Матылёк рабіў кругі над рамонкам, то ўзлятаў, то апускаўся, нарэшце зачапіўся тонкімі і моцнымі лапкамі за жоўтую сярэдзінку, стуліў крылцы, упіўся ў кветку доўгім тонкім хабатком. Смактаў салодкі сок і то складаў крылцы, то расхінаў, быццам даючы палюбавацца яркім узорам з аранжавых, жоўтых і чорных крапінак. Ён стаяў на рамонку, ледзь дакранаючыся да яго лапкамі, быдта балерына на кончыках пальцаў, якую Фімка бачыла на малюнку ў кніжцы, і крылцы ў яго былі падобныя на сукенку ў той балерыны.
Матыль пасядзеў, паківаўся разам з рамонкам на тонкім сцябле і паляцеў, а на кветку з гулам апусціўся, закруціўся па ёй тоўсты паласаты чмель. Ён поўзаў, гудзеў, быдта бурчаў, што мала тут яму яды пакінулі. А потым узняўся і таксама паляцеў. Фімка глядзела яму ўслед, дзе ж ён сядзе, але чмель знік, як растаў у празрыстай сіні дня, і Фімка пайшла па высокай траве, шоргаючы па ёй пагнутым, з дзіркамі ў дне, вядзерцам. Скора яна ступіла ў халадок лесу, на доле зарослага папараццю. У гэты лес рэдка хто хадзіў і з вёсак, і з лагера, не відаць тут было ніводнай сцежкі, і Фімка церабілася цераз папаратнік, які даставаў ёй ледзь не да пояса. Нарэшце выбралася з той гушчэчы, убачыла пакрытую чарніцамі лапіну, прысела на кукішкі, паставіла каля сябе вядзерца.
Спачатку збірала ягады адной рукой, потым пачала дзвюма. Пераходзіла з адной лапіны на другую, з другой на трэцюю. Праўду казала цётка Вера, што ягад у гэтым лесе аж чорна, вядро можна назбіраць раз-два. Каб гэта цукру яшчэ, то кісялю б наварыць, з хлебам можна і наесціся.
Збірала ягады, і аж спяваць хацелася, і не было страшна адной. А чаго баяцца — немцы сюды не патыкаюцца, партызанская зона, ваўкоў тут, мусібыць, няма, колькі вясною па лесе пабрындала, ніводнага не спаткала. І ўсё ж не загалёкала на ўвесь голас, заспявала ціхенька, сама сабе. Не разумела, не ведала, што цягнула з душы той спеў, ён выплываў сам, ці недзе чуты, ці самою выдуманы. А пад той спеў яшчэ і мроілася — як прынясе яна чарніц, як паядуць іх параненыя і ўсе адразу ачуняюць. І камандзір скажа — вось вам і Фімка, а вы думалі, што яна так, абы...
Альбо не... Пашлюць яе ў разведку, і дабярэцца яна да самага галоўнага немца, наставіць на яго пісталет і скажа: «Выпускай, гад, з турмы нашых!..» І немец спалохаецца, выпусціць, і хлопцы вернуцца ў атрад, і камандзір скажа: «Вось вам і Фімка, а вы думалі, што яна так, абы...»
Потым сама з сябе смяялася. Не дзіця ж, семнаццаць нядаўна стукнула, а выдумляе...
Але ўсё роўна мроілася, і паціху спявалася, і чарніц у вядры прыбывала.
Пачала адчувацца стома — забалела спіна, зацяклі ногі ад сядзення на кукішках. Каля лапінкі, спрэс чорнай, села на дол. Падумала, што можа спадніцу ўрабіць чарніцамі, але махнула рукой — на гэтай спадніцы ўжо нічога не ўбачыш, цяжка ўспомніць, якога колеру была яна некалі. І мыла яе, і шаравала, але не адмываецца. Новую спадніцу трэба, але дзе ты яе возьмеш — новую.
Заказытала нагу, потым моцна апякло лытку. Лясь рукою па назе, глянула — божачка, па нагах мурашкі бегаюць, ды вялізныя, як коні. Азірнулася, а гэта яна каля самага мурашніка прысела. Падскочыла, пачала абтрасаць спадніцу, ногі, адна мурашка аж на шыю ўспаўзла, скінула і тую. І як гэта яна мурашніку не ўбачыла, а мурашкі, мурашкі... Забылася Фімка і пра кусачы іх нораў, уставілася на гару ігліцы. А мурашкі туды-сюды, адна валачэ сухую травінку, другая — мушынае крыло, трэцяя так бяжыць. Во дзе праца, во работа, і хто іх навучыў?
Загледзелася Фімка на мурашак — не адразу пачула трэск сучкоў пад нагамі, а як пачула — сцялася. Гэтак анямела з жаху, што не дадумалася затуліцца за якое дрэва ці куст, стаяла, як разява, каля мурашніка, а крокі — шах, шах, шах — бліжэй, бліжэй і выйшаў проста на яе — а каб ты спрах, як напалохаў — Ромка-падрыўнік. У чорнай касаваротцы наросхрыст, штаны ў боты запраўленыя, дручок у руцэ, светлая, даўно не стрыжаная грыва над ілбом кучаравіцца, вочы...
Няйнакш і Ромка спалохаўся, на Фімку наткнуўшыся, але тут жа быдта ўзрадаваўся, што Фімку ўбачыў. Канечне, лепей яму было ўбачыць дзяўчыну ў лесе, чым якога немца ці паліцая.
— Ты што тут робіш? — уставіўся на Фімку сінімі вачмі.
— А во... Мурашкі,— паказала Фімка на мурашнік.
— Што — мурашкі? — спытаў Ромка, падышоў бліжэй, глянуў туды, куды паказвала Фімка.
— Поўзаюць,— засмяялася Фімка.
— Ну і што?
— Цікава...
— Тожа мне, цікава,— хмыкнуў Ромка і калупнуў сваім дручком мурашнік, вывернуўшы з яго кавалак зляжалай ігліцы, пад якою аказаліся белыя дробачкі — мурашыныя яйкі.
І што тут толькі пачалося — замітусіліся, забегалі мурашкі, пачалі хапаць яйкі, валачы іх у лапках, на спіне, каб схаваць ад бяды, уратаваць сваё патомства.
— Нашто ты,— з папрокам сказала Фімка.
Ромка зарагатаў.
— Мурашак пашкадавала... Людзі гінуць... Сёння жывы, а заўтра галаву складзеш...
Тут ён убачыў амаль поўнае вядро чарніц. Запусціў у яго жменю, усыпаў у рот, пачаў жаваць, чэрнячы моцныя белыя зубы ружовым сокам.
Сама Фімка, пакуль збірала, можна сказаць, і ягадкі ў рот не ўкінула, але Ромку чарніц не пашкадавала, наадварот, прыемна было глядзець, як ён есць.
А той запусціў яшчэ руку ў вядро і яшчэ.
— Піць, халера, хочацца,— нібы апраўдваўся ён.
— Ты еш, еш,— сказала Фімка.— Я яшчэ назбіраю.
І Ромка яшчэ раз усунуў у вядро руку, яшчэ выцягнуў жменю ягад, і іх цяпер у вядры добра паменшала.
— Куды ты хадзіў? — спытала Фімка.
Ромка памаўчаў, потым ухмыльнуўся.
— Куды хадзіў? — перакрывіў ён.— На кудыкіну гору... Ваенная тайна.
Ваенная дык ваенная, на гэта нічога не скажаш.
А Ромка раптам сеў на дол, правёў далоняю па твары, па расшпіленай грудзіне, паглядзеў на Фімку, быдта толькі цяпер яе ўбачыў, быдта наогул бачыў першы раз. Абвёў яе позіркам з ног да галавы, і Фімка ад гэтага позірку засаромелася, падумала, што, мусіць, яна брыдкая — у доўгай спадніцы невядома якога колеру, у блузцы з чужога пляча, з носам, падобным на бульбіну.
Але Ромка раптам усміхнуўся ёй, і ўсмешка гэта абдала Фімку цяплом.
— Сядзь пасядзі,— паляпаў Ромка рукою па доле каля сябе.
І як жа захацелася Фімцы сесці каля Ромкі, але...
— Дык жа во,— паказала на вядро.— Чарніцы трэба збіраць.
— Ды назбіраеш яшчэ, чарніц, вунь, як гразі.
— Ага, многа,— згадзілася Фімка.
— Дык сядзь,— яшчэ раз ляпнуў Ромка па траве.
І Фімка села, падкурчыўшы ногі і прыкрыўшы іх спадніцаю аж да чаравікаў.
Сядзелі, маўчалі, слухалі, як ціўкае ў лесе сініца, як раптам пачыналі шумець пад ветрам хвоі.
— Як гэта ты ў наш атрад папала? — спытаў Ромка, быдта і праўда ўбачыў Фімку першы раз.
Фімка пазірала на белыя, аблупленыя наскі сваіх чаравікаў, адзін зашнураваны сінім матузком, другі чорным шнурком. Сарвала галінку чарнічніку, узяла ў зубы, адкусіла.
— Як папала... Як усе пападаюць... Каб немцаў лупіць...
Адказ быў кароткі і ясны, як і Ромкава — «ваенная тайна». І сама Фімка была ўпэўнена, што ўсё так і было, што прыйшла яна ў атрад, каб лупіць немцаў, хоць дарога яе ў лес была не такая і простая.
Да вайны Фімка жыла ў горадзе, з маткаю і меншымі братамі, сёстрамі. І перад вайною сям’я іх жыла ў беднасці — бацька хварэў, адна матка на сям’ю зарабляла, а як немцы наваліліся, і зусім з голаду пачалі пухнуць. Вось тады і выправіла маці Фімку ў Заходнюю — там нейкая сваячка аб’явілася, бацькава стрыечная сястра, ці што. Паслала маці Фімку да яе — бульбу выбіраць. Было гэта восенню сорак першага года.
Выбірала тую бульбу Фімка шчыра, і пад дажджамі, і пад вятрамі, і прымаразкам. Не толькі цётцы памагала, і да чужых наймалася. Зарабіла чатыры мяхі бульбы, завезла на падводзе мацеры ў горад. Тою бульбаю і перазімавалі. А вясною сорак другога зноў паслала маці Фімку да цёткі, яшчэ чаго зарабіць.
Раскідала Фімка гной, капала агарод, засявала грады. Змалку прывучаная да работы — старэйшая з дзяцей. Лепшы кавалачак — меншым, большая работа — большай. Не бачыла Фімка ў гэтым несправядлівасці, ні на кога не наракала.
Усё лета сорак другога цётчыну карову пасвіла, а восенню зноў бульбу выбірала. Так і засталася ў цёткі — не то сваячкаю, не то парабчанкаю. Хоць цётка ў вёсцы суседзям і казала: «Во, пляменніцу гадую». І ў голасе такая жаласць — бачыце, людцы, якая я добрая, сваіх дзяцей поўна, а яшчэ ўзяла, памагаю.
«Дабрата», мусібыць, давала цётцы права, калі што не так, і пляснуць Фімку па шчацэ, і кухталёў надаваць — «як свайму дзіцяці», а што ўжо да языка, то чаго Фімка ад яе ні чула — увесь набор сялянскай бабскай лаянкі. Але жыла ў цёткі, рабіла — за яду ды за некалькі мяхоў бульбы, што мацеры завозіла.
Вясною сорак трэцяга зноў пагнала Фімка карову на пашу. Стаяла пад морассю, накінуўшы на галаву торбу, складзеную рогам угару. А тут немцы, двое, з аўтаматамі. Адзін худы, высокі, другі ніжэйшы. Каскі пры баках целяпаюцца. Убачылі немцы Фімку з кароваю.
— А, паненка, мільх, мільх...
Ніжэйшы абышоў карову, паляпаў па хрыбце. Потым прысеў, памацаў вымя. Пацягнуў за цыцку, і малако струменьчыкам цыркнула ў траву.
— Што ты робіш, пан, так няможна,— напусцілася на яго Фімка.
А той адчапіў ад рэменя каску і давай даіць малако, ды так спрытна, быдта век такую работу рабіў. Надаіў поўную каску, сам напіўся і другому немцу даў. А потым хоп з Фімкавай рукі пугу, лясь карову па спіне — пагнаў перад сабою.
Фімка падумала, што немец жарты строіць, паганяе карову ды пусціць, але той гнаў і гнаў скаціну перад сабою.
Фімка бегла за кароваю, за немцам.
— Пан, што ты робіш... Пан, аддай карову,— прасіла яна.
Але немец быдта і не чуў яе і не бачыў.
— Пан! Аддай карову! — памкнулася Фімка вырваць у немца дубец.
— Вэк! Цюрік! — схапіўся немец за аўтамат.
Не збаялася Фімка і аўтамата — хапала за рукі немца, хапала за рогі карову, прасіла, крычала.
І раз стукнуў яе немец прыкладам па спіне, і другі раз, а яна чаплялася за яго цвёрдыя, чужыя рукі, вырывала пугу, заступала карове дарогу. Высокі глядзеў, як бароліся Фімка з малым немцам, і пасмейваўся.
Трэці ўдар зваліў Фімку на зямлю. Завалакло туманам вочы, зазвінела ў галаве. Ляжала на зямлі, раскінуўшы рукі, а калі прыйшла да памяці, то ні немцаў, ні каровы нідзе не было.
Страх Фімку ахапіў. Як вернецца дадому? Немцы не дабілі, дык цётка даб’е. І то сказаць — карову не ўберагла...
Заплакала, загаласіла. І не дадому пайшла — у лес. Няхай яе ваўкі з’ядуць... Усё роўна ёй не жыць... Хадзіла па лесе, блудзіла і дзень, і два. Згаладалася. На партызан натрапіла. У іх і засталася.
Дык хіба раскажаш гэта Ромку? Выйдзе, быццам яна за карову, хоць Фімка зусім не за карову, яна даўно да партызан хацела, даўно хацела нешта рабіць, каб памагаць сваім.
А Ромка глядзеў на яе, усміхаўся, і сінелі яго вочы, у нячэсанай чупрыне заблытаўся сухі лісток.
— Ваяка,— засмяяўся ён і адкінуўся, лёг на спіну, зажмурыў вочы.— А сама ты адкуль, мясцовая ці прыблудная? Я дык прыблудны, родам з Палесся, а сюды вайна загнала, з акружэння выходзіў, ды тут і асеў.
Ромка, мусіць, пытаўся і тут жа забываў, пра што пытаўся, бо толькі сабралася Фімка расказаць, адкуль яна і хто, як Ромка зноў запытаўся:
— А колькі табе гадоў? — і павярнуўся, успёрся на локаць.
Фімка прамаўчала, думаючы, што і пра гэта пытанне Ромка скора забудзе, але той прыгледзеўся да яе.
— Пятнаццаць? Шаснаццаць?
— Во! — пакрыўдзілася Фімка. Ёй заўсёды не падабалася, калі думалі, што яна яшчэ дзіця. Праўда, ростам яна невялічкая і тое, што ў другіх дзяўчат у такія гады пышна расцвітае, у Фімкі толькі завязваецца, але не дзіця ж яна.— Мне скора васемнаццаць! — знарок набавіла сабе, хоць папраўдзе ёй толькі нядаўна мінула семнаццаць.
— Го-о! — ледзь не на ўвесь лес загалёкаў Ромка.— Дык ты ж ужо дзеўка, з табою ж гуляць ужо можна! — І падхапіўся, сеў, аблапіў Фімку, паваліў на зямлю.
Ледзь не задыхнулася Фімка ад такой нечаканасці, ад сораму, уперлася ў Ромкавы грудзі рукамі, пачала адбівацца, выкручвацца, але ён, дужы, як конь, усё навальваўся на яе грудзьмі, цягнуўся губамі да яе шчакі.
Неяк выкруцілася, выслабанілася, падхапілася на ногі, шукала вядро, каб схапіць ды ўцячы, але Ромка ўчапіўся за руку:
— Чаго ты, дурная, не бойся, не ўцякай.
Тузанула Фімка руку, але Ромка трымаў моцна, і вочы сінелі, і было ў іх нешта такое, што супакоіла Фімку, абліло нават нязнанай дагэтуль радасцю.
— Садзіся, дурная,— зноў паказаў Ромка каля сябе на траву.
Але Фімка стаяла, не садзілася.
— Садзіся,— пацягнуў ён за руку, і Фімка плюхнулася, села. Нібы баючыся, каб яна зноў не ўцякла, Ромка абняў яе за плечы. Фімка зноў тузанулася, але Ромка прыціснуў далонь мацней, загаварыў, як да малога дзіцяці:
— Ну чаго ты, чаго? Ці адбудзе цябе, калі я вось так патрымаю? Пасядзі.
— А ты... А мне ягады трэба збіраць,— задыхана адказала Фімка.
— Згараць твае ягады, я табе памагу дазбіраць, пасядзі вось.
І Фімка сцішылася. Ромкава рука абдымала плечы, і яна адчувала яе цяпло, і адчувала цяпло Ромкавага пляча, да якога той прытуліў яе, і чула пах яго валасоў, яго кашулі, яго цела, незнаёмы ёй дасюль пах здаровага маладога хлопца, і нешта рабілася з Фімкаю — не было ўжо ні сораму, ні крыўды, ужо хацелася так сядзець і сядзець. І Ромка прыціх. Каля іх стаяла няпоўнае вядзерца чарніц, сярод якіх круглелі зялёныя лісткі ягадніку, зверху па ягадах поўзала мурашка, мусіць, шукаючы выйсця з такой прорвы і ніяк не знаходзячы. І калі Ромка асцярожна пацалаваў Фімку ў шчаку, яна ўжо не адбівалася. Потым ён пацалаваў яе вусны, і Фімка зноў не адбівалася, але калі той пасягаў на нешта большае — пачынала бараніцца. І ён зноў супакойваўся, сядзеў сцішаны, а Фімка ўжо хацела, каб ён яе цалаваў.
Нарэшце спахапілася:
— А ягады... Там чакаюць...
Ромка спрабаваў затрымаць Фімку яшчэ, але яна падхапілася, падчапіла вядро за дужку.
Ромка, як і абяцаў, памог ёй дазбіраць ягад. А потым яны пайшлі ў лагер, і Ромка нёс вядро, а Фімка ішла побач, і радасць, трывога, сорам мяшаліся ў душы, але над усім была радасць, і сама сабе здавалася лёгкаю, нават прыгожаю.
Параненых было трое, ды Святлана, ды доктар, ды цётка Вера, так што яе вядзерца скора апусцела. І сама Фімка з усімі трохі пакіслілася, а што ў лесе ягад не ела, дык было відаць па белых, непачэрненых, зубах. Ягады ўсім спадабаліся, і доктар сказаў, што заўтра Фімка зноў пойдзе па чарніцы, яны карысныя, у іх вітаміны і проста грэх, што ягады побач, дармовыя, пад нагамі, а параненыя іх не ядуць.
Пакуль Фімка збірала ў лесе чарніцы, доктар парабіў хлопцам перавязкі і ў пагнутым тазіку, што стаяў каля шпітальнай зямлянкі, грудзілася куча брудных, зробленых з палатна бінтоў. Трэба было іх памыць, ды яшчэ пакіпяціць — так загадваў доктар — і Фімка ўзялася за работу. Святлана падкінула ёй яшчэ пару мужчынскіх кашуль, пару ручнікоў, так што выйшла, як у той прымаўцы — узялася памыць анучу, а назбірала цэлую кучу.
Фімка мыла, кіпяціла, паласкала, і ўсё рабіць было ёй у радасць, у радасць было ёй потым абіраць бульбу, цягаць ваду ў кацёл. Бегала, бегала, рабіла работу, потым на хвіліначку спынялася, а па сэрцы, па грудзях — галубіным крылом, галубіным крылом... І Ромкавы сінія вочы, і кудлатая грыва, у якой заблытаўся сухі лісток. І не магла дачакацца заўтра — а можа, Ромка зноў на тое месца прыйдзе?..
Па праўдзе сказаць, то яна чакала Ромку ўжо сёння. А можа, у яе з Ромкам будзе так, як у Святланы з Толікам? Той кожны вечар падыходзіць да шпітальнай зямлянкі, кліча Святлану і яны ўдваіх гуляюць па лагеры.
Пачынала цямнець, загулі, завялі сваю песню камары, а яна сядзела на бервяне каля шпітальнай зямлянкі і чакала. Чарнелі камлі хвой, чарнелі іх парасоны пад яшчэ светлаватым небам, нясмела выплывалі першыя драбнюткія зоркі. У тым баку лагера, дзе быў Ромкаў будан, пачуўся гучны мужчынскі смех. Потым рыпнуў баян — яшчэ раз, яшчэ, а далей нібы выдыхнуў з грудзей, завёў мелодыю. Яшчэ ад першага рыпу баяна Фімчына сэрца тарганулася, бо ведала ўжо, ведала, што будзе далей — будуць перакотвацца амурскія хвалі, гуляць вецер у сопках Маньчжурыі, будзе адлятаць у далёкі край, развітваючыся са сваім любімым горадам, сама Фімка.
А ўсё гэта — Роза. Ну і дзяўчына! Высокая, фігурыстая, тонкія чорныя бровы, ружовыя вусны і ўсё сваё, не намаляванае, не завітое, тут, у лагеры, не навядзеш фальшу на твар, на фігуру, тут цябе бачаць з ранку да вечара, ты тут уся перад усімі. А да прыгажосці сваёй, і вясёлая Роза, і добрая. У партызаны прыйшла з баянам. Колькі хлопцаў па ёй сохне, але Роза строгая, нікога да сябе не падпускае, усім кажа: «Маё сэрца занятае, люблю аднаго чалавека, але ён не ў нашым атрадзе».
І чаму ўсё так няроўна на свеце? Адным і прыгажосць, і ўмелыя рукі, а другім — нічога, нават імя нейкае дурное прыдумалі — Фімка. Увогуле-то зваць яе Серафіма, але хто гэта будзе яе так называць, як пайшло змалку — Фімка — так і коціцца.
А Роза і праўда выводзіла ўжо вальс «На сопках Маньчжурыі», і ўжо акрамя яе грання нічога не чулася ў лагеры, і ўсё больш чарнелі, чарнелі сосны, і цямнела неба, і ярчэй, ярчэй загараліся зоры, апускаючыся ўсё ніжэй, ніжэй, ледзь не на самыя вяршыні соснаў.
А потым музыка сціхла, і зноў чуваць былі галасы, і Фімка спадзявалася пачуць сярод іх Ромкаў, і часам здавалася нават, што вылучае яго сярод далёкіх, прыкрытых цемнатою, мужчынскіх галасоў, а потым зноў губляла.
З неба на чорныя верхавіны хвой ліў ужо святло месяц, як начышчаныя на свята, гарэлі зоркі, асабліва ярка зіхацела адна, у прагале паміж елкаю і высокай бярозай, мігцела, пералівалася жоўтымі, сінімі іскрамі, дробным пылам курыўся праз увесь небасхіл Млечны Шлях. І не верылася, што заўтра зноў раскінецца над галавою блакіт, засвеціць сонца; нібы чорная посцілка, расшытая залацістым узорам, вісела над лесам, над прыціхлым лагерам неба, толькі зрэдку чуўся прыглушаны чалавечы голас, конскае ржанне, клацаў затвор вінтоўкі. Паветра сцюдзянела, набірала ўсё больш сырасці, недзе блізка нудзеў камар. Змерзла, марыў ужо сон, вярнулася Святлана з гуляння, і Фімка паднялася з бервяна, пайшла ў зямлянку, залезла пад посцілку, прытулілася да гарачага пляча цёткі Веры. Тая на міг прачнулася, павярнулася да Фімкі спіною і зноў заснула. І Фімка заплюшчыла вочы. І распасцёрся перад ёю лясны дол, зарослы чарнічнікам, і ягады, ягады, буйныя, чорныя, на кожнай галінцы, вакол, вакол... Лыпнула вачмі, каб адагнаць насланнё, а як заплюшчыла — зноў ягады, ягады і Фімка збірае іх, збірае. І Ромкава аблічча... Зусім блізка каля яе вачэй... І ягады, ягады... «Заўтра зноў пайду»,— падумала перад тым, як заснуць.
А прачнулася ад галасоў, ад стуку ўгары, каля зямлянкі. Падумала, што праспала, што дзень ужо, прачнуўся лагер. Падхапілася, усунула ногі ў чаравікі, адчыніла дзверы.
Сляпуча ўдарылі па вачах касыя промні сонца, што прашывалі лес, іх тут жа засцілі постаці двух партызан, якія знізу, з зямлянкі, здаліся высачэзнымі і чорнымі. Доктар нешта загадваў, камандаваў. І зразумела Фімка — вярнуліся нашы з задання, прывезлі параненых, каго?
А хлопцы заносілі ўжо, трымаючы за ногі і пад пахі, Мішку з разведкі. Твар у Мішкі белы, кашуля на плячы разадраная, плячо няўмела перавязана белай анучай.
— Усіх паклалі, адзін гад застаўся, ён і засеў з аўтаматам, Мішка на яго,— расказваў Павел, таксама з разведкі, і паказваў рукамі — як засеў той, з аўтаматам, як Мішка на яго.
— Фімка! Гарачай вады! — крыкнуў доктар, і Фімка выскачыла з зямлянкі, кінулася да чорнай грудкі, што засталася ад вогнішча, скінула зверху кавалак закуранай бляхі, якою яны прыкрывалі вуголле. Абгарэлым хваёвым сучком разгрэбла белы попел, дабралася да іскраў. З усёй сілы пачала дзьмуць на іх, прымушаючы загарэцца дробныя галінкі, кавалкі кары, што накідала зверху кучкаю.
Чырванела вуголле, на ўсе бакі пырскалі іскры, сухі попел ляцеў у вочы, на твар. Нарэшце чырвоны язычок лізнуў галінку, а далей затрашчалі, займаючыся агнём, сучкі, кара. Фімка паставіла на камяні, што ляжалі абапал вогнішча, закуранае вядро з вадою, пабегла назад у зямлянку.
Мішка, голы да пояса, ляжаў ужо на збітым з дошак стале, закрытым прасціною, і паціху стагнаў. Кашуля і скрываўленая ануча валяліся на зямлі, тут жа валяліся кірзавыя боты, якія сцягнулі з Мішкавых ног, і ногі тырчалі цяпер — вялізныя, у падраных шкарпэтках, з якіх вылазілі брудныя пальцы. Доктар над тазікам мыў рукі, Святлана палівала яму са збанка. Святлана, відаць, яшчэ не адышла ад сну, вочы былі прыпухлыя, валасы не прычасаныя.
— Зараз, дзевачкі, будзеце мне памагаць,— сказаў доктар, абтрасаючы ваду з рук.— Ты, Святланка, станавіся ў галовах, а ты, Фімка, у нагах. Калі пачне брыкацца, трымай яго за ногі.
Яны спачатку ўмыліся, паліваючы адна адной з кубка, а потым, следам за доктарам, падышлі да стала, на якім ляжаў Мішка. Сон ужо, здаецца, зляцеў са Святланы, твар ужо быў светлы, чысты, вочы зыркія, уважлівыя.
Фімка крыху зайздросціла Святлане, зайздросціла, што тая вучылася ў медыцынскім тэхнікуме, што ведала, як называюцца розныя інструменты і ўмела доктару памагаць на аперацыях. Фімка, праўда, таксама ўжо запомніла, як называецца якая жалезка, кручок, але ўзяць іх у рукі не адважвалася.
У зямлянку ўсунула галаву цётка Вера, і Фімка папрасіла яе:
— Цётачка, я там ваду паставіла грэць, можа, вы глянеце...
Доктар ужо нешта рабіў каля Мішкавага пляча. Мішка моцна войкнуў — раз, другі.
— Ціха, ціха,— супакойваў яго доктар.— Глянь, якія дзеўкі каля цябе стаяць, сорамна табе, партызану, разведчыку, стагнаць пры іх...
Моцна запахла самагонкаю, гэта доктар абмываў ёю рану, даў крыху глынуць і Мішку, каб не так балела, і той папярхнуўся, закашляўся.
Фімка не першы раз стаіць вось так каля стала, ведае, што і як робіць доктар. І цікава ўсё тут Фімцы, і страшна, і надта шкода хлопцаў, якім так балюча бывае на гэтым стале.
— О-ой! — застагнаў Мішка і дрыгнуў нагою ў падранай шкарпэтцы.
— Ціха, ціха,— прыгаварваў доктар.— Трэба ж мне кулю знайсці, пад якую цябе пагнала... Наўмысля захацеў мне даць работы...
Святлана падавала доктару інструменты — адзін, другі, Фімка паклала рукі на Мішкавы ногі, яны дрыжалі, быдта Мішку было холадна, але ў зямлянцы холадна не было, наадварот, тут сабралася за ноч духаты, у доктара на лобе ўжо выступілі дробныя кропелькі поту, але ў доктара заўсёды так — пакуль зробіць аперацыю — потам абальецца.
На Мішку, на доктара, на Святлану з Фімкаю глядзелі са сваіх палкоў трое параненых партызан, якія сваё ўжо на тым стале адбалелі і цяпер спачувалі свайму таварышу.
— А-ай! — крыкнуў Мішка, вылаяўся і засучыў нагамі. Фімка навалілася на іх грудзьмі, Святлана схапіла Мішку за рукі, якімі той учапіўся за рукаў доктаравага халата.
— Цярпі, цярпі і не лайся,— угаварваў доктар, а пот абрасіў ужо і яго верхнюю губу, цёк па скронях.
Заўсёды дзівілася Фімка — не такая ж гэта цяжкая работа — у ране калупацца, не дровы ж гэта сячы, не зямлю капаць, чаму ж так пацее заўсёды на аперацыях доктар? А ён яшчэ ніжэй нахіліўся над Мішкам, і той яшчэ мацней застагнаў.
Фімка ляжала на Мішкавых нагах, Святлана трымала яго за рукі, а хлопец стагнаў, тузаўся, і Фімцы здавалася, што гэта цягнецца ўжо доўга-доўга, а ногі яго — як жывыя істоты — варушацца, стогнуць пад ёю, яна затуляе іх сваімі грудзьмі і не можа затуліць ад пакуты, ад болю, і самой Фімцы пачынае балець, быдта доктар у яе плячы жалезам калупае.
Нарэшце скончылася. Доктар выцер рукавом халата пот, Святлана перавязала Мішкава плячо бінтом, які ўчора мыла, кіпяціла Фімка. Цётка Вера прынесла гарачай вады, і разам з Фімкаю яны памылі Мішку рукі, ногі, мокрым ручніком выцерлі ўсё яго цела, надзелі яму чыстую бялізну і разам са Святланаю і доктарам памаглі дайсці да збітага з дошак палка, які служыў тут ложкам.
Мішка ляжаў цяпер — сцішаны, памыты, быццам з аднаго свету — чорнага, ступіўшы ў свет белы, спрабаваў ужо і ўсміхацца Святлане, якая папраўляла на ім посцілку.
