Пасля пахавання мужа Вольга Аржаноўская амаль штодня ездзіла на могілкі. Часу ў яе хапала: на работу не трэба — ужо год на пенсіі, дома нішто не трымала — засталася адна, сын памёр у пяцігадовым узросце, і болей дзяцей у іх не было. Жыла яна ў вялікім старым бацькавым доме, падзеленым надвае, за перагародкай месцілася сям’я роднага брата.
У хаце ўсё нагадвала Вользе мужа-нябожчыка, было проста невыносна трываць, яна брала пластмасавае белае вядзерца, зразала колькі свежых кветак і шыбавала на аўтобус.
Высокая, стройная, з прамою спінаю, у цёмным плашчы і цёмнай хусце яна была асабліва прыгожай. Выразны твар з буйнымі, але правільнымі рысамі, прыгожы рот з журботна апушчанымі ўніз куточкамі вуснаў, вялікія вочы пад цёмнымі вейкамі задуменна і сумна пазіралі вакол і, можна сказаць, не бачылі нікога. Затое на яе заглядваліся ўсе, асабліва мужчыны, тыя нават паварочваліся ўслед, як сланечнікі за сонцам.
Прыехала яна на могілкі і гэтым хмурным восеньскім днём. Тут было людна. Каля ўвахода бойкія гандляркі прадавалі кветкі. Па дарожках-алейках хадзілі людзі. Некаторых Вольга ўжо ведала ў твар, многія з ёй віталіся, бо і яе прыкмецілі штатныя наведнікі, найбольш жанчыны-пенсіянеркі. Вольга падыходзіла ўжо да роднай магілкі, здалёк нават не пазнала яе: замест узгорачка жаўтлявага пяску высілася зялёная магілка — нарэшце наглядчыца абклала яе дзёрнам.
Зблізку Вольга ўбачыла, што дзёран укладзены таропка, абы-як.
«От, лайдачка, садрала трыццатку, а зрабіла абы з рук»,— з прыкрасцю падумала Вольга, а ўголас ціха сказала:
— Нічога, муж мой дарагі, зараз я абкладу тваю дамоўку лепей. І кветачак я табе прынесла свежых,— вочы яе зноў напоўніліся слязьмі. Яна паставіла ў слоік кветкі, выкінула ранейшыя і ўзялася перакладваць дзёран.
Думкі яе скіраваліся да таго, што праз які тыдзень сарачыны, трэба заказваць помнік. Зноў вярэдзіла яе думка, як паставіць помнік, бо пахавалі мужа галавою да дарогі, нагамі да сцяны-агароджы. Магілы тут былі ў адзін рад, помнікі ставілі бліжэй да сцяны, фасадам да дарогі. Яна дакарала сябе, што ў дзень пахавання не звярнула на гэта ўвагі, што ніхто з блізкіх пра гэта не падумаў, а цяпер яна ўсё больш бедавала, бо давядзецца ставіць помнік у нагах, а гэта нядобра.
Неяк Вольга падзялілася сваім клопатам з наглядчыцай могілак, і тая параіла папрасіць далакопаў, яны могуць памагчы... Пакуль што яна не шукала тых далакопаў, хоць не раз бачыла мужчын, якія капалі магілы. Яна старанна перакладвала дзёран, далонямі прыціскала яго мацней, часам з вачэй зрываліся буйныя слязінкі і, нібы цвікі, прыбівалі дзёран да пяску. Неўзабаве пачуліся гучныя мужчынскія галасы, яна азірнулася і ўбачыла далакопаў, якія пачалі капаць новую яму.
Падумалася, што варта было б падысці да іх, але як сказаць пра такое, ды пры ўсіх, ці адазваць каго ўбок. Вырашыла пачакаць, калі яны закончаць работу. Яна не бачыла, калі наблізіўся да яе адзін з далакопаў, і знячэўку аж здрыганулася, пачуўшы:
— Што вы ўсё плачаце?
Вольга разагнулася, тыльным бокам далоні запхнула пад хусту пасмачку валасоў, зірнула на далакопа: высокі плячысты здаравяк у брызентавай штармоўцы стаяў перад ёй.
— Ды вось паклалі мужа галавою да дарогі. Цяпер невядома, як ставіць помнік.
— Мы можам павярнуць...
— Як павярнуць? — няўцямна перапытала Вольга.
— Дастаць труну і павярнуць,— ціха сказаў ён і дадаў: — Але гэта ўжо крымінальная справа,— ён павярнуўся і пайшоў.
Словы далакопа не супакоілі Вольгу, а наадварот яшчэ болей развярэдзілі душу. Слёзы гусцей пасыпаліся з вачэй. Часам яна дзівілася, адкуль у яе бяруцца слёзы: яна гэтулькі плакала, калі хварэў муж, а хварэў ён больш года, і вось ужо блізка месяц, як пахавалі яго, а яна ўсё плача.
Праз нейкі час далакоп зноў падышоў. Плячысты, мардаты, ён глядзеў на Вольгу з прыхаванай ухмылкай.
— Ну, што вы надумалі?
— Я згодна.
— Гэта будзе дорага каштаваць.
— Колькі?
— Нас трое. Ды трэба даць сяму-таму...
— Ну дык колькі?
— Чатыры сотні.
«Абдзіралы, нахабнікі! Нажываецеся на чалавечым горы»,— хацелася ёй крыкнуць у твар далакопу.
— Хопіць з вас трох...— сказала яна са злосцю.
Той моўчкі ўхмыльнуўся, невялікія зеленаватыя вочкі пільна ўглядаліся ў жанчыну.
— Рабіць гэта трэба ноччу...
— Няўжо ж сярод белага дня,— рэзка, нібы вялікае капрызлівае дзіця, гаварыла Вольга, хаваючы сваю бездапаможнасць і разгубленасць.
Далакоп, мабыць, адчуў яе разгубленасць, ціха спытаў:
— Вы не баіцеся? Ноч. Цемра. Магілы...
— Не баюся,— перапыніла яна.— Калі гэта можна зрабіць?
— Дзіўная жанчына... Пазваніце мне,— ён дастаў маленькі зашмальцаваны блакноцік, выдраў старонку, напісаў тэлефон, падаў ёй.— Спытаеце Анатоля.
— А па бацьку?
— Не трэба. Я пакуль што не дзед. Мне яшчэ толькі сорак пяць... А вы мне падабаецеся. Усё ходзіце на магілку. Усё плачаце... І такая прыгожая, смелая жанчына. Я такіх не сустракаў. Можа, пасябруем, га?
