ногі абкручаныя анучамі, каторыя ў пілотцы, каторыя ў касцы, а каторы і з голаю галавой. Спыніліся ля студні, папілі вады. І пайшлі далей. Зразумелі мы, што немцы адступаюць, уцякаюць з нашай зямлі. Потым пачулі мы, што Случчына ўжо свабодная. Радасці нашай канца не было. Верка мая гаварыць трохі пачала. Я ўсё гаманю з ёй. Сон мяне пакінуў. Усё думаю, як прыедзем дамоў, ці жывыя матка, тата і брат. Ад Пятра ніякіх вестак. Ды ён і не ведае, дзе мы.
І вось едзем дамоў. Помню, прыехалі ў нейкую вёсачку каля Любані. Спыніліся пераначаваць. Гаспадыня сустрэла нас ветліва, дала таго-сяго павячэраць. Леглі спаць. Я з дзецьмі на лаве. Не паспела заснуць, як на мяне напалі скочкі. Верка і Бэла заплакалі. Запаліла я газнічку, не — лучыну, бачу, дзеці спрэс у чырвоных плямах... Ледзь прычакала дня, каб ехаць далей. К начы дабраліся дадому. Матчына хата стаяла цалёханькая. Грукаю ў дзверы, а ў грудзях сэрца калоціцца. Мама адчыняе і не верыць, хрысціцца, божкае, ніяк не можа даць веры, што я жывая, і Верка са мною ды яшчэ і сястрычка Бэла. Што ўжо было радасці, няма слоў, каб гэта выказаць.
Ганна Дзянісаўна паднесла да вачэй хусцінку, памаўчала, зірнула на гадзіннік.
— Ужо і мая станцыя скора. Цягнік стаіць адну хвіліну...
Я падняў сядзенне, дастаў яе сумку, напакаваную яблыкамі, грушамі.
— Частуйцеся грушамі,— студэнтка і я дружна адмаўляліся, але Ганна Дзянісаўна ўсунула нам па вялікай, цяжкой, не раўнуючы як граната-лімонка, васкова-жоўтай грушы.— Пётр насадзіў пасля вайны багата груш. Свёкар лаецца на яго, маўляў, падаткамі замучаць, а Пётр кажа: той не слуцак, у каго грушы не растуць, а падаткі адменяць... Так яно і сталася. Во, сумка лягчэйшая будзе. Я тэлеграму дала. Калі яна не заблудзіла, дык сустрэнуць. Яны тут недалёка жывуць. Вера ў школе працуе. Па маіх слядах пайшла. Здароўем не можа пахваліцца. Цяжкое маленства было. Але інстытут скончыла. А мне не было калі.
— Значыць, Пётр вярнуўся з вайны? — спытала студэнтка.
— Вярнуўся. У кастрычніку сорак пятага. Медалямі і ардэнамі ўсе грудзі ўвешаны... А я пасля прыезду злегла. Тыф. Усё не паддавалася, хадзіла. А тады неяк устала ўранні і звалілася. Жыў у вёсцы фельчар старэнькі. Паклікалі яго, ён і кажа: тыф, галубка. І адлежала я шэсць тыдняў. Потым занава хадзіць вучылася. А каса мая як была заплецена ў пляцёнку, так і адвалілася ад галавы. Ну, памалу акрыяла, рабіць пачала ў школе. І вось трыццаць пяць год адрабіла. Нажылі мы з Пятром яшчэ сына. У яго ўжо сваіх двое хлопцаў. Род Каранеўскіх не звёўся. А Пятра няма. Даўно памёр, у пяцьдзесят восьмым. У партызанах паранілі, на фронце таксама. У яго ў лёгкіх асколак сядзеў. Ён і звёў яго на той свет... Цяпер во ветэранам і гонар, і пашана. І мне далі медаль «Ветэран працы». А яго медалі ўсе пагубляліся. Дзеці гулялі з імі, пазакідалі недзе. Толькі ордэн Айчыннай вайны збярогся. Гэта яму за партызаншчыну далі. Ён цягнікоў многа падарваў... Замуж я болей не выходзіла. Дзяцей трэ было выводзіць у людзі. Абое інстытуты паканчалі. Хай жывуць. Абы во ціха было на свеце.
— А бацька і брат вярнуліся? — спытаў я.
— Не, загінулі...
«Можа, і дарэмна не сказала, што немца забіла,— падумала Ганна Дзянісаўна.— Хай бы ведалі праўду...»
Цягнік прыцішыў хаду. Я падхапіў сумку, Ганна Дзянісаўна ўскінула на руку паліто і разам са студэнткай ішла за мной. Мы стаялі ў тамбуры. Міма праплыў невялікі вакзал з яркай лямпачкай ля ўвахода. На цемнаватым пероне стаялі тры чалавекі: рослы мужчына ў расшпіленым плашчы, невысокая танклявая жанчына, за рукі іх трымала дзяўчынка ў белай шапачцы.
— Гэта мае. Вера, унучка Волька, зяць Сяргей...
На імгненне ўбачыў я палаючую хату, паранены хлопчык цягне за руку дзяўчынку Вольку, абрушваецца ганак, і ў полымі гасне немы крык...
Заспаная правадніца адчыніла дзверы, я вынес сумку. Ганна Дзянісаўна ўжо развіталася са студэнткай, спускалася па прыступках. Я падтрымаў яе пад локаць.
— Ну, бывайце здаровенькі! — Ганна Дзянісаўна падала маленькую шурпатую далоньку.
— Хутчэй, хутчэй. Стаім адну хвіліну,— нецярпліва буркнула правадніца.
Я нічога ёй не адказаў, бо горла перахапіла, нібы застраў даўкі камяк.
Студэнтка сядзела на сваім месцы, калі я вярнуўся ў купэ. Вочы яе былі поўныя слёз.
На століку пагойдваліся дзве вялікія жаўтабокія грушы.
1983