У той дзень Фімка не пайшла па чарніцы — было шмат работы ў шпіталі, а назаўтра выбралася зноў, і як чорт яе панёс, прашнуравала са сваім вядзерцам каля Ромкавага будана. Ішла па сцежцы, вытаптанай партызанамі, і замірала ўсё ўсярэдзіне ад сораму, ад страху, здавалася, не толькі людзі — сініцы, вавёркі ведаюць, чаму ідзе гэтаю сцежкаю, ці мала іх перасякае лагер, а яна коціцца па гэтай.
Пад высокаю ялінаю хлопцы разбіралі кулямёт. У кузні раздуваў мяхі дзядзька Сцяпан — невысокі, з чорнаю барадою, падобны на цыгана, у яго ў лагеры і мянушка была — Цыган. Некалькі партызан завіхалася каля коней. Ніхто і не глянуў у бок Фімкі, ідзе — няхай ідзе. І Ромкі не ўбачыла. Толькі як апынулася ў лесе адна, пачала супакойвацца, але сорам застаўся ляжаць на душы, быццам яна зрабіла нешта брыдкае.
Ромка ў лесе быдта з-пад зямлі вырас — падняла Фімка з долу вочы, а ён стаіць, і рот да вушэй — усміхаецца. І як засвяцілася ўсё вакол Фімкі — паярчэла сонца, пазелянела трава, пазалацелі хвоі.
— А я і ўчора сюды прыходзіў,— сказаў Ромка.
— Праўда?
І зноў па грудзях — галубіным крылом, галубіным крылом...
Сеў Ромка на дол, паляпаў па траве рукою, як і той раз, запрашаючы сесці і Фімку. І яна села. І зноў Ромка цалаваў яе, і яна не працівілася, а калі дамагаўся большага — адбівалася, вырывалася, і ён сцішваўся, гаварыў:
— Дурніца, сёння жывём, а заўтра...
І Фімка ўспамінала Мішку, як ляжала на яго нагах, як доктар казаў:
«А ты шчаслівы, Мішка, каб крышку ніжэй... Ці правей...»
Ніжэй, правей... А колькі бачыла ўжо Фімка смерцяў... Ходзіць хлопец — здаровы, вясёлы, а назаўтра прыносяць ці прывозяць у лагер, і ўсё... Няма...
Яно-то так, так, сёння жывеш, а заўтра... Але ж брыдка, сорамна... Брыдка тое, чаго дабіваецца Ромка, хіба нельга без гэтага, вось так — рука ў руку, ну цалавацца, але каб без гэтага...
Надзьмуўся Ромка, не абдымае, не цалуе... Горка Фімцы, але што ж зробіш. І ёй няма часу расседжвацца, трэба чарніцы збіраць. Узяла сваё вядзерца, у якім яшчэ і паясок не закрыла. Паплёўся Ромка за ёю — памагаць ягады дазбірваць.
А вярталіся ў лагер — на сцежцы рабы Мурмонь стаіць, лыбіцца, Фімцы і Ромку падміргвае:
— Што, наеліся чарніц? Га-га-га! Во, брат, ціхая, ціхая... А ў ціхім балоце...
Як варам абліло Фімку, у душы чакала, можа, Ромка заступіцца, дасць Мурмоню ў зубы, але Ромку хоць бы што, спыніўся каля Мурмоня, прыкурвае, рагочуць разам. Яна скарэй, скарэй са сваім вядзерцам да шпіталя.
Але крыўда нядоўга трымаецца ў Фімчыным сэрцы, сама яе праганяе — чаго злавацца на дурнога Мурмоня, яму абы зубы пашчэрыць, і на Ромку няма чаго злавацца, што ж ён, біцца з Мурмонем будзе альбо сварыцца, як баба. Прыкрае тут жа знікае, выплывае ласкавая сінь Ромкавых вачэй, мроіцца цеплыня яго рук, і зноў робіцца весела, зноў у радасць цягаць вёдры з вадою, мыць закарэлыя ад бруду партызанскія кашулі.
Мішка ачуньваў, ужо рагатаў, седзячы на палку, успамінаў, як ляжала Фімка грудзьмі на яго нагах, як трымала Святлана за рукі, каторы раз расказваў, як трапіў пад нямецкую кулю, і выглядала ўсё так, што Мішка быў проста героем. І хоць Мішка цяпер быў вясёлы, шмат рагатаў, Фімка ўспамінала яго такога, як прывезлі з разведкі, як ляжаў на стале, і стагнаў, і войкаў, калі доктар калупаўся ў яго ране, успамінала, як дрыжалі пад яе грудзьмі яго ногі, і ёй рабілася шкада Мішку і часам здавалася, што ён і цяпер не так смяецца, як плача.
Доктар, Святлана, Мішка, цётка Вера, параненыя, а далей рэчка, лес, вогнішча — усё гэта вакол Фімкі, усё гэта яна бачыць вачыма, калі захоча, то можа пакратаць рукамі, пачуць вушамі іх галасы. І бачыць яна — то доктара, то Святлану, то лес, то вогнішча... А ў душы, у сэрцы, не пакідаючы ні на міг — Ромка. Зашумяць пад ветрам хвоі, а ў душы — Ромка. Сыпне ўгору іскры вогнішча, а ў душы — Ромка. Роза на баяне «Амурскія хвалі» выводзіць, а ў душы — Ромка.
Адбуялі, скончыліся чарніцы, толькі дзе-нідзе вісяць ссохлыя ягадкі. Але некалькі дзён запар сыпалі дажджы, і ў лесе аб’явіліся падасінавікі, маслякі. Вызвалася Фімка па грыбы збегаць, грыбнога супчыку параненым наварыць, і доктар пусціў.
Зноў бяжыць Фімка з вядзерцам у лес, ды не іншаю сцежкаю, а каля Ромкавага будана. Бяжыць заклапочаная, не пазіраючы на бакі, але ловячы краем вока, напятым слыхам — ці Ромкаву постаць, ці Ромкаў голас.
У лесе прэлая духата, павучынне чапляецца за рукі, за твар, і глухая цішыня, у якой кожны гук аддаецца пошчакам. Затрашчаць, пачнуць сварыцца сарокі, і здаецца, аж шышкі з елак зараз пасыплюцца. Як з неба падае вуркатлівы голас дзікага голуба. Ногі мякка ступаюць па тоўстай коўдры моху, а ў доле, між траў, між сухіх лістоў і леташняй ігліцы то там, то тут тырчыць руды капялюшык, а часам трапляюць палянкі і спрэс укрытыя маслякамі, сыраежкамі — з вёсак не ходзяць людзі цяпер па грыбы, вось тыя і разрасліся. Вядро назбірваецца скора, не тое што чарніц, Фімка ўжо баіцца, што зараз вядро поўнае будзе, а Ромкі няма, ці не бачыў, як бегла ў лес, ці мо надакучыла ўжо яму. І праўда — такі-та хлопец, высокі, кучаравы, сінявокі... А яна што? Агледзіцца Ромка, якая яна, і кіне. Не навек жа гэта... Не жэніцца ж ён... Ды і сама Фімка ні пра якое замужжа не думае, такая вайна — якое тут замужжа.
Але Ромка прыйшоў, і пасвятлела ў лесе, і весялей адазваліся птушкі, і Фімчына сэрца аж разарвацца гатова з радасці, з любасці. Але чаго Ромка такі хмуры, такі строгі? Дзе яго рогат, дзе вясёлыя чорцікі, што вечна ў вачах круціліся? Можа, яна яго чым угнявіла?
Сеў на купіну, не паляпаў каля сябе рукою, запрашаючы сесці і Фімку, як раней рабіў. Але яна сама каля яго нясмела апусцілася. Глянула вінавата ў вочы, не словам, душою пытаючыся — чаму не такі, як заўсёды?
А Ромка хмурыў лоб, адводзіў вочы, уздыхаў і рабіўся Фімцы далёкі, як незнаёмы, да якога і падступіцца страшна. Сядзела, маўчала, чакаючы невядома чаго, а ў сэрцы — і няёмкасць, і боль, і жаданне цэлага свету.
Нарэшце Ромка загаварыў, нібы няўпэўнена, вінавата.
— Яно б, можа, і не трэба казаць, але... Не прагаворышся?
Аж задыхнулася Фімка.
— Ды я?!.. Ты што!.. Каб мне язык адсох!..
Ромка скоса глядзеў на яе, маўчаў, быццам яшчэ думаючы — казаць ці не?
— Ну, ды ты ж свая, не фашыст які...
Фімка зноў аж задыхнулася.
— Што ты кажаш, Ромачка!
І той адкрыўся.
— Заўтра ідзём... У Ярцавічы... Склады там... Можа, разам з тымі складамі... Дык во... Развітаемся, ці што...
Лепш бы і не пыталася яна, лепш бы і не чула! Ярцавічы, Ярцавічы! Колькі да тых Ярцавічаў нашы падбіраліся, ды немцы адбівалі — гарнізон там вялікі. Колькі хлопцаў з-пад тых Ярцавічаў прывозілі ў шпіталь, а колькі і да атрада не дабралася. Гэта ж, калі што, то і ёй не жыць... Ды што яе жыццё, каму яно трэба, яна б з радасцю... Замест Ромкі ў тыя Ярцавічы!..
Нічога гэтага не сказала Фімка словамі, толькі вачмі, скамянелым тварам, нямым маўчаннем.
— Вось так,— павесялеў раптам Ромка.— Сёння жывеш, а заўтра... Так што развітаемся! — І ён абняў Фімку.
Усім целам прыпала да яго грудзей Фімка, абвіла рукамі шыю, маўчала, але чаго толькі не было ў тым маўчанні — і любасці, і адчаю, і гатоўнасці на ўсё, на ўсё... «Няхай... Няхай,— білася ў яе сэрцы.— Няхай...» Яна не магла б сказаць, што значыла гэта «няхай», толькі адчувала, што бараніць сябе больш не можа, што ўсё на свеце цяпер няважна, важна толькі адно — каб ён застаўся жывы, каб вярнуўся з тых Ярцавічаў, каб не прывезлі яго белага, нерухомага, як прывозілі тых.
Потым Ромка ляжаў на спіне, раскінуўшы рукі на ссохлым чарнічніку, глядзеў у неба і ўсміхаўся, і Фімка болей не бачыла на яго твары страху альбо хмурнасці. І такім блізкім, такім родным здаваўся ён цяпер Фімцы, як ніводзін чалавек на свеце, радней, чым маці, браты і сёстры, чым усе жывыя на зямлі. І вызвоньвала, вызвоньвала ў грудзях музыка, нячутая, невядомая дагэтуль, музыка шчасця і радасці, страху і непакою.
— Ромачка, ты беражыся... Беражыся, Ромачка...
— Як ужо там будзе,— ён глядзеў у неба, падклаўшы рукі пад галаву, у вачах у яго адбіваліся кавалачкі блакіту, па твары гуляў цень бярозавага лісця.
— Беражыся, Ромачка...
— Бог не выдасць — свіння не з’есць...
Не, у ім не было страху...
— А калі вы йдзяце, Ромачка?
— Заўтра, з раніцы...
— Заўтра,— выдыхнула Фімка.— І надоўга?
— Пакуль склады ў паветра не пусцім...
Яна падпаўзла да яго на каленях, паклала яму галаву на грудзі, рукою за плечы абняла. Пачула, як вухкала, нібы молат, яго сэрца. Угары свісталі сініцы, а ў елцы буркаваў, буркаваў дзікі голуб.
Пакуль партызаны, і з імі Ромка, хадзілі ў Ярцавічы, Фімка і жыла і не жыла. Яна, як і раней, рабіла ўсё ў шпіталі — мыла бінты, бялізну, насіла ваду, разам з цёткаю Вераю варыла есці, шаравала катлы, але рабіла ўсё гэта, як заведзеная машына, мала думаючы, а мо і зусім не думаючы пра тое, што робіць. У галаве, як звон, білася адно — Ромачка, Рома... Калі вернецца, калі яго ўбачыць? Важней за ўсё на свеце было адно — каб яго не забілі.
Фімка ведала, што і да таго, як у іх пачалося, хадзіў Ромка на важныя заданні і вяртаўся цэлы, ні разу не трапіў да іх у шпіталь. І старалася Фімка ўспомніць, калі апошні раз хадзіў на заданне Ромка, і дзівілася, што ўспомніць не магла, бо не вылучала яго тады з іншых, бо для яе тады Ромка быў як усе. І дзівілася Фімка, вось жыла, жыла, і Ромка жыў, і ёй было ўсё роўна, што ён жыў, а цяпер, калі не вернецца з Ярцавічаў...
Вярнуўся Ромка з Ярцавічаў, вярнуўся цэлы, і ўсе хлопцы вярнуліся цэлыя. Склады ўзарвалі, і ў атрадзе было свята, і каля вогнішча хлопцы расказвалі, як падбіраліся да тых складаў, як памаглі двое з паліцыі, што служаць у немцаў па заданню партызан. І Фімка падыходзіла да вогнішча — і адзін вечар, і другі, тоячыся за спінамі партызан, глядзела, як вырывала чырвонае полымя з цемнаты знаёмыя твары хлопцаў, Фімка слухала іх галасы і сярод іх голас Ромкі і старалася павярнуцца, сесці так, каб бачыць і чуць Ромку, і рабілася ў яе гэта зусім несвядома, само па сабе, вяла тварам, вачыма за Ромкам, як сланечнік за сонцам.
А потым яшчэ два разы спатыкаліся яны з Ромкам у лесе, і Фімка ўжо не баранілася, чаго ж ужо бараніцца, цяпер Ромка быў для яе найдаражэйшы, важней за ўсё на свеце былі ёй хвіліны, калі яны разам, калі Ромкавы рукі яе абдымалі, а вусны цалавалі.
А тым часам пачынаў дзьмуць ужо халодны вецер, неба хмурылі цёмныя воблакі, з хваёвых ігліц усё часцей сцякалі дробныя дажджынкі, над лесам усплываў пах грыбоў, пах тлену. Цётка Вера ўжо не вылазіла з ватоўкі, галаву абкручвала хусткаю, і Святлана пачала апранацца цяплей, а Фімцы, якая звычайна баялася холаду, усё яшчэ было цёпла, і яна лётала распранутая, без хусткі.
— Застудзішся,— казала ёй цётка Вера.
— А мне не холадна,— жыва адзывалася Фімка.
— Глядзі, дзеўка,— строга пазірала на яе цётка Вера, і голас яе, і словы як апякалі Фімку. Быдта «глядзі, дзеўка» было сказана не на тое, што Фімка голая лётае і можа застудзіцца, а на іншае, на тое, што ў іх з Ромкам... «Няўжо ведае?» — з сорамам, са страхам думала Фімка. Ёй здавалася, што ніхто нічога не прыкмячае, не здагадваецца, яна была як тое дзіця, што заплюшчыць вочы і лічыць — ніхто ўжо яго і не бачыць. А жыццё кожнага было тут навідавоку, тут няможна было глыбока затаіцца, ды і сама Фімка — яе несціханая радасць, яе голас — пасмялелы, пазванчэлы, выдавалі з галавою. Але ніхто нічога не казаў Фімцы. Можа, таму, што не было каля яе чалавека, якога тое блізка абыходзіла б. Святлана не лічыла Фімку сяброўкаю, вяла кампанію з Толікам, з Розаю. А ў цёткі Веры сваёй бяды хапала, адзін яе сын сядзеў у СД, схапілі немцы, а другога яшчэ раней вывезлі ў Германію. Па сынах бедавала, гаравала цётка Вера, што ёй Фімка. Але вось сказала... А можа, яна нічога такога не думала, можа, здалося Фімцы?..
Адкуль у лагеры аказалася гэта дзяўчына? Ды мала адкуль магла прыйсці, апошнім часам у партызаны ішлі і ішлі, уцякалі ад немцаў, якія палілі хаты, забівалі людзей, маладых вывозілі ў Нямеччыну. І іхні лагер большаў, рос, прыйшла і вось гэта. Можа, яе сярод іншых людзей і не ўбачыла б Фімка, каб не згледзела неяк на сцежцы, між хваёвых камлёў, яе белага кажушка, квяцістай хусткі побач з Ромкавай курткай, яго аблавухай шапкай. Ідуць і быдта нікога на свеце не бачаць. У гэтай, новенькай, шчокі макам цвітуць, а Ромка, Ромка... Ніколі такога не бачыла...
Як перавярнулася нешта ў грудзях у Фімкі, балюча перавярнулася. Потым супакойвала сябе: «Мала што... Ну, спаткаліся, ну, пайшлі разам...» Але сэрца ныла — нездарма, нездарма... Нешта ў тварах у іх было такое, што казала — нездарма...
Назаўтра прачнулася Фімка, і першае, што ўдарыла па грудзях — бяда... Прыйшла бяда... Ромка з гэтаю, вось яна, бяда. Адкуль і хітрасць узялася. Спытала ў Светы, быдта абыякава:
— А хто гэта, новенькая, у кажушку, у квяцістай хустцы?
— Што з Ромкам ходзіць? — перапытала Святлана.
Бач, і людзі ўжо прыкмецілі — з Ромкам ходзіць... З ёю Ромка па лагеры ніколі не хадзіў.
— Ага...
— Зінка Патапава... Я з ёю ў адным класе вучылася, у Ярцавічах, у сямігодцы... Сама яна з вёскі, у Ярцавічах кватэру наймала.
На ўсё жыццё запомніла Фімка гэтыя імя і прозвішча — Зіна Патапава...
Усім знаходзілася ў лагеры работа, ну, мужчыны то больш на заданні, на дабычу прадуктаў. А жанчыны — іх вечны клопат, такую армію людзей трэба накарміць, абмыць, адзежу палатаць, тут, у лесе, яна так дзярэцца. Толькі Зіна Патапава — рукі ў кішэні свайго кажушка і гуляе-шпацыруе, то тут, то там чуваць яе рогат. З Розаю, са Святланаю кампанію пачала вадзіць, часам да шпітальнай зямлянкі падыходзіла, але Фімкі быдта і не бачыла, глядзела на яе, як на пустое месца.
Незалюбіла яе Фімка, але хоць незалюбіла, не магла не прызнаць — прыгожая Зіна Патапава. Росту высокага, бровы чорныя, як ластаўкі над блакітам вачэй, шчокі румяныя, а як усміхнецца — зубы белыя і ямачка на шчацэ. І была ў яе твары нейкая чысціня, як у чалавека, які ніколі не знаў голаду, цяжкай працы, крыўды. Бачыла, разумела Фімка — не раўня яна Зіне, не раўня. І Ромка ўбачыў — куды той Фімцы да Зіны. І пякло, і ныла ў грудзях. І да канца не верылася — а можа... Каб пабачыць Ромку, пагаварыць. Але не адважвалася падысці, а сам Ромка болей у лес не прыходзіў. А яна зноў бегала туды штодзень. Дол яшчэ ўсцілалі сыраежкі, падзялёнкі, абваленыя, струхлелыя пні абляплялі апенькі. Фімка вельмі скора назбірвала вядро, потым садзілася на паваленую сухастоіну, слухала знямелы, без птушынага шчогату, лес. Слухала, як шапацелі ўгары пацвярдзелым лістом бярозы, як шумелі іглістымі вяршынямі хвоі, як раптам нудна і жаласна рыпела старое дрэва. І прыслухоўвалася, чакала — ці не трэсне сучок пад нагою, ці не пачуюцца крокі — Ромкавы.
А вярталася аднойчы з лесу і зноў убачыла — ішоў па лагеры з Зінай Патапавай.
Зноў зашкрэбла, заныла ў грудзях, і ўжо ясна было, што бяда. А потым убачыла яшчэ і яшчэ. Неяк спаткалася з імі на сцежцы ў лагеры. Зіна ішла, і шчокі ў яе румянелі, і блішчалі белыя зубы, і ямачка на шчацэ... А Ромка ішоў як дурны і нікога не бачыў. Фімка зусім побач прайшла, а ён і не ўбачыў. А мо не захацеў убачыць, яна для яго цяпер была бы тое дрэва, бы той пень.
А як жа хацелася спаткацца з ім сам-насам.
І спаткалася. Яна цягнула вёдры ад крыніцы, а Ромка вёў каня паіць. І нікога наўкол, ні душы.
Застыла, закамянела Фімка з тымі вёдрамі на сцежцы. Уставілася на Ромку. І той уставіўся на Фімку.
З хвіліну, можа, глядзелі адно на аднаго. Чакала Фімка слова, а можа, хоць усмешкі. Усмешкі не дачакалася. Нахмурыўся Ромка, тузануў каня за вуздэчку, павёў проста на Фімку.
— У нас з табою нічога не было... Не было нічога... Ясна? — сказаў хрыпата.
Пачала Фімка з вёдрамі стараніцца, саступаць Ромку з канём дарогу. Ледзяная вада раз, другі раз плюхнула на ногі, налілося ў чаравікі.
Потым каля зямлянкі абірала бульбу і не бачыла той бульбы, вядра, у якое кідала абабраную. Бачыла Ромкаў сухі, чужы твар, вочы, што хаваліся ад яе позірку, конскую храпу, што была перад самым яе тварам і раптам тарганулася, задралася ўгару, быццам конь збіраўся заіржаць, можа, адчуўшы яе боль ці замест Ромкі хочучы папрасіць у яе прабачэння. Але Ромка сцебануў каня вуздэчкаю, пагнаў да крыніцы.
І хоць была, здаецца, гатовая да таго, што з Ромкам — усё, тая сустрэча на сцежцы абвалілася, як яшчэ адна вялікая бяда, і засціўся свет, і несціханым болем пякло ўсярэдзіне. Навошта жыць... Яе душа нікому не патрэбна... Непатрэбная была мацеры, маці не думала пра яе душу, думала пра кавалак хлеба, ды каб ён быў большы, каб хапіла на ўсіх дзяцей. Непатрэбная была яна і цётцы, на чорта была ёй Фімчына душа, трымала Фімку не за душу, а за рукі, што рабілі работу. І тут наканавана ёй толькі шараваць чыгуны, мыць бялізну ды бінты, варыць есці, ляжаць на нагах у параненых, пакуль доктар вымае кулі, ды слухаць іх маты-пераматы. А душа нікому непатрэбная, ніхто не пакладзе на плячо руку, не суцешыць болю. Сабака ў лагеры і то шчаслівейшы, калі хто і прагоніць, нагою капяне, то другі пагладзіць, налье супу ў міску, слова ласкавае скажа — Шарык, Шарык...
Ніколі так не думалася Фімцы, а сёння вось так пачало думацца — і пра душу, і пра чарнату ўсярэдзіне, і пра сваё адзіноцтва.
Яна прачнулася ад гулу самалёта і ўся сціснулася, у галаве застукала, як малаточкамі. Яна баялася самалётаў, яшчэ так свежа памяталася іх гудзенне над горадам і потым бомбы, бомбы. І як дрыжала зямля, і ўскідаўся ўгору чорны дым, чорны пыл, узвівалася языкамі ўгору полымя. Самалёт гудзеў праціўна, то набліжаўся і вісеў, здаецца, над самаю галавою, то аддаляўся, потым набліжаўся зноў, быдта кружыў над лагерам. І раптам выццё пакацілася зверху ўніз, і тут жа засвістала над лесам, і пачала разрывацца зямля, і затрашчаў, падаючы, лес.
Фімка схапілася рукамі за галаву, уціснулася ўсім целам у нары, быдта магла ў іх схавацца ад таго, што рабілася наверсе.
— Аёячкі! — застагнала ў яе пад бокам цётка Вера, прыпала сваім вялікім цёплым плячом да яе пляча.
— Што гэта, цётачка, што гэта? — шаптала Фімка.
— Бамбяць! Лагер бамбяць! Усё, прапала жызня! А сыночкі ж мае! — стагнала цётка Вера.
А бомбы рваліся наверсе, і трашчаў лес, і падалі, гопаліся дрэвы, і выў натужна самалёт, нібыта з радасцю і ненажэрствам. Потым бомбы перасталі рвацца, аддаляўся і цішэў гул самалёта, зусім сціх, і Фімка, не верачы, што засталася жыць, адплюшчыла вочы.
У маленькае, пад самаю столлю, акенца зямлянкі цадзілася світанне. Цётка Вера сядзела на нарах — расхрыстаная, бледная. І Святлана, якая спала каля сцяны, тулілася да бярвення, шырока расплюшчыўшы спалоханыя вочы. Наверсе, у лагеры, загулі галасы, пачуліся крыкі, каманда. Нехта і каля іхняй зямлянкі закрычаў — «Вылазь!». І Фімка, цётка Вера, Святлана пачалі таропка абувацца — спалі заўсёды апранутыя. Выбеглі наверх.
Было падобна, што над лесам прайшла бура і пакалечыла, паламала дрэвы, пазразала вяршыні, абламала галіны, і яны абвіслі, павыстаўляўшы белыя косці. На сцежцы, што кіравалася да іх зямлянкі, ляжала вывернутая з карэннем бяроза, ад яе наадломвалася сучкоў, насыпалася жоўтага лісця. Там і тут відаць былі варонкі, з якіх яшчэ клубіўся чорны дым. Моцна ржаў, мусіць, паранены конь. За лесам, у тым баку, куды паляцеў самалёт, чуліся частыя стрэлы. Яны білі кароткімі чэргамі, захліпаліся і зноў ажывалі. І загучала, паляцела над лагерам — з нянавісцю, з трывогай, са страхам:
— Немцы!
Рабілася ясна, што лагер вынюхалі немцы і цяпер ідуць на іх сілаю.
Фімка стаяла каля зямлянкі і калацілася — ці ад ранішняга холаду, ці ад страху. Яна не ведала — што рабіць, чакала каманды, загаду. І скора пачула голас доктара:
— Выносьце параненых! Усіх наверх!
Загад нібы абудзіў яе, даў задачу, работу рукам, нагам.
У зямлянцы, цёмнай пасля светлага ўжо неба, белымі плямамі свяціліся перавязкі на параненых. Падбегла да першага, што сядзеў на нарах, звесіўшы тоўстую, перавязаную белым, нагу. Гэта быў Колька Верацень. Схапіла яго пад паху, пачала валачыць, прыгаворваючы:
— Наверх... Загадалі ўсіх наверх... Немцы...
Спахапілася, што Колька не абуты, пачала таропка шукаць і памагаць уздзець на адну нагу чаравік. Штаны былі нацягнены толькі на адну нагу, на другую калашына не налазіла. Трымаючы адной рукой пустую штаніну, другою ўспіраючыся на Фімку, Колька паскакаў на адной назе да выхаду. Каля іншых параненых завіхаліся ўжо Святлана і цётка Вера. Партызаны — з кулямётамі, аўтаматамі, вінтоўкамі беглі ў той бок, дзе стралялі.
Да яе з Колькам падбег доктар — без шапкі, валасы скалмачаныя, світка наросхрыст, вочы цвёрдыя, такія, як бывалі падчас аперацый.
— Раненых на падводу! І далей, далей ад лагера! Туды! — махнуў ён рукою напроціў таго боку, у які беглі са зброяй партызаны.
Фімка цягнула Кольку, той паслухмяна скакаў на адной назе туды, дзе ў лагеры на прывязі стаялі коні. Адзін конь, руды, са светлаю і быдта апаленаю на канцах грываю, ляжаў на зямлі, сучыў нагамі, нібыта спрабуючы падняцца, і голасна ржаў. З храпы яго пухірамі ўздувалася ружовая пена. Усплыло ў памяці, як Ромка з гэтым канём ішоў проста на яе. Працяло жалем да каня, і жаль застаўся ўсярэдзіне ўжо, здаецца, не да аднаго каня, а да ўсіх і да ўсяго — да дрэў, што так пасеклі бомбы, да Колькі з перавязанай нагою, да ўсіх, што пабеглі з кулямётамі, аўтаматамі, вінтоўкамі ў той бок, дзе стралялі.
Параненых было ў лагеры чатыры, і іх прыладзілі на адну павозку. Колька і яшчэ адзін, Жэнька, маглі сядзець. А Стась і Павел ляжалі, абодва збялелыя, ці то ад страху, ці ад страчанай крыві, з пацямнелымі, як у гарачцы, вуснамі. Да параненых на воз ускочыла цётка Вера, за ёю і Святлана. Цётка Вера крыкнула і Фімцы:
— Садзіся! Скарэй!
І Фімка памкнулася да падводы, але забегла з аднаго боку, з другога — месца не было. Яна махнула рукою, паказваючы — едзьце, скарэй! На што сама спадзявалася? Што будзе яшчэ адна падвода? Што ёй не спатрэбіцца пакідаць лагер? Ды ні на што не спадзявалася, бачыла, што на падводзе няма месца, не сядзе ж яна на параненых. І цётка Вера сцебанула лейцамі каня, пагнала павозку — далей, далей ад лагера.
Над лесам зноў загудзеў, закружыў самалёт, усё ніжэй, ніжэй апускаючыся над лагерам, і Фімка абхапіла галаву рукамі, прысела, прытулілася да камля хвоі. Зноў засвісталі, завухалі бомбы, крышачы лес, узнімаючы груды зямлі, раскідаючы, як гразь, калі ў яе кідаюць каменем. Ляцела ўгару бярвенне ад зямлянак, кавалкі дзёрну, паднялося і закруцілася над зямлёю бляшанае вядро, кавалкі нейкай вопраткі.
Самалёт высыпаў са свайго чэрава груз і зноў узняўся высока ў неба, схаваўся за воблакамі. Цяпер ацішэла вакол, толькі здалёк даляталі ўсё тыя ж то кароткія, то доўгія чэргі стрэлаў, і яшчэ мільгалі паміж дрэў, беглі ў той бок партызаны, што забавіліся ў лагеры.
Фімка сядзела на кукішках пад хвояй, не ведаючы, што рабіць, ці бегчы за павозкаю з параненымі, ці туды, дзе страляюць. Яна прывыкла да каманды, да загадаў, кожны раз ускідалася, калі нешта камандаваў рабіць доктар, і яна скоранька рабіла. Цяпер доктара блізка няма, схапіўшы аўтамат, ён пабег з партызанамі, а што ёй рабіць?
— А-а! — пачула Фімка чалавечы стогн.
Сцялася ўся, прыслухалася.
— Памажыце! — прасіў нехта.
Павяла наўкруг вачыма, але не ўбачыла таго, хто стагнаў. Тады паднялася. Але і з росту свайго нікога не ўбачыла. А чалавек стагнаў, стагнаў і клікаў. Фімка памалу пайшла на голас. Яна пераступала цераз груды зямлі, цераз абламаныя галіны, цераз раскіданае бярвенне ад зямлянак. Нарэшце ўбачыла. Ляжаў на зямлі і стагнаў рабы Мурмонь, што некалі смяяўся з Фімкі, калі яны з Ромкам з лесу выходзілі. «Што, наеліся чарніц?» — успомніла Фімка, як тады шчэрыў зубы Мурмонь.
Цяпер ён ляжаў збялелы, нават рабацінне яго пабялела, і стагнаў. Вочы з адчаем, з маленнем глядзелі на Фімку.
— Сястрыца... Памажы...
Фімка прыгнулася.