— Я ўжо старая. Мне пяцьдзесят,— адказала яна, хоць ёй было ўжо на шэсць гадоў болей. Жанчынам заўсёды хочацца хаваць свой узрост.
— Пяцьдзесят? Не можа быць! Больш сарака вам не дасі... Значыць, так. Будзьце ў гэтым самым адзенні. Грошы з сабой. І каб нікому ні слова. Інакш — турма. І гэтай не кажыце,— ён паказаў нагою на дзёран, і Вольга здагадалася, каго ён меў на ўвазе.— Язык у яе што памяло.
Далакоп павярнуўся і пайшоў не развітваючыся.
У гэты вечар Вольга не плакала, яна з трывогаю ўспамінала размову на могілках, варухнулася думка: мо адступіцца, не рабіць гэтага або параіцца з братам. Апошні варыянт адкінула адразу: брат Уладзімір ужо гаварыў, што няма ніякай розніцы, як пахавалі, дзе будзе стаяць помнік. Яна дастала з шуфляды грошы, адлічыла тры сотні, злавіла сябе на думцы, што ёй ніколькі не шкада грошай.
«Мо яны знарок гэтак пахавалі? Мо я не першая, каго яны абдзіраюць, нахабнікі...» — падумала яна і сказала сама сабе:
— Што мне грошы? Колькі таго жыцця засталося?
Кошка, пачуўшы яе голас, мяўкнула, падняла ўгору пушысты хвост, пацерлася аб нагу гаспадыні. Вольга павярнулася да трумо, пачала ўважліва разглядаць сябе, глядзела, нібы не пазнавала: высокі лоб прарэзалі маршчыны, твар не такі гладкі — раней яна рабіла нанач розныя маскі, мазала скуру прэсным агурком, доўгія, яшчэ густыя валасы фарбавала хной. Заўсёды ў яе была акуратная прычоска. Увогуле часу ў яе хапала, каб сачыць за сабой, апошнія гады былі і грошы, каб модна апрануцца, муж атрымліваў зарплату і пенсію, стараўся ёй дагадзіць усім, чым толькі мог.
— Праляцела жыццё ўпустую,— уздыхнула Вольга, зірнула на партрэт маленькага сына, шыракалобага хударлявага хлопчыка з тонкімі вуснамі, расцягнутымі ў нейкай не па-дзіцячы сумнай усмешцы.
Вольга адчула, што вочы яе робяцца вільготнымі, але яна не заплакала: задуманае прымушала сціснуць волю ў кулак.
Яна легла спаць. Сон не браў, наплывалі ўспаміны.
Прыгадалася далёкае лета на пачатку пяцідзесятых гадоў. Яна загарала з сяброўкамі на возеры, збіралася ўжо дамоў, калі да возера падкаціла бліскучая «Пабеда». З яе выйшлі два мажныя дзядзькі, пачалі распранацца, асцярожна ступаючы босымі нагамі, рушылі да вады, а вадзіцель, высокі малады мужчына — да дзяўчат.
— Дзяўчаты, чаму не купаецеся?
— Накупаліся ўжо. Дамоў збіраемся,— адказала Вольга.
— Так мы вас і пусцім. А што ж мы без вас будзем тут рабіць? — вадзіцель шырока ўсміхаўся і не зводзіў з Вольгі вачэй.
— Як гэта вы нас не пусціце? Цікава. Глядзіце, дзяўчаты, які храбер? — смяялася Вольга.
— Не, праўда, давайце пакупаемся,— угаворваў вадзіцель.
— Вы сабе плавайце, а мы пойдзем дахаты,— сказала Вольга, зашпіліла гузікі сукенкі, запляла валасы ў доўгую касу.
— Ну, пайшлі паплаваем. Яшчэ рана дамоў. Мы вас падвязём. Ну, хадзем,— ён узяў Вольгу за руку, запрашаючы ісці плаваць.
Дзяўчына паспрабавала вырваць руку, тады хлопец падхапіў яе аберуч і панёс.
— Пусціце, што вы робіце? — крычала Вольга, брыкалася нагамі.
Але хлопец данёс яе да возера і кінуў у ваду ў адзенні. І сам паплыў услед. Усе вакол дружна рагаталі, а Вользе было не да смеху. На беразе пачала выкручваць мокрую сукенку. Сяброўкі яе таксама смяяліся. Гледзячы на іх, заўсміхалася і Вольга.
— Не крыўдуйце. Адвязём дамоў на машыне,— супакойваў хлопец.
— Не хачу я з вамі ехаць,— праз слёзы гаварыла Вольга.
І ўсё ж давялося ёй згадзіцца і сесці ў машыну, бо не паедзеш жа ў трамваі ў мокрай сукенцы і не будзеш чакаць, пакуль высахне адзенне.
Каля дома хлопец спытаў, як яе завуць.
— Мяне завуць Сяргей. Я заўтра прыеду, добра?
Вольга нічога яму не адказала. Сяргей прыехаў. І пачаў ездзіць ледзь не штодня. А праз некалькі месяцаў прапанаваў ёй стаць яго жонкай.
— Я цябе як убачыў, так і закахаўся. Жыць без цябе не магу.
Вольга згадзілася не адразу. Сяргей быў старэйшы за яе гадоў на дзесяць, ваяваў на фронце, быў жанаты — узяў жанчыну з дзіцем, але пражылі нядоўга, разышліся, і з таго часу халасцякаваў. Думала, думала Вольга і нарэшце згадзілася.
Першыя гады жылі яны шчасліва. Калі Вольга хадзіла цяжарнай, Сяргей быў надзвычай клапатлівы: насіў ваду, дровы, прывозіў прадукты, адну Вольгу нават у магазін не пускаў. А ў выхадныя дні разам хадзілі гуляць па ціхіх зялёных вуліцах Грушаўкі, ускраіны Мінска. Хапала тады і рознай шпаны, вечарамі здараліся бойкі, але побач з Сяргеем Вольга нікога і нічога не баялася.
Роды былі цяжкія, давялося рабіць кесарава сячэнне. Хлопчык нарадзіўся здаровенькі, прыгожы, вельмі падобны на бацьку. Гэтыя гады, калі яны жылі ўтраіх, калі ў іхняе жыццё ўвайшоў сын, былі самыя шчаслівыя.
