У пакоі стаяла шаснаццаць ложкаў і восем тумбачак, па адной на дваіх. Пры ложках, завешаныя прасцінамі, віселі сукенкі, паліто. Амаль што кожнай на ўвесь гардэроб хапала адной вешалкі, каторым не хапала, лічыліся багатымі.
Пры дзвярах месцілася мажная, прыземістая, абмазаная глінаю, пліта, на ёй стаялі закураныя чыгункі, каструлі, чайнік. Палілася пліта дрывамі, іх дзяўчаты дабывалі дзе маглі і як маглі. Удзень, бывала, прыглядалі, а вечарам, ідучы з заняткаў, цягнулі дошку ці бервяно, што «нядобра ляжала». Часам валаклі палена і з будаўніцтва, што вялося тут жа, вакол інтэрната. І тады ў пакоі шоргала піла, гакала сякера, а потым на пліце булькала каша, закіпаў чайнік. Іншым разам, як язычкі таго полымя, што вырывалася з камфорак, успыхвалі і невялічкія спрэчкі — каму ставіць на агонь свой чыгунок. Спрачаліся больш тыя, у каторых сукенкі і паліто не месціліся на адной вешалцы, у тых і ў чыгунок было што класці. Выручалі чаёўніцы, яны рэдка ставілі на агонь чыгункі, снедалі і вячэралі хлебам з чаем.
Чай з хлебам! Ого-го! Толькі сёлета і есць яго Шура ўволю, як адмянілі картачкі і зрабілі рэформу. А тыя гады... Лепей іх і не ўспамінаць. Ды як не ўспамінаць, як забыць — вайну, тры гады акупацыі, смерці, што давялося пабачыць сваімі вачмі.
Але ўсё, дзякуй богу, мінулася, прагналі немцаў, вайна скончылася, цяпер толькі жыць ды жыць. Цяпер яна такая шчаслівая — паступіла ва універсітэт! Каб гады тры таму назад наваражылі ёй такога — век бы не паверыла.
Згаладалая за вайну па вучобе, Шура накінулася на кнігі, усе сесіі здавала на «выдатна» і не паважала тых, у кім не бачыла старання, сур’ёзнасці. Яе абурала, што даўганогая Верка, якая не ведала страху акупацыі, жыла на Урале, вучылася і ў тыя страшныя гады, цяпер не вельмі налягае на падручнікі і ўжо мае два хвасты. Што легкадумная Наташка вечна круціцца перад люстэркам — хіба пасля такой вайны можна заставацца легкадумнай? Што сытая Алка, якой бацькі кожны месяц прысылаюць па тысячы рублёў, сяброўкам і капейкі ніколі не пазычыць.
Аднойчы, яшчэ на першым курсе, яна моцна пасварылася з Лінкаю. Іх курс паслалі выбіраць бульбу. Шура гнала баразну побач з Лінкаю. І раптам убачыла, што тая толькі зверху бульбачку збірае, а ўсярэдзіне зямлю і не калупне.
— Ты што гэта робіш, як гэта ты робіш! — накінулася Шура на Лінку.
Тая вачыма заплюскала — не адразу зразумела, чаго на яе навалілася.
— Гора ты не ведала, голаду! Бульбу ў зямлі пакідаеш!
— Пс-с,— пагардліва прасіпела Лінка.— А табе што? Старшыніха калгаса знайшлася!..
— Старшыніха ці не, але гадка глядзець на тваю работу!
— А ты не глядзі!
Пайшла Лінка іншую баразну шукаць, каб не рабіць побач з Шураю.
Той вечар, здаецца, была субота. Але нейкая ціхая субота. У клубе не было танцаў. І Грыша Буліцкі не выходзіў са сваім акардэонам на пляцоўку. Дзяўчаты займаліся кожная сваім. Вера, нацягнуўшы панчоху на шклянку, накладала на пяту штопку. Наташка, трымаючы ў адной руцэ маленькае люстэрка, пінцэтам вышчыпвала бровы. Кожны раз, як вырываўся валасок, Наташка моршчылася ад болю, лоб у яе над броўкамі паружавеў, але яна цярпліва трывала экзекуцыю. Таня шкрэбла лыжкаю па дне каструлі — даядала кашу, якая крыху падгарэла, і ад гэтага ў пакоі стаяў гаркаваты чад. Іншыя дзяўчаты таксама — каторая чытала, лежачы ў ложку, каторая поркалася ў тумбачцы. Шура вучыла англійскую мову. У яе быў закон — кожны дзень, хоць каменні на галаву валіцеся, яна павінна вывучыць не менш чым дзесяць слоў.
— Ньюспэйпа — газета... Мэгэзін — часопіс... Фэкторі — завод... Вэкэйшын — канікулы... Клоўз — вопратка,— шаптала яна.