Мурмонь трымаўся рукою за жывот, і рука яго была ўся ў крыві. Бачыла Фімка, як, бывала, рэзаў доктар на параненых адзежу, як абмываў рану, потым перавязваў. Але сама ніколі не рабіла. Страшна было дакранацца да крыві, да балючага цела, баялася, каб не зрабіць яшчэ бальней. Але тут не было нікога, хто памог бы, а Мурмонь стагнаў.
— Сястрыца...
— Ага,— заківала галавою Фімка.
Яе калаціла. Не мінуў яшчэ страх ад самалётаў, ад бомбаў, і гэта — кроў, збялелы Мурмонь і стрэлы, якія, здалося Фімцы, набліжаліся, ці забабахалі ўжо і з другога боку?
Яна разумела — параненага трэба перавязаць, але чым? У шпітальнай зямлянцы засталіся бінты, вата, нават моцны самагон, якім доктар прамываў раны. Фімка глянула ў бок іхняй зямлянкі. Здалёк, за дрэвамі, не было відаць, ці стаіць яна, ці яе заваліла.
— Я зараз... Пачакай, пачакай, я зараз...
Яна глянула на неба — ці не ляціць зноў самалёт, больш за ўсё яна баялася цяпер самалёта, але ў небе было ціха, і яна падскочыла, бягом кінулася туды, дзе стаяла іхняя зямлянка. На шчасце, зямлянка была цэлая, толькі зверху, на зроблены з дзёрна дах, насыпалася зямлі, збітага з дрэў жоўтага лісця, хваёвых галін. Па крутых сходках, складзеных з бярвенцаў, спусцілася ўніз, адчыніла дзверы. Уразіла непрывычная пустата. У шпітальнай зямлянцы ніколі не бывала пуста, хоць адзін паранены ды ляжаў на палку. І пахла ў зямлянцы спёртым чалавечым духам, лякарствам. Цяпер і пах быў іншы, хоць зямлянка апусцела зусім нядаўна. Плаваў пах сырой зямлі, тлену, пораху. На земляной падлозе бязладна валяліся кінутыя ў спешцы адзежа, посцілка, падушка.
Фімка ведала, дзе ляжаць бінты, сама іх мыла, скручвала ў трубкі. І цяпер кінулася да шафкі. Шафка была ледзь не поўная гэтых белых скруткаў — і сапраўдных бінтоў, і зробленых з палатна, але памытых, чыстых.
Фімка схапіла два скруткі, крутнулася яшчэ па зямлянцы, шукаючы бутэльку з самагонам, але яе не было відаць, а шукаць доўга не магла — у вачах стаяў збялелы Мурмонь, скрываўленая рука на жываце. І Фімка выскачыла з зямлянкі.
Мурмонь ляжаў там, дзе Фімка яго пакінула, здаецца, яшчэ больш збялелы. Яна дасюль ніколі не перавязвала параненых, але цяпер разумела, што апрача яе ніхто гэтага не зробіць, і, перамогшы сорам, страх, пэцкаючы рукі ліпкаю крывёю, пачала адшпіляць у Мурмоня набрынялыя крывёю і ўжо нават зацвярдзелыя нагавіцы.
Жывот быў увесь у крыві, не відаць, дзе рана, і Фімка, адарваўшы ад скрутка кавалак бінту, пачала выціраць кроў. Кроў не выціралася, прыліпала да бінту, але скора Фімка ўбачыла, што ў адным месцы яна выпінае, успучваецца бурбалкай, і здагадалася, што рана тут. Спехам пачала перавязваць, падсоўваючы скрутак бінту пад спіну, паварочваючы цяжкое цела. Бінт тут жа намакаў крывёю, і яна ад другога скрутка ададрала вялікі кавалак, зрабіла з яго падушачку, паклала туды, адкуль сачылася кроў. Зноў пачала перавязваць, скарыстала ўсё, што прынесла з сабою.
Мурмонь ляжаў цяпер сцішаны, а Фімка сядзела пры ім, зноў не ведаючы, што рабіць. Яна раз-пораз пазірала ў неба, ці не відаць там самалёта, ці не ляціць зноў, але самалёта не было відаць, толькі ў тым баку, куды пабеглі ўсе партызаны, нарасталі і нарасталі, гусцелі стрэлы.
Фімка разумела, што там нашы б’юцца з немцамі, а калі немцы страляюць па нашых, то і там могуць быць параненыя. Мурмоня тут, мусібыць, як і каня з абпаленаю грываю, параніла асколкам бомбы. А там кулі. І, можа, таксама ляжаць параненыя, і няма каму іх нават перавязаць. Туды, праўда, пабег доктар, але доктар не ўзяў з сабою ні бінтоў, ні ваты, пабег туды з аўтаматам, гэта добра бачыла Фімка. Ёй трэба туды. Дзе страляюць. Нікога са шпіталя не засталося, толькі яна, доктар пабег з аўтаматам. Можа, хоць бінтоў набраць ды доктару занесці.
Мурмонь ляжаў, заплюшчыўшы вочы, і часта дыхаў. Фімка не ведала, што ёй рабіць, не было нікога са старэйшых, каб сказаць ёй: «Рабі гэта!» Каб нехта сказаў ёй такое, яна падскочыла б і пачала рабіць. Хаця нехта як крычаў ёй, як загадваў — бяжы туды, дзе страляюць, бяры бінты і бяжы... Нешта як крычала гэта ёй, як з сярэдзіны, як з душы.
А Мурмонь? Пакінуць? А што яна можа яшчэ зрабіць Мурмоню? Адаб’юць нашы немцаў, вернуцца ў лагер, тады доктар скажа, што рабіць Мурмоню. Мусіць, прыйдзецца яшчэ паляжаць на Мурмоневых нагах, пакуль доктар будзе вымаць асколак. Парабіўшы ў шпітальнай зямлянцы, яна разумела ўжо крыху, што робіць доктар параненым.
Але і пакінуць Мурмоня проста так, на сырой зямлі, Фімка не магла. Азірнулася — можа, куды зацягнуць, схаваць? Але падумала, што цягнуць цяпер параненага, то яму будзе надта балюча і можа зноў пайсці кроў.
Недалёка ад іх, з расчыненымі насцеж дзвярыма, стаяла цэлая, не разбітая бомбамі, зямлянка. Фімка пабегла туды. Пасля святла і тут здалося цёмна, толькі агарнуў пах тытуню, махоркі — пракурылі мужчыны і сцены, і пасцелі. Праз хвіліну вачам зрабілася відней, і Фімка ўбачыла раскіданыя на нарах пасцелі, падушкі, набітыя сенам. Не доўга думаючы, сцягнула дзве клятчатыя посцілкі, падушку, цяжкую і цвёрдую, выскачыла з гэтым усім назад у лес, падбегла да Мурмоня.
Пад слабую галаву, якая хісталася пад рукамі, падклала падушку. Укрыла дзвюма посцілкамі. Рабіла гэта і прыгаворвала:
— Ты тут паляжы, пацярпі... А я туды...
Мурмонь нічога не адказваў, можа, ён і не чуў, што казала яму дзяўчына. Толькі раз расплюшчыў вочы, павёў позіркам наўкола, ні на чым не затрымаўшы вока. Фімцы здалося, што ён хоць і паглядзеў, але нічога не ўбачыў.
Пасядзеўшы яшчэ з хвіліну каля Мурмоня, Фімка скоранька паднялася, глянула ў неба. Па ім спакойна і безудзельна плылі аблокі, паміж аблокаў раскрывалася глыбокая сінь, не верылася, што нядаўна адтуль, з гэтага неба, чуліся выццё і свіст, сыпалася на галовы смерць.
Прыслухалася да страляніны. Яна не сціхала, чулася то мацней, то слабей, сыпала густымі чэргамі. Крыху прыгнуўшыся, нібы баючыся, што гэтыя стрэлы далятуць і сюды, Фімка пабегла да шпітальнай зямлянкі. Заскочыла ўсярэдзіну, пакруцілася, шукаючы, у што набраць бінтоў. Пад рукі трапіў мяшок, чысты мяшок, збіраліся набіць яго сенам ды зрабіць падушку, свежую вялікую падушку, каб можна было спаць утраіх. Пачала піхаць з шафкі бінты ў мяшок. Зноў успомніла пра самагонку, але бутэлькі зноў не знайшла, доктар надта хаваў самагонку, ды і не трэба ёй тая бутэлька, яшчэ паб’е.
Трымаючы перад сабою мяшок, выскачыла з зямлянкі, пабегла па сцежцы і твар у твар сутыкнулася з Зінай Патапавай, якая з’явілася невядома адкуль — у сваім белым кажушку, у квяцістай хустцы, задыханая, з поўнымі страху вачмі. Фімка міжволі павяла позіркам наўкол — ці няма паблізу і Ромкі, апошнім часам вакол гэтага кажушка неадступна круцілася і яго куртка. Але Ромкі нідзе не было відаць, і ў далёкай падсвядомасці ў Фімкі гэта адазвалася быдта радасцю.
Фімка і Зіна Патапава стаялі адна перад адной, глядзелі адна адной у вочы. Фімка ўжо хацела абмінуць той кажушок, каб пабегчы туды, куды намерылася, але дзяўчына схапіла яе за рукаў.
— Бомбы, самалёт,— з жахам сказала яна.
— Можа, ён ужо не прыляціць? — паспадзявалася Фімка.
— А ты куды?.. І дзе ўсе вашы? Я тут бегаю... Святланку шукаю...
— Нашы з параненымі, з падводай паехалі... А мне месца не хапіла... І тут адзін... Паранены...
Зіна прыслухоўвалася да стрэлаў. З твару яе не сыходзілі трывога, страх. Паглядзела на неба. Яно было ўсё такое ж безудзельнае, спакойнае.
Фімка зноў намерылася бегчы, але Зіна зноў яе запыніла.
— Пачакай...
Фімка спынілася. Здаецца, яны з Зінаю засталіся ў лагеры адны, ну і яшчэ паранены Мурмонь. Усе партызаны пабеглі адбіваць навалу, нават Роза пабегла, Фімка бачыла, як пабегла з хлопцамі Роза, трымаючы ў руцэ вінтоўку. Але побач з сабою і Зінай Патапавай Фімка адчувала і Ромку. Быдта і той быў побач, паміж імі, хоць Фімка ведала — Ромка там, дзе ўсе, дзе страляюць.
— А што, як немцы забяруць лагер? — са страхам спыталася Зіна Патапава.
Фімка пра гэта не думала. Не магла дапусціць такога. Там жа нашы, адаб’юць немцаў.
— Не пусцяць нашы,— сказала Фімка.
— У немцаў сіла... І самалёты...
— Не пусцяць нашы...
— А параненых вывезлі... Значыць, баяліся...
Не хацелася так думаць, верыць у такое, але на хвілінку ўявілася, як і праўда ў лагер урываюцца гэтыя — у шэра-зялёных шынялях, з аўтаматамі.
— Не,— упарта паўтарыла Фімка.
— Можа, і не... Але давай пабяжым адсюль...
Фімка не зразумела, куды кажа бегчы Зіна Патапава, чаму бегчы, перапытала:
— Куды бегчы?
— Туды,— паказала Зіна ў той бок, куды нядаўна паехала падвода з параненымі.— Бо калі немцы ўварвуцца, нас застрэляць...
Гэта Фімка разумела, калі ўварвуцца ўжо немцы, то адною чаргою іх абедзвюх... Прыбяжыць Ромка і ўбачыць, як яны абедзве тут... Во здзівіцца, што ляжаць разам... Але ўцякаць?..
— Як гэта — мы туды? А ўсе нашы? Там, можа, параненыя?..
— А што мы зробім, што мы зробім,— з адчаем загаварыла Зіна Патапава.— Калі партызаны немцаў не затрымаюць, то хіба мы затрымаем? Там і без нас... Мужчыны...
Праўду казала Зіна Патапава, там мужчыны... І калі яны не затрымаюць, не адаб’юць немцаў... Але Зініна праўда чамусьці не падабалася Фімцы, не хацелася верыць гэтай праўдзе.
— А я ж туды... Во, бінты,— паказала Фімка.
— Заб’юць,— калацілася Зіна Патапава.— Калі нашы адгоняць немцаў, тады можна будзе і параненых падабраць... А калі не адаб’юць?
Зноў праўду казала гэта дзяўчына, але зноў нешта не дало пагадзіцца і кінуцца ўцякаць. А каб гэта кожны партызан спалохаўся і пабег? Немцы даўно былі б тут...
— Не, я туды,— пакруціла галавою Фімка.
— Не ідзі,— схапіла яе за крысо Зіна Патапава.— Я адна баюся...
І невядома, што зрабілася з Фімкаю, век жа была паслухмяная, была як авечка — што загадаюць. А тут адвяла руку Зіны Патапавай, ямчэй узяла мяшок. Пераступіла цераз паваленую бярозу, можа, гэта бяроза прыняла на сябе бомбу, абараніла каго з партызанаў і цяпер звалілася, лягла на зямлю — паміраць.
Спачатку Фімка баялася таго бабахання, прыгіналася, а потым убачыла, што стрэлы сюды не трапляюць, і ішла на ўвесь рост, спяшалася. Сцежак пад нагамі не было, і яна то абмінала камлі высокіх хвой, голых, без лісця, бяроз, то церабілася цераз калючы, засохлы ельнік, цераз высокі, пачарнелы, быдта апалены, папаратнік, ішла туды, дзе стралялі.
Першая куля дзінкнула каля вуха, праляцела, Фімка нават не адразу здагадалася, што гэта куля. Толькі калі прасвістала яшчэ адна і стукнула ў камель асіны, прысела, шукаючы вачмі, адкуль мецяць кулі, хто страляе, але нідзе нікога не бачыла, ні сваіх, ні немцаў.
Наперадзе між дрэў пачалі адкрывацца прагалы, няйначай там, за лесам, ляжала поле. Фімка крыху ведала гэтыя мясціны, пацягалася па лясах ды палях, як карову забралі немцы, і ведала, што лес тут скончыцца не можа, лясы тут на шмат кіламетраў, але між лясамі ляжаць плешынамі то палі, то шырокія паляны. Мусібыць, такое поле ці паляна і за гэтым лесам.
І раптам моцна, ледзь не над вухам у Фімкі, засакатаў кулямёт. Густа-густа — та-та-та, та-та-та...
Прыпала да зямлі. Лавіла вухам — куды ляцяць кулі? Здаецца, не сюды, здаецца, у той бок... Значыцца, наш кулямёт страляе, не нямецкі.
І тут жа, у адказ на гэтае та-та-та, пасыпалася, як гарох, крышачы, ссякаючы лісты, галіны.
Фімка прыкрыла галаву мяшком з бінтамі, ляжала, як нежывая, чакаючы, пакуль скончыцца гэты град, гэта бясконцае та-та-та. Апякла нават думка — ці не падхапіцца ды не пабегчы назад, далей ад гэтага страху.
Але нешта не дало падхапіцца і пабегчы, нават тады, калі сціхлі стрэлы, што былі так блізка — як пад вухам.
Цяпер ляскала з бакоў — і справа, і злева, недзе вухнула граната, але тое здалося ўжо нястрашным, бо было далей.
Фімка падняла галаву. І ўбачыла, як наперадзе, паміж кустоў з пачарнелымі лістамі, што віселі на іх, быдта анучкі, мільганулі, перабягаючы, людзі і цягнучы за сабой кулямёт. Адзін, два, тры чалавекі. Двое ў ватоўках, адзін у кажушку. Здалёк не пазнала, хто, але факт, што нашы. Ды ў немцаў, здаецца, і няма кулямётаў, у немцаў усё аўтаматы. Партызаны беглі з тых кустоў, дзе нядаўна так моцна сакатаў кулямёт, беглі справа налева, мусіць, мяняючы месца, адкуль страляць. І правільна зрабілі, бо скора там, адкуль нядаўна яны выскачылі, вухнула, разарваўшыся, граната.
Фімка зноў уткнула галаву ў сыры дол, а калі ўзняла, то партызан, якія перабягалі, ужо не бачыла, толькі пачула ўжо злева, тое самае — та-та-та...
Цяпер яна зноў не ведала, куды бегчы і што рабіць. Там, у лагеры, здавалася, як прыбяжыць туды, дзе страляюць, так адразу і пабачыць доктара, і перадасць яму мяшок з бінтамі, і будзе сама рабіць — што доктар загадае, а тут не відаць ні доктара, нікога, толькі тыя, што перабягалі, ды кулі, кулі...
Яна цяпер ляжала і старалася ўгадаць па стрэлах, як па галасах, дзе нашы, дзе немцы. Падумала, што, мусіць, немцы на тым полі, што за гэтым лесам... І нашы не пускаюць немцаў у гэты лес. І не пусцяць, вунь як страляюць. І Фімка зноў тулілася галавою да зямлі, ратуючыся ад стрэлаў. Холадам, цвіллю, грыбамі пахла ад старога счарнелага лісця, што ляжала пад самым тварам, пад самымі вачмі. І шорхла скура на спіне, і калола ў ногі, пад каленкамі, і цяжка было падняць галаву ад зямлі, каб зноў агледзецца, нешта ўбачыць.
На полі, за лесам, стрэлы пачалі аціхаць, мацней білі з гэтага лесу, свае. Можа, так, а можа, і не так, Фімка слухала ўсё толькі вушамі, сэрцам, ніколі не хадзіла яна на заданні, ніколі не бачыла бою, ведала толькі, што недзе тут, у гэтым лесе, свае, а там, на полі, сама смерць, іначай і не ўяўляла Фімка немцаў, як саму смерць, ведала, што кожнага партызана, кожнага сувязнога, нават кожнага родзіча партызанскага чакае ад немцаў адно — смерць. Ведала, што калі і сама да немцаў трапіць, то і яе адно чакае — смерць. Але не верылася, не верылася, што і яе можа напаткаць смерць.
І раптам крыкі:
— Га-а!
— Бі-і-і! — разлягалася па лесе.
І затрашчалі кусты, і затупалі, пабеглі партызаны, туды, дзе канчаўся лес, дзе прасціралася поле. І крыкі і тупат ног далей, далей ад Фімкі, стрэлы — градам, дажджом туды — з лесу на поле, адкуль наступалі немцы. А можа, іх ужо няма на полі, можа, уцяклі, спужаліся партызанскай сілы?
Не стрывала Фімка, падняла галаву, а потым падхапілася і пабегла. Быдта сіла, непадуладная ёй, падхапіла і панесла — туды, за сваімі, за тымі крыкамі, на ўскрай лесу. Ужо відаць было ёй поле з пачарнелым іржышчам і другая сцяна лесу, хмура-зялёная ад старых высокіх елак. Ужо відаць было ёй, як уцякалі шэра-зялёныя шынялі, беглі з поля ў лес, азіраючыся і адстрэльваючыся, страляючы на хаду, а за імі — з крыкам, з гікам беглі партызаны, гналі немцаў, як скаціну ў загон, з якога яна, раз’юшаная, выскачыла і можа нарабіць вялікай шкоды.
Можа, і яна пабегла б цераз поле, за сваімі, у той лес, але на самым ускраі зачапілася нагою за корч, упала з усяго разгону. І як толькі ўпала, лісце над галавою, кара на дрэвах пасыпаліся дажджом на яе галаву, на спіну, на ногі.
Яна зноў прыкрыла галаву мяшком з бінтамі, зноў чакала, сцяўшыся, калі скончыцца гэты жалезны дождж, што зразаў, ссякаў галіны, крышыў камлі над ёю, вакол яе. А калі ацішэла і яна падняла галаву, на полі не было ўжо ні немцаў, ні партызан, толькі засталіся ляжаць цёмныя бугаркі, як наточаныя кратамі купкі. Стрэлы ляскаталі ўжо там, у тым лесе, ужо там ішоў бой. І паміж бабахання, сакатання стрэлаў Фімка пачула стогн. Пачула раз і другі.
Іржышча стагнала.
І не відаць было — ні доктара, нікога са сваіх. Зноў Фімка заставалася адна, як каля Мурмоня ў лагеры. Зноў трэба было думаць самой — што рабіць. Але Фімка і не думала. Тое, што яна перажывала, лежачы на ўзлеску, не было думаннем. Можа, гэта было перажыванне... Можа, голас душы, кліч невядомага ажываў у ёй... Але нешта штурхала, нешта прымушала — туды... На поле... Да сваіх... Яна разумела — зноў не галавою, а можа, інстынктам, што там, на ржышчы, яна будзе адкрытая ўсім... Таму і пападалі хлопцы, што выбеглі на ржышча, што не было там за што затуліцца, ні бярозкі там не расло, ні хваінкі. Але трэба было гнаць немцаў, і нашы выбеглі з лесу на поле, туды, дзе затуліцца не было за што. А яна... Будзе ляжаць тут, прыкрыўшы галаву мяшком з бінтамі, а нашы на полі стагнаць, сцякаць крывёю.
І яна папаўзла. Упіралася локцямі ў халодную, сырую зямлю, драпаючы рукі, адзежу калючым іржышчам. Чакаючы, што зараз, вось-вось пальне стрэл. Пальне ў спіну. І ўсё... І смерць. Але паўзла, паўзла на голас. Вось наперадзе шэры бугарок. Ён стогне. Адтуль ідзе голас. Яшчэ крышку. Падпаўзла, падняла галаву, скінула мяшок на зямлю, гатовая залезці ў яго рукою і выцягнуць мяккі скрутак. Падняла вочы і скамянела, знямела.
Нямецкая шапка... Пагоны, шынель... Светлыя вочы, поўныя страху, пакуты. Глядзіць на Фімку, а Фімка — на яго... І адвесці не можа позірку.
Задам, задам... Далей, далей... А той паварочвае галаву і быдта просіць нечага ў Фімкі, ды, мусіць, просіць, гергоча:
— Фройлян, фройлян...
Фімка са страхам глядзіць на яго рукі — ці няма ў іх аўтамата, пісталета... Няма... Адна рука ў немца белая, другая ў крыві, як у Мурмоня...
Задам, задам... Не да яго паўзла... Не яму бінты несла. І нешта дзіўнае агортвае Фімку, быдта радасць — ага, не толькі нашы, а і вашы... І яшчэ дзіўна — немец, быдта той Мурмонь... І яму баліць, і ён стогне, і рука ў крыві... Быдта і ён — чалавек... Не смерць, а чалавек...
Зноў папаўзла да купкі, што чарнела на ржышчы. Больш не засланяла галавы, вачэй мяшком. Яшчэ зноў на немца напорацца... Дзіўна, немец, а як Мурмонь... І просіць жаласна.
Далей, далей ад той жаласці... Яшчэ павернецца ды стрэліць... І праўда, каля яго ж аўтамат... Во дурная, трэба было схапіць аўтамат, забраць... І Фімка баязліва азіраецца на немца. Той ляжыць, як і ляжаў, дагары.
Калі дапаўзла да свайго, то не адразу пазнала, хто гэта. Белы твар, шкляныя вочы, у якіх адбіваецца хмурнае неба, разяўлены, як у крыку, рот. З усяго гэтага праяўляліся, як на даўняй фотакартцы, знаёмыя рысы. Не хацелася верыць. Страшна было паверыць. Святланін Толік... Божа, божа... А Святлана недзе і не ведае... Пакратала Толіка за плячо, быдта будзячы ад сну. Галава хіснулася, але не заплюшчыліся вочы, не падаў голасу рот. Мусібыць, Толіку яна ўжо непатрэбная...
У гэты час здалося, што над галавою прасвістала куля, і Фімка ўпала тварам на Толікавы грудзі, абхапіла рукою яго цела, не то баронячы ад гэтай кулі хлопца, не то сама ім засланяючыся. Застыла, не варушылася. Кулі, здаецца, болей блізка не свісталі. Яшчэ паляжала, абдымаючы Толіка, як брата, адчуваючы лобам яго халодную ўжо, нежывую шчаку. Папаўзла далей.
Зноў пачула стогн. Спалохалася, можа, зноў паўзе да таго немца? Падняла галаву. Не, стагнаў свой, стагнаў і варушыўся, быдта спрабаваў устаць і не мог.
Скарэй, скарэй да яго.
Яна не ведала, як зваць гэтага партызана, але бачыла, што свой, не раз сустракала на сцежках у лагеры, аднойчы ён нават паднёс яе вёдры з вадою, калі валачыла ад крыніцы да шпітальнай зямлянкі.
— Сястрыца,— прашаптаў ссінелымі губамі.— Мусіць, ногі перабіла, не магу ўстаць... І паўзці не магу...
На нагах у хлопца былі боты, і Фімка пашкадавала, што не мае пры сабе нажа, бачыла, як доктар разразаў халяву ў Колькі, калі таго параніла ў нагу. Цяпер трэба было сцягваць боты з параненых ног. Але дзіва, каб былі параненыя ногі, то, мусіць, і боты пасекла б, і кроў бы ў іх была, а так — боты цэлыя і суха ў іх.
— Цэлыя ў цябе ногі,— сказала Фімка і сама здзівілася свайму голасу — такі ён быў пісклявы і як не свой.— Цэлыя... Мусібыць, не ў ногі параніла...
Яна пачала абмацваць хлопца, але нідзе не бачыла, не чула пад рукамі крыві. Павярнула на бок. Ніз хлопцавай суконнай курткі ўвесь быў мокры, на прымятым яго целам іржышчы там і тут чырванелі плямкі крыві.
— У спіну цябе параніла, во дзе,— усё тым жа пісклявым голасам сказала Фімка і пачала таропка выцягваць са свайго мяшка скруткі бінтоў.
Яна і цяпер чула, як часамі бзыкалі над ёю, каля яе кулі, але не звяртала больш на іх увагі. Таропка перавязвала параненага, паварочваючы яго, падсоўваючы пад бок скрутак бінту, які вельмі скора меншаў. Узяла другі скрутак — і другі скора скарыстала. Так-сяк нацягнула на хлопца апратку.
— Памажы мне,— праз стогн папрасіў хлопец,— да лесу дабрацца... Там затуліцца... Бо тут, як на бубне...
Фімка і сама разумела, што пакідаць тут параненага кепска, ёй і самой хацелася ў лес, каб затуліцца, каб не быць і праўда тут, як на бубне.
Яна схапіла хлопца пад пахі, хацела падняць, але не здолела — надта цяжкі. І яшчэ — замінаў мяшок з бінтамі. І яшчэ — валачы хлопца, то трэба было падняцца, а яе хінула, хінула да зямлі.
— Трымай мяшок,— сунула сваю ношку хлопцу.
Той згроб яго збялелаю, слабаю рукою.
Фімка паднялася наколенкі, зноў узяла хлопца пад пахі, каб пацягнуць па зямлі. Але зноў не скранула з месца. Трэба было ўстаць, каб уперціся нагамі, трэба было ўстаць.
І яна паднялася.
Хлопец быў надта цяжкі, а можа, яе нямоцным, амаль дзіцячым рукам ён здаваўся такі цяжкі, можа, усяму яе целу, што расло ў пастаянным недаяданні, была цяжкая гэта ноша. Ад кожнага кроку па зямлі напіналіся і ледзь не лопаліся жылы... І ледзь не вылазілі на лоб вочы... І дрыжалі, падгіналіся ногі.
Хлопец не мог памагчы, ён ляжаў на зямлі, як мяшок, калі Фімка валакла яго, то ногі целяпаліся, быдта страцілі косці, адны анучкі засталіся ў ботах. Ён часта і глыбока дыхаў, але не стагнаў, трываў.
Якое ж ты шырокае, поле з засохлым іржышчам, які ж ты далёкі, лес...
Выгнуўшы спіну, нахіліўшы голаў, упіраючыся нагамі ў дол, Фімка валакла хлопца да лесу. Спынялася на міг, аддыхвалася і зноў валакла. Вось ужо блізка бярозы, ужо чуваць іх безудзельны, звыклы шум, яшчэ трошкі, яшчэ... Хвілінку перадыхнуць.
Яна не адразу зразумела, што гэта. Быдта штурхнуў яе нехта ў грудзі. Так штурхнуў, што яна павалілася на спіну. Але паднялася, схапілася рукамі за хлопцавы плечы — каб самой утрымацца, каб не згубіць сваёй ношы... Старалася трымаць тыя плечы як мацней, але рукі не слухаліся, пальцы слабелі. Яна стала наколенцы, павяла вачыма па полі. Яно круцілася, і круціўся разам з полем шэры камячок нямецкага шыняля. Ці здалося Фімцы, ці і праўда... Аўтамат... У руках у параненага, падобнага на Мурмоня, немца, аўтамат... Чаму не забрала, не звалакла?..
Слабелі пальцы, і поле засцілалася, як дымам. Нібыта ўраз звечарэла...
— Што ты, сястрыца? — пачула спалоханы шэпт свайго.
Круцілася, круцілася ржышча. І хацелася за нешта ўхапіцца, каб утрымацца, каб устояць, хоць наколенцах. Падняла рукі, быдта шукаючы той апоры, быдта шукаючы, за што ўхапіцца. Не знайшла. Засталася ляжаць камячком побач з тым, каго валакла да лесу. І не давалакла.
Зіна Патапава спачатку бегла па лесе, потым, знямогшыся, ішла, ішла, адхінаючы рукамі голыя галіны кустоўя, лапкі ельніку, прабіраючыся без дарогі, куды, і сама не ведала, толькі далей, далей ад стрэлаў, ад таго страху. Ведала, што тут на шмат кіламетраў лясы, хутар ці вёска няблізка, але ёй не было цяпер чаго рабіць, акрамя як ісці, не вяртацца ж назад у лагер, на які наступаюць немцы. І то праўда, у партызанаў аўтаматы, вінтоўкі, гранаты, яны могуць і бараніцца, і нападаць, а што зробіць яна голымі рукамі? Тая дзеўка, праўда, пабегла, але яна санітарка, ці што, у яе свая работа, ды маладая зусім, страху не ведае, жыцця не шкадуе.
Доўга ішла Зіна Патапава па вільготным доле без сцежкі, распараная ад бегу і хуткай хады, ловячы вухам стрэлы, якія цяпер аддаляліся, глухлі. На ўсе бакі разлягаўся хмурны, гатовы да снегу, да маразоў, да доўгай зімы, лес. Часам з дуба, шапочучы ссохлым цвёрдым лісцем, злятала стракатая сойка, пералятала на другое дрэва. Круцілася, ціўкала на голым кусце жаўтабрухая сініца, шмыгала па хвоі — уверх, уніз — вавёрка. Зіна бачыла і не бачыла ўсяго гэтага, і зрок, і слых засланяла трывога, што калацілася ў грудзях, страх перад тым — што цяпер будзе. Зусім знячэўку, не шукаючы, не чакаючы, напала на дарогу. На ёй, у выбітай у доле каляіне, яшчэ, здаецца, свежа адбіваліся сляды калёс. Ці не сюды выехала падвода з параненымі?
Адразу выйсці на дарогу пабаялася, пастаяла, затуліўшыся за камель асіны, прыслухалася. Нідзе нікога. Дарога прывядзе да жылля. Да вёскі ці да хутара. Трэба трымацца дарогі.