Вольга працавала ў магазіне, яшчэ да замужжа яна скончыла гандлёвы тэхнікум, прызначылі яе загадчыцай секцыі. Сяргей у вольны час шчыраваў у садзе, у агародзе: тры соткі зямлі, што меліся ля хаты, давалі ім бульбы, гародніны, садавіны на ўсю зіму. Адно непакоіла Вольгу: усё часцей пачала праяўляцца мужава рэўнасць. Мабыць, таму, што Вольга расцвіла пасля родаў, апраналася яна прыгожа, з густам, магла купіць тое, што іншым не было даступна. Калі хадзілі ў госці да сваякоў, да сяброў, мужчыны заглядаліся на яе, а яна лавіла насцярожаныя позіркі Сяргея.
Гэта злавала, раздражняла Вольгу і ў той жа час дзесьці ў глыбіні душы радавала: раўнуе, значыць любіць. Сама яна яшчэ не ведала: любіць Сяргея ці не, хоць і гадавала ад яго дзіця, начамі горача і моцна абдымала, і ўсё ж было нешта незразумелае, невыказнае, што насцярожвала яе, не дазваляла верыць яму да канца. Мо тое, што ён быў жанаты, абдымаў і цалаваў некалі другую, а потым разлюбіў і цяпер вельмі не любіць успамінаць пра яе. Вольгу надзвычай усцешылі ягоныя словы: як убачыў, так і закахаўся. Яна і сама ніколі не забудзе той момант на возеры, калі Сяргей падхапіў яе на рукі, а яна інстынктыўна ашчаперыла яго за шыю, і ўнутры нібы нешта ёкнула: гэта ён, суджаны. Часам дотык цела гаворыць мацней за тысячы слоў, хоць і кажуць, што жанчыны любяць вушамі. Можа, праз словы яны больш пачынаюць любіць розумам, а не сэрцам. Вольга мала думала пра любоў і шчасце, яна жыла і радавалася жыццю.
Бяда падкралася нечакана: неяк зімой захварэў сын на запаленне. Вольга не магла даўмецца, дзе ён мог прастыць? У хаце ў іх было цёпла, увосень яны пазатыкалі ўсе шчылінкі, абклеілі вокны, тапілі грубку, не шкадуючы дроў, і на вуліцы малы не гуляў падоўгу. Хваробу хлопчык перанёс цяжка, потым пачаў кволіцца пасля яе і нарэшце захварэў на сухоты. Ён літаральна згараў на вачах, нібы свечка. Сяргей падняў на ногі ўсіх знаёмых, хлопчыка вазілі да лепшых дактароў, але выратаваць яго не змаглі.
Смерць адзінага сына — першага і апошняга, бо раджаць Вольга болей не магла — надзвычай балюча параніла маладых бацькоў. Сяргей пачаў запіваць. Аднойчы ён прыйшоў на падпітку, прываліўся да стала і праз слёзы сказаў:
— Вольга, мілая, ты такая прыгожая, здаровая... Ды і я не зломак... Няўжо мы пражывём, як пустацветы? І пасля нас нікога не застанецца...
Вольга як скамянела ад гэтых слоў. І не ад крыўды на мужа, што вярэдзіць душу, нібы сыпле соль на свежую рану, а ад няўмольнай праўды гэтых слоў. Так, у іх больш не будзе дзяцей, іхняе жыццё не прадоўжыцца ў родным чалавеку.
— А мо давай возьмем маленькае дзіця? Сіротку... Ёсць такія ў дзетпрыёмніку...— ціха сказаў Сяргей.
Яна не раз думала пра гэта і прыйшла да пераканання, што пасля свайго сына, якога так моцна любіла, не зможа любіць ніякае іншае дзіця. Але тады яна пярэчыць не стала, бо ведала круты характар Сяргея, асабліва калі ён быў выпіўшы. Яна сказала, што трэба ім гэта добра абдумаць. А потым, калі ён пачаў размову на другі дзень, Вольга доўга маўчала, быццам язык не паварочваўся выказаць тое, што яна думае.
— Сярожа, разумееш, у нас быў свой сын. Я не магу яго забыць. І чужое дзіця не змагу любіць... Я гатова жыць для цябе, дзяліць з табой усё, што выпадзе на нашу долю...
Сяргей моўчкі пасунуўся з хаты, а Вольга хуценька сабралася і паехала на могілкі да сына. Ездзіла яна туды часта, маленькая магілка нагадвала клумбу кветак — такой яна была дагледжанай.
Людзі нездарма кажуць: бяда не ходзіць адна. Неўзабаве пасля смерці сына ў Вольгіну секцыю раптоўна награнула рэвізія, выявіла недастачу тавараў, пачалося следства. Вольга разумела, што ніхто чужы на такую суму не мог вынесці тавараў, мабыць, нехта са сваіх улучыў момант, што яна паслабіла кантроль. Прадаўшчыцы ўсе сямейныя, усе з дзецьмі, пашкадавала іх Вольга і ўзяла віну на сябе. Сяргей аблаяў яе за гэта, бо ведаў, што яна нічога не крала.
— Гэтага мне толькі і не хапала. Жонка — зладзейка. Тваю маць...— лаяўся ён.— Добранькая, бярэ віну на сябе. А пра мяне ты падумала? Як жыць аднаму? Што на рабоце пра мяне скажуць? За бацьку цягалі пасля вайны... Цяпер за жонку...
— А мне лягчэй, думаеш, там будзе?
— Дык не лезь сама ў бруд! Хай шукаюць, хай разбіраюцца...
— Я вінавата... Я ўсім давярала.
Вользе было вельмі шкада Сяргея. Пасля таго як ажаніліся, ён расказаў пра сябе, пра сваю крыўду: працаваў у міліцыі, начальства яго паважала, збіраўся вучыцца далей, пачаў афармляць дакументы, і тут выплыла, што ягоны бацька быў раскулачаны. Знайшліся «звышпільныя» асобы, Сяргею прапанавалі пашукаць іншую работу. Тады і прыдалася яму вайсковая прафесія — усю вайну круціў ён баранку і зноў сеў за руль.
Перайначыць Вольга нічога не змагла, адбыўся суд, і яна апынулася на лесараспрацоўках у Карэліі. Лютыя маразы, снег па пахі, цяжкая работа. Але як ні было цяжка, яна не плакала, неўзабаве выйшла ў перадавікі. Моцнае здароўе, маладосць дапамаглі выстаяць і перамагчы ўсе нягоды. Сяргей спачатку пісаў вельмі часта, а потым усё радзей і радзей. За добрую працу і прыкладныя паводзіны Вольгу адпусцілі датэрмінова. Прыехала ў Мінск. Сэрца калацілася ў грудзях, калі падышла да роднай бацькавай хаты.