Нехта з дзяўчат, яўна нудзячыся, сказаў:
— Дзевачкі, давайце гуляць у ісціну...
Існавала такая гульня — у ісціну. Усе садзіліся колам, аднаго чалавека выпраўлялі за дзверы, другога ставілі ў сярэдзіну кола. Той, хто стаяў у сярэдзіне кола — вадзіў гульню: збіраў думкі ўсіх іншых пра таго, каго выправілі ў калідор. А той, вярнуўшыся з калідора, павінен быў угадаць, хто і што пра яго тут сказаў.
— Давайце...
— Пайшлі,— жыва адазваліся дзяўчаты і застукалі зэдлікамі, крэсламі, збіраючыся пасярод пакоя ў кружок.
Знуджаныя сумным вечарам, дзяўчаты ажывіліся, чакаючы ад гульні хоць якой забаўкі.
І Шура, яшчэ раз паўтарыўшы,— Фэкторі... Клоўз...— адклала ўбок падручнік, узяла расхістаную табурэтку, што стаяла пры ложку, панесла ў круг.
Вадзіць гульню, збіраць ісціну ўзялася Маша — невысокая, светлавалосая, у якой, як і ў Шуры, увесь гардэроб месціўся на адной вешалцы, бо не было каму памагаць, усе блізкія загінулі ў вайну.
За дзверы выправілі Наташку, якая скончыла ўжо апрацоўку сваіх бровак, пакінуўшы адны вузенькія дужкі, не забыўшыся іх тут жа падмаляваць.
І пачалі збіраць ісціну пра Наташку.
— Прыгожая,— сказала пра яе Маша.
— Разумная,— сказала Таня.
— Харошы чалавек,— дадала Вера.
Шура слухала і думала: «Прыгожая? Разумная? Харошы чалавек? Ну, можа, і так... Але калі разумная, то чаму на тройкі вучыцца?..»
Маша збірала ісціну далей.
— Выдатная сяброўка,— заявіла Люда.
— Таленавітая,— дала сваю атэстацыю Ала.
Шура бачыла, што малююць дзяўчаты Наташку аднымі ружовымі фарбамі. Але не з аднаго ж ружовага зроблена Наташка, нават на сонцы ёсць плямы... Чаму ж і на плямку не паказаць? Можа, чалавек убачыць сябе збоку і выправіцца? І потым, усе ў адну дуду... Не, не цікава было Шуры дабаўляць сіропу ў гэту і без таго перасалоджаную вадзіцу... Павінен жа нехта... Гуляюць жа ў ісціну...
— Занадта круціцца перад люстэркам,— сказала Шура, калі падышла яе чарга.
— Усё, думкі сабраныя, ісціна ў маіх руках, гукайце Наташку,— запляскала ў ладкі Маша.
Наташка ўвайшла — крыху паружавелая ад хвалявання. Гульня-то гульня, але цікава, мусіць, што пра цябе сяброўкі думаюць.
— Прыгожая...
— Разумная...
— Харошы чалавек...
Наташка расцвітала. І ўгадвала, хто і што пра яе сказаў. Толькі раз задумалася, не магла здагадацца, хто пра яе сказаў — таленавітая. Але потым ткнула пальцам у Алу.
— Ты!
Наташкіны вочы пад вышчыпанымі броўкамі струменілі радасць, шчокі румянелі, ружовыя губкі ўсміхаліся, паказваючы роўныя белыя зубкі, і Шура не магла не пагадзіцца з Машаю, што Наташка сапраўды прыгожая. Радасць на хвіліну сышла з яе твару, калі пачула Шурыну думку. І, як ні дзіўна, угадала, што сказала гэта іменна Шура. Але адзін камарыны ўкус не мог сапсаваць настрою, не мог засціць зіхацення бліскучых прызнанняў, і Наташка, шчаслівая, апусцілася на свой табурэт.
За дзверы выправілі Алу.
І зноў пайшло тое самае:
— Разумная...
— Харошая сяброўка...
— Прыгожыя вочы...
Зноў пасыпаліся кампліменты, зноў паліўся сіроп, і Шуры зноў захацелася сказаць сваё. Сказаць нешта іншае хаця б для весялосці, для гумару, ці што, і каб не патрапляць усім, не страціць, так сказаць, самастойнасці.
— Талеркі пасля сябе мыць не любіць...
І Ала здагадалася, хто і што пра яе сказаў, і яна была задаволена сваёй атэстацыяй, толькі на Шуру кінула косы позірк.
