У беларускай глушы, у вёсцы Забалоцце, яшчэ за часы цара было сваё начальства - стараста Сымон Пісака. Адзін ён у вёсцы быў пісьменны, за ўсіх ён распісваўся, дзе толькі трэба было, а гэта клопат для забалачан быў немалы. Вось чаму трымаў «сваю» вёску Сымон у строгім «прыжыме».
- Начальства з мяне, а я з вас трэбую.
Гэтак ён адказваў усім тым, хто паважыўся жаліцца ці крыўдзіцца на яго. І гэтым ён умацоўваў свой аўтарытэт і правату.
Але вось настаў час, калі старое, плюючы на свой след, стоцьма ляцела ў небыццё, а новае віхрам распыльвала ўсе перашкоды, заставы, узрастала і магутнела. Пранесліся рэвалюцыі ў сакавіку і кастрычніку.
Вёска Забалоцце таксама перажыла рэвалюцыю, толькі не ў кастрычніку, а так, праз некалькі месяцаў пазней. І «рэвалюцыю» гэтую зрабіў Сымон, загадаўшы выбраць сельскі камітэт.
Каб не Сымон, дык вёска Забалоцце мо да гэтага часу жыла б пад страхам Бога і цара, дзякуючы таму, што яе геаграфічнае палажэнне, як казаў той жа Сымон, на канцы свету, дзе ракі зімуюць.
Пасля рэвалюцыі ўся цяжкасць грамадскага, духоўнага і эканамічнага будаўніцтва Забалоцця ўзлегла на Сымона. Ён, Сымон Пісака, як майстар на ўсе рукі і сторублёвая галава, стаў для забалачан Бог, цар і папіхач. Ён - сакратар і старшыня камітэта, ён - дэпутат ва ўсе канцы свету, ён - пасланец разведаць аб налогах, аб прызыве, аб выдачы солі, мануфактуры. Каб было сто такіх Сымонаў, дык усім хапіла б работы.
Сымон з гордасцю адчуваў сваё верхаводства, але не раз, змучаны душой і целам, ён любіў сябе пашкадаваць: «Эх, катаржная работа, кожнаму дагадзі, кожнага паслухай. Пастух - і той большы начальнік. Адкажуся заўтра, хоць іх паляруш!» Аднак, аддыхнуўшы, Сымон браўся яшчэ з большай шчырасцю за сваю службу.
І кацілася жыццё ў Забалоцці роўна і мірна. Сымон сваім прыродным розумам вырашаў усе жыццёвыя закавыкі, сваім здаровым сялянскім нутром пераварваў новае, небывалае і сваёй простай гаворкай выкладаў, дапасоўваў да акружаючай сярмяжнай грамады.
Усе забалачане паважалі Сымона Пісаку як незамянімага свайго дзеяча і былі ім задаволены. Галоўнае тое, што Сымон быў падатлівы чалавек: трэба якую незаконную паперку падпісаць - Сымон падпіша, трэба павялічыць надзел ці едакоў - павялічыць.
Сымон жа адчуваў сябе не надта самавіта. Яму не даспадобы было тое, што ўсё, што даходзіла да Забалоцця, было новым, асаблівым, а вось забалачане аставаліся такімі самымі, быццам да іх гэта зусім не тычыцца. І ствараўся нейкі недахват, пахіб. Здаецца, робіцца ўсё, як і трэба, згодна дэкрэту і прадпісанняў, а выходзіць неяк не так, як яму, Сымону, хацелася. У чым гэтае «не так» Сымон не мог сабе ўявіць. Ён казаў: «У Забалоцці рэвалюцыя альбо недароблена, альбо перароблена».
Але вось хутка Сымону давялося выпукла зразумець, у чым бяда. Проста-ткі як яму хто самую гушчу праўды лапатай палажыў у галаву.
А здарылася гэта ў Маскве, дзе так шмат муроў, людзей і шуму. Завозіў ён туды сабранае збожжа на карысць галадаючых. Як дарагога госця вадзілі яго па розных сходках, усюды паднімалі на ўра, а ён там пацеў, пахнуў дзёгцем, гутарку сваю выказваў больш рукамі, як голасам, драмаў на доўгіх прамовах.
Адно, што яму запала ў галаву з адной прамовы, - гэта тое, што толькі трымаючыся Маркса, можна будаваць новае жыццё. Ён дае адказ на ўсе недарэчнасці, на ўсе пытанні, трэба кожны чын, паступак мераць марксісцкім аршынам.