На дзвярах вісеў замок. Пайшла на братаву палавіну. Брата дома не было, а ягоная жонка стрымана павіншавала з вяртаннем.
З братавай у Вольгі былі няпростыя адносіны. Быў час, калі падоўгу не размаўлялі, нават не віталіся. А сталася вось як. У братавай была сястра Данута. Аднойчы ў застоллі Дануцін муж убачыў Вольгу і ўтрэскаўся па вушы. Пачаў бегаць за ёю, бы хлапчук. Дачуўся пра гэта Сяргей.
— А што я магу зрабіць? На работу звоніць... Надакучыў як горкая рэдзька. Непатрэбен ён мне...
Сяргей хутка супакоіўся. Ды і ўхажор пераканаўся, што траціць час дарэмна, таксама астыў, а вось братавая помсціла доўга. Яна і цяпер з прыхаванай радасцю ўела:
— Сяргей дома не начуе. У яго другая жанчына...
Адамкнула Вольга хату, холадам, нежылым духам патыхнула з пакояў. Усюды пыл, павуцінне. Прынесла вады і ўзялася мыць падлогу. Мыла і сама ўмывалася слязьмі.
Праз колькі дзён прыйшоў Сяргей, павітаўся, сцішана прысеў ля стала, зірнуў на яе спадылба.
— Ну як ты, адбыла?
— Адбыла. Раней адпусцілі. Дамоў спяшалася...
Сяргей пасядзеў, памаўчаў.
— Нешта ў хаце холадна. Пайду-ка я з дрывамі разбяруся...
Начаваць ён застаўся дома. Пачалі зноў жыць разам.
Заснула Вольга позна. Прысніўся ёй Сяргей, яны збіраліся на сваёй машыне ехаць у грыбы, ён доўга шукаў рыдлёўку. «Навошта табе рыдлёўка?» — дапытвалася Вольга. «Трэба. Вадзіцель заўсёды павінен мець рыдлёўку. А раптам у лесе забуксуем...»
Прачнулася з цяжкай галавой, адчувала сябе зусім разбітай. Апошнім часам галава балела амаль штодня, ныла сэрца, балела паясніца. Думала-гадала пра сон, успомніла размову на могілках, вырашыла сёння ў канцы дня пазваніць далакопу.
Дзень выдаўся светлы, неба па-восеньску чыстае, яшчэ даволі высокае. Вольга зрэзала кветак і паехала на старыя могілкі да сына. Паставіла кветкі, згрэбла жоўтае сухое лісце, якое нападала з дрэў, пасядзела на пацямнелай ад часу лавачцы.
— От, сынуля мой любы, далёка ты ляжыш ад бацькі. У розных канцах горада,— сказала яна сама сабе і міжволі падумала, што ад яе сына застаўся толькі курганок зямлі і памяць у яе душы.
Дамоў ішла пехатой, ішла нетаропка, а час цягнуўся яшчэ марудней. Яна пастаяла каля аднаго тэлефона-аўтамата, намацала ў кішэні з паўтузіна двухкапеечных манетак, вырашыла, што званіць яшчэ рана, пакіравала далей. Спынілася каля наступнага тэлефона. «А раптам ён ужо дома. Трэба пазваніць...» Нерашуча зняла трубку, набрала нумар і адразу пачула мужчынскі голас.
— Ці ёсць Анатоль? — спытала яна.
— Я слухаю...
Вольга назвала сябе.
— Заўтра ў пяць гадзін будзьце на месцы. Сустрэнемся каля ўвахода...— у трубцы пачуліся кароткія гудкі.
«Чаму ў пяць? Гэтак рана... А што ж рабіць да ночы?» — разважала яна, але спытаць не было ў каго, званіць яшчэ раз не адважылася.
Прыехала яна раней прызначанага часу, таму пасядзела трохі на аўтобуснай станцыі. Адсюль да могілак вяла асфальтаваная дарога, а напрасткі цераз поле шырокая тупкая сцежка. Вольга пайшла сцежкаю, насустрач трапляліся людзі — вярталіся з могілак, а туды болей ужо ніхто не ішоў.
Ля ўвахода яе сустрэў адзін з далакопаў, малады, русявы.
— Чакайце мяне ля магілы,— ціха сказаў ён і знік, як прывід.
Яна паліла вадою кусцікі, якія нядаўна пасадзіла, кветкі, бо восень стаяла сухая. Зграбла апалае лісце. Болей работы тут не было, яна сцішана сядзела на лавачцы з новай жаўтлява-белай дошкі. Цямнела, людзей усё менела, цішыня заступала на вахту на могільніку.
Нячутна падышоў малады далакоп, кінуў рыдлёўкі, вяроўку. Вольга здрыганулася ад нечаканасці. Вяроўка нагадала ёй скручаную ў колцы гадзюку. Сэрца затахкала ад страху.
— Вам не страшна? — зірнуў на яе далакоп.
— Не. Мне ўжо няма чаго баяцца,— яна памацала рукой халяву бота, дзе былі схаваныя грошы.
Мужчына ўзяўся здымаць дзёран, акуратна складваў яго ўбаку. Рабіў ён гэта спрытна, хутка.
— Раніцай я зраблю тут усё, як было... А вы ранавата прыйшлі... Да дзевяці яшчэ доўга...
— Як было сказана, так і прыйшла.
— Можаце з’ездзіць дамоў...
— Чаго ехаць? Я далёка жыву.
— А што вы будзеце рабіць тры гадзіны? З’ездзіце ў горад. Потым зойдзеце вунь праз тую дзірку ў плоце. Мы будзем тут.
Вольга пайшла цераз поле ў горад. Ішла паціху, каб час бавіць. Наперадзе, бы асветленыя пчаліныя соты, свяціліся вокны дамоў, ззяла агнямі аўтобусная станцыя. Трывожныя думкі апанавалі Вольгу: мо адступіцца, не пайсці на могілкі, паехаць дамоў, уключыць тэлевізар і піць чай у цёплай хаце... Не, гэтулькі дзён думала пра гэта, сарачыны неўзабаве, помнік трэба заказваць... Не, адступаць няма куды. Злавіла сябе на думцы, што сёння зусім не плакала. Мусіць, страх прагнаў слёзы. У душы выспела рашучасць усё перамагчы.