Аддыхвалася, стоячы за асінаю. Паправіла на галаве хустку, падаткнула пад яе валасы, што павыбіваліся на лоб, на шчокі. Зашпіліла на ўсе гузікі кажушок.
Ішла і думала — у якую вёску прывядзе дарога? У Старое Сяло? А можа, у Канюхі? Здаецца, яны ў тым баку. У Старым Сяле жыве цётка — матчына родная сястра. Там можна было б пераначаваць, але заставацца надоўга няможна. Калі немцы дапалі сюды, то ўсе вёскі папаляць. Трэба некуды далей, можа, у горад? Горад увесь не спаляць... Праўда, горад і так разбіты, але жывуць жа там людзі... Каб толькі дапасці да якога жылля, адпачыць, паесці. Сёння ў роце і расінкі не было... З самага світання наляцелі самалёты...
На дарозе ляжаў масток, пад ім, высвечваючы дробныя каменьчыкі, пясчынкі, цёк празрысты ручай. Ён паціху журчэў, быдта падспеўваў свайму бегу, і было дзіўна ўбачыць яго безудзельны спакой, пачуць яго вясёлае булькатанне.
Убачыўшы ваду, Зіна адчула, як хочацца піць. Па цвёрдым тут доле спусцілася да ручая, зачэрпнула ў прыгаршчы чыстай вады. Высмактала ўсю і яшчэ раз зачэрпнула. Вада была вельмі халодная, аж заходзіла ў зубы, але ад яе лягчэла, свяжэла ў грудзях. Абмыла вадою і твар. Сёння ж з раніцы не ўмывалася, сустрэне каго, дык па твары той можа пазнаць, што не з дому ідзе дзеўка — нясвежая, няўмытая. Добра, што натрапілася вада.
Зноў вярнулася на дарогу. Нікога не хацела спатыкаць, ну, а калі хто натрапіць ды спытае, адкуль ідзе, куды, то скажа — з дому ідзе, да цёткі, у Старое Сяло.
Але дарога была пустая, цішыня супакойвала, і трывога ў душы пачынала мякчэць, і сама яна нібы мякчэла, адпускаў страх.
Яшчэ здалёк яна ўбачыла на дарозе вялікую гурбу людзей, спачатку не разабрала, хто там, а калі разгледзела шэра-зялёныя і чорныя шынялі, застыла, як слуп, на дарозе. Душа рванулася — назад альбо ў лес, але было позна, яе ўжо прыкмецілі, і насустрач ёй бег у чорным шынялі паліцай.
— Стой! Сюды ідзі! — крычаў ён на бягу.
Зіна не ведала — што ж ёй рабіць, стаяць на месцы ці ісці да паліцая, ды, скамянелая са страху, не магла, каб і хацела, зрушыць з месца, чакала, пакуль той дабяжыць да яе.
А той — у радаснай злосці ашчэрыўшы зубы, крычаў, падбягаючы:
— Папалася, к... Яшчэ адна! Ну, ну! Рукі ўгору!
Зіна паволі пачала ўздымаць рукі ўгору.
Паліцай піхнуў яе прыкладам аўтамата ў плячо, пагнаў туды, дзе стаяла ўжо шмат — у шэра-зялёных шынялях, у чорных — немцы з паліцаямі.
Падыходзіла Зіна бліжэй да той гурбы і бачыла — пасярод яе стаіць падвода. Яшчэ бліжэй падышла... Святлана... Цётка Вера... Параненыя на падводзе... І вакол іх, у радасці, у злосці — немцы з паліцаямі.
Абамлела душа, зашчымела ў грудзях, агортваючы цела калючым холадам.
— Пабеглі, бандзюгі! Яшчэ адна! Зараз мы вам усім тут капут зробім! — радасна шчэрыўся шчарбаты паліцай.
Да яе падскочыў другі, малы, з доўгім, быдта сплюшчаным, мокрым на дзюбцы, носам, пачаў абмацваць кішэні кажушка.
Як праз сон бачыла Зіна спалоханы твар Святланы ў абадочку сіняй хусткі, здаецца, абыякавы, гатовы да ўсяго, твар пажылой кабеты — цёткі Веры. Двое параненых ляжалі на падводзе, у двух другіх былі закручаны назад і звязаны рукі.
Сутулаваты немец трымаў настаўлены на Зіну аўтамат.
І раптам:
— Пан, пан, гэта мая дзеўка... Не партызанка, мая дзеўка...
Грышка-паліцай...
А той прабіраўся ўжо наперад, да Зіны, і ўсё гаварыў:
— Мая дзяўчына, не партызанка, мая паненка...
Немец, што трымаў аўтамат, недаверліва пазіраў то на Зіну, то на Грышку, паліцай перастаў лапаць.
Нехта з паліцэйскіх зарагатаў:
— Во шчаслівы, сукін сын, хто на дарозе партызанскую кулю спатыкае, а хто дзеўку...
Немец апусціў аўтамат, забалбатаў, мусібыць, пытаючыся ў паліцэйскіх, хто такая гэта дзяўчына. І Грышка, мяшаючы нямецкія, польскія, беларускія словы, пачаў тлумачыць:
— Гэта мая фройлян, мая паненка, нікс партызанка... З адной вёскі...
Сутулаваты немец лыпаў круглымі жоўтымі вачмі, хмурыў бровы. Ці не верыў Грышку, ці не хацеў верыць, больш хацелася, мусіць, яму, каб дзяўчына аказалася і праўда партызанкаю.
— Яго дзеўка, яго,— пацвердзіў другі паліцай. Зіна не ведала, як яго зваць, аднойчы заходзіў да іх, разам з Грышкам.
Яна апусціла галаву, баялася сустрэцца позіркам са Святланаю, з пажылою цёткаю, з параненымі. Але і не ўзнімаючы вачэй, адчувала, бачыла іх поўныя нянавісці твары. І яшчэ баялася, страшэнна баялася, што зараз каторы з іх ад крыўды, ад злосці скажа: і яна з лесу... І яна была з намі... І тады ўсё... Тады ніякі Грышка не паможа.
Але тыя маўчалі, і толькі адчувала Зіна, як плылі, быдта з паветрам, з дыханнем ад іх наплывалі — нянавісць і грэблівасць.
— А калі не партызанка, калі яго дзеўка, то чаго тут швэндаецца? — строга запытаў высокі паліцай з цяжкою сківіцай і вусамі пад Гітлера.
— Да цёткі іду,— залапатала Зіна, апускаючы замлелыя ад доўгага трымання ўгару рукі,— цётка захварэла, адна жыве, іду да цёткі...
— У яе ў Лошчыцы цётка жыве, магу пацвердзіць,— сказаў Грышка высокаму паліцаю, мусіць, старшаму ў іх.— Цётка, цётка кранк,— пачаў тлумачыць ён і немцам.
Значыцца, дарога вядзе не ў Старое Сяло і не ў Канюхі, а ў Лошчыцу... Грышка знарок сказаў, каб я зразумела... І ведае, што ніякай цёткі там няма...
— То чаго цябе тут чэрці носяць, маглі не разабрацца, стрэліць,— сказаў высокі, з цяжкою сківіцай.
— А чаму тут няможна? — прыкінулася дурнічкаю.
— Бо партызанская зона...
Высокі паліцай павярнуўся да немца, пачаў тлумачыць, як і Грышка нядаўна, мяшаючы нямецкія словы з польскімі, беларускімі.
— Паненка нікс партызанка, геен у вёска Лошчыца да цёткі, зброі, аружжа, лістовак нікс... Наша дзеўка...
Немец махнуў рукою.
— Ідзі,— не вельмі ахвотна дазволіў паліцай.
І Грышка ў плячо піхнуў, быдта загадваючы нецярпліва — ідзі, ідзі...
І Зіна пайшла, ледзь перастаўляючы самлелыя ад страху ногі, чакаючы стрэлу ў спіну. Але не стралялі. І яна пайшла скарэй. Ды раптам:
— Та-та-та... Та-та-та...
Прысела ад страху.
Некалькі разоў прасакатала гэта — та-та-та... І сціхла. Толькі заржаў спалоханы конь.
Што гэта? Спачатку падумала — па ёй страляюць. Не паверылі Грышку. Альбо з тых хто-небудзь выдаў. Але кулі сюды не ляцелі. А ўжо каб хацелі пацэліць па ёй, то пацэлілі б, зусім недалёка адышла.
І раптам — як агнём па ўсім целе... Ды гэта ж па іх... Па Святлане, па хлопцах...
Доўга не адважвалася стаць на ногі. Але аддаляліся галасы, вакол цішэла. Мусіць, немцы, паліцэйскія пайшлі далей. І Зіна паднялася, азірнулася.
Адзінока стаяла пасярод дарогі падвода. І здалёк было відаць, як ляжалі на ёй адзін на адным людзі. Зверху сінела Святланіна хустка. Немцаў, паліцэйскіх не было відаць.
Як не сваімі нагамі ступіла Зіна. Пайшла. Спачатку памалу, потым скарэй, скарэй. Пабегла.
Каб верыла ў бога, падумала б — бог паслаў Грышку, каб яе ўратаваць. І прыдумаў жа — яго дзеўка... Заходзіў, падлазіў, але яна ж не захацела, не захацела гуляць з паліцыянтам. Кпіла з яго... Другі, можа, адпомсціў бы, а гэты...
Стаяла ў вачах падвода. І сінела Святланіна хустка... І шумела, мяшалася ўсё ў галаве... Што Святлана пра яе падумала? У апошні міг? Але не выдала... А Грышка?.. Хто ён такі?
Першы раз ён прыцёгся да іх на пачатку лета. Вінтоўку ў качарэжніку прыткнуў, як качаргу. Сеў за стол. Маўчаў, глядзеў на Зіну. Хоць Зіна і разумела, што Грышка цяпер — паліцай, не баялася гаварыць яму, што хацела.
— І чаго ты, Грышка, у паліцаі пацёгся? Вернуцца нашы — не даруюць...
Грышка ўсміхаўся, як дурны.
— Сям’ю апаганіў, сёстраў, братоў. Вернуцца нашы, як ім будзе ў вочы людзям паглядзець?
Грышка маўчаў. Паднімала голас матка.
— Чаго ты чэпішся да хлопца?
Калі Грышка адыходзіў, і маці, і бацька на Зіну сварыліся.
— Што ты пры ім язык распускаеш, даложыць немцам, ці доўга цяпер... Гэта ён тут, пры табе ціхенькі, а людзі кажуць...
— Калі ўжо Грышкі баяцца,— смяялася Зіна.
А той заходзіў часцей і часцей, усміхаўся Зіне, за ручку хапаў, але яна вырывала. Пад’ядала Грышку:
— Кажуць, нашы немцаў пад Сталінградам моцна пабілі, гоняць іх цяпер... Што, і ты з немцамі ўцякаць будзеш?
Не стрымаўся і Грышка, упікнуў:
— Калі ты такая савецкая, то чаго дома сядзіш, чаго не ў партызанах?
Засмяялася Зіна.
— Каб я, Грышачка, ведала, дзе тыя партызаны, як да іх дапасці, і дня дома не сядзела б.
— А калі я падкажу?
Уставілася Зіна на Грышку — ці смяецца з яе, ці праўду кажа? А той сядзіць — і кропелькі поту пад носам, на лбе. Упрэў у сваім суконным кіцелі, ці што...
Зіна змоўкла. Зразумела — не на вецер кінуў Грышка такія словы. Нешта яны значаць. Ці падкузьміць яе хоча, ці...
— Калі ведаеш, дзе партызаны, то чаму немцам не даложыш, выслужыўся б,— сказала злосна.
Устаў Грышка, захадзіў па хаце. Дома нікога не было, бацькі сена касілі. Пасярод хаты сядзела рудая котка. Грышка адчыніў дзверы, выгнаў котку.
— Псік...
Быдта і котку не хацеў мець у сведках. І сказаў:
— Калі хочаш ісці ў партызаны, іхняга сувязнога падкажу...
Знямела Зіна.
— Ты знаеш сувязнога?
— Не дапытвайся нічога, а калі хочаш — падкажу.
Па вачах бачыла Зіна, па твары — не хлусіць Грышка, знае сувязнога.
— То... То... Калі сувязнога знаеш і не прадаеш, чаму сам не ідзеш у партызаны?
Грышка шморгнуў носам:
— Не прымуць... Яны паліцаяў ненавідзяць болей, чым немцаў... І грахоў ужо на мне...
Дык, можа, Грышка тым, што яе ўратаваў, ад грахоў сваіх адкупіцца хоча? Але ці адкупішся адною душою за шмат душ? Мусіць, нямала ўжо загубіў са сваімі хаўруснікамі... І гэтых... Святланка... Яшчэ ўчора ў абнімку хадзілі... А цяпер — яе пусцілі, а Святланку, параненых...
Бяжыць Зіна, не ідзе, а бяжыць, быдта ўцякае ад той адзінокай на дарозе падводы, каля якой магла застацца і яна. І радасць, што не засталася, і быццам віна, віна апаноўвае Зіну. Хоць чым жа яна вінаватая?.. Каму было б лепей, каб і яе?..
Як бачыць Зіна — дула аўтамата перад грудзьмі, як чуе — цела разрываюць кулі. І агортвае страх, зноў гоніць з дарогі ў лес, каб затуліцца, схавацца за арэшнікам, за камлямі бяроз, асін. Каб не нахапіцца зноў на якіх немцаў, паліцаяў альбо і на партызан. Бо партызаны, калі спаткаюць, могуць спытаць: «А чаму тых забілі, а цябе не кранулі, пусцілі?» Усіх баіцца цяпер Зіна, але і дарогу згубіць баіцца, каб не заблудзіцца ў лесе. Прабіраецца па гушчары, сучкамі драпаючы рукі, адхінаючы галіны, што сцёбаюць твар, здымаючы з твару праціўнае павучынне.
Аказваецца, Грышка ведаў партызанскага сувязнога дзядзьку Нічыпара. Некалі дзядзька Нічыпар правадніком на чыгунцы рабіў, у горадзе жыў, дадому толькі грошы прысылаў ды наязджаў на вялікія святы. Да яго, бывала, як да чалавека, што цэлы свет з’ездзіў, збіраліся суседзі, пагаманіць, параспытваць, як дзе людзі жывуць, хто пануе, а хто гаруе. Зіна тады яшчэ зусім малая была, на тыя зборышчы не хадзіла, але бацька казаў, што вось, сусед ад сям’і, можна сказаць, адбіўся, бадзяецца па свеце, як цыган, а дабра не нажыў і лепей бы сядзеў пры жонцы, пры дзецях.
Як пачалася вайна, дзядзька Нічыпар знайшоў дарогу дадому, жыў цяпер на гаспадарцы, як і ўсе мужыкі ў вёсцы. І хто б мог падумаць, што ён — партызанскі сувязны. Але Зіна не дапытвалася ў Грышкі, адкуль ён ведае такі сакрэт. А самае дзіўнае — дзядзька Нічыпар і не здагадваўся, што Грышка ведае пра яго партызанства.
Думала Зіна — пайсці ў партызаны? А чаму не? Цікава... Вернуцца нашы, а Зіна — во, гераіня! А дома сядзець — што, сумната... Але ўсё не адчайвалася, нечага баялася. Да восені дацягнула Зіна. Можа, і восенню не рашылася б, але пачалі немцы хапаць моладзь у Германію. Пабаялася, што ў Германію звалакуць. І пайшла да дзядзькі Нічыпара...
Спачатку Зіна падумала, што гэта дрэвы неба засланяюць і ад таго ў лесе пацямнела, але скора зразумела, што гэта пачынае вечарэць. Дарога між дрэў прасвечвала белаватаю палосаю. Трэба было выходзіць з лесу, бо скора зусім сцямнее і тады нічога не пабачыш, зусім заблудзішся. Хочаш не хочаш, а трэба выбірацца на дарогу. Толькі прыслухоўвацца, прыглядацца, як убачыць людзей наперадзе — так упадзе на зямлю і папаўзе назад да лесу.
Цямнела вельмі скора, вось ужо пашарэла неба і не відаць за асеннімі хмарамі ніводнай зоркі. Чорнымі сценамі абступае дарогу лес. Здаецца, што лес і наперадзе, перасякае дарогу, дойдзе Зіна да той цемнаты, а там — тупік. Яна не баіцца ўжо дарогі, баіцца, каб тая не скончылася, не ўперлася ў тупік. Колькі адсюль да Лошчыцы? Зіне здаецца, што яна прайшла ўжо адтуль, дзе спаткалася з немцамі, з паліцаямі кіламетраў дзесяць. Можа, заблудзілася? Ці будзе калі-небудзь канец гэтаму лесу, дарозе?
Нарэшце лес як абарваўся, скончыўся. Наперадзе ляжала поле, і зусім недалёка горбіліся стрэхамі на ледзь светлаватым небе вясковыя хаты. Але нідзе ніводнага агеньчыку, ніводнага гуку не далятае з вёскі. Ды вось гаўкнуў здушана, нібы вінавата, што парушыў цішыню, сабака, дыхнула гноем ад нечага хлява.
Зіна пастукала ў першую ад лесу хату. Яе паклала з сабою ў ложак старая кабета, а можа, старою яна здалася з маладых Зініных гадоў? Калі развіднела, яна ўбачыла яе сухі, быдта абцягнены зжаўцелаю папераю, твар, глыбока запалыя вочы, якіх і колеру не відаць, худыя, быдта з адных жыл, рукі. Яшчэ па хаце снавала дзяўчынка гадоў сямі, падспеўвала сама сабе, ладуючы з паленца ляльку — спавівала, завязвала на галаву хустачку з анучкі. Дзяўчынка, мусібыць, спала на печы.
У хаце былі ўбоства, беднасць. Закураныя сцены і столь, даўно не беленая печ, земляная падлога, шыбка ў адным акне выбіта і заткнута падушкаю.
Гаспадыня паклікала Зіну снедаць. Пыталася — адкуль яна, чаго поначы ходзіць. І Зіна нешта выдумляла — быдта забралі каня партызаны, а потым сусед бачыў іхняга каня ў лесе, мусібыць, партызаны пусцілі, каб конь дадому сам ішоў, а ён не прыйшоў, вось Зіна і хадзіла па лесе, каня шукала ды заблудзілася.
Гаспадыня, здаецца, паверыла, пачала расказваць, што і ў іхняй вёсцы так было, забралі каня партызаны — снарад нейкі завезці, ці што, а потым каня пусцілі і той сам прыйшоў дадому. Каб не чула такіх гісторый Зіна, і яна не прыдумала б, што сказаць гэтай кабеце.
Абдзірала шалупінне са зваранай у мундзірах бульбы, макала ў соль, ела, а сама думала — што ж ёй рабіць, куды ісці? Назад у партызанскі лагер? Але там цяпер і лагера, мусібыць, няма... Дадому? Але дадому зноў прывалачэцца Грышка. Хто ён, гэты Грышка? Можа, партызанамі пастаўлены ў паліцыі? А можа, падслужыцца хоча і да нашых? Гэтага Зіна ніколі ў жыцці так і не дазнаецца. Будзе помніць адно — каб не Грышка, ляжаць бы ёй на той дарозе разам са Святланкаю. Жыццём сваім абавязана Грышку... І прыкра рабілася, што ўратаваў яе паліцай, што назваў сваёй паненкай. А можа, яна нечым абнадзейвала Грышку? Вачыма, голасам? Можа, абнадзейвала?
Не хоча думаць пра гэта Зіна, не хоча болей бачыць Грышкі, рада была б пабачыць Ромку, той бы ўсё зразумеў, усё дараваў бы. Толькі ці сустрэне яна калі Ромку? Ці выберацца ён жывы з таго лесу? Чамусьці зноў успомніла дзеўчынёху, што клікала яе туды, дзе страляюць. Можа, і ёй трэба было ісці туды, дзе страляюць, перавязваць раны параненым... Але добра думаць так, седзячы за сталом у хаце, далёка ад смерці, а там, калі і з неба сыплецца, і з бакоў бабахае, то не думаеш, а робіш...
У горад... Усё цвярдзей прыходзіла да думкі Зіна, што трэба ёй цяпер у горад, там шмат людзей, сярод іх згубіцца, закруціцца, перабавіць час да канца вайны, а там вернуцца нашы, немца папруць, гэта факт, а вернуцца нашы, і можна будзе жыць. Калі сказаць праўду, то Зіна даўно марыла перабрацца ў горад, жыць у горадзе, да вайны нават думала паехаць у горад вучыцца. Толькі да каго ехаць, дзе прыткнуцца, калі ў вёсцы і то голад, вунь, бульбу ў мундзірах ядуць, а ў горадзе і такой бульбы нямашака. Успомніла матчыну стрыечную сястру, што летась з горада да іх у вёску прыходзіла, мяняць адзежу на яду. З голаду людзі заходзяцца ў горадзе. І ўсё-такі — цётка, матчына стрыечная сястра. Як кручком зачапілася Зіна за гэту цётку. Каб да яе... Хоць на першым часе...
Паснедала Зіна, падзякавала гаспадыні, паднялася. Сказала, што пойдзе зноў каня шукаць. Да сваёй вёскі распытала дарогу. І пайшла. Пайшла дадому. Як сцямнела, пастукалася ў шыбу сваёй хаты. Матка выбегла, завохкала, заплакала з радасці. Бацька стаяў, як здань, у сподняй бялізне, чакаў, што раскажа дачка. Ведалі дома, што Зіна да партызанаў падалася, але казалі суседзям, што ў горад паехала, да цёткі, як напрарочылі, што такое будзе і праўдаю.
Зіна расказвала коратка:
— Разбілі партызанаў... З самалёта, бомбамі... Усе партызаны разбегліся... Я заставацца дома не магу... Напакуйце яды ў мяшок... У горад пайду... Да цёткі Марусі...
Матка плакала, бацька дыміў скручанаю з газеты цыгаркаю, пакашліваў. Але скора напакавалі Зіне торбу як панесці, і яна пайшла з хаты поначы. Калі каго сустрэне, скажа, у горад ідзе, прадукты сваякам нясе. А яно і праўда. А больш у Зіны нічога няма з сабою — ні лістовак, ні пісталетаў, на лобе таксама не напісана, што нядаўна была ў партызанскім атрадзе. Нічога ні ў кога на лобе не напісана, а ўсярэдзіну не залезеш, там не прачытаеш, цёмна там, усярэдзіне.
Нічога не паспела падумаць Фімка перад тым, як абвалакло яе цемнатою. Закруціўся свет, памутнела ўваччу, і звалілася. І скончылася жыццё. Без мук, без болю. Быдта салодкім сном заснула. Рабіце з ёю цяпер што хочаце, куды хочаце валачыце, засыпайце зямлёю, крычыце над ёю, галасіце. І брывом не павядзе, не варухне пальцам. Не паможа нічым, не супакоіць.
— Дзеўка, дзеўка, што ж ты, ах...
Гэта стогне той паранены, якога яна валакла.
Не чуе Фімка яго стогну, не чуе стрэлаў, не ведае, што адступаюць немцы, гоняць іх партызаны.
Ніколі не дазнаецца Фімка і таго, як падняў яе на рукі доктар, як нёс, нёс цераз лес, як потым вымаў кулі з яе грудзей. Як зрабілі партызаны насілкі і неслі Фімку, быдта якую пані. Не прывыкла Фімка, каб яе насілі, каб ведала, што яе нясуць, засаромелася б, злезла б з тых насілак, нагамі пайшла б.
Але не ведала Фімка, што яе нясуць, не ведала, што партызаны пакінулі лагер, калі ўжо высачылі немцы, то зноў наваляцца, яшчэ большаю сілаю. Ішлі партызаны — праз лес, праз балота і Фімку неслі.
Колькі ж доўжылася для Фімкі гэта салодкая ноч небыцця? Не ведае Фімка. Расплюшчыла цяжкія, быдта склееныя, павекі і не пазнала — дзе яна і што гэта з ёю. Святло... Перад вачыма святло мітусілася, і было яно такое яркае, што Фімка зноў заплюшчыла вочы.
Памалу вярталася да жыцця. І пазнавала, што вяртаецца да жыцця, па болю. У цемнаце, у смерці не балела нічога, цела агортвала спакойная, салодкая пустата... А чым больш прыходзіла да памяці, тым больш балела. Грудзі пякло, быдта распаленым жалезам. І перавязка сціскала, як абцугом.
Яна стагнала. І тады над ёю схіляўся незнаёмы жаночы твар. Вочы з жалем глядзелі на Фімку, ніхто ніколі не глядзеў на яе з такім жалем, нават маці. І Фімка палюбіла жанчыну, і паверыла ёй.
— Пі-і-ць...
І як глытала з мядзянага кубка, быдта ападала нешта ў грудзях і перад вачыма святлела, дыхалася лягчэй. Потым жанчына паіла яе малаком. І давала ў рукі кавалачак хлеба. І Фімка сусліла скарынку, як малое дзіця. І часам на боль забывалася. А потым зноў стагнала.
Да вясны пракачалася Фімка, да вясны сорак чацвёртага года. Вучылася хадзіць, як дзіця. Гаспадыня падтрымлівала пад паху і гаварыла:
— Ну, дзеўка, не думала, што выпаўзеш... Мёртвую прывезлі.
— А хто прывёз, хто? — пыталася Фімка.
— А ці я ведаю хто? Партызаны... А пашпарты не паказвалі. Загадалі — ратуй... Я во і ратавала.
— Дзякуй вам.
На Фімку з цікавасцю глядзелі Паўлік і Насця — гаспадыніны дзеці.
Як навучылася хадзіць сама, як падужэлі крышку рукі, узялася памагаць гаспадыні. Парсючку бульбы натаўчэ, карове пойла зробіць, міскі памые, у хаце папратае, падмяце, а сама думае, успамінае — хто ж гэта яе прынёс і дзе цяпер партызаны, дзе доктар, дзе Святланка, цётка Вера, дзе Ромка? Дзе тая Зіна Патапава? Няма ў яе і дробачкі крыўды ні на Ромку, ні на тую Зіну. У душы нават песціць, як таямніцу — можа, гэта Ромка нёс яе на насілках, ну, не адзін, а з некім... Можа, Ромка і ў гэту хату прынёс?
Пытаецца ў гаспадыні:
— Цётачка, а якія былі тыя партызаны? Ну, што мяне прынеслі?
Гаспадыня на міг адрываецца ад работы, стаіць, успамінае:
— А хто ж іх знае, якія... Хлопцы...
Хацела спытаць: «Можа, высокі быў, прыгожы?» — не ведала, як іначай апісаць Ромку. Ды пасаромелася спытаць.
А сонца ўсё ярчэй, а птушкі ўсё званчэй, і ў паветры стаіць — быдта птушкі тыя прыносяць — гоняць немца, гоняць, скора вернуцца нашы, скора вайна скончыцца.
Муж гаспадыні таксама ў партызанах быў, але дадому даўно не наведваўся, начамі плакала гаспадыня, дзяцей называла ўжо сіротамі, ведалі ж у вёсцы, які бой быў на Евіным полі, як ганялі немцы потым партызан па балотах, колькі хлопцаў палягло. Ды вось і яна, Фімка, таксама адтуль, дзівам уратавалася.
— А мо і жывы недзе,— задумваецца часам гаспадыня.— Можа, недзе так, як цябе... Можа, і яго нехта чужы ратуе.
І падсоўвае Фімцы шклянку малака, быдта ў той час нехта можа і яе мужу шклянку малака наліць.
Начамі плакала гаспадыня, а ўдзень за работаю свету не бачыла. Трэба было сеяць хлеб, садзіць бульбу, рабіць грады.
Фімка дужэла з кожным днём, ужо разам з гаспадыняю ўпрагалася ў цяжкую работу, і хоць стамлялася, вельмі стамлялася, але нейкая жылка дрыжала і дрыжала ў ёй радасцю. Радасцю было сонца, белыя хмаркі на сінім небе, жоўтыя кветкі малачаю, што ўсцілалі падворак, песня шпака, якою аж заходзілася птушка, трапечучы крыльцамі на сваёй шпакоўні. І ў яе ў грудзях нешта як спявала, невядома адкуль прыплываў гэты спеў — ці то з палёў, з лясоў, ці ў ёй самой нараджаўся і падоўгу не пакідаў, быдта крынічнай вадой абмываючы грудзі.
А вялікая радасць прыйшла летам, калі густа шумеў ужо тугім лістам лес, калі высока ўзнялося жыта, калі цвіла ўжо бульба на агародзе. Пабеглі, пакаціліся назад немцы, адгыркваючыся, кусаючыся, як сабакі, але беглі, уцякалі, як тыя ж сабакі, падцяўшы хвасты. А цераз вёску — савецкія танкі, машыны. Высыпалі людзі на вуліцу, плачуць з радасці. І Фімка выбегла, носам шморгае, кулаком вочы выцірае.
Нашы... Вярнуліся...
І муж гаспадыні вярнуўся — чорны, закарэлы, з бруднаю павязкаю на галаве, але жывы, і гаспадыня расцвіла, памаладзела, не ведае, як прывячаць, чым частаваць свайго героя. Дзеці на бацьку павіслі, пішчаць з радасці. Усё... Адгаравалі, адбедавалі, жывы застаўся, хоць вайна яшчэ і грыміць, яшчэ моцныя ў яе зубы і яшчэ шмат трапіць людзей у яе жорны.
А Фімка ў гэтай радасці, у гэтым сямейным шчасці адчула сябе раптам лішняю, чужою, непатрэбнаю. Хоць і не сказала ёй злога слова гаспадыня, не касавурыўся гаспадар, сама разумела — лішняя тут, чужая.
Ды каб і не пачула сябе чужою — не на век жа заставацца ў добрай гаспадыні, свая сям’я ёсць, ад якой вайна адарвала, нашы вярнуліся, цяпер шлях дадому вольны.
А дарогі звінелі, грымелі. Цягнуліся да сваіх гнёздаў людзі, як і Фімка, выгнаныя стуль вайною. Ехалі на цягніках, на спадарожных машынах, на фурманках, ішлі пехатою, несучы хто вузельчык, хто торбачку, хто чамадан. І Фімчына сэрца пацягнулася — да сваіх, да мацеры, да братоў і сёстраў, дадому.
З вузельчыкам, у які гаспадыня паклала чатыры жытнія бліны, спечаную яечню, мяккі, звялы ўжо салёны агурок, выйшла Фімка на гравейку, што вяла ад вёскі на станцыю. Трэба было адолець вёрст пятнаццаць.
Фімку абганялі машыны з нашымі салдатамі, грымелі па дарозе танкі і браневікі, Фімку абганялі фурманкі, людзі, якія ішлі шпарчэй за яе. Пахла пылам, бензінам, чалавечым і конскім потам, пахла порахам і гарам, якія яшчэ, здаецца, віселі ў паветры. Абапал дарогі стаялі каміны спаленых хат — і хутароў, і цэлых вёсак — гэта немцы лютавалі, палілі вёскі, кажуць, што палілі нават з людзьмі, заганялі людзей у хлявы і палілі. Трапляліся абгарэлыя, скінутыя з дарогі то машына, то матацыкл. Валяліся пагнутыя нямецкія каскі з бяльмом фашысцкага знаку на баку, разарваныя скруткі калючага дроту. А над усім стаяла чыстае сіняе неба, ярка свяціла і аж пякло ліпеньскае сонца, а дарога вяла да мацеры, дадому, і Фімцы нецярпелася — скарэй, скарэй. Як там? Два гады не была дома, ці жывыя ўсе, ці здаровыя?
