Мая маці жыве з малодшай сястрою Валяй. Валя замужам, і скора яны чакаюць прыбаўлення сям'і. Ёсць у мяне і яшчэ адна сястра - Тася. І браты - Валодзя і Міхась. Часам усе мы збіраемся да маці, і ў кватэры ў іх тады бывае шумна і весела.
Сярэдняя сястра прыходзіць з мужам і з сынам Андрэйкам. Андрэйку тры гады. Ён чырванашчокі, дужы, рослы хлопчык. Тася сама ўмее шыць, і таму Андрэйка апрануты заўсёды як лялька. Гэты маленькі мужчына носіць вузкія штонікі, стыльныя кашулькі.
Усе мы, дарослыя, наперабой хочам заслужыць Андрэйкаву ўвагу. Кожны з нас кліча Андрэйку да сябе, кожны хоча пагаварыць з ім, пагладзіць яго белую, як лён, грыўку. А малодшая сястра, Валя, туліць да сябе хлопчыка з асаблівай ласкай. І яна ж чакае...
Але Андрэйка не вельмі прымае нашы пяшчоты. Ён коратка адказвае на пытанні, выкручваецца з рук і бяжыць да прыёмніка, каб там нешта пакруціць, да тэлефона, каб зняць трубку.
- Такі ўжо вісус, такі непаслушнік, - скардзіцца Тася, а вочы яе поўняцца гонарам за сына. Маладая, прыгожая жанчына, яна яшчэ прыгажэйшая ад радасці, што ў яе такі ўдалы Андрэйка. Але яна не хоча хваліць яго. Зноў знаходзіць зачэпку, каб паскардзіцца.
- Не есць нічога. Накарміць яго - проста пакута. І тады схамянаецца бабка, мая маці.
- Андрэйка, можа ты смятанкі з'ясі? - пытаецца яна.
- Не хачу, - адказвае Андрэйка і зноў бяжыць да нечага цікавага, што ўбачыў у хаце.
- Ну, можа супчыку хочаш? З курачкай?
- Не хачу, - рашуча адмаўляецца Андрэйка.
Бабка адчыняе буфет, шукае ў ім, што б такое знайсці, каб спадабалася Андрэйку, каб ён з'еў. Бабка адчыняе адны дзверцы, другія. У буфеце - булкі, масла, кілбаса. Стаяць шкляныя слоікі, зверху завязаныя белымі паркалёвымі анучкамі. У іх - варэнне. Але ў той буфет ніхто не глядзіць. Браты з сястрыным мужам павялі гаворку аб фотаапаратах. Сёстры збіраюцца кроіць квяцісты матэрыял, з якога меншая будзе шыць сабе халацік.
А я гляджу на стары буфет, на гэтага продка цяперашніх модных сервантаў, і раптам горка, балюча ўсплывае перада мною адзін успамін.
1942 год. Маці, сабраўшы нешта з адзежы, недзе раздабыўшы запалак і сахарыны, пайшла ў вёску. Праз некалькі дзён яна вярнулася і прывезла на саначках крыху бульбы, мукі і бохан хлеба. Палавіна таго хлеба была з'едзена адразу, а другую паклалі ў буфет - на заўтра.
Прагнаўшы першы голад, дзеці пабеглі на вуліцу, але яны не-не ды заскаквалі ў хату, кідалі позіркі на буфет, у якім, было відаць праз шкло, ляжаў той паўбохана хлеба.
І вось Тася, падцікаваўшы момант, калі, ёй здалося, ніхто не бачыць, падкралася да буфета, адчыніла дзверцы, схапіла нож і пачала таропка кроіць лусту.
- Ты што гэта робіш! - наляцела я на яе, выскачыўшы з другога пакоя. - Яшчэ не наелася!
Я была старэйшая з дзяцей і лічыла сваім абавязкам сачыць за парадкам.
Злоўленая на месцы злачынства, сястра сцялася. Вінавата заморгала вачыма. Пасля кінула нож і шуснула за дзверы.
Тады я лічыла, што зрабіла правільна. Але чаму ж я адчуваю сваю віну перад сястрою нават і цяпер, больш чым праз дваццаць гадоў?