Яна блукала па вуліцах мікрараёна, часта пазірала на гадзіннік, а час нібы спыніўся, стрэлкі гадзінніка рухаліся марудна, як сонныя. Вечар быў халодны, пранізлівы вецер прадзімаў наскрозь. Яна вырашыла з’ездзіць на вакзал і назад — гэта зойме больш гадзіны. З акна аўтобуса яна глядзела на вуліцы горада, а думкі былі далёка ў мінулым.
Аднойчы яны з Сяргеем пасварыліся. Вольга заўсёды раней прыходзіла з работы, паліла ў грубцы, гатавала вячэру, чакала мужа. На гэты раз яго доўга не было. Яна ведала, што ён з сябрукамі бавіць час у піўнушцы. Пасля смерці сына амаль штодня Сяргей прыходзіў выпіўшы, але звычайна не пазніўся, бо рана ўставаць, сядаць за руль. «Мо здарылася што?» — непакоілася Вольга. Той час у іх жыла Сяргеева цётка, прыехала з вёскі. Старая пачала таксама непакоіцца. Вольга апранулася, пайшла да кафэ. Дзверы піўнушкі былі ўжо зачынены, яна пахадзіла па вуліцы і вярнулася дахаты. Сяргей быў ужо дома, сядзеў нахмураны, сярдзіты, адразу пачаў: «Чаму я прыходжу, а цябе няма? Дзе ты ходзіш?» — «Цябе хадзіла шукаць, п’янтоса гэткага».— «Ах, дык я п’яніца! Ах ты, гандлярка, тваю маць...» І пайшло і паехала. Цётка схавалася ў другім пакойчыку, а Сяргей гучна крычаў, лаяўся. А потым, як быў у кашулі, выскачыў на двор.
Вольга са слязьмі на вачах сядзела ў спальні. Праз нейкі час да яе зайшла цётка. «Вольгачка, дачушка, вынесі ты яму пінжак».— «А куды яго несці?» — «Ды вунь сядзіць на ганку ў адной кашулі».— «Калі вам так шкада яго, дык і аднясіце».— «Дык жа не ўзяў ад мяне. Сказаў, каб ты выйшла...» — «Нічога. Ахаладаецца, сам прыйдзе».
Яна не пайшла, чакала яго і заснула. Прачнулася — мужа побач не было. Ціхутка выйшла і ўбачыла яго ў прыхожай: ён спаў не распранаючыся, скурчыўшыся на дзіцячым матрацы. Яна доўга глядзела на яго, і пачуццё вялікага жалю да мужа варухнулася ў яе: «Дзіця ты маё, вялікае неразумнае і ўпартае дзіця. Навошта ты мяне крыўдзіш?»
Падумалася і пра яго нялёгкае жыццё. Вольга ведала, што ён падлеткам застаўся без бацькоў, прыехаў у Мінск, уладкаваўся на вагонарамонтны завод, праз нейкі час стаў самым маладым стаханаўцам, вучыўся ў вячэрняй школе, затым пайшоў служыць у армію, канчаўся тэрмін службы,— грымнула вайна...
Вольга дакарала сябе, што не вынесла яму пінжак, мо і памірыліся б... Цэлы дзень Сяргей корпаўся ў двары, калоў дровы, нешта майстраваў. Увечары яны памірыліся... Але здаралася, ён гэтак дапякаў ёй рэўнасцю, выпіўкамі, скандаламі, што хацелася падаць на развод. Потым гэтая паласа праходзіла, ён быў добрым, клапатлівым мужам, дбайным гаспадаром. Піць стаў меней, калі вырашылі купіць машыну, пачалі збіраць грошы.
— Што рабіць, Вольга? — загаварыў ён аднойчы.— Агітуюць мяне паступаць на вучобу. У тэхнікум. Каб закончыў дзесяты клас, паспрабаваў бы ў інстытут. А так пайшоў у армію пасля дзевяці... Пасля вайны не хацелася сядзець з хлапчукамі за партай... Каб тэхнікум меў, прызначылі б загадчыкам гаража. Ну, дык што рабіць?
— Глядзі сам. Гэта нялёгка — працаваць і вучыцца. Ды на тваёй рабоце. З цёмнага да цёмнага за рулём. А потым сходы, пасяджэнні...
— Эхе-хе,— цяжка ўздыхнуў Сяргей.— Мабыць, позна ўжо... Паўсотня скора... А машыну мы і так купім...
Збіралі грошы на машыну доўга. Вольга працавала эканамістам на заводзе, зарплату мела невялікую, ды і ў Сяргея выходзіла не намнога болей. Купілі машыну, калі Сяргею заставалася два гады да пенсіі.
Ранняй вясною яны паехалі ў аўтамагазін. Вёрткі малады мужчына выганяў на закрытую пляцоўку навюткія аўтамабілі. Сюды пускалі некалькі пакупнікоў. Сяргей агледзеў «Жыгулі» белага колеру: яны загадзя дамовіліся браць машыну белага або чырвонага колеру. Вольга прыглядалася да абіўкі ўнутры, а Сяргей прыдзірліва аглядаў набор інструментаў, каб чаго не забылі пакласці, як адкрываюцца дзверцы, ці супадае нумар матора з нумарам у паперы. Машын было чатыры, а пакупнікоў тры. Сяргей агледзеў усе чатыры аўтамабілі і выбраў «Жыгулі» чырвонага колеру.
— Ну вось гэту, рабінавую... Бярэм? — усхваляваны, узрадаваны, зірнуў ён на жонку.
— Бярэм,— кіўнула Вольга.— Рабінка ты мая,— ласкава сказала, і ёй захацелася хутчэй працерці шкло, навесці глянец, каб усё блішчала і ззяла, як люстэрка...
Вольга зірнула за акно: дзе гэта яна едзе? Здзівілася: аўтобус імчаў па праспекце Машэрава, значыць, села не на той... Вользе раптам заманулася тут выйсці, каб паглядзець на помнік гораду-Герою.
Помнік быў ярка асветлены пражэктарамі. Высокая белая стэла — стылізаваны сцяг Перамогі, на самым версе паблісквала Зорка, а ўнізе, з правага боку стэлы, высілася бронзавая фігура жанчыны, яна трымала высока ўзняты горн —славіла Перамогу.