Ахінаў трохі і страх, калі ўспамінала цётку, карову. Аб’явіцца цётка ў горадзе, пачне крычаць, клясці. Але ці вінавата Фімка, што немцы забралі карову, ды што там карова, колькі людзей палягло, колькі вёсак вунь папалілі, не з каровамі, з людзьмі, ці ўцалела і цётчына хата?
Будынак вакзала быў разбіты, над праёмамі вокнаў чорныя пісягі — знакі пажару,— і людзей, людзей. З торбамі, клункамі, мітусяцца, бегаюць, крычаць — акурат цягнік падыходзіць. Кінуліся людзі гурбамі да дзвярэй таварных вагонаў, лезуць адзін аднаму на плечы, на галовы, перадаюць свае клункі, торбы. Хто дужэйшы — адпіхае слабейшага, а слабейшы таксама пнецца, спрытнейшы ўскаквае ўжо ў вагон, дзе і так поўна людзей, адчайна пнуцца тыя, што засталіся ззаду.
Фімка бегала ўздоўж саставу, шукала, дзе меней людзей, каб уплішчыцца, але ўсюды пры таварных вагонах кішмя кішэла. Яна паспрабавала ўціснуцца ў тугую, як гума, людскую гурбу, але ў той гурбе не было і вузенькай шчылінкі, гурба яе не прымала, адпіхала і адпіхала сваім тугім целам.
У саставе было некалькі і пасажырскіх вагонаў, але ў іх ехалі вайсковыя, цывільных туды не пускалі, пры дзвярах стаялі салдаты з вінтоўкамі. Фімка кінулася да аднаго, папрасіла ўмольна:
— Пусціце...
Маладзенькі салдат сабраў на лбе строгія складкі.
— Нельга, цётка...
«Цётка?» — здзівілася Фімка. Няўжо яна падобна ўжо на цётку? Ёй жа ўсяго васемнаццаць...
Адышла ад вагона. Аббегла цягнік, заскочыла з другога боку, думала, можа, там якія дзверы адчыненыя. Але з другога боку цягніка ўсе дзверы ў вагонах былі пазачыняныя, і ў пасажырскіх, і ў таварных. А паравоз ужо даў гудок, Фімцы відаць, як адчайна затупалі з таго боку вагона людскія ногі, наступаючы адна на адну, грамчэйшы зрабіўся крык. Вось ужо лязгнулі буферы, цягнік скрануўся з месца. Фімку ахапіў адчай. Калі будзе новы цягнік? Можа, цераз суткі, ды і ў той ці ўлезеш?
Яна ўскочыла на падножку. Ухапілася рукамі за поручні. Села на прыступку.
Цягнік ішоў — шпарчэй, шпарчэй. Хістануўся на стрэлках. Адплывала станцыя. Вось закруцілася ўжо перад вачмі зялёнае поле, пні ад спіленага пры чыгунцы лесу — немцы выпільвалі, высякалі лес, што падступаў да каляі. Мільгануў абгарэлы шкілет вагона пад насыпам — скінулі партызаны. Цягнік ужо нёсся на ўсёй скорасці, Фімка моцна трымалася рукамі за поручні. Нічога, не зваліцца.
Зноў мільгалі спаленыя вёскі, хутары, толькі закураныя каміны, як чорныя абеліскі, як помнікі чалавечаму жыллю, узвышаліся ўсцяж дарогі. З-пад вагона клубамі віўся пыл з дробнымі калючымі пясчынкамі, сек шчокі, зацярушваў вочы, часам чорным воблакам агортваў паравозны дым з калючымі дробачкамі незгарэлага вугалю, тугім камяком біў у твар вецер. Вузельчык з рэшткамі яды Фімка павесіла на руку, а пальцамі моцна ўпілася ў поручні. На верхняй прыступцы сядзела, на ніжняй трымала ногі. Спачатку здавалася, што і зручна ўмасцілася, а потым пачалі слабнуць рукі. І нешта цвёрдае ўпівалася ў спіну. І ў вачах пачало мітусіцца, быдта не на цягніку яна ехала, а плыла на каруселі, быдта не поле круцілася перад ёю, а і сама яна на тым полі. Вецер пачынаў забіваць дыханне. Але сілілася, трымалася, разумела — варта аслабіць пальцы, даць перадых рукам і не ўтрымаецца на прыступцы, паляціць уніз, пад калёсы.
Раптам пачула стук над галавою. І спалоханы голас. Што той голас сказаў, не разабрала. І нечая рука моцна ўпілася ў плячо, пацягнула ўгару. Сама не свая падалася за тою рукою Фімка і апынулася ў вагоне.
— З глузду з’ехала, заб’ешся, каб ты згарэла!..
Гэта ўбачыў яе на прыступцы праваднік, адчыніў дзверы і ўцягнуў у вагон. Твар у яго быў спалоханы больш, чым у Фімкі. Замкнуў за ёю дзверы, ківаў перад носам жалезным кручком ключа.
— Куды цябе чэрці панеслі, касцей не сабрала б, куды едзеш?
— Дадому,— ледзь вымавіла Фімка.
Такіх маразоў не было ўжо даўно, год за годам стаялі слякотныя зімы з мокрым снегам, з дажджамі, тэмпература рэдка апускалася ніжэй нуля, здавалася, ужо і непатрэбна цёплая апратка, можна і зіму прабегаць у асеннім паліто. І праўда, модніцы з пышнымі футровымі каўнярамі, у пышных зімовых шапках бегалі па горадзе, як мокрыя курыцы — футра ад дажджу зліпалася ў суслы. Людзі пачалі жаліцца, што змяніўся клімат, гэтыя атамы, гэтыя касманаўты перакруцілі ўсё ў прыродзе і там, дзе павінен ісці снег, сыпле дождж, а на поўдні, дзе павінна свяціць сонца, ад холаду гінуць вінаграднікі.
Але вось прыйшла сапраўдная зіма, з маразамі за дваццаць градусаў, са скрыпучым снегам пад нагамі, з празрыстым небам, у якім па начах стыў яркі месяц і дрыжалі ад холаду зоркі. Зіма быдта гаварыла людзям, што дарэмна яны вінавацяць атамы ды касманаўтаў, цяжка змяніць законы вялікай прыроды, які б яна ні выкінула фокус, прачытай — сто альбо дзвесце гадоў назад было ўжо такое.
Цёмнаю раніцою, панастаўляўшы каўняры, выдыхаючы клубы пары, беглі людзі да выстылых за ноч, з замураванымі марозам вокнамі, аўтобусаў, тралейбусаў, трамваяў, уціскваліся, ехалі, яшчэ не адышоўшы ад сну, яшчэ хаваючы пад палітонамі ды хусткамі цяпло пасцелі. Адны выходзілі, другія садзіліся, часам утвараючы ў дзвярах заторы.
Серафіма, выставіўшы наперад сваю сплюшчаную цыратавую сумку, выбралася з аўтобуса на сваім прыпынку, пабегла. Снег скрыпеў пад нагамі, машыны не паспелі яшчэ расчысціць тратуары, і бегчы па ім было цяжка, як па пяску. Ды ёй тут недалёка, адзін квартал, вось і яе бальніца. Адчыніла цяжкія дзверы.
У калідоры было жоўта ад электрычнага святла і пахла карболкаю, эфірам, неправетраным памяшканнем. Пасля вялікага холаду здалося і вельмі цёпла, узыходзіла на свой трэці паверх і на хаду расшпільвала паліто, адпускала хустку. У сваім катушку распранулася, зняла боты і ступіла ў тапкі, уздзела халат, пакіравалася ў палаты.
У пятай палаце на ложку злева ляжала новенькая, мусібыць, прывезлі ўночы, уночы і парэзалі. Маладая, валасы з прыгожым учасаннем — знянацку навалілася хвароба, не паспела збрыдзіць дзяўчыну. Вочы заплюшчаныя, вусны тонкія, збялелыя, белыя рукі з манікюрам ляжаць паверх коўдры.
Падышла да новенькай, спынілася каля ложка, паправіла коўдру. Дзяўчына паволі расплюшчыла вочы, глянула на Серафіму, як з глыбокага калодзежа.
— Ну, як табе, галубка? — спыталася ў яе Серафіма.
Дзяўчына памаўчала, быдта прыслухоўваючыся да сябе.
— Не ведаю,— прашаптала слаба.
— Нічога, скора ачуняеш, ножкамі пабяжыш...
Дзверы ў палату адчыніла незнаёмая пажылая жанчына — белы халат накінуты на цёмную сукенку, на галаве футровая шапка, твар спалоханы. Абвяла вачмі палату, убачыла новенькую, пры якой стаяла Серафіма. Матлянула лакіраванаю сумачкаю, перакладаючы з адной рукі ў другую, падалася да хворай.
— Дачушка...
Серафіма ёй табурэтку падставіла.
— Дачушка,— толькі і магла сказаць кабета, сумачку расшпіліла, насоўку выняла, прыклала да вачэй.
— Нічога, мама,— прашаптала хворая.
Уздыхнула Серафіма, адышла. Тут, калі што, то ўжо маці паможа, падасць.
— Нянечка,— паклікала хворая, што ляжала каля акна.
Серафіма падышла. Жанчына прашаптала сваю просьбу. Толькі каля той пахадзіла — другая хворая паклікала. Васьмёра хворых у гэтай палаце, ды пяцёра ў суседняй, ды сямёра яшчэ ў адной, у мужчынскай. А шмат каму няможна ўставаць. Пакуль тых, каму няможна ўставаць, абслужыла, пакуль падлогу ўсюды вымыла, туалет прыбрала — ужо і час абеду. Ішла з вядром па калідоры.
Пры акне, за сваім столікам, сядзела сястра Люся. Павекі падсіненыя, губы намаляваныя, на пальцах дарагія пярсцёнкі. Во якія дзяўчаткі цяпер, як лялькі.
У канцы калідора стаялі двое хворых у бальнічных халатах — мужчына і жанчына. Серафіма часта бачыць іх разам. Ухаджваюцца, ці што? За час работы ў бальніцы чаго толькі не нагледзелася, бывае, тут пазнаёмяцца, палюбяцца, а там, пасля бальніцы, і пажэняцца. Толькі на тым свеце ўсё канчаецца, а пакуль чалавек жывы...
З палаты выйшла матка той, што сёння парэзалі. Во колькі праседзела каля дачкі. Убачыла Серафіму і пачала таропка расшпільваць сваю лакіраваную сумачку. Азірнулася насцярожана і тыц сваю руку Серафіме ў кішэню.
— Нянечка, мілая, вы ўжо маю дачку глядзіце...
Засаромелася Серафіма, зачырванелася.
— Што гэта вы робіце, што, бярыце назад свае грошы, я і так пагляджу, што гэта вы, што...
— Нічога, дзецям... Унукам на цукеркі... Я вас прашу,— а сама пхае, пхае Серафіміну руку з грашыма назад у кішэню. Паважная, пажылая кабета, а на твары столькі вінаватасці, прыніжэння, просьбы. Шкода жанчыны, ведама, матка, але грошы ўзяць не магла. Як гэта — за людское гора браць грошы.
— Не вазьму,— закруціла галавою Серафіма, сунула грошы назад у сумачку, якую кабета не паспела зашпіліць, пабегла па калідоры.
Ведала Серафіма, што другія нянечкі бяруць. Яе зменшчыца Ванда бярэ і Серафіму называе дурною, што не бярэ. Кажа ўсё: «Якая ў нас зарплата, у людзей пенсія большая, а ім — нічога, калі за сваю і дасць пяцёрку...» І нашто той Вандзе столькі ўжо пяцёрак, адна жыве, у панчоху, ці што, складае.
Не, не можа Серафіма браць у людзей грошы, хоць забіце, не можа. Бегла па калідоры, ледзь палатнага доктара не збіла з ног.
— Ты куды гэтак прытка? — спыніў доктар, узяўшы за плячо. Высокі, у белай шапачцы, вочы сінія і вейкі доўгія, быдта ў дзяўчыны.
— А... Так... Бягу...
— Ты пасля работы не ўцякай, мы тут... Адным словам, не ўцякай.
— А чаго? — здзівілася Серафіма.
— Убачыш — чаго.— І пайшоў, як белая здань.
Закралася ў душу падазрэнне. Няўжо помняць?
Самой Серафіме толькі ўчора вечарам стукнула ў галаву, што гэта ж ёй сёння пяцьдзесят. Во як гады праляцелі. А ў іх у бальніцы завёўся парадак — як чый дзень нараджэння, у ардынатарскай збірацца і прывячаць. Не кожны год, а на круглую дату. Завёў такі парадак палатны доктар. Летась прывячалі сястру Люсю — дваццаць пяць гадоў. Пазалетась доктарку Марыю Осіпаўну — сорак. Няўжо і яе ўспомнілі? Прыгадалася, што ў ардынатарскай на падаконніку ў крышталёвай вазачцы стаяць чырвоныя гваздзікі. Няўжо ёй? Засаромелася. Хоць ты і праўда пасля работы ўцячы. Хто яна такая — Фімка, каб яе прывячаць? А потым сама з сябе пасмяялася. Што гэта ёй стукнула ў галаву, ці мала чаго сказаў доктар пачакаць, можа, дасць якую работу...
І зноў закруцілася ў сваіх палатах.
Але падазрэнне не пакідала, і, шаруючы ракавіну ў мыцельніку, Фімка лавіла сябе на тым, як нешта наплывала на душу, казытала грудзі — радасна і трывожна.
А пасля работы яе і праўда паклікалі ў ардынатарскую, і калі яна ўвайшла, дактары і сёстры, што сабраліся тут, запляскалі ў далоні. Яны стаялі ўсе — у белых халатах і белых шапачках, усе глядзелі на яе, і ўсміхаліся, і пляскалі, пляскалі ў далоні, а Серафіма саромелася, і здавалася ёй, што не заслужыла яна такой увагі паважных людзей, дактароў і сясцёр. Хіба чалавека, які носіць судны, мые падлогу, чысціць прыбіральні, можна так прывячаць?
Палатны доктар стаў пасярод ардынатарскай і пачаў гаварыць:
— Дарагая Серафіма Гаўрылаўна! Сёння, у такі ўрачысты для вас дзень, мы ўсе хочам вас павітаць... Больш чым трыццаць гадоў вы працуеце ў гэтай бальніцы... Самы старэйшы вы ў нас па стажу работнік... Працуеце сумленна, шчыра... Добрае сэрца...
Фімка чула і не чула, што гаварыў палатны доктар, пад сэрца падкотваў, горла душыў тугі камяк, яна ледзьве стрымлівала слёзы, і хацелася ёй, каб скарэй, скарэй гэта скончылася. А доктар усё гаварыў, гаварыў, потым пачаў чытаць загад па бальніцы, у якім Серафіме Гаўрылаўне Мархель выносілася падзяка за шматгадовую сумленную працу.
Калі доктар скончыў чытаць, ёй падалі пяць чырвоных гваздзікоў — разам з вазачкаю, гэта быў падарунак ад усяго аддзялення. І ўсе зноў запляскалі ў далоні, а Фімка выхапіла з халата шматок марлі, які служыў ёй насоўкаю, і пачала выціраць вочы, нос.
— Дзякуй, дзякуй,— кланялася яна ўсім і больш нічога не магла сказаць, апроч гэтага — дзякуй. Яе сэрца было поўнае любві да гэтых людзей, каб магла, яна кожнага з іх абняла б, пацалавала, яна адчувала сябе зусім маладою і поўнаю жадання рабіць, рабіць нешта для іх, для хворых, для ўсіх людзей на свеце.
Калі скончылася віншаванне і ўсе пачалі разыходзіцца, доктарка Вера Сяргееўна, іхняя мясткомаўка, узяла Серафіму за руку.
— Паслухайце, вось у вас у біяграфіі напісана, што ў час вайны вы былі ў партызанах. Гэта мне наш кадравік сказаў. А дакумента на гэта ў вас ніякага няма... Вы б аформілі сабе дакумент, гэта ж і ўзнагароды палагаюцца, і льготы цяпер, і ваабшчэ...
Фімка шукала, у што схаваць, як данесці дадому кволую прыгажосць, каб не змерзла на марозе. Загортвала ў газету кветкі і гаварыла:
— От, Вера Сяргееўна, няма ў мяне дакумента. Ці думала я там, адразу па вайне, пра тыя дакументы... Дзякуй богу, што жывая засталася. Параненая была...
— От бачыце, і параненая была,— устрэў у размову палатны доктар.— І акрамя дзірак на целе — ніякага знаку... Афармляйце дакумент, Серафіма Гаўрылаўна.
Загарнула ўжо ў газету гваздзікі, узяла ў руку вазачку, пагладзіла тоўстае, з гранямі, шкло, якое іскрылася, адбівала промні дня. Падняла вочы на Веру Сяргееўну, глянула на палатнага доктара, паціснула плячмі.
— А як жа цяпер аформіш?.. Трыццаць гадоў пасля вайны...
— Шукаць людзей трэба... Што з вамі былі... Сведкі трэба... Па сведках можна аформіць дакумент,— сказаў палатны доктар.
— А,— махнула рукою Серафіма.— Столькі гадоў пражыла без дакумента... Што ўжо цяпер...
Яна ехала дадому, трымаючы загорнутыя ў газету кветкі, абараняючы іх ад штурханіны ў аўтобусе, каб не зламалі, не пакамечылі. Свежыя гваздзікі зімою, гэта ого-го, яны і грошай вялікіх каштуюць. Крыштальная вазачка ляжала ў гаспадарчай сумцы, без якой Фімка ніколі не выходзіла з дому, без сумкі Фімка не ведала б, што рабіць з рукамі, яна быдта прырасла да пальцаў, гэта выцертая ўжо, з зялёнай цыраты, сумка. Пустая яна сплюшчвалася і худзела, напакаваная прадуктамі, напіналася. Калі Фімка адчыняла дзверы ў кватэру, то і Таня, і дзеці найперш кідалі позіркі на сумку, і калі была яна тоўстая, то дзеці не давалі і да кухні данесці, распакаваць, залазілі ў сумку рукамі, шукалі ў ёй сабе радасці. І Фімка ніколі не забывалася купіць малым хоць сто грам ледзяшоў, хоць пачак пячэння, каб не ашукаць іх надзеі на ласунак.
І сёння, хоць вельмі хацелася скарэй дадому, каб расказаць, як яе прывячалі, паказаць кветкі, вазачку, усё ж забегла ў магазін, накідала ў сумку прадуктаў і дзецям, хоць не маленькія ўжо, купіла загорнуты ў цэлафан пачак цукерак.
Жыла Фімка ў тым самым доме, у якім жылі яны некалі да вайны і дзе, вярнуўшыся пасля ранення, знайшла яна сваю, дужа парадзелую, сям’ю. Два гады не бачыла Фімка мацеры, не бачыла братоў і сясцёр. За тыя два гады маці пастарэла, можа, год на дзесяць. Пахавала дваіх дзяцей — хлопчыка Колю і дзяўчынку Валю, памерлі ад нейкай цяжкой дзіцячай хваробы. Не было пры немцах дактароў, не было бальніц, лякарства, каб лячыць. Бацьку схапілі ў аблаву немцы. Пайшоў на базар яды якой расстарацца — дала яму маці дзесяць марак, недзе раздабытых. І не вярнуўся бацька. Усё чакала маці — можа, на якую работу пагналі, можа, пусцяць потым дадому. Але бацька не вярнуўся, хоць маці і не верыла ў яго смерць, да сваёй канчыны ўсё чакала.
Адгаласіла яна і па старэйшай дачцэ, але Фімка вярнулася. І радасць адплакала матка сваімі чорнымі запалымі вачмі.
Не ў раскошы жыла Фімка тыя два гады — спачатку ў зямлянцы партызанскай, потым у беднай вясковай кабеты, але што ўбачыла дома — жахнула. Чорныя сцены і столь у хаце, брудныя транты на пасцелях, клапы, абадраныя галодныя дзеці — Таня і Косцік. Маці састарэла і хворая зусім — кашляе і кашляе. На адну Фімку цяпер спадзяванне, бо Косціку ўсяго пятнаццаць, а Тані — шэсць.
Зразумела Фімка — на работу ёй трэба хутчэй, на работу. Але куды, што яна ўмее рабіць? Успомніла партызанскі шпіталь. Пайшла ў бальніцу.
— Ці трэба вам санітаркі?..
Санітаркі былі патрэбныя. Фімку ўзялі. Больш чым трыццаць гадоў таму назад. З таго дня і працуе Фімка ў бальніцы.
Яе работа была для сям’і збавеннем ад голаду. Вышкрабала з катлоў недаедзеныя хворымі кашу, суп, насіла дзецям. Выкідалі, спісвалі ў бальніцы падраныя халаты, просціны, і добрая сястра-гаспадыня аддавала нешта з гэтых трантаў Фімцы. Маці перакройвала тыя выцвілыя драныя халаты на блузкі, сукенкі той жа Фімцы, Тані, на кашулі Косціку. З падраных прасцін нешта выбіралі сабе на пасцелі.
Разам з акрыяўшаю маткай пачысцілі, памылі хату. Здаецца, цяпер можна жыць.
Ды занадта надарвалася матка за гады акупацыі, усяго дзве зімы пражыла яна пасля вайны. Памерла. Засталася Фімка маткаю і Косціку, і Тані. Ну, Косціка скора ў армію ўзялі, а пасля арміі асеў недзе на Далёкім Усходзе. Раней яшчэ пісаў Фімцы, Тані, а вось ужо гадоў дзесяць ні слыху пра яго, ні дыху, адарваўся зусім, адкалоўся. Мусіць, добра недзе яму, калі радню не ўспамінае.
А Таню Фімка так і выгадавала, і цяпер з ёю жыве, як з дачкою. Ваню, мужа Танінага, зяцем лічыць, а дзяцей Таніных — унукамі, хоць і замаладая Фімка для такіх унукаў. Ды і тое шчасце, што ёсць пры кім жыць, ёсць для каго жыць, каго любіць, не дай бог на старасць адной застацца, як тычка ў полі. Як тая Ванда, што пяцёркі з хворых бярэ. На чорта тыя і пяцёркі.
А жылі яны і цяпер у тым самым доме, што і да вайны, за трыццаць гадоў разы два яго рамантавалі, шпалеры клеілі. Апошнія гады ўжо не рамантуюць, на знос пазначаны іхні дом. І то дзіва, як дасюль уцалеў, з усіх бакоў абкружылі гмахі пад неба, а іхні дом урос у зямлю, вокны, дзверы скасабочыліся. Побач яшчэ дзве такія дапатопныя хаткі стаяць, дык з тых людзі ўжо выбраліся, падавалі ім ужо кватэры, і стаяць тыя хаткі з павыманымі рамамі, праз якія свецяцца сцены з абадранымі шпалерамі, чакаюць хаткі сваёй канчыны, хоць і цяпер яны ўжо як мёртвыя — не чуваць чалавечага голасу, дзіцячага смеху. Некалі так будзе і з іхнім домам, і Фімцы шкода іхняй развалюхі, столькі перажыта ў гэтых сценах, столькі пагрэліся каля гэтай грубкі, а прыйдзе бульдозер — і як языком усё зліжа. Але хоць і шкода трухлявых сцен, пабітай грубкі, хочацца хутчэй займець новае жытло, дзе гатуюць для іх столькі раскошы — і ацяпленне, і гарачую ваду, і газ, і ванну, і ўсе іншыя выгоды.
Шарганула Фімка брамкаю ў пахіленым ззелянелым плоце, пайшла сцежкаю між гурбаў снегу, адчыніла дзверы. Ударыла цеплынёй і пахам, які плавае толькі ў гэтым доме, вісіць толькі пад гэтай столлю, якога больш няма ў цэлым свеце.
У зале — так называлі большы, святлейшы, пакой, звінелі галасы Тані і Ларысы, Таня ўшчувала дачку, тая агрызалася. Мусібыць, учулі, што прыйшла Фімка, выбеглі да яе ў калідор. Ларыса, як заўсёды, шась руку ў сумку, абмацала пакет з цукеркамі, выцягнула.
Таня выхапіла з рук у дачкі пакет, замахнулася:
— Не дам! І ты іх не дуры! Распесціла! Такая дзеўка, а талеркі за сабою не памые!
— Ат,— махнула рукою Фімка.— Знайшлі час...
Ёй здавалася, што сёння такі дзень, калі ўсё мусіць быць іначай — Таня не будзе сварыцца ні з мужам, ні з дзецьмі, усе будуць ласкавыя, добрыя між сабою і да яе. І праўда, чаго сварыцца, злавацца, хіба нельга па-добраму...
— А што не час, чаму не час, што сёння — дзень святы? — накінулася яна і на Фімку.
Тая трымала перад сабою загорнутыя ў газету кветкі, усміхалася.
— Можа, і святы...
Яна паставіла сумку на падлогу, разгарнула газету.
— А-а! — разявіла рот Таня.— Гваздзікі! Адкуль?
Фімка свяцілася радасцю. Божа мой, якое шчасце, што ёсць каму расказаць пра радасць, гэта ж каб жыла адна, каб прыйшла ў пустую хату...
— На рабоце... Мне сёння пяцьдзесят...
Таня апусціла рукі, заморгала вінавата.
— То чаму не сказала?.. Я і забылася...
— Ат,— зноў махнула рукою Фімка.— Я і сама толькі ўчора ўспомніла. А на рабоце... Так усё хораша абгаварвалі... Благадарнасць напісалі, і вазачка там, у сумцы...— Яна падхапіла сумку, панесла ў кухню. Таня і Ларыса пайшлі за ёю.
Павымаўшы пакеты з крупою, з малаком ды фаршам, Фімка дабралася і да вазачкі. Ларыса схапіла яе, пачала аглядаць на святло. Грані пераліваліся жоўтым, сінім, ружовым колерамі.
— Крыштальная,— сказала з павагаю. Наліла ў вазачку вады, апусціла туды кветкі, панесла, паставіла ў зале на стол.
— Ну, калі так,— сказала Таня, быдта прыняўшы нейкае рашэнне, і пайшла ў спальню. Адтуль пачула Фімка яе голас:
— Ваня... Іван... Падніміся... Збегай у магазін, пакуль сямі няма, купі паўлітра...
Пры слове «паўлітра» Ваню як ветрам падхапіла, падняўся, быдта і не спаў, глядзеў на жонку з дзівам.
— Во як цябе будзіць трэба,— смяялася Таня.— Толькі шапні — «паўлітра»...
Іван выйшаў са спальні, папраўляючы кашулю, штаны, правёў рукою па валасах. На твары яшчэ былі знакі сну, але вочы глядзелі ўжо чыста. Таня калупалася ў сумачцы, шукала грошы.
— А што сёння за свята? — радасна дзівіўся Іван. Ён любіў выпіць, і калі бывалі спрэчкі ў Тані з мужам, то толькі за гэта, за выпіўку. Адным часам ледзь не дайшло да разводу, каб не Фімка, то ўжо выгнала б Таня свайго Івана, Фімка ўлагодзіла сястру.
— Серафіме сёння пяцьдзесят,— сказала Таня, падаючы Івану чырвонец.
З дзяцінства прывыкшы называць старэйшую сястру Фімка, Таня і цяпер яе так называла, толькі зрэдку, у хвіліны якой расчуленасці, дабрыні, якія ў Тані бывалі не вельмі часта, называла яе Серафіма. Вось і цяпер сказала — Серафіме...
Як жа хацела некалі Фімка, каб Таня вучылася, каб паступіла ў які інстытут, яна сама так шкадавала, што засталася недавучкаю — не было за чыёю спіною вучыцца, сям’ю на плечы ўзяла. Але Таню ніколі не вабілі кніжкі, і на школе яе навука скончылася, працуе цяпер маляром у рамонтнай канторы, прыробак часта мае і зарабляе някепска. Іван токарам на заводзе працуе, таксама добрую капейку мае, каб не выпіваў, залаты чалавек быў бы, але выпівае...
Цяпер, прадбачачы легальную, са згоды жонкі, выпіўку, ён прытка ўздзеў палітон, кінуў на галаву шапку, ступіў у цёплыя чаравікі.
— Каб за бульбаю ці за хлебам пасылала, то гадзіну збіраўся б, а так, бач, як скора,— нязлосна бурчала Таня.
Потым яны сядзелі ўтраіх за сталом — дзяцей не любіла Фімка трымаць пры бутэльцы, накарміла — і марш па сваіх кутках, вучыць урокі. Ларыса ў восьмым класе, дадому чацвёркі, пяцёркі прыносіць, навучылася іграць на мандаліне, хоча паступіць у інстытут культуры. Во каб даў бог! А Мішка яшчэ ў пятым, у таго ў галаве футбол, хакей, чаравікаў не напасешся, кніжку таксама не вельмі любіць. У гэтай сям’і калі хто і любіць чытаць, дык гэта Фімка, то з бальніцы кнігу прынясе, з бібліятэкі, а то і ў магазіне купіць, калі якая спадабаецца. Як вольная хвіліна — так за чытанне і хапаецца. І верыць усяму, што там напісана, верыць, што так і праўда ўсё было.
Яны сядзелі за сталом, закусвалі. Большую долю гарэлкі ўсмактаў, канечне, Іван, Таня выпіла чарачку, ну і Фімка разы два прыгубіла. Закусвалі катлетамі, зробленымі з купленага Фімкаю фаршу, смажанаю бульбаю, капустаю, якую самі ставілі на кожную зіму.
У бутэльцы яшчэ крыху аставалася, і Таня разліла па чарках роўна ўсім, падняла сваю, загаварыла:
— За тваё здароўе, Серафіма... Ты мне была, як матка... І цяпер як матка... І дзецям маім...— Яна шморгнула носам, падняла фартух, выцерла вочы.— За тваё здароўе!
І выпіла да дна. І расчуленая Фімка да дна выпіла, Іван выліў сабе на язык рэшткі. Зноў пачалі закусваць, і зноў Фімка пачала расказваць, як прывячалі яе ў бальніцы, як доктар чытаў падзяку, як падарылі ёй кветкі, вазачку.
І раптам Таню як хто падмяніў. У вачах, толькі што мокрых, расчуленых, загарэўся нядобры агеньчык, у голасе з’явілася яхідства. Ці гэта гарэлка ў ёй загаварыла?
— Благадарнасць... Вазачку за пятнаццаць рублёў... Гваздзічкі... За тваю работу маглі і большае даць... У нас вунь на юбілеі — і прыёмнікі дораць, і гадзіннікі... А то — вазачку... Благадарнасць...
Фімка глядзела на Таню з дзівам. Чаго гэта яна? Што за шляя пад хвост папала?