Не, гульню гэту можна было назваць як хочаш, толькі не гульнёю ў ісціну. Дзяўчаты наперабой прыдумлялі найлепшыя словы, каб сказаць іх пра тую, што стаяла за дзвярыма. Усе былі разумныя, верныя сяброўкі, таленавітыя, у адной былі прыгожыя вочы, у другой ногі, у трэцяй валасы, у чацвёртай уся фігура. Усе былі ласкавыя, добрыя, пяшчотныя. І толькі Шура вяла сваё:
— Не мае ўласнай думкі,— сказала яна пра Таню, якая заўсёды з усімі пагаджалася.
— Любіць паспаць, абняўшыся з кніжкаю,— гэта пра Нэлку, якая клалася ў ложак з кніжкаю, быдта пачытаць, і тут жа засынала.
Нэлка блыталася, не магла ўгадаць, хто і што пра яе сказаў, і ўсе рагаталі і весяліліся, як дзеці, а можа, яны і былі яшчэ дзеці, вайна адабрала ў іх час для гульні, і яны наганялі... Набіралі тое, што страцілі.
— Цяпер ты за дзверы, твая чарга,— загадала Маша Шуры. І тая са смехам, як і ўсе да яе, пабегла ў калідор. Прыхінулася спіною да сцяны і раптам адчула, што сэрца яе забілася мацней. Аказваецца, і ёй не ўсё роўна, што скажуць, не ўсё роўна, што думаюць пра яе тыя ж Наташка, Вера, Маша...
Па калідоры нехта прайшоў з ручніком на плячы — Шура не звярнула ўвагі — хто. Нехта з ёю павітаўся, і яна адказала механічна — «добры вечар». Здавалася, надта доўга яе не клічуць, тыя, што праходзяць па калідоры, мусіць, дзівяцца — чаго гэта яна тут сценку плячмі падпірае?..
— Заходзь, сабралі ісціну,— паклікала нарэшце Маша.
Пасля цемнаватага калідора ў пакоі здалося вельмі светла — аж сляпіла вочы вялікая электрычная лямпачка без абажура. На твары дзяўчат ад яе клалася жаўтаватае святло. І блішчэлі ўсмешкі, вочы. І Шура ўсміхалася, чакаючы першых слоў. Усміхалася, як некалі, у маленстве, гуляючы ў квача альбо ў гусі-лебедзі, бо што за гульня без смеху, без весялосці.
— Лічыць сябе разумнейшаю за іншых...
Такая была першая думка.
— Ты! — паказала Шура на Алу.
— Не,— усміхалася Ала, і ўсмешка яе была не прыязная, не добрая, нешта ў ёй было ад здзеку.
— Ты,— павярнулася да Наташкі.
— Не-е...
А Маша лупянула другі раз:
— Надта шмат пра сябе думае...
Шура закруцілася ў коле, шукаючы, угадваючы, хто сказаў, а з яе зноў насміхаліся:
— Не-е...
Маша сцёбала далей:
— Кепскі чалавек...
— Задавака...
Усе смяяліся, і сама Шура смяялася, але адчувала, што смех усё больш камянее на яе абліччы, што ён ужо застыў, як маска, што яшчэ хвіліна, і смех здрадзіць ёй, уцячэ, і яна сілілася затрымаць яго, сілілася ўсміхацца, рабіць выгляд, што ўсё гэта ёй толькі смешна, што ўсё гэта гульня, усё гэта не сур’ёзна. А сама адчувала, як камянее, ледзянее ўсё ўсярэдзіне, як здушвае грудзі туга. Яна паварочвалася ад адной дзяўчыны да другой, каб угадаць, якая што пра яе сказала, а тыя толькі смяяліся і ўсё казалі:
— Не...
— Не...
І быццам кідалі, кідалі ў яе камяні.
— Шкілет...
Гэта ўжо пра тое, што яна надта худая.
— Касавокая...
Шура яшчэ ўсміхалася, а калі сказалі — касавокая — нават зарагатала. Яна вытрывала ўсе ўдары камянёў, робячы выгляд, што не крыўдзіцца на сябровак, і села на сваё месца, трымаючы, як маску, усмешку на твары і ледзь стрымліваючы слёзы, якія былі ўжо так блізка, так блізка, ужо казыталі вочы, нос.
«Ніводнага добрага слова... Усе... Усе...» — білася ў галаве, у грудзях, і плыла перад вачыма пліта з закуранымі на ёй чыгункамі, каструлямі, чайнікам, плылі, як на каруселі, ложкі, і здавалася, што іх ужо ў пакоі не шаснаццаць, а трыццаць, пяцьдзесят, сто...
Больш не гулялі ў ісціну, пасля Шуры здаволіліся, усе разбрыліся па сваіх кутках. І Шура пайшла да свайго ложка. Крыху пасядзела на ім, спіною да пакоя, потым адхінула коўдру, распранулася і лягла. Але спаць не хацелася, не магла спаць, думала аб тым, што нядаўна адбылося, і звінела, звінела ў галаве:
— Кепскі чалавек...