Прыгадаўся той маёвы вечар, калі толькі адкрылі помнік. Дзевятага мая Сяргею захацелася схадзіць да яго. Зімою ён хварэў, доўга ляжаў у бальніцы, перад маем выпісаўся. Вольга прынесла яму паштоўку з ваенкамата: выклікаюць для ўручэння ордэна Айчыннай вайны. Ён доўга чытаў паштоўку, перачытваў, твар святлеў, а вочы былі сумныя-сумныя, здавалася, што ён вось-вось заплача. Сяргей узяў Вольгу за руку — яго вялікая рука з доўгімі моцнымі пальцамі была халаднаватая, лёгкая, усохлая.
Вольга ўзрадавалася: Сяргей амаль усё з’еў, што яна прынесла. Назаўтра таксама еў з апетытам. Хадзіла яна ў бальніцу двойчы ўдзень: уранні да работы і ўвечары. Загортвала каструлькі ручнікамі і ўмудралася прывозіць мужу цёплыя булёны, нягледзячы на мароз. К маю Сяргей падужэў, доктар, ведаючы яго цяжкую невылечную хваробу, нават здзівіўся. А Вольга разумела: былы салдат-франтавік хацеў сустрэць дома свята Перамогі, атрымаць заслужаны ордэн.
У той вечар Сяргей, высокі, сутулаваты, з ордэнамі і медалямі на грудзях, стаяў поруч з Вольгай. Вакол гаманіў шматтысячны людскі натоўп. Пачало сутонець, новы помнік асвяцілі пражэктары, аглушальна ўдарылі гарматы. Над Свіслаччу пакацілася гулкае тугое рэха.
— Моцна б’юць гарматы, як на фронце. Такія залпы псіхалагічна прыгнятаюць,— сказаў Вользе над вухам Сяргей.
У небе раз-пораз успыхвалі рознакаляровыя агні. Сорак магутных залпаў пракаціліся над святочным горадам. Калі адгрымеў салют, пачулася музыка, загучалі галасы, смех, аднекуль з парку данеслася песня.
— Мне такія залпы помняцца са Сталінграда,— Вользе падалося, што голас мужа ідзе да яе здалёку, нібы адтуль, з вайны.— У Сталінградзе фронт стаяў блізка. Дык вось немцы лупяць з гармат, дамы разбураюць і давяць нам на псіхіку. А потым як паперлі мы іх, дык адвялі душу...
Вольга прыгадала першую сустрэчу з Сяргеем на возеры — ад помніка гэта зусім блізка, захацелася пасядзець там на лавачцы. Яна ўзяла мужа за руку і адчула, што далонь злёгку гарачая — значыць, зноў падымаецца тэмпература.
Дамоў ішлі пешкі, бо аўтобусы, тралейбусы былі перапоўненыя. Вольга моцна трымала мужа пад руку, і ў яе душы нават варухнулася надзея, што ён яшчэ можа паправіцца. Нібы ўгадваючы яе думкі, Сяргей сказаў:
— Пацяплее, паедзем у лес. Праз тыдзень ужо могуць ландышы быць. Ты ж іх любіш...
— Паедзем. Толькі папраўляйся,— Вольга мацней прыхінулася да мужавага пляча.
Суцэльны людскі натоўп каціўся па праспекце Машэрава, выліваўся на Нямігу і расцякаўся ручаінамі ва ўсе канцы горада. Вольга і Сяргей падыходзілі да сваёй хаты, калі пачаўся дождж. А потым загрукатаў гром, неба паласавалі маланкі. Сяргей любаваўся навальніцай, усміхаўся:
— Разбудзілі божаньку гарматным салютам. І ён свой феерверк наладзіў... А дождж з навальніцай гэта вельмі добра. Грыбы пачнуць расці. З’ездзім у лес, га? Смаржкоў, страчкоў назбіраем.
— Канечне, з’ездзім.
— Я выеду за горад. А там ты сядзеш за руль...
— Ой, я ўжо развучылася,— Вользе так хацелася верыць, што замест штодзённых паездак у бальніцу яны выберуцца ў лес, можа, удасца адшукаць ландышаў.
З усіх лясных кветак яна вельмі любіла ландышы і, калі даводзілася быць у лесе ў час іхняга цвету, заўсёды прывозіла маленькі букецік на магілку сына.
На жаль, у тое лета з’ездзіць у лес ім не ўдалося.
Вольга здаля агледзела падсвечаны помнік, перайшла на другі бок вуліцы і паехала на вакзал.
Тут, як заўсёды, віраваў людскі натоўп. Цямнеўся даўжэзны хвост чаргі на таксі. Свяцільнікі, нібы вялізныя фасоліны, залівалі плошчу малочна-бляклым святлом, а зверху над свяцільнікамі, над змрочнымі гмахамі дамоў вісела злавесна-цёмнае неба.
Рабіць на вакзале не было чаго, і Вольга паехала прама на могілкі. У аўтобусе яе зноў апанавалі ўспаміны...
Рабінавы «жыгулёнак» перайначыў іхняе жыццё. Улетку амаль кожныя выхадныя ездзілі ў лес, да знаёмых на дачу, у час адпачынку на Віцебшчыну да Сяргеевых сваякоў. Выпіваў Сяргей цяпер вельмі рэдка, стараўся быць заўсёды ў форме. Грошы яны не так ужо ашчаджалі: машына ёсць, гараж пабудавалі ў двары, купілі Вользе новае паліто, імпартныя боцікі, яна звязала мужу цёплы світэр.
Усё ішло добра. Жылі яны дружна, ладна. Але зімой Сяргей моцна захварэў: рамантаваў свой аўтобус у гаражы і прастыў. Вольга штодня ездзіла да яго ў бальніцу. Адтуль ён вярнуўся нібы іншым чалавекам: саслабелым, пастарэлым, з бледным, нейкім прасветленым тварам, ні грубага слова, ні дакору не чула цяпер Вольга ад мужа. Мабыць, шмат ён аб чым перадумаў за час хваробы, адчуў, што на парозе старасць, дажываць ім разам. Сяргей рабіўся ўсё больш клапатлівым, ласкавым і чулым.
Вольга, нібы запозненая кветка, раскрылася насустрач гэтай ласцы і пяшчоце. Яны цалаваліся ўранні, ідучы на работу, і спяшаліся дамоў, каб зноў сустрэцца. За апошнія пяць гадоў Вольга нанава адкрыла для сябе свайго мужа і па-новаму палюбіла яго. Гэта было яе апошняе каханне.