— Дасюль у гнілой хаце сядзім! Людзі толькі ў горад прыязджаюць, і ўжо ім кватэры, як палацы, а ты... Яшчэ ў партызанах была... Хлусіш ты, мусіць, ні ў якіх партызанах ты не была, хто быў у партызанах, то цяпер у вялікіх начальніках ходзіць...
Застыла Фімка з відэльцам у руцэ, глядзела на Таню і слова не магла сказаць. Гэта ж трэба выдумаць такое — схлусіла, не была ні ў якіх партызанах.
— Зманіла... Ці я табе калі маніла? На грудзі мае паглядзі, нямецкімі кулямі...
І не магла больш нічога сказаць ад крыўды. Можа, і праўда Таня думае, што яна зманіла пра партызанства... І ў бальніцы, можа, думаюць, што зманіла... Падзівіліся ж, чаму няма дакумента...
— Ды я гэта так сказала, ад злосці на цябе,— пачала апраўдвацца Таня.— Веру я табе... Але ты век дурная была і цяпер засталася дурная... Каб быў у цябе дакумент партызанскі, то не сядзелі б мы столькі гадоў у гэтым хляве, у ванне б ты даўно мылася. І цяпер — кватэры во будуць даваць, то нам бы, як сям’і, асобную, і табе асобную...
— А навошта мне асобную, я ж з вамі жыву...
— От я і кажу — дурная... Ты ж не матка, ты сястра, табе асобная палагаецца, а яшчэ як былой партызанцы...
Зашкрабло ў Фімкі ў грудзях, сумна зрабілася, і быдта стол з Таняю, з Іванам ад яе адсунуўся, быдта тыя ўжо за сталом разам, а яна збоку, адна.
— То вы без мяне жыць хочаце?
Сашчапіла Таня рукі, глядзіць на Фімку, як і праўда на дурную.
— Усе людзі стараюцца як лепей, паглядзі на Кукарэкавых, яны ўсім дзецям асобныя кватэры парабілі і сабе на дваіх — асобную. Мы ж можам і так — пакуль не дадуць, што мы хочам, і не пайсці з гэтай хаты, а хату трэба зносіць, нам і дадуць, што мы захочам, колькі людзей так робяць... Але я сама не хачу скандалу, каб дакумент у цябе быў партызанскі, то лягчэй, як сям’і партызанскай... Табе далі б асобную, а потым мы памянялі б... Яшчэ лепшую кватэру сабе выменялі б.
Хмель чырвонымі ружамі цвіў на Таніных шчоках, вочы блішчалі азартам, і было ў іх нешта цвёрдае, упэўненае, у Фімкі такога век не было, ніколі не адчувала сябе так цвёрда на зямлі, заўсёды ёй здавалася, што нехта можа піхнуць, пакрыўдзіць. Ніколі Фімка не была ўпэўненая, што трэба так рабіць, заўсёды нечага быдта баялася, а найбольш баялася, каб каго не пакрыўдзіць, каб усё выходзіла па справядлівасці. Па справядлівасці не столькі да яе, як да людзей.
А Таня ўжо не такая, гэта цвёрда ходзіць па зямлі і гаворыць голасна, яна заўсёды ведае, чаго ёй трэба і колькі трэба, гэта ўжо глядзіць, каб справядліва было ёй, а не чужой цётцы, тая хай сама сабе справядлівасці дабіваецца.
— Дык дзе ж я вазьму той дакумент, цераз трыццаць гадоў? — ціха спыталася Фімка.
— Ты вось што,— дзелавіта пачала Таня.— Ёсць такая кантора, такое ўчраждзенія, там запісаны ўсе партызанскія атрады і ўсе партызаны. Можа, і ты там запісаная, ды не знаеш... Трэба туды найперш схадзіць...
— А дзе ж яна, тая кантора? — з цікавасцю спыталася Фімка.
— От, я сама не ведаю, але спытаю, я рамонт цяпер раблю ў аднаго вельмі граматнага чалавека, ён усё знае, у яго спытаю...— Таня на міг задумалася, уздыхнула...— Паглядзела б, як людзі жывуць... Утраіх у кватэры метраў на сто... Паркет кругом, кафля, шпалеры імпартныя... Дзве прыбіральні...
Іван, які дасюль моўчкі сядзеў за сталом, узяў бутэльку, нахіліў, шукаючы, ці не засталося чаго на дне, але бутэлька была пустая. Ён уздыхнуў, паставіў яе, сказаў, як праспяваў:
— От чаго табе не хапае, дык гэта дзвюх прыбіральняў... З адной бы ў другую бегала...
Таня глянула на мужа, як цвіком да сценкі прыбіла.
— А табе нічога не трэба! Апроч бутэлькі нічога не трэба!..— Яна перадыхнула крышку і ўзяла яшчэ грамчэй: — Снег пры ганку не расчысціш, вады не прынясеш, дроў не напіліш!..
— А хто ж табе ўсё гэта робіць? — падняў голас і Іван.
— Робіш, калі сто разоў носам ткнеш, а сам і не дадумаешся, учора за шафкаю бутэльку віна знайшла, схаваў, думаў, не знайду!..
І павяло... Перакінула Таня свой азарт на мужа, цяпер не скора скончыцца іх перапалка. Паднялася паціху Фімка, пачала са стала прыбіраць.
А ноччу ляжала ў сваёй пасцелі і ніяк не магла заснуць. За акном усчаўся вецер, шастаў, шкроб галінамі голага бэзу па сцяне, па шыбе, грымеў па даху кавалкам ададранай бляхі. На міг заціхала ўсё ў двары, і тады чуўся ціхі ход гадзінніка на сцяне, вуркатанне халадзільніка, што даносілася з кухні, ціхае дыханне старога дому, які раптам, бы стары чалавек у сне, пачынаў крактаць, уздыхаць вугламі сцен, што ўсё больш асядалі, улазілі ў зямлю, рассохлаю палавіцаю, крывою столлю.
Акно бялела замерзлаю шыбаю з палоскаю ўзору, падобнаю на лес, на елкі, што стаяць сцяною. Па краях мерзлага ўзору бліскалі, адбіваючы гарадскія начныя агні, дробныя бліскучыя сняжынкі. І не сціхаў, быдта з-пад зямлі, бясконцы гул горада.
Перад Фімкаю адзін за адным усплывалі вобразы дня — то палатны доктар, які чытаў ёй падзяку, і чуліся яго словы — «За сумленную працу...» «Добрае сэрца...». То чырвоныя гваздзікі, як везла яна іх у аўтобусе, каб не пакамечыць, то Танін твар за сталом і яе горкія словы: «Ты век дурная была і цяпер дурная...»
Можа, яна і дурная, але што ж ёй рабіць, які чалавек урадзіўся, такі ёсць... Ну не магло ж ёй стукнуць у галаву тады, адразу пасля вайны, што трэба ісці афармляць дакумент, даказваць сваё партызанства. Нашто ёй гэта было? І ці да таго было? Рабіла, дзяцей ад голаду ратавала, матку хворую глядзела. Ды што яна і рабіла ў тых партызанах — не хадзіла ж у разведку, на заданні, а што параніла, дык кожнага дурня параніць можа, і яе б, можа, не параніла, каб у таго немца аўтамат забрала, дык жа варона была, не забрала...
Часам, між клопату, між работы, успамінала Фімка той час, Святланку ўспамінала, доктара, думала — дзе яны цяпер, ці жывыя засталіся? Ці выжыў тады Мурмонь? І, як іголка ў сэрца — Ромка... У яе ж пасля Ромкі ніводнага мужчыны не было...
Зноў усчаўся вецер, зноў шкрэблі, стукалі ў шыбу галіны змерзлага бэзу, быдта прасіліся ў хату, у цяпло, зноў грымеў, быдта громам, кавалак ададранай бляхі і шу-шу-шу, шу-шу-шу — шумела, спявала за акном мяцеліца. Застагнаў, скрыпнуў зубамі праз сон Іван — спалі з Таняю за тонкаю перагародкаю. І зноў сцішвалася ўсё, таілася, прыкрытае цёмным полагам ночы.
«Дакумент, дакумент»,— думае Фімка.— На чорта мне той дакумент... Толькі вось людзям, мусібыць, трэба... Доктарцы Веры Сяргееўне... Таксама ж казала — чаму няма дакумента... Тані трэба... Дзецям... Можа, лепшую кватэру дадуць?.. Можа, і праўда дадуць ёй асобную?.. Хоць нашто ёй асобная... Хіба каб потым і праўда памяняць і выгадаць Тані з дзецьмі яшчэ лепшую...»
Павярнулася Фімка на бок, уздыхнула. Заплюшчыла вочы — спаць, спаць. Але сон не прыходзіць. Нешта яшчэ трывожыць, падступае да грудзей. Не выгада, не карысць з таго, што дакумент аформіць... Нешта іншае. Жыла ж яна, усё-такі, у зямлянцы... Мыла бінты, варыла параненым есці... Ляжала на Мішкавых, ды ці толькі на Мішкавых, нагах, пакуль доктар кулі выкалупваў... Была ў партызанах, як ні круці, а знаку, як той доктар сказаў, акрамя дзірак на целе, ніякага... Для душы, для сэрца, для тых жа людзей. Вунь тая, Зіна Патапава, як усюды пра яе пішуць, гавораць... Былая партызанка... Яе фатаграфію Фімка выразала з часопіса, некуды схавала, у некую кніжку паклала. На той фатаграфіі Зіна Патапава — сталая ўжо, у гарнітурчыку і белай блузачцы, з медалямі на грудзях, гаворыць нешта піянерам і ручкаю ўгору паказвае. Пазнала яе Фімка, адразу пазнала, ды і падпісана ж — Зінаіда Юр’еўна Патапава... І пастарэла мала... Такі ж прывабны, ясны твар... Можа, і Ромка недзе жывы, можа, ходзіць па тым жа горадзе, па тых жа вуліцах, ды не спатыкаюцца.
Спакайнее ў Фімкі ў грудзях, пачынае гайдаць на арэлях сваіх дрымота, паволі апускаецца ў мяккі сон.
А назаўтра на вуліцы зноў забівае дыханне мароз, зноў аўтобус з замураванымі інеем вокнамі, жоўтыя ад электрычных лямпачак калідоры бальніцы і вочы хворых, для якіх прыход Фімкі — канец цяжкой ночы, пачатак новага дня, ад якога чакаюць лепшага. Закруцілася ў сваім калаўроце, пабеглі калёсы па сваёй каляіне, быдта і не выбівала іх ніколі лішняя турбота, не заварочваў ніхто яе каня аглоблямі назад, на мінулае. І ўсё-такі, усё-такі... Не-не той конь ды азіраўся, і ўсё ясней бачыла Фімка то Ромкаў твар, то твар той жа Зіны Патапавай, збялелы твар Мурмоня, якога пакінула, укрытага посцілкаю, на зямлі. Усплывала перад вачыма полымя партызанскага вогнішча, чуліся пах самагонкі, што давалі параненым перад аперацыяй, пах скрываўленых бінтоў. Хацелася ўжо, каб нехта пацвердзіў, што ўсё гэта не прыснілася, што было тое наяве, было...
Кліент, у якога рабіла Таня рамонт, сам некалі быў у партызанах, ён падрабязна растлумачыў, куды павінна пайсці Фімка, дзе шукаць слядоў свайго баявога жыцця.
І Фімка наважылася. Праўда, з дня на дзень адкладала, адкладала, усё не было часу, ды і сорамна чамусьці было ісці, не верыла, што мае на гэта права, не верыла, што і знойдзецца ў той канторы які след.
І ўсё-такі аднойчы сабралася. Па адрасу, які запісала Таня, знайшла дом. Адчыніла цяжкія драўляныя дзверы. Увайшла ў цемнаваты, з высокаю столлю, вестыбюль. Пры лесвіцы, якая вяла на паверхі, за столікам з тэлефонам сядзеў міліцыянер. Фімка спынілася пасярод вестыбюля, не адважваючыся спытаць у яго — куды ёй паткнуцца са сваёю просьбаю. Міліцыянер сам спытаў у яе:
— Вам каго трэба?
І Фімка збіўчыва пачала тлумачыць, што вось, трэба ёй аформіць дакумент... Была ў партызанах...
Міліцыянер паказаў ёй рукою на сцяну, злева, і толькі цяпер Фімка ўбачыла, што гэта не сцяна, а перагародка ў вестыбюлі, а ў ёй, як у касе на вакзале, вакенца. У гэтым вакенцы Фімка ўбачыла і вяршок светлай жаночай галавы, а потым і цёмнае вока, што глянула стуль раўнадушна.
Фімка нясмела падышла да вакенца. Цяпер добра ўбачыла жанчыну са светлымі, акуратна ўчасанымі валасамі, з цёплаю хусткаю на плячах — мароз даходзіў і сюды. Кабета наставіла на Фімку чакальны позірк, і тая, як нядаўна міліцыянеру, пачала збіўчыва тлумачыць, чаго прыйшла.
Жанчына скора зразумела, што трэба гэтай прасіцельніцы, зашастала перад сабою на стале паперкамі, падала ў вакенца разлінаваны лісток.
— Запоўніце анкету...
Фімка ўзяла лісток. Пакруцілася, азіраючыся, ці ёсць тут дзе прыткнуцца, і ўбачыла каля загародкі столік з плямамі ад чарніла, на ім чарніліцу і ручку, крэсла пры стале.
Апусцілася на тое крэсла, пачала чытаць анкету. Былі ў ёй пытанні, на якія Фімка магла лёгка адказаць — прозвішча, імя, імя па бацьку, год нараджэння, з якога часу па які знаходзілася ў партызанах. Але было і такое, чаго Фімка не ведала. У якую брыгаду ўваходзіў іхні атрад, у якое злучэнне, дыслакацыя... Называўся іхні атрад імя Чапаева, гэта ведала Фімка, а брыгада, злучэнне... А што такое дыслакацыя? Саромеючыся сваёй цемнаты, падышла, спытала ў жанчыны за вакенцам. Тая крышку пагардліва растлумачыла, што дыслакацыя — гэта месца, тэрыторыя, дзе дзейнічаў атрад.
Макаючы пяро ў густое, застылае чарніла, пачала Фімка запаўняць тую анкету. Пяро драпала, за яго нешта чаплялася — не то валаскі, не то шматкі паперы, літары выходзілі непрыгожыя, крывыя. Што ведала, тое напісала, чаго не ведала — пакінула лінеечкі пустыя.
Жанчына за вакенцам пачытала анкету, пакруціла ў руках.
— Зайдзіце праз два тыдні...
І гэта — «зайдзіце праз два тыдні» — напоўніла сэрца надзеяй. З яе не пасмяяліся, што праз трыццаць гадоў прыйшла шукаць сваіх слядоў, не адправілі адразу, заявіўшы — нічога не ведаем, а далі анкету, будуць шукаць. Мусібыць, не адна яна так прыходзіць, мусібыць, яшчэ такія людзі ёсць, што адразу, па вайне, свайго партызанства не даказвалі. Можа, у якіх спісках ёсць і яна...
Жыла тыя два тыдні з адчуваннем нечага новага ў сабе... Быдта яна стала крышку інакшай.
Таня сказала, што калі аформіць дакумент, то ёй палагаецца і медаль партызанскі, гэта той кліент ёй гаварыў. А можа, і ордэн палагаецца, яна ж была параненая. Ну, ордэн-то, як лічыла Фімка, для яе занадта, а медаль... Медаль, чаму ж не... І Фімка ўбачыла, як яна з медалём на халаце ўваходзіць у палату да хворых. І хворыя дзівяцца, гавораць: «Мы думалі, што вы, Серафіма, проста нянечка, а вы, аказваецца, ого-го!..»
Не, на халат медаль чапляць няможна, трэба на сукенку ці на кофтачку. Гэта ў ардынатарскую яна зойдзе, скіне халат. І ўсе дактары, сёстры скажуць: «Ну, вось цяпер тое, што трэба... Вы не проста нянечка Серафіма, а былая партызанка, во!»
І саромелася Фімка такой радасці, і жыла ёю. Цэлых два тыдні.
А праз два тыдні жанчына з прыгожа ўчасанымі валасамі сказала раўнадушна, што ні ў якіх спісках Серафіма Гаўрылаўна Мархель не значыцца...
Перад тым як патушыць святло, Фімка абвяла вачыма хворых, што пасцішваліся на сваіх койках, паўкрываліся коўдрамі, спытала да ўсіх:
— Ну, калі што каму трэба, то кажыце, бо зараз пайду, потым клікаць будзеце...
Гэты тыдзень яна дзяжурыла ўночы. І добрым было начное дзяжурства, і кепскім. Добрым, калі спакойнае, тады і падрамаць крыху можна, саставіўшы два крэслы ў калідоры, на адно прымасціўшы галаву, на другое ногі. І дзень назаўтра вольны, можна і ў хаце папратаць, і бялізну памыць, і абед свяжэйшы зварыць, каб не кіс у каструлі суп дні па чатыры. Бо Таня так нашмаруецца за дзень тым пэндзлем, што дадому прыйдзе — рук падняць не можа. Ды нейкая зайздросная зрабілася, усё болей, болей хоча зарабіць, пасля работы бяжыць на халтуру. Колькі разоў казала ёй Фімка:
— Не рві жылы, усіх грошай не заробіш.
А тая сваё:
— Кватэра во будзе — трэба мэбля новая, не цягнуць жа гэта барахло ў новыя сцены... Тэлевізар трэба каляровы... Ларысе то боцікі дай, то футра... Усе людзі цяпер багата жывуць, чаму нам горай?
Не хоча Фімка, каб Таня з дзецьмі жыла горай, няхай жывуць добра, багата, але нашто так выжыльвацца, здароўе губіць. Хто-хто, а Фімка ведае, куды варты чалавек, страціўшы здароўе. Ляжаць во, як гліна, і не трэба ім ні боцікаў, ні мэблі.
Добра начное дзяжурства, калі спакойнае, але рэдка бывае спакойнае, чамусьці іменна ўначы злыя духі апаноўваюць чалавека. Прывозяць у бальніцу з прыступамі найболей уначы і часта адразу на стол, пад нож. А пасля аперацыі Фімка сядзіць ужо пры хворай, тут не падрэмлеш. І паміраюць часцей уначы, і ў бальніцы, і не ў бальніцы...
— Дзякуй, нянечка, нічога не трэба, ідзіце адпачываць,— за ўсіх адказала жанчына, што ляжала пры дзвярах, цяжка хворая. Яна была прыкрыта коўдраю да падбародка, твар бледны, упалыя шчокі, у вачах быдта бездань і немата. Не спадабаліся Фімцы вочы кабеты. Нешта ў іх было быдта з невядомасці, быдта бачылі яны тое, чаго не зналі іншыя людзі. Ну, ды, можа, у прыцемку... Лямпа свеціць слаба, пад самаю столлю вісіць, маленькая. Ва ўсіх палатах слабыя электрычныя лямпачкі. А што тут хворым — чытаць, пісаць вечарамі? Абы відаць было, куды ступіць, падняўшыся з пасцелі.
Пстрыкнула Фімка выключальнікам, патушыла і гэта слабое святло. Збіралася пайсці ўжо з палаты, як паклікала хворая, што ляжала ў кутку, пры сцяне. Яе прывезлі ўчора з вялікімі болямі, болі ўколамі паздымалі, але назначылі аперацыю, на заўтра.
Як толькі Фімка выключыла лямпачку, у палаце зрабілася цёмна, але цяпер патроху святлела. За акном палаты гарэлі на слупах ліхтары, праз шкляныя дзверы плыло святло з калідора. І Фімка добра бачыла спалоханы твар маладой жанчыны, вочы, поўныя трывогі.
— Пасядзіце каля мяне, нянечка...
Фімка ўзяла табурэтку, што стаяла воддаль, прынесла, села.
— Я так баюся, так баюся,— паднялася жанчына вышэй на падушцы.— Як падумаю, што заўтра аперацыя, то проста не магу...
Фімка і сама баялася таго вялізнага пакоя са сталом пасярэдзіне, з вялікімі лямпамі, што над ім віселі. Фімка ведала, як ярка гараць тыя лямпы, калі на стале — чалавек. Сама яна ніколі не бачыла тут, у бальніцы, аперацыі, але як жывога ўяўляла таго чалавека... І кроў... І рабілася шкода... Рабілася страшна... Бачыла яна, як часта ішоў у тую аперацыйную чалавек сваімі нагамі, каторы з іх ішоў і ўсміхаўся, а адтуль ужо везлі на каталцы, везлі белага, без крывінкі на вуснах, са спакутаваным тварам. Каторы і вачэй не мог адплюшчыць. Але ведала Фімка, што з таго стала рэдка, вельмі рэдка кіравалася каталка ў морг, а было як закон, што, адбалеўшы сваё, чалавек уласнымі нагамі, здаровы выходзіў з бальніцы. Так што там, на тым стале, ратунак...
— А чаго ж вам баяцца? — нахілілася Фімка над кабетаю.
— Балець будзе...
— І не будзе балець... уколы такія зробяць, што і балець не будзе.— Хацела яшчэ сказаць — гэта не тое што некалі ў нас, у партызанах, ды пасаромелася. «Ваша прозвішча ў спісах не значыцца»,— сказала тая жанчына. А калі не значыцца, то чым дакажаш, што не хлусіш?..
— Мне і цяпер ужо нічога не баліць, можа, адмовіцца ад аперацыі?
Фімка пакруціла галавою.
— Не баліць, бо ўколамі боль знялі, а вернецеся дадому, і зноў схопіць... Тады, можа, і позна будзе...
Жанчына слаба ўсміхнулася.
— Вы гаворыце, як доктар... Мне і доктар так сказаў...
— А што ж вы думаеце... Я тут даўно... усякага нагледзелася, начулася... Адна таксама, так во боль адпусціў, яна і завяла — дадому і дадому, не трэба аперацыі... А праз два тыдні зноў прывезлі... Прабадзенне... Ледзьве ўратавалі...
Жанчына слухала ўважліва і трывожна, хмурыла бровы. Шморгнула носам. Выцерла яго ражком прасціны. Спытала ціхім шэптам:
— Можа, вы малітву якую знаеце? Сказалі б мне... Я б памалілася...
Здзівілася Фімка — маладая жанчына, а такое просіць. Вось ужо праўда, як трывога, дык да бога... Паправіла на жанчыне коўдру, сама не ведае, адкуль такое ўзялося, адкуль стукнула ў галаву.
— А вы прашапчыце тры разы: «Рукі добрыя, рукі белыя, бяду маю вазьміце, нікому не дарыце, на агні спаліце...» Запомнілі?
— Ага... Рукі добрыя, рукі белыя...
Фімка памагла:
— Бяду маю вазьміце, нікому не дарыце...
— На агні спаліце...
— Во так,— шаптала Фімка жанчыне на вуха.— Тры разы скажаце, і ўсё, можаце спаць спакойна, заўтра ўсё будзе на яць...
Жанчына раптам падхапілася з падушкі, нахілілася, палезла ў тумбачку, што стаяла пры ложку. Пачала адтуль вымаць — яблыкі, плітку шакаладу, соваць Фімцы ў рукі.
— Вазьміце, нянечка, вазьміце, мне напрыносілі, а я ж не магу есці, і няможна...
— Ой, не, не,— замахала Фімка рукамі.— Не вазьму!.. Цяпер не з’ясцё, потым адужаеце, а я — не!
— Ды мне яшчэ нанясуць, вазьміце,— умольна, ледзь не са слязьмі, прасіла маладзіца.
— Няможна... Калі вазьму — малітва не паможа,— сказала Фімка.
Жанчына застыла з тымі яблыкамі і шакаладкаю ў руцэ.
А Фімка і праўда не магла, не магла, хоць забіце, браць у хворых пачастункі. Не даваў браць нейкі забабонны страх, быдта ўзяўшы ў хворай яблык ці шакаладку, яна і хваробу возьме на сябе ці на Таню, на дзяцей. У хворай той бяды не забярэ, а сабе таксама наварожыць.
— Дайце сюды,— узяла Фімка ў жанчыны яблыкі, шакаладку.— Самі не з’ясцё, то аддасцё той хворай, якой не прыносяць... Ёсцека тут такія... На тым вунь ложку, бачыце? — Фімка паказала на жанчыну, што ляжала, укрыўшыся з галавою, выставіўшы з-пад коўдры толькі нос.— Ёй ніхто не прыносіць... А мне не трэба... Лажыцеся, спіце.
Укрыла Фімка хворую, пастаяла з хвіліну каля яе, узяла табурэтку, паставіла там, дзе ўзяла. Пайшла з палаты, у душы ўсміхаючыся. Во як прыдумала... Быдта хто навучыў... «Рукі добрыя, рукі белыя...» А што, рукі нашага палатнага доктара і добрыя, і белыя... Няхай памоліцца доктару...
Ціха ў палатах, паснулі хворыя. Сястра Люся клюе носам за сваім столікам. Настольная лямпа з-пад цёмнага каўпачка свеціць на паперы, што ляжаць перад Люсяю, на яе белую шапачку, на лоб, на падсіненыя павекі, якія здаюцца цяжкімі і ад свайго цяжару апускаюцца, апускаюцца на вочы. Нялёгка маладым цэлую ноч без сну. Скора Люся пакладзе галаву на сагнутую ў локці руку, павернецца тварам да акна і засне. Ну і няхай паспіць, пакуль не прывезлі каго і не забегалі дактары. А можа, сёння і не прывязуць...
І Фімка прымасцілася на крэслах, прыкрылася бальнічнаю коўдраю, што зняла з пустога ложка. Прыгрэлася, ужо і драмаць пачала, але тую дрымоту перабіла, ступіўшы ў яе, Зіна Патапава. З той фатаграфіі ў часопісе. Узяла Фімку за руку і павяла — назад, назад, у маладосць, у лес, пад бомбы нямецкія, да шпітальнай зямлянкі.
— Пабяжым... Туды, дзе не страляюць... У немцаў сіла... Самалёты...
Паяснела ў Фімкі ў галаве, быдта і не спала. Падумала: мусібыць, тады адбілі немцаў... І Зіна нікуды не ўцякла, у атрадзе засталася... Мусібыць, ваявала добра... І цяпер прызнаная... Партызанка...
Ляжыць Фімка на крэслах, не зварухнецца, паспрабуй варухнуцца, ложа тваё і рассунецца, на падлозе апынішся. Тут ужо так — прыстроіўся, і ляжы ціхенька, спі, пакуль не разбудзяць альбо пакуль бок не адлежыш.
Але не спіцца. Стаіць Зіна Патапава перад вачмі. Можа, яна і пра Ромку знае? Можа, і Ромка жывы? Ходзіць недзе тут па горадзе, можа, і спатыкаліся калі, ды не пазнала.
І чаго так разварушылі старое доктарка і Таня? Выпраўляй і выпраўляй ім дакумент. Столькі гадоў жыла, ні пра які дакумент не думала і была спакойная. А цяпер вярэдзіць і вярэдзіць душу. Яно і праўда — павага цяпер франтавікам, партызанам, ільготы розныя... Праўду кажа Таня — дурная век я была, дурная і засталася... На грудзях знакі ад нямецкіх куль... Была ў партызанах... Тая ж Зіна Патапава можа пацвердзіць... Зіна Патапава...
Паднялася Фімка, села на крэсле, скамечаная коўдра на каленях павісла.
Люся спіць, паклаўшы галаву на сагнутую ў локці руку, у цёмным шкле акна, як у люстэрку, адбіваецца яе твар, белы халат. Святло настольнай лямпы падае на валасы, што выбіліся з-пад шапачкі, і яны здаюцца жоўтымі, як саламянымі. Рыпнулі дзверы ў мужчынскай палаце, і адтуль памалу, трымаючыся рукою за шво на жываце, выйшаў лысы пажылы мужчына ў бальнічнай піжаме, пакіраваўся ў канец калідора.
Канечне, Зіна Патапава можа пацвердзіць,— думае Фімка.— У спісках няма, бо хто мог мяне ўпісаць, хіба доктар, а ці дажыў сам доктар?.. А Зіна Патапава — сведка... І яшчэ каго можа падказаць, з тых, што разам былі ў партызанах... Пацвердзяць... І выпраўлю дакумент... Толькі куды паклала тую фатаграфію? У нейкую кніжку ткнула. Можа, у Ларысіну, ды тая выкінула?
Прыйшоўшы з работы — не ўмылася, сукенкі рабочай не скінула — адразу да паліцы з кнігамі. Пачала гартаць адну за другою. Брала кнігу і распускала лісткі веерам. Чакала, што блісне між старонак фатаграфія альбо на падлогу ўпадзе. Нямашака. Усю паліцу перабрала — няма. Стала пасярод пакоя, палец да губы прыклаўшы, думаючы, дзе шукаць.
Ляжалі стосікам кнігі на стале — Ларысіны падручнікі. І тыя перагартала. Нават Мішкавы кнігі ператрэсла. Памятала ж, сядзела ў галаве — у кніжку тую выразку паклала. А там жа было напісана, дзе і кім Зіна працуе... Забылася Фімка, дзе і кім. А вось як Зіну Патапаву па бацьку — запомніла. Зінаіда Юр’еўна... Юр’еўна, гэта точна... Дык, можа, адрасны стол?.. Цераз адрасны стол дазнацца адрас? І схадзіць?
Села Фімка на сваю канапку, рукі на прыпол паклала. Сэрца моцна тахкала. Надумалася ж... А чаго і не? Што яна, прагоніць? Можа, не пазнае? Ну, калі не пазнае, то напомню...
Устала з канапкі, зайшла ў спальню. Там на сцяне люстэрка вісіць, старое, з жоўтымі ржавымі плямамі, яшчэ маміна, даваеннае. Нічога новага не куплялі ў старую хату, чакалі кватэры. Уставілася Фімка на сябе ў люстэрка. Ох, пастарэла. Сівых валасоў колькі... Вочы быдта паменшалі... І шчокі пачынаюць абвісаць...
Адвярнулася ад люстэрка, пайшла пераапранацца. Умылася. І забразгала начыннем на кухні — абед варыць. Скора Мішка прыбяжыць, за ім — Ларыса, а там і Таня з Іванам. Абірала бульбу, смажыла рыбу, а сама ўсё думала, думала. Як яна да Зіны Патапавай зойдзе, як пачнуць яны ўспамінаць... Можа, і Ромку ўспомняць?
Няма ў Фімкі крыўды на Ромку, забылася крыўда, помніць толькі, як абдымаў, цалаваў. Пасля Ромкі ж ніхто... І на Зіну Патапаву крыўды няма. Не вінавата Зіна Патапава, што Ромка яе ўпадабаў. А пра іхнюю з Ромкам любоў, мусіць, і не ведала. Баяўся Ромка, каб да Зіны не дайшло. «У нас з табою нічога не было... Не было нічога...» І конская храпа... А потым каня асколкам... І вочы мокрыя... Быдта конь з болю плача...
Апусцілася Фімка на аблуплены зэдлік і раптам заплакала. Каб хто спытаў — чаго? Не сказала б. Паплылі з вачэй слёзы. Выцірала іх фартухом, які пахнуў рыбаю, цыбуляю, а слёзы ўсё плылі. Не горкія, не балючыя, а нейкія ціхія слёзы.