Мне хочацца зрабіць сястры нешта добрае ці хоць сказаць ёй харошае слова. Але яна занятая. Яна мерае матэрыял, прыкладае яго да сябе - ці ён ёй да твару.
Да твару... Вядома, да твару. Я гляджу на сястру, на маладую прыгожую жанчыну, і мне не верыцца, што яна была сіняя, аж празрыстая дзяўчынка з тонкімі, як запалкі, ручкамі і ножкамі. А як вінавата сцялася яна тады, як спужалася майго крыку.
Сястра, мусіць, не помніць таго выпадку і ўжо, ва ўсякім разе, не ведае, пра што я цяпер думаю. А я не ведаю, як мне выказаць ёй сваю ласку.
Кінастудыя здымала фільм пра вайну. Рыхтаваўся эпізод - бежанцы на дарозе. Трэба было арганізаваць масоўку - гэта значыць сабраць людзей, апрануць іх так, як маглі быць апрануты ў той час бежанцы, і каб яны з клункамі, з мяшкамі ішлі па дарозе, вялі з сабою кароў, гналі гусей, свіней.
Здымкі рабіліся каля вёскі, праз якую прайшла вайна, людзі з якой сапраўды хадзілі ў бежанцы, ды немцы перахапілі іх, вярнулі.
У гэтай вёсцы і з'явілася прыгожа напісаная аб'ява, у якой гаварылася, што кінастудыя запрашае жыхароў прыняць удзел у здымках фільма. Унізе аб'явы адзначалася, што кожнаму ўдзельніку будзе заплачана па тры рублі.
У назначаны дзень людзей сабралося вельмі многа. Рэжысёр - нізенькі, каржакаваты, з чорнаю барадою, у палінялым камбінезоне, з тоўстым кіем у руцэ - у яго балела нага - выйшаў перад людзьмі і растлумачыў, як яны павінны апрануцца, што ўзяць з сабою.
- Адным словам, каб было так, як у сорак першым, - заключыў рэжысёр.
Пра тое, як хадзілі ў бежанцы, помніла яшчэ амаль палова вёскі. Многія з іх былі шчыра перакананы, што ў кіно паказваюць толькі тое, што сапраўды было ў жыцці. І пачалі ўспамінаць, як хто ў той дзень быў апрануты, які клунак ці чамадан нёс з сабою.
Асабліва шчыравала бабка Мар'я, старая ўжо, зусім сівая, бяззубая. Але і ёй хацелася трапіць у кіно, і яе ўсхваляваў успамін - як гэта было тады, у тыя часы, каб яны век не вярнуліся.
- Зоська, Зоська, як цяпер помню, ты была ў каптане з жалезнымі гузікамі, - напамінала яна сваёй суседцы. - І чамайдан драўляны несла. У зялёны пакрашаны.
- Цетачка, дык жа той чамадан Міцька забраў, як у тэхнікум ехаў.
- А ты ў Іваніхі вазьмі. У той акурат такі чамайдан. А яна з клункам ішла, як цяпер помню...
Сама бабка Мар'я завязала і тую хустку, у якой хадзіла ў бежанцы, - вялікую, шэрую, у клеткі - і клунак сабрала акурат такой велічыні, як быў той.
З бабкаю збіраўся ісці «здымацца ў кіне» і яе ўнук трактарыст Косця. Яму цяпер было столькі гадоў, як у вайну яго бацьку, сыну бабкі Мар'і, якога забілі немцы. І падобны ж быў Косця на бацьку - ну выліты Віця, бабчын сын.
Калі амаль усе жыхары вёскі выйшлі на тракт - з клункамі, з чамаданамі, з дзецьмі на вазах, - карціна сапраўды атрымалася такой жа, як тады, у сорак першым. У бабкі Мар'і аж забалела сэрца. Успомнілася ўсё да драбніц, як было ў вайну. А ў гэты час артысты, апранутыя ў нямецкую форму, схапілі яе ўнука Косцю і пацягнулі з дарогі ў лес.
І бабка Мар'я нема загаласіла, падалася за ўнукам. З вачэй яе паліліся непадробныя слёзы. Яна не бачыла апарата, які ў гэты час здымаў яе буйным планам.