Сяргею аформілі пенсію, але ўгаварылі застацца на рабоце, як і раней, ён быў прафсаюзным лідэрам. Калегі часта запрашалі яго ў госці, і, вядома, з жонкай. І яны ахвотна прымалі гасцей, грошай цяпер у іх было намнога больш, гатаваць Вольга любіла і ўмела. Ды і ў мужавых руках любая работа гарэла, ён усё ўмеў.
Здаралася, ён рабіўся сумным, уздыхаў:
— Мілая Волька, ты крыўдуеш на мяне? Сапсаваў я табе жыццё. Які я дурны быў раней! Не было каму біць...
— Не, дарагі мой, я сама вінавата...
— Ні ў чым ты не вінавата. Проста я быў дурны... Не ўмеў цябе шанаваць. Крыўдна, што позна прыходзіць разуменне жыцця...
Аўтобус прыцішыў ход, павярнуў на канцавы прыпынак. Вольга зірнула на гадзіннік: палова дзевятай. Сцішана ўзрадавалася: ужо можна ісці.
Яна пакіравала ў поле. Ззаду падсвечвалі агні горада, па тупкай сцежцы ісці было не страшна. Але чым далей яна ішла, тым гусцейшай рабілася цемра, і неўзабаве перад ёй нібы паўстала суцэльная сцяна цемры. Жудасць ахапіла Вольгу, ногі быццам прыраслі да зямлі, але яна ішла, ціха гаварыла з сабой: «Муж мой дарагі, каб ты ведаў, як мне страшна...» Вочы памалу прывыклі да цемры, праз хмары раптам прабіўся вялікі круглы месяц, асвяціў поле малочна-шэрым святлом. Зрабілася відна, удалечыні Вольга ўбачыла цёмныя дрэвы на могілках.
Месяц свяціў нядоўга, нейкі цень памалу напаўзаў на месяц і неўзабаве закрыў яго, толькі з правага боку застаўся бліскучы сярпок. Наваколле зноў ахуталася цемрай. Вольга ішла, пазіраючы на неба. Месяц зрабіўся мутна-ружовым, сярпок апынуўся знізу. Месяц усё наліваўся чырванню, быццам сіліўся вырвацца з абдымкаў цёмнага спрута. Вольга міжволі спынілася сярод поля, стаяла і глядзела на неба. Страх, здзіўленне запоўнілі ўсю яе душу: яна не ведала, што пачалося поўнае зацьменне месяца.
Тым часам сярпок знізу заблішчаў яшчэ ярчэй, здавалася, што на сярэбранай талерцы ляжыць вялізны чырвоны кавун і плыве па цёмным небе.
Вольга прымусіла сябе ісці далей. У пасвятлелай цемры неўзабаве ўбачыла агароджу могільніка, у цішы, нібы з таго свету, пачуўся голас:
— Гэта вы? — пытаўся Анатоль.
— Я,— выціснула з сябе Вольга і не пазнала свайго голасу.
— Пайшлі хутчэй!
Яна ўбачыла цень, які шпарка пасунуўся паўз агароджу знутры, і, спатыкаючыся, пабегла па полі. «Куды я бягу? Няўжо насустрач сваёй смерці?» — ліхаманкава білася ў галаве думка. Анатоль ужо чакаў яе каля дзіркі, працягнуў руку. Вольга баялася падаць сваю і нейкі час стаяла, бы ў здранцвенні.
— Ну, хутчэй! — нецярпліва сказаў Анатоль.
Вольга нерашуча працягнула руку ў цемру і адчула поціск моцнай шырокай далоні. «Няўжо яны заб’юць мяне? За што? Закапаюць тут, і ніхто не падумае шукаць на могілках»,— думала Вольга.
— Вам не страшна? — спытаўся Анатоль.
— Страшна. Няма чаго пытацца пра гэта,— са злосцю адказала Вольга.
— А вы мне падабаецеся,— хмыкнуў ён,
Удваіх падышлі да магілы. Труна ўжо стаяла на зямлі.
— Мы павярнулі,— сказаў малады далакоп, які разбіраў дзёран.
— Адкрыйце, я хачу паглядзець...
— І так відаць, што тут галава,— сказаў Анатоль.
— Адкрыйце. Я хачу пакласці каробачку...
— Якую каробачку? — дапытваўся Анатоль.
— Мо які дынаміт? — сцішана рагатнуў трэці далакоп.
— Звычайная каробачка. Ён клаў зубы ў яе...
— Яму гэта трэба там, як рыбе парасон...— хмыкнуў малады далакоп.
— Ад чаго памёр? — спытаў Анатоль.
— Рак лёгкіх...
— Гэта кепска. Трупны пах доўга трымаецца. А тут яшчэ і небяспека. Інфекцыя...
— Я нічога не баюся. Адкрывайце.
Далакопы прыўзнялі вечка, і яна ўбачыла твар мужа ў белым, нібы фасфарычным, арэоле. Здавалася, што свецяцца цёмны пінжак і белая кашуля. Муж быў жудасна прыгожы. У нос ударыў кіславата-рэзкі пах, падобны на водар язміну. Вольга прыладзіла карабочак у кутку труны — засунуць яго пад падушачку не хапіла духу.
Вечка ціха апусцілася на труну. Вольга стаяла бы скамянелая.
— Ну што, апускаем? Ці яшчэ хочаце зірнуць? — спытаў Анатоль.
— Адчыніце яшчэ,— рашуча сказала Вольга.
Зноў прыўзнялі вечка. Вольга пагладзіла халаднаватыя, трохі вільготныя валасы мужа і сама апусціла вечка.
Далакопы спрытна апусцілі труну, закапалі магілу.
— Пойдзем, я вас правяду,— сказаў Анатоль.
Вольга пайшла за ім услед. Месяц быў вялікі і мутна-чырвоны, знізу па-ранейшаму свяціўся пад ім сярэбраны сподак. Вецер шамацеў сухім лісцем.
— Сёння ж поўнае зацьменне месяца,— сказаў Анатоль, калі выйшлі ў поле.— Ну, давайце грошы.
— Зараз,— яна прыпынілася, выцягнула з-за халявы грошы і падала яму.
Ён узяў грошы, сунуў іх у кішэню.
— Бачыце, я нават не лічу.
— Хм, подзвіг які,— з’едліва сказала Вольга.
— Я вам веру. Вы — дзіўная жанчына. У вас можна ўлюбіцца.