Ліфт адчыніўся, і Фімка выйшла на чыстую пляцоўку лесвіцы. Злева і справа былі абабітыя карычневым дэрмацінам дзверы з белымі піпкамі званкоў на касяках. Паглядзела на нумары кватэр. Спынілася каля той, якую шукала. Сэрца білася так, быццам на гэты сёмы паверх не ў ліфце ехала, а ўзбіралася пешшу. Стаяла, чакала, пакуль паспакайнее дыханне. А яно не спакайнела. І абмірала ўсярэдзіне. Захацелася нават павярнуцца і пайсці, ніхто ж не прымушаў яе званіць у тыя дзверы. Жыла трыццаць гадоў...
І ўсё-такі набралася адвагі.
Званок мілагучна затрэнькаў. Нейкі час за дзвярыма было ціха, і яна падумала, што, можа, нікога няма дома, ужо і ўзрадавалася, што нікога няма, але тут у кватэры пачуліся крокі і жаночы голас запытаў:
— Хто?
Фімка не была гатова да такога пытання, сама яна ніколі не пыталася, калі стукалі ў дзверы — хто? Адчыняла, і ўсё. І тут не ведала, як адказаць. Спытала, заікнуўшыся:
— Ц-ці тут жыве Зінаіда Юр’еўна Патапава?
У кватэры памаўчалі, потым забразгалі замком. Дзверы адчыніліся не на ўсю шырыню, а так, крышку. І Фімка ўбачыла твар пажылой жанчыны з рэдкімі сівымі валасамі, у якіх на макаўцы тырчаў грабянец. Жанчына змерала Фімку вокам з ног да галавы. Мусіць, вялікай павагі госця ў яе не выклікала, бо ў кватэру не запрасіла. Чакала, можа, што Фімка яшчэ што растлумачыць, але тая маўчала, і кабета, павярнуўшыся, гукнула:
— Зіна! Цябе пытаюць, ці што...
І не адышлася ад дзвярэй, пакуль з глыбіні кватэры не выйшла жанчына ў даўгім халаце. Святло падала так, што найбольш відаць быў халат, сіні, з чырвонымі райскімі птушкамі, а твар заставаўся ў цяні.
Смешна, калі Фімка ўспамінала Зіну Патапаву, то ўяўляла яе ў белым кажушку, у квяцістай хустцы, з румянымі ад холаду шчокамі. Здавалася, што і цяпер, калі сустрэне Зіну, тая будзе зноў — у кажушку, у квяцістай хустцы, з румянымі ад холаду шчокамі. І калі выйшла гэта — у даўгім халаце, Фімка і расчаравана, і з палёгкаю падумала — не тая...
Жанчына падступіла да дзвярэй. Спытала цвёрдым, упэўненым голасам:
— Вы да мяне?
Цяпер Фімка ўбачыла твар зблізку. За чужымі, незнаёмымі рысамі таілася і даўняе, падобнае... Вусны... Прыпухлыя вусны з роўненькім абрысам... Вочы... Нешта знаёмае ў вачах... І прыбляклы, але ўсё-такі румянец на шчоках. І дыхнула на Фімку — далёкім, здавалася, зусім забытым, але, выходзіць, не забытым, шчымлівым, дарагім.
— Ага, да вас,— шчыра, як сваёй, усміхнулася Фімка. Яна, здаецца, казала ўсмешкаю: я вас успомніла, то, можа, і вы ўспомнілі мяне? Можа, успомнілі?
Але жанчына не адказала ўсмешкаю, ветліва, але холадна запрасіла заходзіць.
Фімка ўвайшла ў калідор. Спынілася, не ведаючы, ці распранацца, ці заставацца ў паліто. Праз усю доўгую прыхожую ляжала зялёная, з жоўтымі паскамі па баках, дывановая дарожка, ступаць на такую ў ботах было няможна, і Фімка нахілілася, пачала разувацца...
Скінуць паліто гаспадыня не запрасіла, і Фімка сама не адважылася, так, у панчохах, у хустцы, толькі расшпіліўшыся, і пайшла за Зінаю Патапавай у пакой, удыхаючы незнаёмы пах кватэры.
Кожнае жытло мае свой пах, і па гэтым паху Фімка пазнае, што за людзі тут жывуць. Яна памятае яшчэ пах іхняй хаты, які быў адразу пасля вайны, пах неправетраных пакояў, старой, прапацелай, адзежы, беднай яды. Цяпер дух у іхняй хаце інакшы, хоць, здаецца, навек усмакталі сцены і нешта з таго, што было ў пару вялікай нястачы.
Ёсць кватэры, у якіх вечна вісіць дух кіслаты альбо чад тытуню, гарэлкі. І ёсць кватэры — Фімка рэдка бывае ў такіх, дзе паветра, пах адразу гавораць — жывуць тут багатыя, чыстыя людзі. І ў гэтай кватэры на Фімку дыхнула такім — нейкай свежасцю, пахам лімона, ці што, альбо гэта пах парфумы расплываўся па пакоях?
Той, у які прывяла Фімку Зіна Патапава, быў падобны на кабінет. Пры адной сцяне дзве шафы з кнігамі, пры другой — пісьмовы стол, канапка, на сценах карціны ў рамах, на ўсю падлогу — дыван. Цераз панчохі Фімка адчувала яго пушыстую мяккасць.
Зіна Патапава ўзяла крэсла, што стаяла пры пісьмовым стале, паставіла яго пасярод пакоя, запрасіла Фімку сесці. Сама прымасцілася на краёк канапкі, быдта паказваючы такою позаю, што не мае часу расседжвацца надоўга.
— Я вас слухаю...
Не ведала Фімка, з чаго пачаць. Ішла сюды і не верыла, што сапраўды ўбачыць Зіну, жывую Зіну Патапаву. Не падрыхтавала ніякіх слоў. І цяпер быдта забылася, чаго прыйшла, глядзела на Зіну і ўсміхалася. Адразу, як толькі ўбачыла, здалося ёй, што Зіна вельмі змянілася, а цяпер, калі прыгледзелася, то, здаецца, і не, такая, як і была, толькі не кажушок на плячах, а халат з райскімі птушкамі.
— Вы мала змяніліся... Ну зусім не змяніліся, такая, як і былі,— шчыра ўсміхалася Фімка.
Зіна Патапава прыжмурыла вочы, нахмурыла броўкі, прыглядаючыся да Фімкі. Але нічога ў яе вачах, на твары не змянілася. Спытала крыху здзіўлена:
— А вы мяне хіба ведаеце? Раней ведалі?
Фімка ўсміхнулася яшчэ шчырэй:
— А няо ж... Няўжо вы мяне не помніце, хіба я так змянілася, пастарэла?
Зіна Патапава разглядала Фімку, здаецца, яна хацела нешта ўспомніць і не магла.
— Не, не прыпомню...
— Ну, у партызанах разам былі... У атрадзе імя Чапаева... Я-то раней там была, а вы пазней прыйшлі, восенню сорак трэцяга.
Позірк Зіны Патапавай зрабіўся вастрэйшы. На міг быдта засвяцілася нешта ў ім, але тут жа прытухла. Не, здаецца, не магла яна ўспомніць госці.
— Ну, помніце, вы яшчэ да Святланкі нашай забягалі, у шпітальную зямлянку... Можа, ведаеце, як, дзе цяпер Святланка, я дык нікога з нашых нешта нідзе не спатыкала.
У гаспадыніных вачах быццам нешта тарганулася. На нядаўна спакойным, абыякавым твары адбіўся клопат. Фімцы здалося, што Зіна Патапава пачынае ўжо нешта прыгадваць, зараз усё прыгадае, але тая маўчала, і Фімка зноў пачала напамінаць:
— А потым немцы на нас напалі... Бомбы, самалёты... Мы каля шпітальнай зямлянкі з вамі спаткаліся, я па бінты прыбягала...
Яна ссунула з галавы хустку, і тая хамутком упала на каўнер паліто, адкрыўшы рудаватыя, перабраныя сівымі ніцямі, валасы. Ёй было горача — ці ад хвалявання, ці ад таго, што ў цёплай кватэры сядзела ў зімовым паліто. Але не заўважала гарачыні, уся была там, у тым дні, калі біўся, іржаў паранены конь, калі перавязвала параненага Мурмоня, а потым бегала ў зямлянку па бінты. Яна чакала, што зараз і Зініны вочы загарацца ўспамінам, зараз яна скажа: дзіва што помню, было, было...
Але Зінін твар не асвятляўся ўсмешкаю, не загараліся ўспамінам вочы, на твары ўсё больш адбіваўся незразумелы Фімцы клопат.
— Вы помніце, помніце? — дапытвалася Фімка.
Гаспадыня ўздыхнула.
— Ды помніць-то помню... І лагер партызанскі, і самалёты... Вас толькі вось не помню...
Фімка ціха засмяялася.
— Яно-то і не дзіва, столькі гадоў... Я вас дык адразу пазнала... А мяне... Ну, помніце, вы тады баяліся... Баяліся, што немцы ў лагер уварвуцца, казалі — у немцаў сіла, самалёты... Звалі мяне разам куды-небудзь з лагера бегчы...
На твар, на шыю Зіны Патапавай памалу напаўзала чырвань. І вочы халаднелі, нібы заплывалі недзе глыбока, на дне, калючым ільдом. Вусны кранула нядобрая ўсмешка, паказаўшы ямачку на шчацэ.
— Нешта вы, грамадзяначка, блытаеце... Не было ў мяне такога... Каб я так ужо спалохалася... Ды яшчэ каб звала бегчы... І наогул, навошта вам усё гэта, чаго вы прыйшлі, што вам ад мяне трэба?
Каб на Фімку вылілі цэбар ледзяной вады, каб ударылі нечым знянацку па галаве, каб яснае неба ўміг пачарнела, не так здзівілася б Фімка, як здзівілі яе гэтыя словы, тон, якімі гаварыліся. Быдта Фімка прыйшла нешта адабраць, паквапілася на нешта дарагое, і як ёй не сорамна гэта рабіць. І, што самае дзіўнае, Фімка і праўда адчула сябе вінаватаю, быдта і праўда зрабіла непрыстойнасць, нешта неразумнае, дурное. Трэба было давесці і Зіне Патапавай, і сабе, што нічога кепскага яна не думала, не хацела зрабіць гаспадыні ніякай прыкрасці.
— Знаеце, мне-то яно і не трэба... Трыццаць гадоў жыла... Але на рабоце... І дома... Аформі і аформі ім дакумент... А я даўно яшчэ ў часопісе вашу фатаграфію бачыла, выразала нават тую фатаграфію, у кніжку ўсунула, ды згубіла недзе... Цераз адрасны стол вас знайшла,— гаварыла ўсё гэта Фімка, быццам апраўдваючыся, быццам просячы, прабачэння за тое, што вось прыйшла, назаляе.
Ружовасць памалу сыходзіла з твару, з шыі гаспадыні, быдта раставала і сцякала пад той халат. Але вочы не дабрэлі і аблічча не мякчэла. Бровы хмурыліся на гладкім белым ілбе. Рукою з шырокім заручальным пярсцёнкам яна захінула халат, які быў разышоўся на каленях, адкрываючы белыя гладкія ногі.
— То вам што,— дакумент патрэбен? — холадна спытала Зіна Патапава.— Дакумент, што былі ў партызанах?
— Ага, дакумент,— узрадавана заківала галавою Фімка.
— То калі вам трэба дакумент, у архіў схадзіце... У архіве захаваны ўсе спісы... Калі вы і праўда былі ў партызанах, то павінны быць у спісах...
Цяпер полымем успыхнулі Фімчыны шчокі. Як пугаю сцебанула — «Калі вы і праўда былі...». Аж слёзы набеглі на вочы. Во як выходзіць... А што, чым яна дакажа... І няўпэўнена, вінавата прагучалі словы:
— Была я ў архіве... Няма там мяне... Але я ўжо думала — ну хто мог мяне запісаць? Доктар? А мо ён пагіб? А сама я параненая была, мяне партызаны ў вёсцы пакінулі... Людзі добрыя навучылі, каб сведак... Вось вы...
— А як ваша прозвішча, імя? — спыталася Зіна Патапава.
— Прозвішча Мархель, Серафіма Гаўрылаўна, але ў лагеры мяне ўсе Фімка звалі.
— Фімка, Фімка,— гаспадыня паднялася з канапкі, прайшлася па пакоі, спынілася, прыплюшчыла вочы.— Не, не помню... Такое рэдкае імя, каб чула, то не забылася б... А так — не помню,— пакруціла яна галавою. І загаварыла, быдта шчыра, даверліва і разам строга, павучальна:
— Ведаеце, я цяпер у камісіі працую... На грамадскіх пачатках, так сказаць... Па справах былых падпольшчыкаў, партызан... Дык колькім людзям мы ўжо, можна сказаць, помнікі паставілі... І, скажу вам, некаторым, можа, незаслужана... Напрыносяць паперак, сведак падкупяць... Так што мы цяпер вельмі асцярожныя з паперкамі... А вас, бачыце, у архіўных спісках няма, і я вас не помню...
Як аглушаная сядзела Фімка. Гэта ж яе выстаўлялі быдта якую аферыстку. Быдта прыйшла яна прасіць незаконна, падкупляць сведак, ці што... Няўжо яна так змянілася, што яе аніяк нельга пазнаць? І так забылася Зіна Патапава пра той дзень, што ўспомніць ніяк не можа?
— Я — не! Які помнік!.. І хіба падкупляць?.. Я трыццаць гадоў... Хіба я хлушу? Успомніце мяне... Я ж вас так помню...— І выкінула, як апошні довад, як карту, якую Зіне будзе нечым пабіць, адмовіцца ад чаго ніяк не зможа.— Вы яшчэ з Ромкам гулялі... Ён за вамі ўпадаў,— паправілася, каб не абразіць часам жаночага гонару гаспадыні, каб не абвінаваціць яе, што за хлопцамі бегала.
Спынілася Зіна Патапава пасярод пакоя, быдта гэтымі словамі Фімка за халат яе ўхапіла, калола вачмі Фімку, як шыльцамі. А твар ужо — як з каменя высечаны.
— Вы маеце на ўвазе Рамана Ігнатавіча?
Не ведала Фімка, як Рамана звалі па бацьку, ведала, што прозвішча Гольчык, а імя па бацьку...
— Я не ведаю, як яго імя па бацьку, ведаю, што Раман Гольчык...— Хацела ўжо, калі на тое пайшло, прызнацца, што раней у яе з Раманам было, але не адважылася. Гэта прынізіла б, мусіць, Зіну Патапаву, і Ромку прынізіла б... Што ў яго з такою Фімкаю нешта было... Пра сваё з Ромкам не сказала, ды і схавана ўсё гэта было далёка, глыбока, схавана не для таго, каб вымаць ды некаму паказваць, сама надта рэдка туды заглядала. Пра сваё з Ромкам не прызналася, сказала, каб пераканаць гэту недаверлівую, бяспамятную:
— Адкуль бы я ведала пра Ромку, каб вас з ім не бачыла, кожны дзень па лагеры гулялі, дык няўжо вы не верыце?..
А тая зноў захадзіла па пакоі, ужо нецярпліва, і ў голасе ўжо несхаванае раздражненне:
— Пра тое, што мы з Раманам Ігнатавічам у партызанах пазнаёміліся, усе знаюць... Мог вам нехта расказаць... Нічога дзіўнага...
Падняла Фімка хустку, што хамутком на шыі ляжала, усцягнула на галаву. Сама ўстала, пачала памалу паліто зашпільваць. У галаве круцілася, плылі па сцяне карціны ў рамках, і ныла сэрца. Во як выстаўляе яе гэта Зіна Патапава. Быдта дазналася Фімка ў некага пра Ромку і прыйшла ашукаць, прымазацца да іхняга партызанства. Ну, не помніш, дык не помніш, але так навошта... І раптам як стукнула Фімцы ў галаву: помніць яе Зіна Патапава, помніць, але чамусьці не хоча прызнаць... Не хоча прызнаць...
Падняла вочы, хацела спаткаць яе позірк, але Зіна глядзела ўбок, і твар яе выказваў яўнае нецярпенне. Яна зрабіла некалькі крокаў да дзвярэй, быдта падштурхоўваючы Фімку, каб тая скарэй пайшла. І Фімка ступіла за дзверы. Сама здзівілася свайму голасу, калі сказала:
— Да свіданія...
Глухі, як здушаны, голас.
Гаспадыня пакруціла замком, адчыняючы дзверы, выпусціла Фімку на лесвіцу.
Было адчуванне, быдта яна толькі што сышла з якой каруселі — нудзіла і круцілася ў галаве, і ніяк не магла знайсці, дзе тут выхад. Ткнулася ў зачыненыя дзверы ліфта, адышла назад, нарэшце ўбачыла лесвіцу. Пачала спускацца ўніз.
Мела Фімка ў сваім жыцці ад людзей і крыўды, і абразы. І ў маладыя гады, і ў сталыя. «У нас з табою нічога не было...» Хіба такое забудзецца? Але чаго не бывае паміж хлопцам і дзеўкаю, мужыкі жонак кідаюць, ды з дзецьмі... А тут — яна ж жонкаю ягонай не была... Альбо гэта — гадоў пятнаццаць назад пачалі ў іх аддзяленні прападаць — то прасціна, то ручнік, то халат бальнічны. Пад падазрэнне папалі нянечкі. Але не злавіў за руку — не кажы, што злодзей. Сястра-гаспадыня ў іх тады была строгая, суровая старая дзеўка. І вырашыла злодзея злавіць. Некалькі разоў нянечак абшуквала. І Фімку абшуквала, і ў Фімчынай сумцы поркалася. А яна ж чужога — ніколі ў жыцці пальцам не кране. Во была крыўда... А тая скарга, што хворая на яе напісала? Фімка ў другой палаце прыбірала, а кабеце прыспічыла, пачала нянечку клікаць. Пакуль Фімка дабегла... Дык совесць мей, пры чым тут нянечка? А яна на нянечку — скаргу, што кепска працуе, не даклічашся... А плётка, якую нехта пусціў на яе, быдта яна з шафёрам Кірыкам. Кірыкава жонка прыбягала — валасы рваць, столькі сораму нарабіла, а яна ж — ні сном, ні духам. Ды гэта крыўды, якія помняцца, а колькі іх было, і большых і меншых, што пазабываліся. Не затойвала Фімка злосці на людзей.
Але крыўда, якую ўчыніла ёй Зіна Патапава, была, здаецца, самая балючая. Такой крыўды яшчэ Фімка не мела. Так не паверыць... Залічыць у аферысткі... У самазванкі... Быдта гразёю аблітая ішла па лесвіцы Фімка, быдта апляваная. Здушыла ўсё ў грудзях — не прадыхнуць. А лесвіца бясконца вяла ўніз, уніз, быдта з неба ў прорву спускалася Фімка і дарозе гэтай не было канца. Нарэшце падзьмула холадам з дзвярэй, а за імі — белы снег, вуліца. Сутыкнулася пры выхадзе з мужчынам. Невідушчымі вачмі глянула ў яго твар. Мужчына адступіў, даючы ёй дарогу. Выйшла з пад’езда, пакіравалася па тратуары. Не чула марозу, холаду, забылася, што можна сесці ў тралейбус. Шыбавала, шыбавала пешкі. У вачах стаяў шаўковы, з райскімі птушкамі, халат. Плылі карціны па сценах.
І чаго яна пацягнулася? Навошта гэта было? Каб асобную кватэру атрымаць? На чорта ёй асобная кватэра, ёй асобная кватэра, як труна, як магіла, яна хоча з Таняю, з дзецьмі жыць. Хіба яна, калі на тое ржышча бегла, пад кулі нямецкія, пра асобную кватэру думала? Каб крышку, то і была б асобная, на два метры... Пачот, медаль пачапіць? Совесць мей, вось табе і пачот будзе...
Сябе вінаваціла Фімка, што паслухала доктаркі Веры Сяргееўны, што паслухалася Тані, пайшла партызанства сваё даказваць. Але гэта ўшчуванне перабівалі то прыжмураны позірк, то клопат на твары, то павучальны тон Зіны Патапавай, і грудзі працінала крыўда. І невядома, адкуль прыходзіла перакананне: успомніла яе Зіна Патапава, успомніла, але не захацела прызнаць. Не захацела прызнаць. Чаму?..
Кварталы тры прабегла Фімка па марозе, задыхалася. Крыху збавіла ход. Насустрач ёй ішлі і ішлі людзі — панастаўляўшы каўняры, паўцягваўшы ў іх галовы, хаваючыся ад холаду самі ў сабе, самі ў сабе. Ішлі таропка, не разглядаючыся на бакі. Плылі аўтобусы, тралейбусы з замураванымі марозам вокнамі, з маленькімі кружочкамі, прадыханымі ў белым інеі. Ляскалі дзверы магазінаў, пад’ездаў, то выпускаючы, то беручы ў сябе людзей.
Сцішвала хаду Фімка, і ў грудзях быдта пачынала сцішвацца, быдта здольная была ўжо і разважаць, спакайней думаць. І пачынала разумець, што гаварыла ў Зіны Патапавай нешта не так, нешта не спадабалася Зіне ў тым, што яна гаварыла. І не дзіва — напамінаць пачала, як спалохалася, як уцякаць клікала. Во дзе праўду людзі кажуць — як захоча бог пакараць, дык адбярэ розум... І яшчэ... Калі Зіна Патапава і праўда яе не помніць, то трэба было спытаць, хто яшчэ з атрада жывы застаўся... Зіна ж, калі яшчэ ў той камісіі працуе, павінна знаць. Чаму не спытала пра Ромку? Можа, і Ромка жывы, Ромка тады б успомніў.
І раптам спынілася як укапаная... Быдта толькі цяпер убачыла чалавека, з якім размінулася ў дзвярах, у пад’ездзе Зіны Патапавай. Быдта толькі цяпер убачыла яго... За тым, што схавалі гады, таілася даўняе... Няўжо ён? Няўжо Ромка? А можа, памылілася? Чаму адразу не пазнала? Бегла як утрапёная...
Пажаніліся... Жывуць з Зінай Патапавай...
Ромка...
Зачыніўшы за нечаканаю госцяю дзверы, Зіна вярнулася ў свой пакой і захадзіла па ім узад-уперад. Душу агортвала прыкрасць. Адкуль яна ўзялася, гэтая кабета, чаму да яе прыцягнулася, не магла каго іншага ўспомніць, знайсці?
І тут жахлівы халадок падступіў пад сэрца. Іншага знайсці? І таму, іншаму, расказаць, як Зіна Патапава спалохалася немцаў, хацела ўцячы?.. Каб выплыла потым, што і ўцякла... Каб выплыла пра падводу, пра Святланку, цётку Веру, параненых... Тых застрэлілі, а яе пусцілі... Каб пра Грышку выплыла, як сказаў: мая дзеўка, мая паненка... Грышка-паліцай...
Як здань насунулася на Зіну старое, забытае, пахаванае. Падумаць страшна, што загаварылі б пра яе на рабоце, у райкоме, у той жа камісіі. Зінаіда Юр’еўна Патапава, якую так высока паднялі, праславілі як адважную партызанку, аказваецца, дэзерцір... Паліцаева паненка, параненых закатавалі, а яе...
Пахаванае глыбока, закіданае пластамі гадоў, варухнулася, ажываючы, і гэта было так страшна, як страшна было б, каб у труне паварушыў рукою, падняўся нябожчык.
Прыйшоў муж, і маці паклікала іх абедаць. Есці зусім не хацелася, і Зіна сербанула некалькі лыжак супу, адставіла талерку ўбок. І катлету толькі пакалупала.
— Можа, нясмачна? — занепакоілася маці. Чатыры гады назад памёр бацька, і Зіна змушана была забраць матку, якая засталася ў вёсцы зусім адна. Старая не хацела есці хлеб дарма, старалася рабіць работу ў хаце. Але, не прывучаная ў вёсцы гатаваць прысмакі, не заўсёды ўмела зварыць абед па ўсіх правілах кулінарыі. Вось і цяпер занепакоілася.
— Смачна ўсё, добра,— не вельмі ветліва адказала дачка.— Проста не хачу есці.
Муж падазрона глянуў на яе. За трыццаць гадоў, што пражылі разам, навучыўся ўгадваць жончын настрой і цяпер бачыў — нешта жончын настрой сапсавала. Але не спытаў — што. Калі Зіне пападала, як ён казаў, шляя пад хвост, то лепей было яе не чапаць, бо сказане што-небудзь, як анучаю плясне. Лепей не чапаць. І ён, паеўшы, пайшоў у пакой, дзе стаяў тэлевізар. Меўся быць хакей. Зіна, якая таго хакею не любіла, зачынілася ў сваім пакоі. Узяла кніжку, легла на канапку, прыкрыўшы ногі пуховаю хусткаю, хацела чытаннем засланіцца ад таго нябожчыка. Але не чыталася. Па некалькі разоў радкі перачытвала — не магла дабрацца сэнсу. Паклала кніжку пад вышытую падушачку, скруцілася калачыкам. І паплыло, закруцілася перад вачмі — назад, назад, у тыя гады, якія не хацелася ўспамінаць.
Але ўспамінаўся, выплываў, як з небыцця, разбіты бомбамі, спалены Мінск, у які яна прыйшла восенню сорак трэцяга года. Спалены, разбіты быў найболей цэнтр, а яго апаясвалі вуліцы з невялікімі драўлянымі дамамі, пры якіх стаялі аголеныя дрэвы вішняў, яблынь, ляжалі пустыя агароды. Драўляныя дамы дыхалі, як параю, дымамі з каміноў — жылі.
На Газетным завулку, у адным з такіх дамоў, знайшла сабе Зіна прытулак — у стрыечнай матчынай сястры, якая жыла тут з дачкою Ліляй, Зінінай равесніцай. Усім сваім выглядам, тварам Ліля мала адпавядала такому прыгожаму імені, была худая, маленькая, і Зініна маці заўсёды казала, што гэта ад гарадскога жыцця, ад магазіннай яды. Зіна верыла, што гэта так, бо сама на вясковых харчах ды на свежым паветры заўсёды цвіла, як ружа, і нават у вайну, і за кароткае партызанства не пахудзела.
Цяпер, калі Зіна асела ў горадзе, бацька кожны месяц прыязджаў сюды на кані — прывозіў бульбы, круп, сала. Не магла ж Зіна есці гэта адна, схаваўшыся, харч ішоў у агульны кацёл, і згаладалая за вайну гарадская радня была рада падмацунку.
А фронт грымеў, набліжаўся, ужо ясна было, што немцаў пруць, што доўга яны тут не затрымаюцца, што скора, вельмі скора вернуцца нашы.
Зіна з Ліляю пасябравалі, і як часта бывае сярод дзяўчат, пачалі давяраць адна адной сакрэты. Лілі, праўда, не было чаго асабліва расказваць, за ёю пакуль ніхто не ўпадаў, і сама яна яшчэ не паспытала ніякага шчымлівага пачуцця. А Зіна пад вялікім сакрэтам расказала Лілі, што была ў партызанах, што там за ёю ўпадаў адзін, ажно млеў, так закахаўся. Ліля слухала ва ўсе вушы, і не так цікавіў яе Зінін кавалер, як тое, што Зіна была ў партызанах. Сама Ліля надта хацела займець сувязь з партызанамі, але як ты іх знойдзеш, бачыла партызан ды падпольшчыкаў толькі на шыбеніцах. І пыталася ў Зіны — а чаму ж яна цяпер не ў партызанах, чаму ў горад прыйшла? Зіна рабіла выгляд, што пра гэта ўжо аніяк няможна гаварыць. Толькі намякала... Намякала, быццам яе ў горад сам партызанскі камандзір паслаў... На заданне. Сама з сябе дзівілася Зіна — як навучылася хлусіць, колькі апошнім часам наманіла, але варта адзін раз сказаць няпраўду, як потым павядзе...
Даверлівая Ліля зайздросціла Зіне і напрамілы бог прасіла, каб тая і яе звязала з партызанамі, каб і ёй дала заданне.
— Што ўжо цяпер,— адмахвалася ад яе Зіна.— Ужо нашы на парозе... Што трэба было, я ўжо зрабіла.
Пускалі новыя галіны абгарэлыя, абламаныя таполі. На пустырах, абгароджаных спінкамі зламаных ложкаў, лапушылася, збіралася зацвітаць, бульба. Грукацелі, насоўваючыся на горад, навальнічныя хмары, збіраючыся паліць яго цёплым летнім дажджом. І да грукату грому далучаўся грукат гармат — ішлі нашы, гналі немцаў.
І вось на Савецкай вуліцы першы наш танк, і бягуць, як пацукі, апошнія немцы, і падае збітая з Дома ўрада фашысцкая свастыка, і плачуць ад радасці людзі, цалуюць, абдымаюць запыленых, потных байцоў.
І Зіна з Ліляю там, на Савецкай вуліцы, каля Дома ўрада, і яны цалуюць прапахлых бензінам і порахам хлопцаў, і хлопцы рады абдымаць дзяўчат, і ўсе вераць — гора, бяда мінуліся, наперадзе адна ясната.
А цераз некалькі дзён Ліля прыбегла з навіною — з усіх лясоў у горад ідуць партызаны, будзе парад партызанскага войска, недзе на Пуліхава, увесь горад туды кіруецца...
Ці ж маглі Зіна з Ліляю ўседзець дома? Пастараліся прыбрацца ў самае лепшае. Зіна блузачку мела блакітную ў белыя рамонкі, крэп-жаржэтавую, яшчэ ў пачатку вайны матка ў нейкай бежанкі на крупы выменяла. Адзела Зіна тую блузачку, да яе спаднічку чорную — пекната. Агледзеліся, што ў Лілі нічога людскага няма ўздзець. Папоркалася Зіна ў сваім куфэрку — і Лілі блузку выцягнула, ружовую, у белыя бобачкі. Магла б Лілі сваю сукенку даць, дык у Зініну сукенку тры Лілі ўлезе.
Маладосць — яна і ў абы-якой сукенцы прывабная, а прыбраліся дзяўчаткі і яшчэ больш пахарашэлі, нават Ліля папрыгажэла, а пра Зіну ўжо і казаць няма чаго, мала які хлопец устоіць.
Узяліся дзяўчаты за рукі — пабеглі. Па зламаных, гнілых дошках тратуара, па выбітым бруку, абапал якога грувасцілася бітая цэгла, стаялі абгарэлыя сцены, свецячы ў праёмах вокнаў і дзвярэй сінім небам, яркім сонцам. І на сэрцы ў Зіны было светла, радасна. Хіба яна ў чым вінаватая перад сваімі? Яна ж ненавідзела немцаў і ў партызанах была, няхай нядоўга, але была, а што ўцякла, то і не дзіва — такі страх, самалёты, бомбы і немцы ўсё бліжай, бліжай... А што там, на дарозе, Грышка заступіўся, то што ж яна вінаватая? Каму было б лепей, каб і яе з тымі палажылі? Каго б яна ўратавала сваёй смерцю? Грышка пашкадаваў яе маладосці, схлусіў немцам, што яна яго паненка.