Надта ж Сымону спадабалася гэта, прынамсі, выразна зразумела: адмераў, чык - і адрэзаў.
- Куплю, канешне, куплю гэты дзіўны аршын і навяду лад у Забалоцці, - цвёрда рашыў Сымон.
Праўда, аршын гэты марксісцкі Сымону не ўдалося здабыць - яму растлумачылі, што Маркс - гэта вялікі мудрэц, а не аршын, што ён напісаў шмат тоўстых і разумных кніг, і вось у гэтых кнігах, як з бяздоннай крыніцы, трэба чэрпаць праўду і адказы на жыццёвыя пытанні. Сымона гэта не расчаравала - ён разважаў: «Гм, не святыя гаршкі лепяць, а мы, мужыкі, не лыкам шыты. Цяпер такі час, нам усё трэба ведаць і ўмець. Саха сахой, але трэба і да кніг прывыкаць».
Сымон выпрасіў у аднаго камуніста некалькі тамоў «Капітала» і джгнуў з імі барзджэй дахаты.
Едучы ў цягніку, аж не мог ён уседзець на месцы з радасці. Ён уяўляў свой трыумф, калі сакрэтна прысвоіць сабе мудрасць з гэтых кніг і раптам адкрые новы свет перад сваімі суседзямі - вось ён вырасце, узвялічыцца ў іх вачах. Стаўшы вялікім і слаўным, дакажа ўрэшце сваёй жонцы, што бабіна дарога ад печы да парога, і хай лапатуха нос не ткне ў яго грамадскія справы і не дапякае, што дроў няма, што боб не ўрадзіў і інш.
Прыехаўшы дамоў, Сымон адразу залез на кут, здзьмухануў са стала, сцёр рукавом і, лізануўшы вялікі палец правай рукі, пачаў з вялікім задавальненнем і душэўнай паўнатой пералістваць першы том «Капітала». Пералістаўшы ад пачатку і да канца і наадварот, Сымон пачаў мумрыць пад нос - нараспеў чытаць, торкаючы пальцам у кожнае слова. Прачытаўшы першую старонку, раптам праяснеў:
- Ах, шэльма, ну і смагла ў яго выходзе! - Але пасля маленькай раздумы спахмурнеў, пачухаў патыліцу, расшпіліў каўнер і зноў пачаў ад пачатку.
Кажуць, што за кожную навуку трэба плаціць. Бедны Сымон з вялікім барышом заплаціў ёй потам, недаспанымі начамі і жаночай грызнёй. Ой, шмат заплаціў, але навукі ані на нюх не здабыў. Адно добра, што ён не падаў духам: ужо да чаго як прычэпіцца, дык не адыдзе, як сляпы ад плота.
- Гэта з непрывычкі, - паўтараў ён, - а як прывыкну, дык усё ясна стане.
Сымон далей стараўся прывыкаць.
А тым часам у Забалоцці справы разварочваліся. Па прыкладу другіх вёсак забалачане вырашылі перайсці з трохполля на мнагаполле. На гэтую прыгоду быў скліканы сход. На сходзе Сымон па старой памяці ўвайшоў у ролю аратара.
- Таварышы, без Маркса нічога не будзе - без яго не толькі ступіць, але і дыхнуць нельга. А дзеля таго толькі мераючы яго марксісцкім аршынам можна перайсці з трохполля на мнагаполле. Але вы не думайце, што гэты аршын ёсць, не, яго няма, але ён як бы і ёсць...
І пачаў Сымон выкладаць сваю марксісцкую веду перад сходам, выкладаць тое, што завучыў на памяць, пачаў гарадзіць недарэчнасць, як кажуць, ні ў пяць, ні ў дзесяць, пераплятаючы сваю гутарку страшна перакручанымі, нікому на свеце незразумелымі словамі.
Стаялі сяляне, як у лесе, вушы развесілі, лоб моршчылі, пакашлівалі - ані-ні ўцямкі не даецца Сымонава мудрагель. Слухалі яны, слухалі і хацелі было запярэчыць, спыніць аратара, але пасля струсілі: а што, калі Сымон ды нешта разумнае кажа, а яны не цямяць па дурнаце сваёй? Ажно нехта пусціў чутку, што Сымон перабраў мерку, што ў яго, мабыць, клёпка вывалілася з галавы. Гэта трапіла ўсім у перакананне. Патопалі, паціскалі плячмі ды з нічым і разбрыліся па хатах.