— Я сваё адлюбіла,— ціха сказала яна.
— А чаму грошы не ў сумачцы? — раптам пацікавіўся Анатоль.
— Сумачку могуць выхапіць з рук. Ноччу на могілках усё можа быць,— Вольга пасмялела, бо ўжо блізка свяціліся агні горада.
— Праўда. Вы — бывалая кабета. Дарэчы, як вас завуць?
— Мяне? Вольга Пятроўна.
— Вольга Пятроўна, у мяне ёсць прапанова. Давайце будзем дружыць...
— Як, дружыць? Што вы маеце на ўвазе? Вы пра што?
— Не прыкідвайцеся, Пятроўна. Вы ж не маленькая. Будзем сустракацца...
— На могілках? — Вольгу нават развесяліла нечаканая прапанова далакопа.
— Не, лепей у рэстаране, у тэатры... Дзе захочаце... Я вельмі незадаволены сваім жыццём. Не думайце пра мяне кепска. Грошы магу вярнуць вам... Пазней. Хачу кінуць гэтую работу. Праўда, месца тут грашавітае, але надакучыла... Я ж будаўнік па прафесіі. Хачу будаваць дамы... А хто ваш муж быў, калі не сакрэт?
— Які тут сакрэт! Шафёр...
— Звычайны шафёр?
— Ну, не зусім звычайны. Выдатны шафёр. Майстар на ўсе рукі.
— Вы мяне здзівілі, Пятроўна. Вы так плакалі... Я думаў, што ён быў начальнік які... Плакаць трэба, калі памірае вялікі чалавек... Усе плакалі, калі памёр Сталін...
— А вот мой муж якраз тады не плакаў...
— Чаму?
— У яго былі свае прычыны...
Аўтобусная станцыя была ўжо зусім блізка, Вольга прыбавіла крок, але Анатоль узяў яе пад руку.
— Не спяшайцеся. Цяпер вам няма чаго баяцца. Зірніце вунь, які месяц. Калі яшчэ такое ўбачыце... А ведаеце, сённяшняе зацьменне для мяне як прасвятленне... Ну што такое чалавек? Мяшок касцей, кішак, трыбухі рознай... Людзі жывуць, ядуць, п’юць, пладзяцца... І ў ямку. Закапалі і забылі... А вы прымусілі мяне паверыць, што ёсць любоў, вернасць... Ёсць памяць... Не пашкадавалі столькі грошай... Пайшлі ноччу на могілкі... Хочаце верце, Пятроўна, хочаце не верце, вы перавярнулі ў мяне ўсё ўнутры...
— Я хачу вам верыць, Анатоль... Толькі вы больш не гаварыце так. Ну, што чалавек — мяшок касцей... Гэта — цынічна, жорстка... А чаму вы, будаўнік, працуеце ут?
— Іронія лёсу. Я скончыў будаўнічы тэхнікум. Працаваў на будоўлі. Неяк па п’янцы ўлез у бойку. Далі тры гады. Вярнуўся, пайшоў далакопам...
Вольга аж здрыганулася, згадаўшы, як працавала ў далёкім лесе, але яна нічога не сказала.
— Глядзіце, Пятроўна, месяц святлее. Канчаецца зацьменне. Як пісаў паэт:
Вот, как призрак гробовой,
Месяц встал — и из тумана
Осветил безлюдный край...
Путь далек — не унывай...
Ведаеце, чые гэта вершы?
— Праўду кажучы, не ведаю.
— Фёдар Цютчаў. Верш называецца «На возвратном пути». Акурат пра нас...
— Вы любіце паэзію?
— Ну так, чытаю зрэдку... Некалі сам крэмзаў вершыкі... От, калі памірае вялікі паэт... Пушкін, Гётэ, Купала... Тады ўсім трэба плакаць... Вялікія людзі неўміручыя. А звычайны чалавек... Я ўжо гаварыў: мяшок трыбухі...
— Не кажыце так, Анатоль. Хіба вы маці не шкадавалі? А ў вас ёсць дзеці?
— Два сыны. Растуць, разбойнікі... Можа, вы і правы, Пятроўна... Мусіць, я занадта многа магіл закапаў...
Падышлі да аўтобуснай станцыі, спыніліся на прыпынку. Анатоль, дужы, плячысты, загарадзіў ёй дарогу да аўтобуса.
— Пазваніце мне, Пятроўна. Ці як вас знайсці? Скажыце адрас.
— Навошта? — Вольга зірнула яму ў твар, убачыла разгубленыя, умольныя вочы, і ёй зрабілася шкада гэтага чалавека.
— Пазваніце, я вас вельмі прашу. Вы паможаце мне пачаць новае жыццё... Пазвоніце?
— Не ведаю. Можа быць... Толькі не скора...
— Дзякуй. Я буду чакаць,— Анатоль далікатна падтрымаў яе пад локаць, калі яна ўваходзіла ў аўтобус.
Праз шкло яна ўбачыла, што Анатоль стаіць на прыпынку і глядзіць услед аўтобусу. Вольга адчула вялікую палёгку на душы: нібы пабыла на тым свеце і зноў вярнулася да жыцця. Вочы яе свяціліся ад радасці: не збаялася, перамагла сябе, выканала тое, што задумала. Яна быццам новымі вачамі глядзела цяпер на ўсё. Наперадзе сядзелі дзве жанчыны і гутарылі між сабой.
...— Я ўстаю а палове сёмай, раблю зарадку, прымаю душ. У сем пятнаццаць буджу Валерыка, п’ём чай, я фарбуюся, перакурваю, і без чвэрці восем выходзім з дому...
«Ну, і сучасная кабета,— усміхнулася сама сабе Вольга.— Але якое гора прымусіла цябе перакурваць? Сына маеш. Жыла б ды радавалася...»
Вользе так захацелася сказаць гэтай жанчыне: «Што ты робіш, мілая? Навошта труціш сябе нікацінам? Які прыклад сыну даеш?..» Але дзе ж ты скажаш такое? Яшчэ аблае, маўляў, не падслухвай чужую размову.
Упершыню пасля пахавання мужа Вольга моцна спала. Уранні ёй не хацелася плакаць, а калі прыгадала развітанне з Анатолем, як настойліва ён прасіў пазваніць, нават усміхнулася. Пацягнулася да кніжнай паліцы, але Цютчава не знайшла. Вырашыла схадзіць у бібліятэку і пазваніць сяброўцы: яна згодна прыйсці да іх на працу.
1986