Але нават пра гэта не думала цяпер Зіна, яна была рада, што нашы вярнуліся, яна не чула за сабою віны, яна была рада, што ў горад ідуць партызаны. Праўда, часам, на нейкі міг, уставала перад вачмі адзінокая падвода на дарозе, Грышкава постаць у паліцэйскім шынялі, немцы з аўтаматамі, але Зіна старалася адагнаць усё гэта, не думаць пра тое, што змяніць немагчыма.
Яны стаялі з Ліляю, узяўшыся за рукі, і глядзелі, як паўз Дом урада — пачарнелы, у плямах маскіроўкі — адна за адною ішлі калоны партызан у пінжаках і фрэнчах, у ватоўках, шынялях і плашч-палатках, у пілотках і кепачках, у вайсковых фуражках з зоркамі, у ботах і разбітых чаравіках, з аўтаматамі на грудзях і вінтоўкамі за плячыма, з пісталетамі на паясах, з ордэнамі і медалямі на грудзях, усе худыя, закаржанелыя ад нялёгкага жыцця ў лесе і разам з тым вясёлыя, шчаслівыя, бо з зямлянак, з лесу выйшлі на святло, на прастор, бо не трэба больш хавацца, можна паказаць сваю сілу, яны — перамаглі.
Мінаючы Дом урада, калоны ішлі далей, па разбітых вуліцах Мінска, несучы перад сабою сцягі атрадаў, брыгад, стараючыся ісці строем, роўна, як салдаты на парадзе, стараючыся не зважаць на радасныя твары людзей, што стаялі на тратуарах і з захапленнем глядзелі на іх, і не могучы не зважаць, неяк вельмі ўмела вылучаючы сярод шчырых вачэй, радасных усмешак вочы і ўсмешкі маладых дзяўчат, яшчэ больш падцягваючыся пад гэтымі ўсмешкамі, часам падміргваючы той, што здалася асабліва сімпатычнай.
Трапляліся між партызан і жанчыны, і Зіна страшэнна зайздросціла ім і вельмі шкадавала, што сама не з імі, лічыла, што і яе месца сярод тых, што выйшлі з лесу.
Яна не ведала — калі прыйшла ёй гэта думка — ці тады, калі пачула пра партызанскі парад, ці потым, калі ўбачыла іх калоны, а можа, гэта надзея жыла і раней, ды толькі цяпер акрэслілася словам: Ромка... А можа, тут Ромка?.. Можа, убачыць яго?..
Не, мусіць, гэта думка заварушылася потым, калі ўбачыла, як шмат прыйшло ў Мінск партызан. Бо раней глядзела на калоны проста так... А потым нешта як абпаліла грудзі, і яна пачала прыглядацца... Ці няма яго тут... А можа...
Узбоч партызанскіх калон беглі падлеткі і зусім малыя дзеці — хлапчукі ў бацькоўскіх шапках, у залатаных каптанчыках, кашульках, у разбітых чаравіках, беглі дзяўчаткі, целяпаючы коскамі з заплеценымі ў іх анучкамі замест стужак. Згаладалыя, абы-як апранутыя дзеці ваеннай пары, ішлі за калонамі і жанчыны, і калекі, успіраючыся на кійкі, на мыліцы, не адставалі ад іх і дзяўчаты.
Прайшоўшы паўз Дом урада, партызанскія калоны кіраваліся ў бок вакзала, адтуль па разбітых вуліцах, кавалкі якіх выглядалі зусім пустырамі, паўз руіны і рэшткі разбітых дамоў ішлі ў бок Пуліхава. Зіна з Ліляю не адставалі ад калоны партызан, каля якой апынуліся яшчэ на Савецкай вуліцы. Зіна злавіла ўжо не адну ўсмешку, не адны вочы бліснулі ўжо ў яе бок. Нават Лілі перапала ўвагі, адзін, чарнявы, цыганаваты, у абшморганым скураным пінжачку, з аўтаматам на грудзях, усміхаўся і падміргваў яўна Лілі. І яна заружавелася, з твару не сыходзіла радаснае захапленне. А Зіна то і злічыць не магла тых усмешак і позіркаў. Яна адбівалася ў іх, бачыла сябе ў тых позірках і ўсмешках, як у люстэрку,— сінявокую, румяную, з ямачкаю на шчацэ, у блакітнай блузачцы, і яшчэ больш харашэла ад сваёй прывабнасці.
Партызанскія калоны ўваходзілі ў горад з усіх бакоў — і са Слуцкай шашы, і з Маскоўскай, з Лошыцкага тракту і з Брэсцкага. Не ўсе калоны праходзілі паўз Дом урада, шмат якія кіраваліся адразу ў бок Пуліхава, туды, дзе да вайны збіраліся будаваць іпадром. Цяпер там ляжала вялікая пустка, толькі здалёк, на пагорках, відаць былі разбітыя дамы, чэзлыя дрэўцы, парослыя травою курганкі. Партызанскія калоны, як рэкі, плылі на гэту пустку, утвараючы людское мора, якое калывалася, смяялася, спявала.
У адным баку пусткі стаяла абцягненая чырвоным крэпам трыбуна, спераду на ёй, вялікімі белымі літарамі, было напісана: «Няхай жыве Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік!» За трыбунаю, на велізарным шчыце, быў намаляваны партызан — у светлай кашулі, у галіфэ, апаясаны патроннымі стужкамі, з гранатамі на поясе. Адну руку ён узняў, быдта паказваючы ў бок ворага і клічучы людзей за сабою. У другой руцэ сціскаў аўтамат. Гэта быў вобраз партызана-героя, і, мусіць, гледзячы на яго, кожны партызан з тых, што збіраліся тут на парад, адчуваў, бачыў сябе іменна такім.
Каля трыбуны іграў аркестр, бліскаючы на сонцы медзянымі трубамі, сама трыбуна пакуль была пустая, і партызанскія калоны, што прыходзілі на гэту пустку, не доўга трымалі строй, а расплываліся, расцякаліся, гатовыя, аднак, па першым сігнале зноў сабрацца ў роўныя радочкі.
Зіна з Ліляю спачатку баяліся ісці туды, у гушчу партызан, можа, туды ісці нельга? Але скора ўбачылі, што там ходзяць і староннія людзі — тыя ж падлеткі, дзяўчаты, маладыя жанчыны і іх ніхто не праганяе. І яны спусціліся з пагорка ўніз, уліліся ў тое мора.
У адным гурце партызаны, стаўшы ў кружок, спявалі:
Бывайце здаровы, жывіце багата,
А мы ўжо паедзем дадому-дахаты...
З другога гурту далятала:
Дан приказ ему на запад,
Ей в другую сторону...
Крышку далей ад спевакоў адзін партызан іграў на гармоніку, другі, у сярэдзіне кола, танцаваў, задзірыста збіваючы на патыліцу аблезлую, пакамечаную кубанку з чырвоным паскам наперадзе, ляпаючы рукамі то па грудзях, то па разбітых чаравіках, пускаючыся ўпрысядку. Твар яго блішчаў ад поту, блішчалі ў радасці вочы, блішчалі белыя зубы, якія ён адкрываў усмешкаю.
Пры адной калоне партызан пахаджваў казёл, абвешаны нямецкімі крыжамі і медалямі. У казла былі доўгія, загнутыя ўгору, баявітыя рогі, доўгая шэрая поўсць і сапраўдная казліная барада. Людзі абступалі жывёліну, смяяліся, некаторыя спрабавалі зачапіць, падражніць, але казёл трымаў сябе незалежна, не звяртаў увагі на кпіны, на людскую гаману.
— Казёл заслужаны, тры гады ў партызанах быў,— ляпаў жывёліну па спіне худы белабрысы хлопец у кароткім пінжачку, з аўтаматам за плячыма.— Медалі на ім і генеральскія, і палкоўніцкія.
Казёл нібыта разумеў, што яго хваляць, і прымаў яшчэ больш незалежны выгляд. Людзі смяяліся.
І Зіна з Ліляю смяяліся з казла, і ім было весела, весела ад таго настрою, што панаваў на вялікай пустцы. З імі загаварвалі хлопцы, звалі ў свой гурт. Ліля, здаецца, і рада была б прыпыніцца каля якіх вясёлых малайцоў, але Зіна вяла і вяла яе за руку — далей, далей. Яна разумела, што знайсці чалавека ў такой процьме людзей, што спрабаваць знайсці іголку ў капе сена, ды, можа, Ромкі тут і няма, не ўсе ж партызаны прыйшлі на парад, толькі лепшыя, якіх выбрала начальства. І яшчэ — ці дажыў Ромка да гэтага дня, ці ўратаваўся тады атрад ад немцаў, можа, Ромкавы і костачкі ўжо сатлелі, а яна...
Не адпускаючы Лілінай рукі, Зіна то прабіралася праз гушчу партызан, то праходзіла паўз калоны, якія трымалі яшчэ строй, то спынялася і вадзіла вачмі па галовах, па шапках, па тварах, шукаючы таго, знаёмага. Ліля, хоць і не ведала Ромкі, таксама вадзіла вачмі па гуртах партызан, быдта і яна магла сустрэць знаёмага.
— Каго шукаеце, дзевачкі?
— Можа, мяне, то во я, во!..
— Хадзіце да нас, прыгажуні! — чаплялі Зіну з Ліляю хлопцы, але яны толькі ўсміхаліся на заляцанні і ішлі — далей, далей.
І раптам:
— Зіна! Зіна!
Зіна спынілася, закруціла галавою, шукаючы — хто кліча Зіну і ці яе...
У пляскатай кепачцы і чорнай кашулі з белымі гузікамі, з аўтаматам на грудзях, худы, загарэлы, радасны, распіхваючы партызан, да яе бег Ромка.
— Зіна! Зіначка! Жывая!
Ромка пры ўсіх абдымаў, цалаваў яе, і вочы яго большалі ад слёз, што ў іх набягалі.
— А прыгожая ж ты! Ледзь пазнаў! Думаў — ты, не ты...
— Ды я, я,— смяялася Зіна.
— А дзе ж ты тады дзелася, я шукаў, шукаў, думаў, забілі немцы, і сярод забітых шукаў...
Не падрыхтавала Зіна адказу Ромку на такое пытанне, але тут жа ўспомніла, што казала некалі Лілі, якая стаяла цяпер пад бокам. І Раману пачала тое самае:
— Мяне камандзір паслаў... У горад... На яўку... Але той дом бомбаю разбіла...
У гэты час пачулася каманда:
— Строіцца! Станавіся!
Партызаны забегалі, кожны шукаючы сваю калону, сваё месца. І Ромка азірнуўся, і яму трэба было бегчы. Але ён не мог пакінуць Зіну, выпусціць яе руку.
— Станавіся! — грымела праз рупар каманда.
Раскіданыя гурты партызан ужо пазбіраліся ў калоны, ужо раўняўся іх строй, толькі некаторыя, што спазніліся, яшчэ беглі да сваіх атрадаў.
На Ромкавым твары адбіўся адчай. Яму трэба было бегчы, скарэй бегчы ў сваю шарэнгу, і выпусціць Зініну руку ён не мог, здавалася яму, як выпусціць, зноў надоўга згубіць. І ён пацягнуў Зіну, пацягнуў за сабою ў строй.
— Ты таксама партызанка, маеш права, пайшлі!
Забыўшыся на Лілю, пакінуўшы яе адну на пустыры, Зіна пабегла за Раманам.
Духавы аркестр іграў марш, на трыбуне ўжо стаяла шмат людзей, па шарэнгах ішоў урачысты шэпт:
— Чарняхоўскі! Глядзіце, на трыбуне Чарняхоўскі!
— І Панамарэнка!..
— І амерыканцы! Дэлегацыя амерыканская!..
Партызаны раўнялі шарэнгі, падцягваліся. Спераду калоны, у якой ішлі Раман з Зінаю, палымнелі сцягі. І наперадзе параду было шмат сцягоў. Калоны, што стаялі першыя, ужо зрушылі з месца. Грымела баявая музыка духавога аркестра. Вось і іх калона зрушылася. Урачыстыя твары. Цвёрды крок... Збоку калоны бегаюць дзядзькі з фотаапаратамі, пстрыкаюць, пстрыкаюць. А вунь на раскірэках вялізны апарат, мусіць, кінахроніка, іх здымаюць на кіно...
Каля трыбуны ішлі асабліва ўрачыста, начальства трымала руку пад казырок. Партызаны крычалі «Ура!». І Зіна крычала «Ура!». Калі мінулі трыбуну, яна азірнулася. І ўбачыла казла. Таго самага, з нямецкімі ўзнагародамі. Казла на вяроўцы вёў той самы партызан — белабрысы, у кароткім пінжачку, з аўтаматам. І целяпаліся на казле нямецкія крыжы, медалі... Начальства на трыбуне ўсміхалася...
Тая сустрэча з Ромкам вырашыла Зінін лёс. Па-першае, Раман запісаў яе прозвішча ў лік партызан атрада імя Чапаева. Па-другое, быў дакумент — Зіна на парадзе партызанскім. Атрымалася так, што яна трапіла не ў адзін кадр — і на фотакарткі, і ў кінахроніку.
Больш за ўсё Зіна баялася начальніка асобага аддзела, ён і там, у лагеры, як толькі Зіна апынулася ў атрадзе, доўга з ёю гаварыў — чаму яна прыйшла ды хто прыслаў, хто прывёў. Цэлы допыт наладзіў. Баялася допыту і цяпер. Жыла ў трывозе. Спыталася ў Рамана, быдта з клопатам, з цікавасцю да тых людзей:
— А дзе ж камандзір наш? Дзе начальнік асобага аддзела?
— Камандзір загінуў у тую блакаду,— адказаў Раман.— А начальніка асобага аддзела ўзялі ў армію.
Як дазналіся потым Раман з Зінаю, і начальнік асобага аддзела загінуў. На фронце. Пад самым ужо Берлінам.
І шкода было Зіне гэтых людзей, і разам з тым быдта палёгка... Няма каму дапытваць...
Раман, было, яшчэ раз папытаўся:
— Дык куды, чаго цябе камандзір у Мінск пасылаў?
І Зіна яго да таго дома падвяла, да разбітага, дзе нібыта яўка была. А што хацеў ад яе камандзір — сама не ведае. Там, на яўцы, павінны былі сказаць.
Раман паверыў.
І пайшла пра Зіну слава партызанская, якую яна ахвотна падтрымлівала.
Яе паслалі вучыцца. А потым паставілі дырэктарам швейнай фабрыкі.
Раман скончыў партыйную школу і працаваў цяпер старшынёй райвыканкома. Мог бы вышэй падняцца ў сваёй кар’еры, ды ніколі не ведаў, як Зіна казала, дзе трэба лізнуць, а дзе гаўкнуць... Замінала трохі і гарэліца, не мінаў, грэшным дзелам.
З гадамі неяк атрымалася, што верх, аўтарытэт у сям’і ўзяла Зіна. І партызанскую славу займела большую, чым Раман. Яе, а не Рамана запрашалі на сустрэчы з моладдзю, яе, а не Раманавы партрэты друкаваліся ў газетах, часопісах, яна, а не Раман сядзела ў ганаровых прэзідыумах, яе, а не Рамана ўвялі ў камісію па справах былых партызан, падпольшчыкаў. Яна сама ўжо верыла ў сваё геройскае, баявое партызанства. Расказвала на сустрэчах, як пад кулямі перавязвала параненых партызан, як страляла па немцах, якія наступалі на лагер. Як па заданню камандзіра хадзіла на яўкі. І нішто душы не трывожыла, пераканала сябе і іншых, што так і было.
І раптам гэта недарэчная жанчына, гэта Фімка. Спачатку Зіна і папраўдзе яе не пазнала, а потым успомніла. Успомніла стварэнне ў ватоўцы, у падранай хустцы. Дзяўчына круцілася каля шпітальнай зямлянкі, была там санітарка, ці што, а як наляцелі немцы — схапіла мяшок з бінтамі і намерылася бегчы туды, дзе стралялі. А яна, дурніца, угаварвала бегчы яе ў другі бок... Угаварвала ўцякаць... Скажы гэтай Фімцы, што ўспомніла яе, падпішы дакумент, пасведчы яе партызанства — і пойдзе языком мянціць: «А гэта ж геройка звала мяне ўцякаць... Дэзерціраваць... Якая ж яна геройка...» Кума куме, і дойдзе да начальства... Пачнуць правяраць... Яшчэ і праўда дакапаюцца, што яна дэзерцір...
За час работы ў камісіі па справах падпольшчыкаў і партызан чаго не нагледзелася Зінаіда Юр’еўна Патапава. Як лопаліся дутыя аўтарытэты... Як паклёпнікі аблівалі людзей брудам і ад таго бруду чалавек не мог ужо адмыцца ўсё жыццё, хоць і ясна рабілася, што данос той паклёпніцкі. Як заблытваліся адносіны людзей, і заблытваліся так, што ўжо нельга было разабрацца — хто тут вінаваты і хто невінаваты. Як уставалі, закіданыя каменнямі гадоў, пахаваныя, быдта ў магілах, факты, учынкі людзей, ад якіх рабілася моташна і страшна. Зіна бачыла такіх — знішчаных, апляваных. Не дай бог, каб так і з ёю... Не дай бог...
Толькі цяпер, здаецца, адчула Зіна Патапава, што ўсе гады пасля вайны жыла яна пад трывогаю. Здаецца, усё забылася, ніхто нічога не напамінаў, а страх, трывога тачылі.
Не ведае, не помніць яна Фімкі... Ніякай не помніць Фімкі.... Няхай дакажа нехта, што помніць, ды не хоча прызнаць... Няхай дакажа тая Фімка, што Зіна звала яе ўцякаць... Няма сведак... І з той дарогі, дзе засталася адзінокая падвода, няма сведак... Мёртвыя сведкі... Няма...
Зіна ляжала на канапцы, укрыўшыся пуховаю хусткаю — цёплаю, вялікаю, некалі купіла ў Кіславодску, як ездзілі з Раманам на курорт.
Раман... Яшчэ Рамана памятае... Можа да Рамана пад’ехаць... Ну, гэтаму як я скажу, так і будзе... Хто ж яшчэ з атрада застаўся ў Мінску, здаецца, нікога... Час падмятае... Падмёў... А можа, болей і шукаць не будзе?.. Нейкая рохля... І прозвішча ў яе падобнае на рохлю... Як жа яе прозвішча? Ага, Мархель... Дасюль не шукала, і раптам адумалася... Можа, болей і не будзе шукаць?..
Пасля доўгіх маразоў прыйшла адліга, але на вуліцы ад яе не палепшала: дзьмуў моцны вецер, церусіў дождж, засланяючы даль туманам, у дварах толькі што чысты, белы снег апаў, пацямнеў, як твар схварэлага чалавека. Ліпы на праспекце стаялі чорныя і блішчалі ад вільгаці, на голых галінах нанізваліся кроплі, як пацеркі.
Снег, змешаны з пяском, якім у мароз пасыпалі вуліцы, ператварыўся ў рудую кашу, і аўтобусы, тралейбусы пырскалі ёю з-пад колаў, пырскі заляталі аж на вокны, і праз іх таксама было кепска відаць, як і праз замураваныя холадам. У паветры вісела сырасць, змешаная з пахам перагарэлага бензіну, саляркі, якімі чадзілі машыны і якія асабліва востра чуліся ў вільготным паветры.
— Лепш ужо мароз,— казалі людзі.
Але ў бальніцы, хворым, не было ніякай розніцы, якая на дварэ пагода, тут панаваў свой свет, сваё жыццё і кожны меў сваю пагоду, якая залежала ад болю, ад тэмпературы, ад таго, ці прыйшлі адведаць і хто прыйшоў.
Апошнім часам у палатах памяняліся амаль усе хворыя, толькі адна, цяжкая, ляжала і ляжала на ложку пры дзвярах, як ні стараліся пры ёй дактары, кабеце ўсё горшала. Твар яе зжаўцеў, скура туга напялася на лобе, на носе, некалі пафарбаваныя валасы адраслі і пушыліся над галавою белым німбам. Цяпер на ложку толькі і відаць была гэта галава, пад коўдраю быдта і нічога не ляжала, быдта пусты ложак быў прыкрыты коўдраю, так схуднела, высахла ўсё цела кабеты.
Фімка прыбірала ў палаце — вадзіла анучаю, накручанаю на голую шчотку, па падлозе, пакідаючы на зношаным, рудым лінолеуме бліскучыя палосы. Палосы хутка высыхалі, і падлога зноў рабілася рудая, і тут не дасі ўжо ніякай рады, трэба мяняць лінолеум. Наогул у бальніцы трэба рабіць рамонт, недзе летам, можа, і будуць рабіць. Будынак стары, яшчэ даваенны, але ён лепшы за новыя — высокія столі, вялікія вокны, у палатах шмат паветра і святла. Зробяць рамонт, то і зусім добра тут будзе, хаця, як той казаў, лепей гэтага дабра не ведаць.
Сёння была серада, дзень, калі дазвалялі адведваць хворых, і адна, маладая, з валасамі, сашчэпленымі ззаду вялікаю сіняю заколкаю, сядзела ўжо, як курыца на плоце, на падаконніку. Фімка ведала, што хворая чакае мужа, ён прыходзіць кожны адведачны дзень, часам прарываецца і ў дзень неадведачны, і тады яны падоўгу сядзяць, узяўшыся за рукі, на драўляным тапчанчыку ў калідоры, буркуюць паціху, як галубкі.
З акна відаць вуліца і той тратуар, па якім муж ідзе ў бальніцу, вось хворая і чакае, выглядае, хоць з акна вельмі дзьме і жанчына можа прастудзіцца.
Каля другой, пажылой жанчыны з круглым тварам і стомленымі вачмі, сядзіць маладая, з такім самым круглым тварам, Фімка ведае, што гэта дачка, ды каб і не ведала, па абліччы відаць — падобныя. Дачка нанесла мацеры — і ў слоіку, і ў місачцы, і ў цэлафанавым мяшэчку — рознай яды. Да гэтай кабеты ўвогуле ідуць і ідуць, нясуць і нясуць — то дочкі, то нявесткі, то сёстры, пляменніцы. З’есці ўсё, што ёй прыносяць, кабета не можа і частуе сваіх суседак па палаце — то блінцамі, то піражкамі, то катлеткамі. Фімка лічыць, што гэта жанчына правільна пражыла жыццё і цяпер шчаслівая. Мець шмат радні, ды такой, каб шкадавала цябе, глядзела — шчасце. Часам Фімка думае — а каб яна вось так моцна захварэла і злягла ў бальніцу, ці бегалі б да яе Таня, Ларыса, ці насілі б — і ў слоіку, і ў місачцы? Ат, лепей не хварэць...
Побач са шчасліваю жанчынаю ляжыць другая, якую Фімка лічыць нешчасліваю. Яшчэ не старая, валасы з завіўкаю, губы намаляваныя, а вочы ўвесь час быдта нечага шукаюць альбо некага чакаюць. Да яе ніхто не прыходзіць, ніхто нічога не прыносіць, жыве на бальнічным стале. Праўда, тая, якой усё носяць, частуе і частуе гэту, адзінокую. І яна не адмаўляецца, бярэ і бярэ, есць і есць, абсмоктваючы курыныя костачкі, дачыста выядаючы са слоікаў і місачак. Яна стараецца з усімі быць добраю, усім дагадзіць, услужыць, але ў гэтай паслужлівасці нечага быдта не хапае і нешта быдта лішняе. Фімка не ведае, што гэта, як гэта называецца, але ў душы шкадуе кабету, мусібыць, там, за бальніцаю, той жывецца яшчэ горай, чым тут.
Павяла Фімка анучай каля ложка, на якім ляжыць цяжкая, і на міг прыпынілася. Вочы ў той заплюшчаныя, і быццам не дыхае... І ў Фімкі захапіла дыханне. Стаяла, трымаючы шчотку, не варушачыся. Ды раптам вочы ў той памалу расплюшчыліся, глянулі на Фімку як з далёкага даля. Кранулася прасціна ад уздыху. І быдта ўсміхнулася хворая, спыталася паціху:
— Што, нянечка?..
— Анічога, нічога, падаць што, можа...
Засаромелася Фімка, што на жывую так падумала, не ведала, як віну сваю выправіць.
— Нічога не трэба,— сказала хворая і зноў заплюшчыла вочы.
Фімка падхапіла вядро, вынесла яго за дзверы, у калідор. Пачала мыць падлогу ў калідоры. Зноў вадзіла анучаю па выцертым лінолеуме, тут ён выцерты яшчэ больш, чым у палатах. Здаецца, ні пра што не думала Фімка, рабіла работу, якую, заплюшчыўшы вочы, магла рабіць. Ні пра што не думала, а ў галаве снавала, варушылася, плыло — быдта карціны. То хворая, што на падаконніку мужа чакае, то нешчаслівая, як вымазвае хлебам са слоіка. Выплыла, прыйшла ў галаву і Таня.
— Ты век дурная была, дурною і памрэш,— пачула яе голас.
— А што мне рабіць, што рабіць, калі Зіна Патапава мяне не помніць? — апраўдваецца перад ёю Фімка.
Не сказала пра сваё падазрэнне, быдта ўспомніла яе Зіна Патапава, ды не захацела прызнаць.
— Не адна тая Зіна была ў атрадзе, яшчэ нехта быў, пашукай...
— А як гэта я буду шукаць, каго знайду, дзе?
Не прызналася, што муж той Зіны — Ромка, што Ромка мог успомніць.
Не прызналася Тані і нікому ў жыцці не прызнаецца, як сядзела каля таго дома на лавачцы — і дзень, і два, і тры, пільнавала, каб убачыць яшчэ, каб пазнаць — можа, той раз абмылілася, можа, не Ромка?
Тады яшчэ было марозна. У двары гулялі дзеці — каталіся на санках, бегалі адно за адным, смяяліся. Людскія дзеці. Фімка так і не ведае, і не разумее — як гэта мець сваё. Праўда, Таніны дзеці... Ну і добра, што Таніны дзеці, а так... Як бы яна і жыла...
Бегалі дзеці, смяяліся, і людзі ішлі і ішлі, то заходзілі ў пад’езд, то выходзілі. Пад’язджалі машыны. А яна, у баку ад пад’езда, захутаная ў хустку па вочы, каб крый бог не пазналі, сядзела на лавачцы. Баялася, каб Зіна Патапава не згледзела ды не пазнала. Бо спыталася б — чаго тут сядзіш? І што б ёй Фімка адказала?
У яе стылі ногі, ледзянелі рукі і ў душы ўсё скавана было, нібы холадам. Няўжо гэта ён? Тут жыве? У гэтым вось доме? І ўсе гады жыў, а яна не сустрэла ні разу... Ні на вуліцы, ні ў магазіне, ні ў аўтобусе. Ды ён, мусіць, у тых аўтобусах і не ездзіць, на машыне, мусібыць.
І Фімка прыглядалася да людзей, якія прыязджалі на машынах.
Яго не прывезла машына, ён прыйшоў сам. І цяпер яна яго пазнала. Пазнала адразу, здалося цяпер, што ён і не змяніўся, такі, як і быў. Толькі крышку папаўнеў... І адзежа не тая... Шапка, паліто... У руцэ партфель з бліскучымі замкамі... Быдта які доктар...
Зледзянелыя, змерзлыя грудзі абдало гарачым.
Моцна застукала сэрца. Каб і хацела, не магла б падняцца з лавачкі. Вяла за ім вачмі, як ён ішоў, не здагадваючыся нават, што на яго скіраваны пякучы позірк. Бразнуў дзвярыма пад’езда.
Памалу адыходзіла гарачыня, сунімалася сэрца. Падступала жаданне ўстаць, зайсці ў тую кватэру, скінуць хустку і спытаць: «Ці помніш мяне, Ромка?» А што, як скажа — не помню... Сказаў жа некалі — «У нас з табою не было нічога... Нічога не было...» А можа, дамовіліся з Зінай Патапавай — не прызнаваць... Можа, расказала яму Зіна, што прыходзіла нейкая Фімка, і дамовіліся — не прызнаваць...
Холад, які растапіла гарачыня, зноў папоўз па целе, зноў пачула, як застылі ногі. Паварушыла пальцамі ў рукавіцах — і рукі задубянелі.
Бегалі, смяяліся дзеці. Тыя самыя ці другія? Праз адкрытую фортку матка клікала свайго:
— Саша! Дадому!
А калі б і пазнаў? Калі б і прызнаў? Што б яна яму сказала? Падпішы дакумент? А на чорта ёй той дакумент?! Трыццаць гадоў жыла, а цяпер дакумент... Ці ж яна за дакумент на Мішкавых нагах ляжала, калі доктар з яго цела кулю выкалупваў? Ці за дакумент бінты мыла, па чарніцы бегала, Мурмоня перавязвала?
Апомнілася Фімка, а яна ж не мые падлогу, стаіць, успершыся на шчотку, вада ў вядры застыла мутным азярцом. Людзі абыходзяць вядро, Фімку. Спахапілася, зашоргала анучаю па лінолеуме, быдта змываючы, праганяючы з памяці Зіну Патапаву, Ромку.
«Няхай жывуць... Яны — самі па сабе, я — сама па сабе... Чаго мне не хапае? Сытая, адзетая...».
На століку ў калідоры стаяла жоўтая скрыначка рэпрадуктара, трое мужчын у бальнічных піжамах, успершы бароды на складзеныя кулакамі рукі, уважліва слухалі перадачу. Калі Фімка падступіла да іх са сваёю шчоткаю, яны памкнуліся падняцца, але яна стрымала:
— Сядзіце, сядзіце, толькі ногі крышку...
Мужчыны пападнімалі ногі, і яна павяла па падлозе анучаю, адышла, каб не замінаць людзям...
Ідучы з работы, як заўсёды, зайшла ў адзін магазін, у другі, напакавала сумку прадуктамі.
Даль засцілала рудая морась, дробнымі кроплямі сыпала ў твар, пад нагамі распаўзаўся раскіслы снег.
З вуліцы, забудаванай новымі камяніцамі, павярнула ў свой завулак — нізенькі, драўляны, з голымі дубцамі вішань, яблынь, напалову раскіданы завулак, у якім засталося ўсяго тры дамы і ў адным з якіх жаўтаватым агнём свяціліся вокны. Нехта ўжо дома — Таня ці Ларыса... А можа, усе сабраліся...
І хваля радасці, цеплыні накацілася на Фімку, зазвінеў, загучаў у душы даўні, забыты ўжо спеў. І ад яго па сэрцы — галубіным крылом, галубіным крылом.
Не ведае Фімка, чаго зрабілася так радасна і лёгка на душы. Можа, таму, што адкінула клопат пра той дакумент... Што будзе жыць, як і жыла. Радавацца, што з работы ідзе дадому. І што назаўтра з дому на работу пабяжыць... Што і там і тут людзі, якіх яна любіць.
Галубіным крылом, галубіным крылом... Ці з зямлі паднімаўся той спеў, ці плыў з неба, ці ў ёй самой нараджаўся?..