— Шкілет...
— Касавокая...
І нібы адчыняўся, расхінаўся свет, якога дасюль не бачыла, не разумела Шура:
«Усе любяць, каб ім казалі толькі добранькае... Ты ім добранькае, дык і яны табе...
А як жа праўда, ісціна?..
А навошта каму твая праўда, ісціна...
Дык няўжо ўсе гэта разумелі, адна я — не?»
Глуха даносіліся галасы. Наташка нешта расказвала Тані. Вера паціху спявала. Нехта гартаў кнігу. Бразнуў чайнік на пліце. Жыццё ў пакоі ідзе сваім парадкам. Нічога не здарылася. У іх і праўда нічога не здарылася, толькі ў мяне... Альбо яны і праўда ўсе добрыя, а я адна — кепскі чалавек?
І Шура пачынала ўжо верыць, што яна і праўда кепскі чалавек, і, як ні дзіўна, ад гэтага рабілася лягчэй... Пазнавала яшчэ адну ісціну — лягчэй адчуваць сябе вінаватаю, чым пакрыўджанаю без віны...
Але тут наплывала новая хваля гаркаты:
«Ім жа ўсе казалі адно салодзенькае, адна я што-небудзь устаўляла, а яны — усе на мяне адну... І Маша...— Надта крыўдна было, што і Маша. Іхнія ложкі стаялі побач, уначы часам коўдры блыталіся. Шура лічыла Машу сяброўкаю, у іх у абедзвюх і лёс падобны — сіроты, ніхто не памагае. Аказваецца, і Маша...— Шкілет... Касавокая... Няўжо я і праўда касавокая?»
Непрыкметна, каб ніхто не бачыў, выняла са свайго партфельчыка люстэрка, азірнулася на пакой. Ніхто не звяртаў на яе ўвагі, і яна паднесла люстэрка да твару. На яе глянулі спалоханыя вочы. Нібыта чужыя вочы, не яе... І твар увесь быў як чужы. Ці яна гэта? Яна ці не яна, але, здаецца, не касавокая... Мусіць, сказалі ад злосці... Дык, можа, і «кепскі чалавек» — ад злосці.
І зноў рабілася горка, і забівала дыханне, і ў вушах звінела:
— Шкілет...
— Касавокая...
Паклала люстэрка пад падушку, укрылася з галавою.
«Кожны любіць, каб яго толькі хвалілі... Толькі хвалілі,— білася ў галаве.— А сама хіба не любіш? Хіба не любіш, калі табе кажуць: разумная... прыгожая... працавітая... І сама любіш... Такі чалавек... Такі чалавек... Цяжка было і табе сказаць пра Алу — добрая сяброўка, пра Наташку — прыгожая?.. І табе ўсе добрага нагаварылі б. А так... А так...»
За дзвярыма азваўся акардэон. Адзін акорд, другі. Потым перабор клавішаў. І паплыў знаёмы вальс:
После тревог...
Спит городок...
Я услышал мелодию вальса
И сюда поспешил на часок...
Гэта Грыша Буліцкі выйшаў нарэшце са сваім акардэонам на пляцоўку. Зараз туды з усіх пакояў пабягуць хлопцы, дзяўчаты, пачнуцца танцы.
І праўда — дзяўчаты ў пакоі ажывіліся, забегалі, пачалі апранаць лепшыя сукенкі, прычэсвацца.
Толькі Шура не паднімалася, і яе ніхто не паклікаў.
Акардэон іграў, іграў на пляцоўцы, і ўжо акрамя музыкі адтуль чуліся вясёлыя галасы, смех.
Грыша Буліцкі прыйшоў ва універсітэт з вайны, з фронту. Ён хадзіў увесь час у выцвілай гімнасцёрцы, з баявымі медалямі. І акардэон прынёс з вайны, трафейны, ці што. Іграў ён самавукам, але яго ўмення хапала, каб выводзіць вальсы, модныя факстроты, танга.
Утомленное солнце
Нежно с морем прощалось,
В этот час ты призналась,
Что нет любви...—
выводзіў Грыша.
Усе дзяўчаты, зманеныя музыкай, былі ўжо там, у прыцемку лесвіцы, дзе пад мелодыю танга ішло таямнічае, чароўнае жыццё: нечыя рукі ўпершыню датыкаліся да нечых рук, непаўторныя словы ўпершыню дакраналіся да нечага сэрца. І Шуры хацелася туды — да людзей, да музыкі, але нешта стрымлівала, не давала падняцца. Сённяшні вечар, сённяшняя гульня нешта змянілі ў яе душы.
І падступала пачуццё адрынутасці, адзіноты.