Пасля спецыялісты, якія глядзелі гатовы фільм, казалі, што артыстка вельмі добра сыграла эпізод. Вельмі праўдзіва.
Пачатак верасня. Мяккае сонца. Пах крыху прывялых лістоў і яблыкаў, кавуноў, вінаграду, якімі завалены тут усе ларочкі.
Амаль не сціхае гул самалётаў - то далятае здалёк, то ўзрываецца, аж дрыжыць зямля, тут, каля будынку.
На лавачках - хто на сонцы, хто ў цяні - сядзяць пасажыры, чакаюць пасадкі на самалёты. Па дарожках і алеях праходзяць жанчыны ў лёгкіх сукенках, якія адкрываюць іх загарэлыя рукі і плечы. Мужчыны ў тэнісках і белых кашулях, і твары ў іх аж бурыя ад загару, абветраныя, прасоленыя марскім ветрам. Чуецца смех. Гаворка. І людзі - то заклапочаныя, то вясёлыя, то задуменныя, то бесклапотныя - праходзяць перад табою, каб знікнуць у кіпені жыцця і больш ніколі, магчыма, табе не спаткацца.
Але вось мая ўвага спынілася на трох. Па дарожцы да аэрадрома ішла жанчына - высокая, светлавалосая, у прыгожай стракатай сукенцы. У руках яна несла пакет з вінаградам. Пакет быў зроблены не вельмі ўдала, і гронкі вінаграду ледзь не вывальваліся з яго. Жанчына папраўляла пакет, прытрымлівала вінаград рукамі, але на твары ў яе не было заклапочанасці ці раздражнення, якія часта бываюць у чалавека, калі яму нешта замінае. Жанчына ўсміхалася, і, здавалася, каб пакет раптам зусім выслізнуў у яе з рук і пляснуўся вобземлю, яна б толькі зарагатала.
Па баках у жанчыны ішло двое юнакоў. Адзін, старэйшы, гадоў дваццаці трох, высокі, танклявы. Другі - крышку маладзейшы, шыракаплечы. Абодва хлопцы былі ў новенькіх, з іголачкі, касцюмах, у бялюткіх кашулях і абодва такія сімпатычныя. І адразу было відаць, што юнакі - браты, а жанчына - іх маці, так усе яны былі падобны з твару.
У старэйшага ў руках быў невялікі чамаданчык, у малодшага - сумка цераз плячо.
Да мяне даляталі словы размовы:
- Вось не паслухалася мяне той раз і намучылася, а цяпер - зноў, - казаў малодшы, забягаючы наперад маці. - Ніколі ты мяне не слухаешся!
- Ах, які ў мяне грозны сын, - адказвала маці, а голас яе смяяўся.
- Я ж казаў у сумку пакласці... Давай сюды, - здымаў хлопец з пляча сумку.
Але маці ішла наперад, не зважаючы на просьбу сына.
- А помніш, як у вайну... - сказаў раптам старэйшы сын.
Што ўспомніў хлопец, я не пачула, бо моцна загуў, узлятаючы, самалёт. Ды мо каб і пачула, не зразумела б, што прыгадалі яны. Мо ў іх успамінах было такое, што зразумела і дорага толькі ім...
І ўсё ж гэтыя словы мяне ўскалыхнулі. Падумалася, як было гэтай жанчыне тады. Можа не раз прыходзілася засланяць ёй сваіх дзяцей ад самалётаў з чорнымі крыжамі. Можа не раз, сама галодная, несла яна ім аднекуль на змуляных плячах мех бульбы ці круп. Дык хіба цяжка ёй цяпер несці гэты пакет вінаграду...
- Давай я вазьму, - прасіў цяпер старэйшы сын і працягваў руку, гатовы ўзяць тую ношу.
Але і старэйшаму сыну маці не аддала пакета. Яна энергічна ішла наперад, прыгожа ставячы стройныя ногі, прытрымліваючы рукою гронкі вінаграду, якія маглі кожную хвіліну вываліцца ёй пад ногі. І па тым, як ішла яна - высокая, светлавалосая, гордая, як каралева, - было відаць, што яна шчаслівая. Што ёй добра вось так ісці і яе ноша ёй зусім не замінае.
1965 г.