Моцна занепакоіла Сымона гэта няўдача. Яшчэ з большай запальчывасцю накінуўся ён на «Капітал», чытаў уголас і шэптам, перачытваў, завучваў. Чуў, што галава яго робіцца вялікай, але пустой і лёгкай. Чуў ён яшчэ нешта горшае: што валіцца ўніз са сваёй вышыні дзеяча. Сяляне, суседзі чураюцца, абходзяць яго. Замест яго аднаго намножылася ўжо шмат пісьменных, аратараў, правадыроў. Нават прыляталі на самалёце нейкія агітатары; вярнуліся дамоў чырвонаармейцы. Але найгорш яму ўпякліся гэтыя камсамольцы, якія выраслі неяк раптоўна, самі сабой. Яны ўсюды першыя, усюды нос усадзяць, перакруцяць, перамуцяць і на сваім паставяць, паставяць уверх нагамі, як Сымону здавалася. Ён іх, малакасосаў, лае, а яны яму наругаюцца:
- Сымон, як па-марксісцку таўчы ваду ў ступе?
- Сымон, ці Маркс цябе з жонкай памірыў?
А ў дабавак да ўсяго празвалі Сымона «марксісцкі аршын».
Кожнае выступленне Сымона з марксізмам і доказы яго, што хто не з Марксам, той проціў саветаў, не мелі ніякай вагі і толькі выклікалі насмешкі. А калі хто даводзіў Сымону, што ўсе стараюцца жыць па Марксу, што ўсе сцяной стаяць за Савецкую ўладу, дык Сымон пытаў: «А чаму вы адкараскаліся ад мяне? Я - гэта Маркс!»
І чым больш зносіў ён насмешак і паняверы, тым больш стараўся давесці сваю правату, тым больш завучваў «Капітал», тым больш заблытваўся і адставаў ад жыцця вёскі.
Як скупіндзя, ачумелы ад нажывы, шукае заклятага скарбу і верыць, што позна-рана, але знойдзе, так і Сымон блукаў у нетрах мудрых сказаў шматтомнай навукі і спадзяваўся, што яшчэ пры адной натузе ён знойдзе самую сутнасць. І тады ўсім дакажа, як ён быў праў і як усе памыляліся і блудзілі.
Гэтая недаступная мудрасць, незразумеласць рабіла Маркса ў вачах Сымона нечым незямным, рабіла Богам. Дзе ён ні быў (а ў апошнія часы стаў чалавекам бывалым), усюды чуў імя Маркса, чуў, як выгаварвалася яно з вялікай пашанотай. У гэты ж час пачалася антырэлігійная барацьба, у якой Сымон прыняў самы жывы ўдзел, зрабіўся самым заядлым бязбожнікам. Ён раней за ўсіх здолеў уцяміць, пераканацца, што стары Бог ужо не Бог, але што можна без Бога жыць - дык гэта ніяк не тоўпілася ў яго галаве. Як гэта, каб кут за сталом пуставаў, каб не было там абразоў.
І вось аднаго разу Сымон пад пракляцце сваёй жонкі на месца святых умацаваў партрэт Маркса.
Часта бывала так, што Сымон і яго жонка па старой прывычцы перад ядой жагналіся, звярнуўшыся ў кут. Жонка, згледзеўшы Маркса, плявала, а Сымон усміхаўся сабе ў вусы.
Аднак не шанцавала Сымону і ў антырэлігійнай барацьбе. Крылатыя, чужыя, незразумелыя словы, завучаныя Сымонам, былі лішняй прычынай папу ўмацаваць веру ў сваіх «авечках», а «авечкі» ўсюды бляялі, што толькі такія вар'яты, як Сымон, могуць брахаць на Бога.
Раз у час абедні прыйшоў Сымон у царкву з сваім замусоленым «Капіталам» і, падняўшы яго вышэй галавы, як на благаслаўленне, пачаў, глушачы ўсіх:
- Во ваша святая кніга, усяго трынаццаць фунтаў важыць, і не то што нейкая евангелія...
А пасля тонам малітвы зацягнуў: «Бацька наш Маркс, ты - наш Бог, дык хай свяціцца імя тваё, хай прыйдзе царства тваё, хай будзе воля твая...»
Тут Сымон спыніўся, бо сталася тое, што «Капітал» апынуўся ў руках «бязбожнікаў» і ўжо не ў галаве, а на галаве Сымонавай астаўляў сляды.
Гэты выпадак камсамольцы ўзялі на язык і хутка аж за межы Забалоцця пусцілі пагаворку: падружыў, як Сымон з Марксам.